Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігінің маңыздылығы
Мазмұны
Кіріспе____________________________ _______________________________6
1. АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ_________9
1. Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігінің
маңыздылығы________________________ ________________________9
2. Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру негіздері
және оның тиімділік көрсеткіштері_____________________1 4
3. Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі
бағыттары мен жолдары____________________________ ____18
1. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ, РАЙЫМБЕК АУДАНЫ БАСТАУ ӨК ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ____________________________ __24
1. Алматы облысы Райымбек ауданы Бастау өндірістік кооперативінің
сипаттамасы және орналасқан жері_____________________________24
2. Бастау өндірістік кооперативіндегі жер ресурстарының пайдаланылуын
талдау_____________________________ __________30
3. Өсімдік шаруашылығы бойынша өндірістік жоспарының орындалуын
талдау_____________________________ ________________________36
2. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ РАЙЫМБЕК АУДАНЫ БАСТАУ ӨК АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІНІҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ__________________________46
1. Мал шаруашылығын дамытудың бағыттары_____________________46
2. Ауыл шаруашылық өнім өндірісін мелекет тарапынан ынталандыру
тетіктері__________________________ __________________________48
ҚОРЫТЫНДЫ__________________________ _______________________55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР_________________________ _____61
КІРІСПЕ
Агроөнеркәсіп кешені халық шаруашылығының ең басты салаларының
бірі болып есептеледі, сондықтан елімізде, әсіресе біздің республикамызда
оны әрі қарай дамыту мәселелеріне зор назар аударылып келеді.
Ауылшаруашылық өндірісінің алдында тұрған басты міндеттер болып
халықты жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізат
қорымен қамтамасыз ету, ал мал шаруашылығына тиісті жем-шөп қорын жасау
болып табылады.
Бүгінгі күн талабына сай алда тұрған басты міндеттердің бірі-әр
аймақтың климат топырақ ерекшеліктерін еске ала отырып, өндіріске
ауылшаруашылық дақылдарын өсірудің интенсивтік технологиясын және басқа
прогрессивтік агротехникалық шараларды енгізу арқылы егіннің шығымдылығын
молайту және әр гектар жердің берекесін арттыру. Нарықтық экономика
агроөнеркәсіптік кешен кәсіпорындарынан ғылыми-техникалық жетілу
жетістіктерін енгізу, өндірісті басқару мен шаруашылық формаларының
тиімділігі, кәсіпкерлік белсенділігі, ұсыныстары негізінде өндіріс
тиімділігін жоғарылатуды талап етеді. Бұл есепті өткізудің басты рөлі
шаруашылықтың қызметіне талдау жүргізу болып табылады.
Мұнда талдау өсімдік шаруашылығы өнімін өндірудің талдау
мағынасы және есебі. Өсімдік шаруашылығы бойынша өндірістік бағдарламаның
орындалуына кезеңдерде келтірілген талдау жүргізбес бұрын шаруашылықтың
алғашқы жағдайы талданады, яғни шаруашылықтың тарихы, орналасқан жері,
басқару құрылымы.
Екіншіден, шаруашылық оның ішінде өсімдік шаруашылығы өнімін
өндіруге әсер ететін немесе оған байланысты көрсеткіштерге талдау
жүргізіледі. Талдау нәтижесінде өсімдік шаруашылығы бойынша өнімді
өндіру резервтері анықталады.
Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасудан тұрақтану кезеңіне бет
алуы ауыл шаруашылығы саласына да өзіндік әсерін тигізуде. Оған дәлел
ретінде, елімізде ауыл шаруашылығы өнімінің жалпы ішкі өнімнің көлеміндегі
үлесінің 9,3%-деңгейінде анықталып және 1999 жылдан бастап, ауыл
шаруашылығындағы жалпы өнім өндірісінің көлемі жыл сайын орта есеппен 15,4%-
ұлғаюын келтіруге болады.
Ауыл шаруашылығы өнімі өндірісі қәзіргі кезде тиімді менеджмент
жүйесінің қалыптасуын талап етеді. Ауыл шаруашылығын басқару мемлекет
тарапынан жүргізілгенімен әлі күнге дейін елімізде ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілері үшін қалыптасып отырған мәселелер (техника мен технологиялар,
машиналар мен тракторлардың моральдық және физикалық тозуы, су жеткізіп
беру бойынша көрсетілетін қызметтер құнының қымбаттығы және ауыл
шаруашылығы өндірушілері үшін берілетін несиенің жетіспеушілігі және т.б.)
әлі күнге дейін шешімін таппай отыр.
Елімізде ауыл шаруашылық тауарлары өндірісінің менеджменті төмен,
барынша қарама-қайшы және асығыстық жағдайда қалыптасып отыр. Соның
салдарынан ауыл шаруашылығы өнімін тиімді ұйымдастыру мен үйлестіру және
бақылау дәрежесі де төменгі деңгейде орын алуда. Осының нәтижесінде
елімізде ауыл шаруашылығына жарамды ұлан-байтақ жері бола тұра, отандық
өндірушілер өндірген азық- түлік өнімдерінің жетіспеушілігін бастан
кешіруде. Осындай жағдайдан арылудың бірден - бір жолы ― ауыл
шаруашылығындағы өнім өндірісі менеджментін қалыптастыру және ауыл
шаруашылығы өнімдеріне сұраныс көлемі мен ұсыныс көлемінің арақатынасын
теңестіре ұстауда тиімді менеджментті дамытудың ролі аса маңызды екендігін
дүние жүзі елдерінің тәжірибесі көрсетіп отыр.
Қәзіргі кезде ауыл шаруашылығы өнімдерінің жекеленген түрлерінің
өзіндік құны мен нарықтағы бағаның арақатнасына жасалынған талдау ауыл
шаруашылығы шикізатын дайындаудың және сатып алудың тиімді басқару
жүйесінің жоқ екендігін көрсетеді; бұл ескірген ұқсату технологиясы мен
қатар отандық тауар өнімдерінің бәсекелестік деңгейінің төмендігінің бір
факторы болып табылады. Ауыл шаруашылығы саласында отандық өнімдердің
бәсекелестік қәбілеттілігін арттыру және әлемдік кластеризация жүйесіне
өнімдерді бағыттау үшін, ең алдымен ауыл шаруашылығы өнім өндірісінде
менеджментті жетілдіруге назар аудару қажет.
Дипломдық жұмысымның объектісі Алматы облысының ауыл шаруашылығы өндірісі.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыс Алматы облысы, Райымбек ауданы, Қарасаз
ауылдық аймағында орналасқан Бастау өндірістік кооперативінің өсімдік
шаруашылығы өнімін өндіруін талдау тақырыбына және осы кооперативтің
экономикалық тиімділігін молайту мәселелеріне арналған.
Міндеті: Ауыл шаруашылық өнімін өндірушілерді ынталандыру
механизмдерін анықтау, қалыптастыру.
Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты - ауыл шаруашылығының қазіргі
жағдайын талдап, оның басым бағыттарын анықтап, ауыл шаруашылық өнімдерін
өндіруді ынталандырудың механизмдерін жетілдіру. Ауыл шаруашылығын
дамытудың нақты шараларын ұсыну.
1. АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігінің маңыздылығы
Экономикалық тиімділігі ауылшаруашылық өндірісінде натуралдық және
құндық көрсеткіштер жүйесімен мінезделеді. Натуралды көрсеткіштер мал,
ауылшаруашылық өнімділігі мен шығымдылығы.
Құндық көрсеткіштері – жалпы кіріс, таза кіріс және пайда.
Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін артыруда-материал,
шикізат, отын, энергия ресурстарын, еңбек, қаржы ресурстарын үнемді
қолдану, жоғарғы тиімділігі аз технологиялық процесстерді қолдану, яғни бір
сөзбен айтқанда, экономикалық ресурстарды тиімді пайдалануды айта аламыз.
Экономикалық ресурстар дегеніміз - өнімдерді өндіру, өткізу үшін
пайдаланылатын барлық табиғи, адамдар мен адамдардың өндіретін ресурстары.
Түрліше барлық ресурстарды әртүрлі көзқарасқа сәйкес топтастыруға болады:
- Материалдық ресурстар - жер немесе шикізат материалдары және капитал.
- Адам ресурстары-еңбек және кәсіпкерлік қызмет
Жер ұғымына жататын барлық табиғи ресурстар, егістік жерлер, орман,
пайдалы қазба, кен орындары, су ресурстары.
Капитал немесе инвестициялық ресурстар ұғымы - тауар өндіру және
қызмет көрсету, оларды түпкілікті тұтынушыларға жеткізуге пайдалануға
арналған барлық өндірістік өндіріс құралдары (ғимараттар, құрылыс,
жабдықтар және тағы басқа).
Өндіріс процесін және өндіріс құрал - жабдықтарының қорлануын
инвестициялау, яғни қаражат жұмсау деп атайды.
Еңбек ұғымы тауар өндіруде және қызмет көрсетудегі барлық дене және
адамдардың ақыл-ой қабілеттігін көрсетеді.
Барлық экономикалық ресурстар жалпы бір қасиетке ие. Бұл бойынша
қазіргі деңгейдегі экономикалық дамуда барлық қажеттіліктерді қамтамасыз
етуде ресурстардың әлі де болса кем екендігін білдіреді, егістік жерлердің,
пайдалы қазба байлықтардың, өндіріс құралдарының, жұмыс қорының белгілі бір
шегі болады. Кез-келген шаруашылық өндірістік ресурстарды заттай және
ақшалай нысаны түрінде қалыптастырудан басталады.
Ресурстар - бұл экономикалық өндіруге пайдаланылатын
факторлар. Ресурстар нарығының ерекшелігі олардың тапшылығы, өндіріс
көлемінің және ресурстарға ұсыныстың шектенуіне байланысты. Ресурстарды
сақтауды экономикалық ұйымдастырушылық және техникалық сипатының шаралар
кешені ретінде пайдаланған инвестиция, еңбек және басқа да ресурстармен
салыстырғанда озық сапалық және сандық өнімнің өсуін аса ұстамдылықпен
қарау қажет.
Нарықтық экономика жағдайында ресурстардың сақталу процесі
өндірісті арттырады. Ол ұлттық табыс серпінінде тұтыну және қолдану
арасындағы қатынастар өзгеріп қана қоймайды, сонымен бірге өзінің қорлану
қорында ресурстарды сақтау қорланудың заңдылықтарын ұдайы өндірісте
кеңейтуді қамтамасыз етуге пайдалану қажет.
Шаруашылықтың негізгі өндірістік қорлары өндірістік ауыспалы
айналымын жасайды. Ол мынандай сапалардан тұрады: негізгі қорлардың тозуы,
аммортизация, негізгі қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражаттың
қорлануы, оларды күрделі қаржы жұмсау арқылы ауыстыру.
Негізгі қорлардың кез-келген объектілері табиғи және сапалық
тозуға ұшырайды, яғни адам күшімен, техникалық және экономикалық
факторлардың ықпалы арқылы олар өзіндік ерекшелігін, үлгісін бірте-бірте
жояды, жарамсыз дыққа әкеледі, сөйтіп алдағы кезде өз міндеттерін
орындауға мүмкіндіктері болмайды.
Табиғи тозу жөндеу, қайта құру және негізгі қорларды
жаңғырту арқылы ішінара қалпына келеді. Сапалық тозуы ескірген негізгі
қорлар өзінің конструкциялық, өнімділік, үнемділік, шығарылған өнімнің
сапасы жөнінен жаңа үлгіден қалып қоятынын білдіреді.
Сондықтан негізгі қорларды әсіресе олардың активтік бөлігінен
дүркін-дүркін ауыстырып отырудың қажеттілігі туады. Осыған байланысты
қазіргі экономикада айырбастаудың анықтаушылық қажеттіліктің басты факторы-
сапалық тозу болып табылады. Шаруашылықтың негізгі міндеті болып саналатыны
– ол негізгі өндірістік қордың шамадан тыс ескіріп қалмауына жол бермеу,
себебі, олардың жеке және сапалық тозуының деңгейі және шаруашылық,
жұмысының нәтижесі осыған байланысты болады.
Негізгі капитал - бұл материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі
жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың ақшалай бағалануы. Негізгі
қордың заттың мазмұны-еңбек құралдары. Ол шаруашылықтарда ұзақ мерзім
қызмет істеп, өндірістік процесске әлденеше рет қатысады, соның өзінде
бұрынғы қалпын сақтап қалады, бірақ жұмыс барысында тозу арқылы бұрынғы
бағасын кемітеді.
Негізгі қорлар өндірістік материалдық-техникалық базасы болып
табылады. Олардың шаруашылықтың өндірістік қуаты мен еңбектік техникамен
қаруландыру деңгейіне байланысты болады. Өндірістік үрдіске қатысу
дәрежесіне қарай негізгі қорлар екі түрге өндірістік және өндірістік емес
бағыттағы болып бөлінеді.
Өндірістік бағыттағы негізгі қорларға жататындар-ғимараттар,
құрылыстар, машиналар, жабдықтар мен басқа да еңбек құралдары. Олар өндіріс
процесіне ұзақ уақыт қатысады. Өндірістік емес негізгі қорлар өндіріске
тікелей қатыспайды, бірақ олар жұмысшы күшін ұдайы өндіруге қажетті жағдай
жасап отырып, оның нәтижесіне жанама әсер етеді. Бұған тұрғын үй, мектеп,
кітапхана, аурухана тағы басқалар жатады.
Пайдалану үдерісінде негізгі өндірістік қорлар табиғи және
сапалық жағынан тозады, сөйтіп, шаруашылықты едәуір ысырапқа ұшыратады.
Негізгі қорлардың тозу ысырабын азайту оларды жақсылай пайдалану жолымен,
негізгі көрсеткіштердің деңгейлерін қор қайтарымы, ауысымдылық коэфициенті,
жабдықтау жүктемесінің коэфициентін арттыру мүмкін. Бұл көрсеткіштерді
жақсарту ғылыми-техникалық прогресс, негізгі қорлардың құрылымын жетілдіру,
жабдықтардың әртүрлі бос болып тұрып қалуын қысқарту, өндірісті және
еңбекті жетілдіру, шаруашылықты жүргізудің жаңа нысанын дамыту есебінен
мүмкін болады.
Әрбір шаруашылықтың қалыпты жұмыс істеуі үшін оның айналым қоры
болуы керек. Айналым қаражаттары – бұл өндірістік айналым қорларын құру,
пайдалану және үздіксіз өндірістік процесстер мен өнімді өткізуді
қамтамасыз ету үшін алдын-ала қаражат бөлу ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым қаражаттарының – ұдайы өндірістік процестердің
қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық ролімен анықталады. Айналым
қордың заттық мазмұны – еңбек заттары. Негізгі қордан айырмашылығы сол-
айналым қор өндіріс процесінде бір рет қана қатысады да, сол жолы түгелдей
пайдаланылып кетеді және өзінің бүкіл құнын пайда болған жаңа өнімге
қосады.
Айналым қорларды оңтайлы және үнемді жұмсау – шаруашылықтың
бірінші кезекті міндеті болып саналады. Себебі, материалдық шығындар ⅔
өнеркәсіп өнімдерінің өзіндік қорын құрайды. Айналым қорының құрамы, оның
құрылымы өндірісті мамандандыруға байланысты.
Шаруашылықтарда айналым қаржыларының құрылымы тұрақсыз және
көптеген себептердің ықпалымен өзгеріп отырады. Әрбір нақты шаруашылықта
айналым қаражатының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы өндірістік апат
күрделігіне, өнгдіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайларына
және тағы басқаларына байланысты болады.
Өндіріс тиімділігін жоғарылатудың елеулі резервтері құрамына
шикізат пен негізгі материалдар, отын, қосалқы материалдар, тез тозатын
аспаптар және басқа да еңбек заттары кіретін айналым қорларын орынды
пайдаланудың есебінен өндіріс шығындарын одан әрі төмендетуден табылады.
Өндірістің нәтижелігін арттыру жөніндегі шараларды белгілеген
кезде шаруашылықтардың өндіріс процесінің маңызды заттың элементі болып
табылатын өндірістік айналым қорларын тиімді пайдалануға шаруашылық
ұжымдарының айрықша назар аударғаны жөн.
Шаруашылықтың айналым қорларына мұқтажы жыл бойына түпкілікті
сақталады. Ол түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:
- өндірістің маусымдылығы
- тауар-материалдық құндылықтарды ж,ткізудің әркелкілігі
- қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы және тағы басқалар.
Нарықтық экономиканың негізгі шегі – шаруашылықтарда айналым
қорларының жетіспеушілігі. Осы мақсатта шаруашылықтарда өндіріс қажет
ететіндей мөлшерде өндірісте қосалқы қорлар жасаған дұрыс. Олардың
материалдық артық қоры болмағаны жөн.
Жұмыс күші – адамның табиғи және ой қабілеттілігінің жиынтығы, оның
еңбекке деген қабілеттілігі. Нарықтық қатынастар жағдайында еңбекке
қабілеттілігі жұмыс күшін тауарға айналдырады. Жақсы іріктеліп алынған
шаруашылықтың еңбек ұжымы – кәсіпкерліктің негізгі міндеттерінің бірі.
Бұл шаруашылық басшылығының түпкі ойын ұғыну, түсіну және
оларды іске асыруға қабілетті пікірлес және серіктес ұжым болуы тиіс. Бұл
кәсіпкерлік қызметінің табысына және шаруашылықтың өркендеуіне кепілдік
береді.
Адам факторының ықпалы шаруашылық жұмысының икемділігін
арттырудағы негізгі аспектілеріне мыналар жатады: кадрларды іріктеу және
жылжыту, кадрлар дайындау және үздіксіз оқыту; қызметкер құрамының
тұрақтылығы және икемділігі; қызметкерлер еңбегін материалдық бағалылығын
жетілдіру.
Нарық жағдайында шаруашылықтарда еңбек ресурстарына деген
көзқарастар өзгереді. Жұмыскер өндіріс процесінде бір ғана факторына емес,
ал шаруашылық басшылығы тарапынан түпкілікті қамқорлықтың мақсаты мен
көзіне айналып отыр. Қазіргі кезде Қазақстанның экономикасы әлі де болса
аса күрделі өтпелі кезеңді бастап кешіруде, бұл сөзсіз еңбек нарығына кері
әсерін тигізуде.
Еңбек нарқының негізгі мақсаты - еңбек ресурстарын жұмыспен
тиімді және нәтижелі қамту. Жұмыспен тиімді қамту әрбір елдің нақтылы даму
кезеңдерінің деңгейіне сай жұмысқа жарамды адамдарды үнемді және нәтижелі
пайдаланып, оларды шаруашылық салаларды және аймақ бойынша болудың тепе-
теңдік үлесімділігіне жету.
Қорыта айтқанда, республикамызда еңбек нарқын қалыптастырудың
және дамытудың негізгі мақсаты осындай. Оның мәні тиімділігі төмен
шаруашылықтардың бағытын өзгерту, немесе мүлдем тарату, нарықтық жағдайға
байланысты өндірісті қысқарту, сұраныстың кешуі, өндірістердің салалық
құрылымының өзгеруі және басқа да әлеуметтік- экономикалық процесстер
салдарынан халықтың еңбекке жарамды бөлігін жұмыспен қамтамасыз етілмей
отырғаны белгілі.
Нарықтық қатынастар жағдайында еңбекке қабілеттілігі жұмыс
күшін тауарға айналдырады. Шаруашылықтағы кадр саясатының бағдарламасының
негізгі бағыттары мыналарды қамтуы қажет: жұмыс күшінің саны және кәсіпқой
біліктілігі жағынан қажеттілікті анықтау; нысандарды тарту, кадрларды
пайдалануды жақсарту жөнінде шаралар әзірлеу.
Егер де бұрын шаруашылықтарда кадрларды іріктеу, орналастыру
және еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға қамқорлық жасалынған болса, ал
қазіргі кезде аса маңызды әлеуметтік мәселе – ең алдымен түрлі себептермен
босап қалғандарды жұмысқа орналастыру.
1.2 Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру
негіздері және оның тиімділік көрсеткіштері
Жерді пайдалану заңдарының негізінде жазғандай мемлекеттік жер
ресурстарының тиімді пайдаланылуы үшін мемлекеттік жер кадастры
жүргізіледі, онда жердің құқықтық, шаруашылық және табиғи жиынтығы және
керекті мәліметтер жиынтығы бар, ол мынандай бөлімдерден тұрады:
- жер пайдаланушыларды мемлекеттік тіркеу;
- жерді сандық және сапалық есепке алу;
- топырақтардың сапасын айыру;
- жерді экономикалық бағалау;
Топырақтың сапасын айыру жер құйқасын жіктеу, агротехниканың
және егіншілік қарқындылығының салыстырмалы жағдайлары кезеңдегі құнарлық
бойынша топырақтардың салыстырмалы түріндегі сипаттамасы болып табылады.
Сапа айыру (бонитировка) дақылдарды өсіруге ең қолайлы жерлерді айқындауға,
әртүрлі топырақтар оларды біркелкі өңдеу жағдайларында бере алатын
өнімділік–дақылдардың қалыпты шығымдылығын анықтауға мүмкіндік береді,
яғни жерге агрономиялық баға беріледі.
Жерді экономикалық бағалау жердің өндіріс туралы ретіндегі
экономикалық, шаруашылық құндылығын жинақтап, қорытып сипаттайды. Жерді
бағалау үшін 1 гектардан алынған жалпы өніммен қатар, шығындардың орны
толтырылуы және шаруашылыққа кірген таза кіріс пен оның ең аз қоғамдық
қажетті мөлшері арасындағы айырым ретінде есептелетін өзгермелі кірісті
пайдаланады.
Экономикалық бағалау бал түрінде де, ақшалай түрде де
жүргізіледі. Сөйтіп, жерді экономикалық бағалау ауыл шаруашылық емес, өзге
мүдделерге арнап жер бөліп беру кезіндегі ауылшаруашылығы шығындарын
анықтау мен бұл жерлерді ауылшаруашылық өнімдерін өндіру үшін пайдаланудың
экономикалық тиімділігін айқындауға мүмкіндік береді. Осындай бағалау
негізінде жер бағасы мен жерді пайдаланғаны үшін ренталық төлемдер жүйесі
белгіленеді.
Жер салығының мақсаты - жерді ұтымды пайдалану мен аумақтардың
әлеуметтік мұқтаждары үшін бюджет қарастыруды қамтамасыз ету.Салық мөлшері
1 гектарға есептелініп белгіленеді және жердің сапасы мен орналасқан орны
бойынша сапасын айыру қалпына қарай өзгеріске түседі.
Өндірістік негізгі қорлардың тиімділігін көрсететін жалпы көрсеткіш
болып- қор қайтарымы.
Қор қайтарымы-бұл өнім өндіру үшінпайдаланған негізгі өндірістік
қорлардың теңгеге шағып есептегендегі өндірілген өнім көлемін сипаттайтын
экономикалық көрсеткіш, сондай-ақ ол өндіріс тиімділігінің аса маңызды
көрсеткіші болып табылады.
Қор қайтарымын ұлғайту- бұл халық шаруашылығының аса маңызды міндеті
болып есептелінеді. Қор қайтарымына кері көрсеткіш қор сиымдылығы.
Қор сиымдылығы - бұл негізгі өндірістің қорлар құнының өндірілген және
сатылған өнім құнына қатынасып сипаттайтын экономикалық көрсеткіш.
Өндірістің негізгі қорларының көлемі және олардың қолданылу дәрежесі
шаруашылықтың өндірістік қуатының көлемін анықтайды.
Өндірістік қуат – саланың, цехтың, агрегаттық жабдықтарды неғұрлым
тиімді пайдаланып, өндіріс пен еңбекті неғұрлым озық үлгіде ұйымдастыру
негнізінде тиісті уақыт ішінде өнімнің белгілі бір түрін шығаруға барынша
жоғары қабілеттілігі.
Өндірістік қуат берілген уақыт ішінде саланың, цехтың, агрегаттың
өндіріс пен еңбектің неғұрлым озық үлгіде ұйымдастыра отырып, құрал-
жабдықтарды неғұрлым тиімді пайдаланып, өнімнің белгілі бір түрін шығаруға
барынша жоғары қабілеттілікті айтамыз. Еңбеккерлердің маммандануын көтеру
өндіріс тиімділігін және еңбек өнімділігінің өсуіне әсерін тигізеді.
Шаруашылықтың еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі және тиімді
пайдалануы – жұмыстың уақытында орындалуына, машина механизмдер,
қондырғылардың тиімді пайдалануына және өнімді өндіру көлемінің нәтижесіне,
оның өзіндік құнына және басқа да экономикалық көрсеткіштеріне байланысты.
Сонымен бірге, еңбек ресурстарының пайдалану тиімділігін –
ауылшаруашылыққа арналған жердің көлемі бір еңбеккерге шаққанда, жыртылған
жер бір еңбеккерге шаққандағы көрсеткіштер сипаттайды.
Маманданған еңбек ресурстарының нәтижесінде еңбек нәтижесі
байқалады. Шаруашылықтағы еңбек ресурстарының тиімді қолданылуы еңбек
өнімділігінің өзгеруіне байланысты болады. Еңбек өнімділігі - өндіріс
процесінде еңбектің тиімділігі.
Еңбек өнімділігінің негізгі көрсеткіші- өнім шығару көрсеткіші. Еңбек
өнімділігін арттырудың тиімділік көрсеткіштері төмендегідей:
- өндірістің техникалық деңгейін жақсарту, яғни өндірісті
механикаландыру және автоматтандыру;
- құрал – жабдықтардың жаңа түрін қолдану;
- жаңа технологиялық процестерді қолдану;
- шикізаттың және жаңа конструкциялық материалдық сапасын арттыру.
- өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жақсарту, яғни қызмет ету
көлемін және нормаларын ұлғайту;
- нормаларды орындамайтын жұмысшылардың санын азайту;
- есеп және есептеу жұмыстарын толық механикаландыру;
- өндірісті мамандандырудың деңгейін арттыру;
- басқару құрылымын жақсарту;
- өндірістегі құрылымдық өзгерістер, яғни өнімнің жеке түрлерінің
көлемі деңгейін өзгерту;
- өндірістік бағдарламаның еңбек сиымдылығын өзгерту, жартылай
дайын өнімдер мен қосалқы мөлшердің көлемін өзгерту;
Экономикалық тиімділігін арттыруда қаржылық ресурстарда есепке
алынады. Айналым қаражаттары әрқашанда қозғалыста болып, ауспалы айналым
жасайды, яғни айналыс сферасынан өндіріс сферасына, өндіріс сферасынан
айналыс сферасына қайта айналып келіп отырады.
Мұндай құбылысты айналым қорларының кезеңі деп атайды.
Айналым қаржысының айналымдылығы – айналым қаржысының тиімді
пайдалануынын сипаттайтын экономикалық көрсеткіш. Айналым қаржысының
айналымын жылдамдату шаруашылықтың негізгі мақсаты болып табылады және оның
мынандай жолдары бар:
Ғылыми–техникалық прогрестің соңғы нәтижелерін қолдану; өнеркәсіптік,
ауылшаруашылықтық өндірісті ұйымдастыру формаларын жетілдіру; шикізат, отын
– энергетика ресурстарын үнемді қолдану және тағы басқа. Шаруашылықтағы
айналым қорлары шаруашылықтың өз қорларынан және қарызға алынған
ресурстардан тұрады.
Айналым қорлардың көздеріне табыс, несие, жарғы қоры, бюджеттік
қорлар, кредиторлық парыздар тағы басқалар жатады.
1.3 Ауылшаруашылық өндірістің экономикалық тиімділігін арттырудың
негізгі бағыттары мен жолдары
Ауылшаруашылығы мақсатындағы жерге жекеменшіктің болмауы аграрлық
секторда кепіл қатынастарының дамуын және күрделі қаржыны ұлғайтуды
тежейтін факторлардың бірі болып табылады. Тұрақты жер қатынастарының
болмауы ірі және орта тауарлы аулшаруашылығы құрылымдарын дамытуға
ынталандырмайды.
Топырақтың құнарлылығын арттыруға ынталандырудың, сондай-ақ топырақ
құнарлылығының жай-күйін пәрменді қадағалаудың экономикалық тетрігінің
болмауы жер пайдаланушылардың жерді пайдалану жөніндегі жауапкершілігін
төмендетеді.
Осы жағдайда жер ресурстарының тиімділігін жоғарылату ауылшаруашылығы
мақсатындағы жерлерге жеке меншіклікті енгізу жөніндегі заңнамалық акт
дайындауға қатысу, ауылшаруакшылығы жерлерінің құнарлығын сақтау және
арттыру мақсатында жерді тиімді пайдаланбағаны үшін жауапкершілікті
күшейту, жерді бөлудің қолданылып жүрген заңнамаға сәйкестігіне тексеріс
жүргізу.
Нәтижесінде жерді нарықтық айналымға енгізу, ауылшаруашылығы тауарын
өндірушілердің несие ресурстарына қол жеткізуді ұлғайтылады, жердің
пайдалануы жақсартады, салық салудың арнайы режимі сақталады.
Өндірісте жер ресурстарымен қатар су ресурсы да жүреді. Облыс
бойынша суармалы жер қоры 226,3 мың гектар. Барлық айдалмалы жердің 25%- ын
құрап, өнімнің 75 %-ынан астамын өндіруді қамтамасыз етеді. 1990 жылы
ауылшаруашылығы өндірісінде 249,3 мың гектар суармалы жер пайдаланылса, ал
2001 жылы нақты 160,9 мың гектар жер суарылды, ал 31,24 мың гектар егілмей
қалды, қалған 34,14 мың гектар, сортаң жерлердің айналымынан шығарылуына,
суару жүйелерінің арнауларына, ұйымдастыру іс-шараларының нашарлауына, ең
алдымен, қаржылық және материалдық – техникалық ресурстардың болмауына
байланысты пайдаланылмайды. Сонымен қатар, ауылшаруашылығында су
пайдалануды, жер суландыру құрылыстарына меншік қатынасын реттейтін
заңнамалық базаның жоқтығы, су пайдалану ассоциацияларының ауылшаруашылығы
тауар өндірушілеріне жасаған қызметінің тиімсіздігі.
Жер суландыру құрылысы арының әбден тозығы жетуінің салдарынан жер
суландыру жүйелерінің ПЭК-і нормативтік көрсеткіштен еке есе төмен. Су
ресурстарының тиімділігін арттыру үшін су пайдаланушылар бірлестіктерінің
ұйымдастыруы және олардың жұмыс істеуі жөніндегі нормаларды ескере отырып,
Қазақстан Республикасының су кодексінің жаңа редакциясын әзірлеуге қатысу,
суды жеткізіп беру жөнінде көрсетілетін қызметтердің жабылмайтын
шығындарының айырмашылығын дотация беру арқылы ауылдағы су пайдаланушыларды
мемлекеттік қолдау шаруашылық аралық каналдармен гидромеморативтік
құрылыстардың ерекше аграрлық жағдайдағы телімдерін қалпына келтіру керек.
Ауылшаруашылығы тауарын өндірушілерге су жеткізіп беру жөнінде
көрсетілетін қызметтер құнына субсидия берумен қамтамасыз ету керек,
сонымен бірге өсіріліп ауылшаруашылығы дақылдарының рентабельділігі артады
деп суармалы жүйелердің пайдалы жер коэфициентін 80%-ға дейін артатындығы,
ауылшаруашылық дақылдарының түсімділігі 20-30% дейін ұлғаятындығы,
ауылшаруашылығында су пайдаланудың тиімді жүйесін және жер суландыру
құрылыстарын пайдалану жөніндегі құрылымдардың дамитындығы және жұмыс
орнының көбейетіндігі күтілуде.
Жер және су ресурстарының тиімділігінің жоғарлауы, нәтижесінде,
аталған негізгі бағыттары отырып, агроқұрылымдардың экономикасын нығайту,
бәсекеге қабілетті өсімдік шаруашылығының өнімдерін өндіруді арттыру,
халықтың еңбекпен қамтылуы мен әл-ауқатын жоғарлату, астық өткізу
проблемасын шешу, астық нарығын дамыту үшін қолайлы жағдай жасау, ғылыми
негізделген ауыспалы егістерді игеру, мал шаруашылығының азықтың базасын
күшейту нәтижелері күтілуде.
Өсімдік шаруашылығында жағдайды тұрақтандыруда және ауылшаруашылығы
дықылдарының өнімін арттыруда селекция және тұқым шаруашылығы одан әрі
жақсартуға үлкен мән берілді. Дақылдардың вегетация мерзімі әртүрлі, жатып
қалуға төзімді, жоғары өнімді, жақсы технологиялық сапалы сорттарды
өндіріске енгізілуде.
Жоғары репродукциялық дәнді – дақылдардың тұқымдарын өндірумен 6
арнайы шаруашылық шұғылданады. Осы шаруашылықтардың өндірістік әлеуеті
облыс ауылшаруашылығы құрылымдарын дәнді – дақылдардың тұқыммен қамтамасыз
етуіне қол жеткізе алады.
Тұқым шаруашылығын жақсарту мәселелері бойынша қазақтың егіншілік
ғылыми – зерттеу институтымен бірлесіп жұмыс жүргізіледі. 2004 жылға дейін
ауылшаруашылығы дақылдардың элиталы тұқымдарын өндіруі мен өткізуі және
оларды субсидиялар, элиталар тұқымының нормативтік көлемі есепке алынбай,
нақты сатылғаны бойынша жүргізілген. Республикалық бюджеттен бөлінген
қаражаттарды тиімді пайдалану және элиталы тұқым шаруашылығын субсидиялар
үшін, 2002 жылдың өнімінен бастап, элиталытұқым шаруашылықтарға күздік
бидай, жаздық арпа және жүгерінің элиталы тұқымын сатуға квоталар
бекітілген. Ауылшаруашылық өнімдерін тиімді болуы үшін ауылшаруашылығы
техникасымен қамтамасыз ету қажет.
Тракторлар мен комбайндер паркін пайдаланудың нормативтік мерзімі 7-10
жыл бола тұрса да, олардың қазіргі орташа пайдалануы 13-14 жылға созылып
отыр. Техниканың ескіруі, олардың санының азаюы ауылшаруашылығы
өндірісінің төмендеуіне әкеліп соқтыруда.
Сондықтан, ауылшаруашылығы тауарларын өндірушілерге кейіннен мунингке
беру үшін отандық және шетелдік техника мен қосалқы бөлшектер сатып алуға
несие беру, нәтижесінде қолда бар машина-трактор паркін жаңарту,
ауылшаруашылығының материалдық – техникалық базасын ішінара жақсарту,
ауылшаруашылығы дақылдарын өндіру тиімділігін арттыру, ауылшаруашылығы
құрылымдары кірістерінің өсуі күтілуде. Ауылшаруашылығы машинасын
жасауды дамытудың негізгі бағыттары, яғни негізгі ауылшаруашылығы
жұмыстарының оңтайлы мерзімдерде орындалуын, тиімділігі жоғары
ауылшаруашылығы техникасын, құрал-жабдықтар мен қосалқы бөлшектер өндірісін
дамыту; ауылшаруашылығы машиналарын жасау кәсіпорындарының өндірістік
кооперациясын іске асырудың негізінде облыста техника мен құрал-жабдықтар
өндірістің тиімді кешенін қалыптастыру керек.
Ресурстардың бірі өсімдік пен бірге мал да қатар жүреді. Мал
шаруашылығы ауылшаруашылығының ең кепілді саласы болып саналады, ауа-
райының қолайсыз шарттарына онша тәуелді емес. Сонымен қатар, жергілікті
халықтың дәстүрлі ұлттық саласы болып есептеледі. Сондықтан, мал
шаруашылығы дамыту аграрлық саясаттың басым бағыттарының бірі болып
табылады.
Мал шаруашылығы, оның бүгінгі жағдайы, аймақтың ерекшеліктері, табиғи
– климаттық шарттары ескеріліп, дамуы тиіс, яғни шағын ауылшаруашылығы
тауар өндірушілерден және жеке азаматтардың мал шаруашылығы өнімдерін
дайындаумен айналысатын дайындау ұйымдар жүйесін құру керек. Ауыл
экономикасында саланың бәсекеге сай тиімділігін арттырып, оны
тұрақтандыруда ішкі резервтердің қосылуын қамтамасыз ету.
Негізгі капитал (негізгі қорлар) бірнеше негізгі бағыттарда
жүргізіледі; инфляцияны есепке алғандағы негізгі қорлардың нарық
бағасындағы динамикасы. Бұл динамиканы тұрақты бағадағы шығарылған өніммен
салыстырып, негізгі қорлардан қайтарым өсуде ме, жоқ па екендігін анықтауға
болады.
Негізгі капиталдың құрылымын талдау, оның ішінде өндірістік құрылымды,
себебі ол негізгі қорлардың өндіріс бойынша бөлінуін көрсетеді;
технологиялық құрылымды, өйткені негізгі қорлардың өндіріс бойынша бөлінуін
көрсетеді; технологиялық құрылымды, өйткені негізгі қорлардың қызмет ету
уақытына байланысты аспаттайды.
Машиналар мен жабдықтар бойынша Қазақстан өнеркәсібінде орташа қызмет
ету – 25 жыл. Негізгі капиталдың технологиялық деңгейі. Ол ішкі және сыртқы
нарықтағы форманың бас бәсекелестерімен салыстыру арқылы анықталады.
Экономикалық ресурстардың бірі жер, су, материалдық - техникалық
ресурстармен бірге еңбек ресурстары. Еңбек ресурстарын басқару мынандай
бағыттардан тұрады:
- еңбек ресурстарын анықтап, оған кететін шығындарды есептен шығару;
- еңбек ресурстарын жұмысқа қабылдау;
- жұмыс орындарына кандидаттар дайындау, конкурс ұйымдастыру арқылы
жұмыскерді таңдап алу, жұмыскердің еңбек ақысын анықтау;
- еңбекақы құрылымын анықтау;
- жұмысқа алынған кәсіпорынмен, ұйыммен және оның басқа да
бөлімшелерімен таныстырып, болашақ жұмыс орны жайлы түсінік беру;
- берілген жұмысты неғұрлым тиімді орындау үшін еңбек ресурстарын
оқыту және оқыту бағдарламасын жасау, жұмыскердің еңбек іс-әрекетін бағалау
және бағалау әдістерін жасап, онымен жұмыскерді таныстыру;
- еңбек етушінің жұмысын өсіру, төмендету, жұмыстан шығару, бір
қызметтен басқа қызметке ауыстыру;
- басқарушы кадрларды дайындау, келісім-шартын тоқтату, басқарушы
кадрларды дайындаудың бағдарламасын жасау;
-басқарушы кадрлардың еңбек тиімділігін арттыру және мүмкіншіліктерін
арттыруға бағыттау;
- еңбек қарым-қатынастарын жақсарту; халықты жұмыспен қамтамасыз ету.
2. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ, РАЙЫМБЕК АУДАНЫ, БАСТАУ ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВТІҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Алматы облысы, Райымбек ауданы, Бастау өндірістік кооперативтің
сипаттамасы және орналасқан жері.
Бастау өндірістік кооперативі Алматы облысы, Райымбек ауданы,
Қарасаз ауылында орналасқан. Бастау өндірістік кооперативі алғашында 1994
жылы шағын шаруа қожалығы болып құрылған, кейіннен қор айналымы,
жұмыскерлері, өндіретін өнімдерінің өсуіне байланысты 1997 жылы Бастау
өндірістік кооперативі болып қайта құрылды. Төрағасы Қараңқұлов Жабықбай.
Жалпы облыстың климаты анағұрлым қоңыржай континенталдық
ерекшеліктерімен сипатталады. Мұны облыс аумағының Еуразия материгінің
ішінде орналасқандығы, мұхиттардан алыстағы ауа-райының ашық болуына
мүмкіндік туғызатын атмосфералық ерекшелігі оңтүстікте орналасқандығымен
түсіндіруге болады.
Ауаның орташа тәуліктік температурасы 0 С жоғары күн, облыстың
солтүстігінде 225-240 күн, орталық аудандарда 245-260 күн, ал тау мен
таудың бөктерінде 225-245 күнге дейін созылады.
Аязсыз кезең жазық аудандарда 5-6 ай, тау бөктерінде 4-6 ай
болады, облыста әсіресе жазық бөлігінде жауын-шашын аз болады.
Көптеген ғалымдардың зерттеулеріне қарасақ жылдамдығы секундына 15-20
м жететін жел көкек-мамыр айларында соғады. Жалпы өзеннің өн бойындағы
желдің орташа жылдамдығы секундына 2-4 м аспайды. Қыс күндері 2-3 күн
баяу жел болуы мүмкін. Тауларда ауаның салқын кездерінде тұман түседі.
Таулы аймақта орта есеппен жылына 350 – 600 мм ылғал түседі. Ал жаз
айларында бұл мөлшер 120-300 мм –ге дейін төмендейді.
Жалпы осы шығыс бөлігінің ең жоғарғы орташа айлық температурасы 23.10
С ең төменгі температурасы қаңтар айында 9,40 С нөлден төмен.
Сонымен бірге ескерте кететін бір жағдай жергілікті жердің
температурасы сол жердің физикалық – географиялық жағдайларына, бедер
пішіндеріне, теңіз деңгейінен биіктігіне, жер бетінің сипатына,
беткейлердің экспозициясына байланысты болады.
Мысалы: теріс бедер пішіндері (шұғымалар мен ойыстарда) жаздың күндері
көтеріңкі аймақтарда ( беткейлер мен тауларға) қарағанда суығырақ болады.
Жалпы бүкіл территорияға түсетін жауын-шашынның максимальды мөлшері жылдың
жылы мезгілінде – сәуір, мамыр айларында түседі. Жылдық жауын-шашын
мөлшері батыстан шығысқа қарай азаяды. (506 мм., 228,9 мм және 212 мм).
Жалпы аймақтық климаты үнемі бақыланып отырмағандықтан нақты климаттық
зона немесе белдеуді болу мүмкін емес. Оңтүстік батыстан, солтүстік шығысқа
қарай, мәңгі қарлы және мұзды таулардан Іле ойысының қатаң шөлдеріне дейін
өзгереді. Осы аралықтан климаттық және табиғи ландшафтық зоналардың барлық
түрлерінің алмасуын көруге болады.
Кейбір жағдайларда бір зона басқа зоналармен араласып жатады, өйткені
территорияның рельефінің күнделілігі және микроклиматтық ерекшелігі топырақ
және өсімдік жамылғысына да әсер етеді.
Өзінің климаттық және ландшафтысың ерекшелігі бойынша сипатталып
отырған зона шөлейт зонасына жатады. Бұл аймақ ерте көктемде және күздің
соңында биік таулы аймақтар қармен жабылып жатқанда жайылымдық маңызға ие
болады. Дегенмен қысқы төменгі температура, қысқы өсіп-өну кезеңі, қолдан
өсіретін ағаш тұқымдарының түрлерін шектейді.
Топырақтың ылғалдылығы оның қалыңдығына, жер бедеріне күн сәулесінің
түсуіне байланысты. Шілденің басында жауған жауын кебеді, ал құрғақшылық
жылдары топырақ 25 см және одан да терең қалыңдықта кеуіп кетеді. Өте қатты
кебетін жері көп күн түсетін қиялар. Жыралардың жоғарғы жағында қар
қалыңдығының тереңдігі қар көшкінінің себепшісі болады. Көктем айларында
жауын шашынның көп болуы қардың еруі мен қатар көшуіне әсер береді.
Ауданның тау бөлігінің жер бедері сайларында бұлқынған өзендер аққан,
биік таулармен, терең жыралармен сипатталады. Тауларында биік қиялар бар,
кейде қиялары 700 жетеді, шыңдары биік, жартастары биік, жартастары және
құздары көп.
Тау белдеуінің және қар жамылғысының кеңдігі әр түрлі. Қатаң
құрлықтың ауа райы қиялардағы өсімдіктердің және топырақтың тізілу
тәртібіне айтарлықтай әсерін тигізеді.
Ауданның таулы бөлігінде мынадай топырақты - өсімдікті аймақтарға
бөлінеді:
1. Таулы – шалғынды және таулы шалғынды далалы аймақтар. Онда альпі
және субальпілік, сондай-ақ шалғынды далалық биік таулы топырақтар
құралады;
2. Таулы – орманда және орманды - далалы аймақтар, онда таулы
ормандарды және қара, қарақоңыр топырақтар, сондай-ақ таулы шалғынды
қаратопырақтар, қара сарғылт және далалық аз дамыған топырақтар.
Ауданның таулы аумағында жер қыртысының бүлінуі және қар көшуі
байқалады, оның алдын алуда ағаштың сол сияқты бұталы өсімдіктердің үлкен
ролі бар. Жер қыртысының бүлінуі барлық жерде байқалады және ол негізінен
адамдардың шаруашылық ісіне байланысты: мал жайып, орман кесу, инженерлік
ізденістер жасамай жол салу және тағы сол сияқты.
Бұл аудан топырағының құрамы теңіз деңгейінің биіктігіне байланысты
жеңіл саз топырақтардың ауыр саз топырақтарға ауысады. Таулы аумақтың
қиялылығын ескерсек бұл топырақтың жуылуы және бүлінуі мүмкін. Сондықтан
ағаш отырғызу жұмыстарын жүргізу және агротехникалық шараларды белгілеу
керек. Табиғи экономикалық жағдайларға байланысты ауылшаруашылығына
пайдалануға жарайтын жерлер дала және таулы аймақтарда орналасқан.
Осы қарастырып отырған Бастау өндірістік кооперативі өсімдік және
мал шаруашылығымен де айналысады. Мұнда бидай, картоп, сәбіз, қызылша, шөп
өсіріледі және қой мен ешкі, жылқы малын өсіріп, қой еті жане жүн өндіреді.
Өсімдік шаруашылығынан алған өнімін бидайды диірмендерге таратып, ұнға
айналдырады. Мал өнімдерін аудан орталығына және қалаға өткізеді.
Басқару құрылымы дегеніміз - ол құрамы және оның ішкі буындарының
қатынасы цехтардың, бөлімшелердің және бірегейлі шаруашылық объектісінің
компонеттерінің құрамасы. Кез-келген әлеуметтік экономикалық жүйе біршама
дербес, бірақ өзара байланысты екі бөліктен тұрады: басқарылатын және
басқарушы.
Басқарылатын жүйе деп, ретке келтіру мақсатында басқару ықпалын
жүргізуге арналған объектіні, яғни белгіленген жүйеге жетуңге мүмкіндік
беретін даму формасын айтады. Оның өзі өндірістің алуан саласындағы
процессті жүзеге асырады.
Басқарылатын және басқарушы жүйелер субъектіден объектіге енетін және
объектіден субъектіге шығатын тікелей ақпаракттар көмегімен тығыз
байланысты болып, олардың үнемі әрекеттенуін, жұмыс істеуін және дамуын
қамтамасыз етеді.
Төраға-өндірістік кооперативінің барлық өндірістік шаруашылық
қызметіне басшылық етеді. Төрағаға бухгалтер, бригадир, аға қойшы, кадрлар
бөлімінің басшысы бағынады.
Бас бухгалтер – шаруашылық жұмысының қаржы және бухгалтерлік
есеп мәселелерін жүргізетін директордың көмекшісі қызметін атқарады. Бас
бухгалтер ішкі заттың, материалдардың дайын өнім және оның сатылуын
бақылайды. Бас бухгалтерге еңбекақы есептеумен айналысатын есептік бөлім
және орталық бухгалтерия бағынады.
Кадрлар бөлімінің басшысы - кадрлар бөлімінің жұмысын
басқарады. Бұл бөлім жұмысшылардың жеке құрылымының есебін жүргізетін
өткізу бюросы бағынады (Сурет 1).
Төраға
Бөлім бастығы
Бригадир 1
Бригадир 2
Бухгалтерия
МТМ
Мал дәрігері
Мал шаруашылығы
бойынша
Өсімдік шаруашылығы
бойынша
Сурет 1 - Бастау өндірістік кооперативінің басқару құрылымы
Бастау өндірістік кооперативінің технико-экономикалық
көрсеткіштерін талдау барысында өндірістік кооперативіндегі жалпы жер
көлемінің базистік жылға қарағанда есеп беру жылы өзгермегендігі, сонымен
қатар ауылшаруашылығына пайдаланылатын жердің өзгеріссіз қалғаны анықталып
отыр.
Өндірістік кооперативінің егістік жер көлемі базистік жылға
қарағанда есеп беру жылы 222 гектарға көбейіп отыр. Шаруашылықта 3 дақыл
өнімділігі жаздық бидай дақылы бойынша 7,6 центнерге, күздік бидай бойынша
3,6 центнерге төмендесе, көп жылдық шөп бойынша 2 центнерге жоғарлаған.
Өндірістік кооператив бойынша жалпы өнім құны өсімдік шаруашылығы
базистік жылға қарағанда есеп беру жылы 2287,4 мың теңгеге кемісе, мал
шаруашылығы бойынша 85,5 мың теңгеге артқан. Базистік жылға қарағанда есеп
беру жылы негізгі өндірістік қордың құны 103 мың теңгеге кеміп, соған
сәйкес қор қайтарымы -0,3 теңгеге кеміген.
Өндірістік кооперативтегі еңбеккерлер санының өзгермегендігіне
қарамастан, базистік жылға қарағанда есеп беру жылы еңбекақы қоры 309 мың
теңгеге өсуіне сәйкес бір еңбеккердің жылдық еңбекақысы да 2,888 мың
теңгеге артқан. Алайда базистік жылға қарағанда есеп беру жылы еңбек
өнімділігі 20,6 т. кеміген, өндірістік кооперативінің өнім өндірумен
кеткен өндіріс шығындары базистік жылға қарағанда есеп беру жылы 2628 мың
теңгеге кеміген.
Шаруашылықтың тауарлы өнім құны 2005 жылға қарағанда есеп беру жылы
2155 мың теңгеге төмендеген. Базистік жылға қарағанда есеп беру жылы
өндірістік кооперативінің жалпы кірісі 319 мың теңгеге артты, соған
байланысты 469 мың теңгеге көбейіп, өндірістік кооперативінің
рентакбельділік дәрежесі базистік жылға қарағанда есеп беру жылы 5,1%-ға
өскен. 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы айналым қаржылары 2873 мың
теңгеге кеміген, соған сәйкес айналым коэфициенті 0,7 айналымға көбейіп,
бір айналым ұзақтығы 6 күнге қысқарған.
2.2 Бастау өндірістік кооперативінің жер ресурстарының
пайдаланылуын талдау
Өндірістік бағдарламаның орындалуына факторлардың әсерін
анықтау өсімдік шаруашылығының өндірістік өнімі, егістік ауданының ұлғаюы
арқылы олардың құрылымын жақсарту және түсімін жоғарлату арқылы көбейеді.
Келесі кестеде Бастау өндірістік кооперативінің жер ресурс-тарының
пайдаланылуы жайлы деректер келтірілген.
Кесте 2.1 - Бастау өндірістік кооперативінің жер ауданының құрамы мен
құрылымы
р\сЖердің түрлері 2005 2006 ауытқу
жыл жыл
га % га % (+, -)
1.
Өндірістік кооператив
бойынша жалпы жер көлемі 3500 100 3500 100 -
2. Ауылшаруашылығына
пайдаланылатын жер.
Соның ішінде: 3000 85,7 3000 85,7 -
- жыртылмалы 1374 39,2 1596 45,6 222
- жайылым 1130 32,3 1000 28,6 130
- шабындық 497 14,2 404 11,5 -92
3.
Ауылшаруашылығына
пайдаланылатын жер көлемі 500 14,3 500 14,3 -
* Ескерту -ӨК материалдарының материалдары
Бастау өндірістік кооперативінің жер ауданының құрамы мен құры-
лымын анықтай келе, өндірістік кооперативінің жалпы жер көлемі 3500
гектарды құраса, соның 3000 гектары ауылшаруашылығына пайдаланбайды.
Ауылшаруашылығына пайдаланатын жердің 39,2 % жыртылмалы жер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе____________________________ _______________________________6
1. АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ_________9
1. Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігінің
маңыздылығы________________________ ________________________9
2. Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру негіздері
және оның тиімділік көрсеткіштері_____________________1 4
3. Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі
бағыттары мен жолдары____________________________ ____18
1. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ, РАЙЫМБЕК АУДАНЫ БАСТАУ ӨК ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ____________________________ __24
1. Алматы облысы Райымбек ауданы Бастау өндірістік кооперативінің
сипаттамасы және орналасқан жері_____________________________24
2. Бастау өндірістік кооперативіндегі жер ресурстарының пайдаланылуын
талдау_____________________________ __________30
3. Өсімдік шаруашылығы бойынша өндірістік жоспарының орындалуын
талдау_____________________________ ________________________36
2. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ РАЙЫМБЕК АУДАНЫ БАСТАУ ӨК АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРІНІҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ__________________________46
1. Мал шаруашылығын дамытудың бағыттары_____________________46
2. Ауыл шаруашылық өнім өндірісін мелекет тарапынан ынталандыру
тетіктері__________________________ __________________________48
ҚОРЫТЫНДЫ__________________________ _______________________55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР_________________________ _____61
КІРІСПЕ
Агроөнеркәсіп кешені халық шаруашылығының ең басты салаларының
бірі болып есептеледі, сондықтан елімізде, әсіресе біздің республикамызда
оны әрі қарай дамыту мәселелеріне зор назар аударылып келеді.
Ауылшаруашылық өндірісінің алдында тұрған басты міндеттер болып
халықты жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізат
қорымен қамтамасыз ету, ал мал шаруашылығына тиісті жем-шөп қорын жасау
болып табылады.
Бүгінгі күн талабына сай алда тұрған басты міндеттердің бірі-әр
аймақтың климат топырақ ерекшеліктерін еске ала отырып, өндіріске
ауылшаруашылық дақылдарын өсірудің интенсивтік технологиясын және басқа
прогрессивтік агротехникалық шараларды енгізу арқылы егіннің шығымдылығын
молайту және әр гектар жердің берекесін арттыру. Нарықтық экономика
агроөнеркәсіптік кешен кәсіпорындарынан ғылыми-техникалық жетілу
жетістіктерін енгізу, өндірісті басқару мен шаруашылық формаларының
тиімділігі, кәсіпкерлік белсенділігі, ұсыныстары негізінде өндіріс
тиімділігін жоғарылатуды талап етеді. Бұл есепті өткізудің басты рөлі
шаруашылықтың қызметіне талдау жүргізу болып табылады.
Мұнда талдау өсімдік шаруашылығы өнімін өндірудің талдау
мағынасы және есебі. Өсімдік шаруашылығы бойынша өндірістік бағдарламаның
орындалуына кезеңдерде келтірілген талдау жүргізбес бұрын шаруашылықтың
алғашқы жағдайы талданады, яғни шаруашылықтың тарихы, орналасқан жері,
басқару құрылымы.
Екіншіден, шаруашылық оның ішінде өсімдік шаруашылығы өнімін
өндіруге әсер ететін немесе оған байланысты көрсеткіштерге талдау
жүргізіледі. Талдау нәтижесінде өсімдік шаруашылығы бойынша өнімді
өндіру резервтері анықталады.
Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасудан тұрақтану кезеңіне бет
алуы ауыл шаруашылығы саласына да өзіндік әсерін тигізуде. Оған дәлел
ретінде, елімізде ауыл шаруашылығы өнімінің жалпы ішкі өнімнің көлеміндегі
үлесінің 9,3%-деңгейінде анықталып және 1999 жылдан бастап, ауыл
шаруашылығындағы жалпы өнім өндірісінің көлемі жыл сайын орта есеппен 15,4%-
ұлғаюын келтіруге болады.
Ауыл шаруашылығы өнімі өндірісі қәзіргі кезде тиімді менеджмент
жүйесінің қалыптасуын талап етеді. Ауыл шаруашылығын басқару мемлекет
тарапынан жүргізілгенімен әлі күнге дейін елімізде ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілері үшін қалыптасып отырған мәселелер (техника мен технологиялар,
машиналар мен тракторлардың моральдық және физикалық тозуы, су жеткізіп
беру бойынша көрсетілетін қызметтер құнының қымбаттығы және ауыл
шаруашылығы өндірушілері үшін берілетін несиенің жетіспеушілігі және т.б.)
әлі күнге дейін шешімін таппай отыр.
Елімізде ауыл шаруашылық тауарлары өндірісінің менеджменті төмен,
барынша қарама-қайшы және асығыстық жағдайда қалыптасып отыр. Соның
салдарынан ауыл шаруашылығы өнімін тиімді ұйымдастыру мен үйлестіру және
бақылау дәрежесі де төменгі деңгейде орын алуда. Осының нәтижесінде
елімізде ауыл шаруашылығына жарамды ұлан-байтақ жері бола тұра, отандық
өндірушілер өндірген азық- түлік өнімдерінің жетіспеушілігін бастан
кешіруде. Осындай жағдайдан арылудың бірден - бір жолы ― ауыл
шаруашылығындағы өнім өндірісі менеджментін қалыптастыру және ауыл
шаруашылығы өнімдеріне сұраныс көлемі мен ұсыныс көлемінің арақатынасын
теңестіре ұстауда тиімді менеджментті дамытудың ролі аса маңызды екендігін
дүние жүзі елдерінің тәжірибесі көрсетіп отыр.
Қәзіргі кезде ауыл шаруашылығы өнімдерінің жекеленген түрлерінің
өзіндік құны мен нарықтағы бағаның арақатнасына жасалынған талдау ауыл
шаруашылығы шикізатын дайындаудың және сатып алудың тиімді басқару
жүйесінің жоқ екендігін көрсетеді; бұл ескірген ұқсату технологиясы мен
қатар отандық тауар өнімдерінің бәсекелестік деңгейінің төмендігінің бір
факторы болып табылады. Ауыл шаруашылығы саласында отандық өнімдердің
бәсекелестік қәбілеттілігін арттыру және әлемдік кластеризация жүйесіне
өнімдерді бағыттау үшін, ең алдымен ауыл шаруашылығы өнім өндірісінде
менеджментті жетілдіруге назар аудару қажет.
Дипломдық жұмысымның объектісі Алматы облысының ауыл шаруашылығы өндірісі.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыс Алматы облысы, Райымбек ауданы, Қарасаз
ауылдық аймағында орналасқан Бастау өндірістік кооперативінің өсімдік
шаруашылығы өнімін өндіруін талдау тақырыбына және осы кооперативтің
экономикалық тиімділігін молайту мәселелеріне арналған.
Міндеті: Ауыл шаруашылық өнімін өндірушілерді ынталандыру
механизмдерін анықтау, қалыптастыру.
Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты - ауыл шаруашылығының қазіргі
жағдайын талдап, оның басым бағыттарын анықтап, ауыл шаруашылық өнімдерін
өндіруді ынталандырудың механизмдерін жетілдіру. Ауыл шаруашылығын
дамытудың нақты шараларын ұсыну.
1. АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігінің маңыздылығы
Экономикалық тиімділігі ауылшаруашылық өндірісінде натуралдық және
құндық көрсеткіштер жүйесімен мінезделеді. Натуралды көрсеткіштер мал,
ауылшаруашылық өнімділігі мен шығымдылығы.
Құндық көрсеткіштері – жалпы кіріс, таза кіріс және пайда.
Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін артыруда-материал,
шикізат, отын, энергия ресурстарын, еңбек, қаржы ресурстарын үнемді
қолдану, жоғарғы тиімділігі аз технологиялық процесстерді қолдану, яғни бір
сөзбен айтқанда, экономикалық ресурстарды тиімді пайдалануды айта аламыз.
Экономикалық ресурстар дегеніміз - өнімдерді өндіру, өткізу үшін
пайдаланылатын барлық табиғи, адамдар мен адамдардың өндіретін ресурстары.
Түрліше барлық ресурстарды әртүрлі көзқарасқа сәйкес топтастыруға болады:
- Материалдық ресурстар - жер немесе шикізат материалдары және капитал.
- Адам ресурстары-еңбек және кәсіпкерлік қызмет
Жер ұғымына жататын барлық табиғи ресурстар, егістік жерлер, орман,
пайдалы қазба, кен орындары, су ресурстары.
Капитал немесе инвестициялық ресурстар ұғымы - тауар өндіру және
қызмет көрсету, оларды түпкілікті тұтынушыларға жеткізуге пайдалануға
арналған барлық өндірістік өндіріс құралдары (ғимараттар, құрылыс,
жабдықтар және тағы басқа).
Өндіріс процесін және өндіріс құрал - жабдықтарының қорлануын
инвестициялау, яғни қаражат жұмсау деп атайды.
Еңбек ұғымы тауар өндіруде және қызмет көрсетудегі барлық дене және
адамдардың ақыл-ой қабілеттігін көрсетеді.
Барлық экономикалық ресурстар жалпы бір қасиетке ие. Бұл бойынша
қазіргі деңгейдегі экономикалық дамуда барлық қажеттіліктерді қамтамасыз
етуде ресурстардың әлі де болса кем екендігін білдіреді, егістік жерлердің,
пайдалы қазба байлықтардың, өндіріс құралдарының, жұмыс қорының белгілі бір
шегі болады. Кез-келген шаруашылық өндірістік ресурстарды заттай және
ақшалай нысаны түрінде қалыптастырудан басталады.
Ресурстар - бұл экономикалық өндіруге пайдаланылатын
факторлар. Ресурстар нарығының ерекшелігі олардың тапшылығы, өндіріс
көлемінің және ресурстарға ұсыныстың шектенуіне байланысты. Ресурстарды
сақтауды экономикалық ұйымдастырушылық және техникалық сипатының шаралар
кешені ретінде пайдаланған инвестиция, еңбек және басқа да ресурстармен
салыстырғанда озық сапалық және сандық өнімнің өсуін аса ұстамдылықпен
қарау қажет.
Нарықтық экономика жағдайында ресурстардың сақталу процесі
өндірісті арттырады. Ол ұлттық табыс серпінінде тұтыну және қолдану
арасындағы қатынастар өзгеріп қана қоймайды, сонымен бірге өзінің қорлану
қорында ресурстарды сақтау қорланудың заңдылықтарын ұдайы өндірісте
кеңейтуді қамтамасыз етуге пайдалану қажет.
Шаруашылықтың негізгі өндірістік қорлары өндірістік ауыспалы
айналымын жасайды. Ол мынандай сапалардан тұрады: негізгі қорлардың тозуы,
аммортизация, негізгі қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражаттың
қорлануы, оларды күрделі қаржы жұмсау арқылы ауыстыру.
Негізгі қорлардың кез-келген объектілері табиғи және сапалық
тозуға ұшырайды, яғни адам күшімен, техникалық және экономикалық
факторлардың ықпалы арқылы олар өзіндік ерекшелігін, үлгісін бірте-бірте
жояды, жарамсыз дыққа әкеледі, сөйтіп алдағы кезде өз міндеттерін
орындауға мүмкіндіктері болмайды.
Табиғи тозу жөндеу, қайта құру және негізгі қорларды
жаңғырту арқылы ішінара қалпына келеді. Сапалық тозуы ескірген негізгі
қорлар өзінің конструкциялық, өнімділік, үнемділік, шығарылған өнімнің
сапасы жөнінен жаңа үлгіден қалып қоятынын білдіреді.
Сондықтан негізгі қорларды әсіресе олардың активтік бөлігінен
дүркін-дүркін ауыстырып отырудың қажеттілігі туады. Осыған байланысты
қазіргі экономикада айырбастаудың анықтаушылық қажеттіліктің басты факторы-
сапалық тозу болып табылады. Шаруашылықтың негізгі міндеті болып саналатыны
– ол негізгі өндірістік қордың шамадан тыс ескіріп қалмауына жол бермеу,
себебі, олардың жеке және сапалық тозуының деңгейі және шаруашылық,
жұмысының нәтижесі осыған байланысты болады.
Негізгі капитал - бұл материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі
жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың ақшалай бағалануы. Негізгі
қордың заттың мазмұны-еңбек құралдары. Ол шаруашылықтарда ұзақ мерзім
қызмет істеп, өндірістік процесске әлденеше рет қатысады, соның өзінде
бұрынғы қалпын сақтап қалады, бірақ жұмыс барысында тозу арқылы бұрынғы
бағасын кемітеді.
Негізгі қорлар өндірістік материалдық-техникалық базасы болып
табылады. Олардың шаруашылықтың өндірістік қуаты мен еңбектік техникамен
қаруландыру деңгейіне байланысты болады. Өндірістік үрдіске қатысу
дәрежесіне қарай негізгі қорлар екі түрге өндірістік және өндірістік емес
бағыттағы болып бөлінеді.
Өндірістік бағыттағы негізгі қорларға жататындар-ғимараттар,
құрылыстар, машиналар, жабдықтар мен басқа да еңбек құралдары. Олар өндіріс
процесіне ұзақ уақыт қатысады. Өндірістік емес негізгі қорлар өндіріске
тікелей қатыспайды, бірақ олар жұмысшы күшін ұдайы өндіруге қажетті жағдай
жасап отырып, оның нәтижесіне жанама әсер етеді. Бұған тұрғын үй, мектеп,
кітапхана, аурухана тағы басқалар жатады.
Пайдалану үдерісінде негізгі өндірістік қорлар табиғи және
сапалық жағынан тозады, сөйтіп, шаруашылықты едәуір ысырапқа ұшыратады.
Негізгі қорлардың тозу ысырабын азайту оларды жақсылай пайдалану жолымен,
негізгі көрсеткіштердің деңгейлерін қор қайтарымы, ауысымдылық коэфициенті,
жабдықтау жүктемесінің коэфициентін арттыру мүмкін. Бұл көрсеткіштерді
жақсарту ғылыми-техникалық прогресс, негізгі қорлардың құрылымын жетілдіру,
жабдықтардың әртүрлі бос болып тұрып қалуын қысқарту, өндірісті және
еңбекті жетілдіру, шаруашылықты жүргізудің жаңа нысанын дамыту есебінен
мүмкін болады.
Әрбір шаруашылықтың қалыпты жұмыс істеуі үшін оның айналым қоры
болуы керек. Айналым қаражаттары – бұл өндірістік айналым қорларын құру,
пайдалану және үздіксіз өндірістік процесстер мен өнімді өткізуді
қамтамасыз ету үшін алдын-ала қаражат бөлу ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым қаражаттарының – ұдайы өндірістік процестердің
қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық ролімен анықталады. Айналым
қордың заттық мазмұны – еңбек заттары. Негізгі қордан айырмашылығы сол-
айналым қор өндіріс процесінде бір рет қана қатысады да, сол жолы түгелдей
пайдаланылып кетеді және өзінің бүкіл құнын пайда болған жаңа өнімге
қосады.
Айналым қорларды оңтайлы және үнемді жұмсау – шаруашылықтың
бірінші кезекті міндеті болып саналады. Себебі, материалдық шығындар ⅔
өнеркәсіп өнімдерінің өзіндік қорын құрайды. Айналым қорының құрамы, оның
құрылымы өндірісті мамандандыруға байланысты.
Шаруашылықтарда айналым қаржыларының құрылымы тұрақсыз және
көптеген себептердің ықпалымен өзгеріп отырады. Әрбір нақты шаруашылықта
айналым қаражатының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы өндірістік апат
күрделігіне, өнгдіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайларына
және тағы басқаларына байланысты болады.
Өндіріс тиімділігін жоғарылатудың елеулі резервтері құрамына
шикізат пен негізгі материалдар, отын, қосалқы материалдар, тез тозатын
аспаптар және басқа да еңбек заттары кіретін айналым қорларын орынды
пайдаланудың есебінен өндіріс шығындарын одан әрі төмендетуден табылады.
Өндірістің нәтижелігін арттыру жөніндегі шараларды белгілеген
кезде шаруашылықтардың өндіріс процесінің маңызды заттың элементі болып
табылатын өндірістік айналым қорларын тиімді пайдалануға шаруашылық
ұжымдарының айрықша назар аударғаны жөн.
Шаруашылықтың айналым қорларына мұқтажы жыл бойына түпкілікті
сақталады. Ол түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:
- өндірістің маусымдылығы
- тауар-материалдық құндылықтарды ж,ткізудің әркелкілігі
- қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы және тағы басқалар.
Нарықтық экономиканың негізгі шегі – шаруашылықтарда айналым
қорларының жетіспеушілігі. Осы мақсатта шаруашылықтарда өндіріс қажет
ететіндей мөлшерде өндірісте қосалқы қорлар жасаған дұрыс. Олардың
материалдық артық қоры болмағаны жөн.
Жұмыс күші – адамның табиғи және ой қабілеттілігінің жиынтығы, оның
еңбекке деген қабілеттілігі. Нарықтық қатынастар жағдайында еңбекке
қабілеттілігі жұмыс күшін тауарға айналдырады. Жақсы іріктеліп алынған
шаруашылықтың еңбек ұжымы – кәсіпкерліктің негізгі міндеттерінің бірі.
Бұл шаруашылық басшылығының түпкі ойын ұғыну, түсіну және
оларды іске асыруға қабілетті пікірлес және серіктес ұжым болуы тиіс. Бұл
кәсіпкерлік қызметінің табысына және шаруашылықтың өркендеуіне кепілдік
береді.
Адам факторының ықпалы шаруашылық жұмысының икемділігін
арттырудағы негізгі аспектілеріне мыналар жатады: кадрларды іріктеу және
жылжыту, кадрлар дайындау және үздіксіз оқыту; қызметкер құрамының
тұрақтылығы және икемділігі; қызметкерлер еңбегін материалдық бағалылығын
жетілдіру.
Нарық жағдайында шаруашылықтарда еңбек ресурстарына деген
көзқарастар өзгереді. Жұмыскер өндіріс процесінде бір ғана факторына емес,
ал шаруашылық басшылығы тарапынан түпкілікті қамқорлықтың мақсаты мен
көзіне айналып отыр. Қазіргі кезде Қазақстанның экономикасы әлі де болса
аса күрделі өтпелі кезеңді бастап кешіруде, бұл сөзсіз еңбек нарығына кері
әсерін тигізуде.
Еңбек нарқының негізгі мақсаты - еңбек ресурстарын жұмыспен
тиімді және нәтижелі қамту. Жұмыспен тиімді қамту әрбір елдің нақтылы даму
кезеңдерінің деңгейіне сай жұмысқа жарамды адамдарды үнемді және нәтижелі
пайдаланып, оларды шаруашылық салаларды және аймақ бойынша болудың тепе-
теңдік үлесімділігіне жету.
Қорыта айтқанда, республикамызда еңбек нарқын қалыптастырудың
және дамытудың негізгі мақсаты осындай. Оның мәні тиімділігі төмен
шаруашылықтардың бағытын өзгерту, немесе мүлдем тарату, нарықтық жағдайға
байланысты өндірісті қысқарту, сұраныстың кешуі, өндірістердің салалық
құрылымының өзгеруі және басқа да әлеуметтік- экономикалық процесстер
салдарынан халықтың еңбекке жарамды бөлігін жұмыспен қамтамасыз етілмей
отырғаны белгілі.
Нарықтық қатынастар жағдайында еңбекке қабілеттілігі жұмыс
күшін тауарға айналдырады. Шаруашылықтағы кадр саясатының бағдарламасының
негізгі бағыттары мыналарды қамтуы қажет: жұмыс күшінің саны және кәсіпқой
біліктілігі жағынан қажеттілікті анықтау; нысандарды тарту, кадрларды
пайдалануды жақсарту жөнінде шаралар әзірлеу.
Егер де бұрын шаруашылықтарда кадрларды іріктеу, орналастыру
және еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға қамқорлық жасалынған болса, ал
қазіргі кезде аса маңызды әлеуметтік мәселе – ең алдымен түрлі себептермен
босап қалғандарды жұмысқа орналастыру.
1.2 Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру
негіздері және оның тиімділік көрсеткіштері
Жерді пайдалану заңдарының негізінде жазғандай мемлекеттік жер
ресурстарының тиімді пайдаланылуы үшін мемлекеттік жер кадастры
жүргізіледі, онда жердің құқықтық, шаруашылық және табиғи жиынтығы және
керекті мәліметтер жиынтығы бар, ол мынандай бөлімдерден тұрады:
- жер пайдаланушыларды мемлекеттік тіркеу;
- жерді сандық және сапалық есепке алу;
- топырақтардың сапасын айыру;
- жерді экономикалық бағалау;
Топырақтың сапасын айыру жер құйқасын жіктеу, агротехниканың
және егіншілік қарқындылығының салыстырмалы жағдайлары кезеңдегі құнарлық
бойынша топырақтардың салыстырмалы түріндегі сипаттамасы болып табылады.
Сапа айыру (бонитировка) дақылдарды өсіруге ең қолайлы жерлерді айқындауға,
әртүрлі топырақтар оларды біркелкі өңдеу жағдайларында бере алатын
өнімділік–дақылдардың қалыпты шығымдылығын анықтауға мүмкіндік береді,
яғни жерге агрономиялық баға беріледі.
Жерді экономикалық бағалау жердің өндіріс туралы ретіндегі
экономикалық, шаруашылық құндылығын жинақтап, қорытып сипаттайды. Жерді
бағалау үшін 1 гектардан алынған жалпы өніммен қатар, шығындардың орны
толтырылуы және шаруашылыққа кірген таза кіріс пен оның ең аз қоғамдық
қажетті мөлшері арасындағы айырым ретінде есептелетін өзгермелі кірісті
пайдаланады.
Экономикалық бағалау бал түрінде де, ақшалай түрде де
жүргізіледі. Сөйтіп, жерді экономикалық бағалау ауыл шаруашылық емес, өзге
мүдделерге арнап жер бөліп беру кезіндегі ауылшаруашылығы шығындарын
анықтау мен бұл жерлерді ауылшаруашылық өнімдерін өндіру үшін пайдаланудың
экономикалық тиімділігін айқындауға мүмкіндік береді. Осындай бағалау
негізінде жер бағасы мен жерді пайдаланғаны үшін ренталық төлемдер жүйесі
белгіленеді.
Жер салығының мақсаты - жерді ұтымды пайдалану мен аумақтардың
әлеуметтік мұқтаждары үшін бюджет қарастыруды қамтамасыз ету.Салық мөлшері
1 гектарға есептелініп белгіленеді және жердің сапасы мен орналасқан орны
бойынша сапасын айыру қалпына қарай өзгеріске түседі.
Өндірістік негізгі қорлардың тиімділігін көрсететін жалпы көрсеткіш
болып- қор қайтарымы.
Қор қайтарымы-бұл өнім өндіру үшінпайдаланған негізгі өндірістік
қорлардың теңгеге шағып есептегендегі өндірілген өнім көлемін сипаттайтын
экономикалық көрсеткіш, сондай-ақ ол өндіріс тиімділігінің аса маңызды
көрсеткіші болып табылады.
Қор қайтарымын ұлғайту- бұл халық шаруашылығының аса маңызды міндеті
болып есептелінеді. Қор қайтарымына кері көрсеткіш қор сиымдылығы.
Қор сиымдылығы - бұл негізгі өндірістің қорлар құнының өндірілген және
сатылған өнім құнына қатынасып сипаттайтын экономикалық көрсеткіш.
Өндірістің негізгі қорларының көлемі және олардың қолданылу дәрежесі
шаруашылықтың өндірістік қуатының көлемін анықтайды.
Өндірістік қуат – саланың, цехтың, агрегаттық жабдықтарды неғұрлым
тиімді пайдаланып, өндіріс пен еңбекті неғұрлым озық үлгіде ұйымдастыру
негнізінде тиісті уақыт ішінде өнімнің белгілі бір түрін шығаруға барынша
жоғары қабілеттілігі.
Өндірістік қуат берілген уақыт ішінде саланың, цехтың, агрегаттың
өндіріс пен еңбектің неғұрлым озық үлгіде ұйымдастыра отырып, құрал-
жабдықтарды неғұрлым тиімді пайдаланып, өнімнің белгілі бір түрін шығаруға
барынша жоғары қабілеттілікті айтамыз. Еңбеккерлердің маммандануын көтеру
өндіріс тиімділігін және еңбек өнімділігінің өсуіне әсерін тигізеді.
Шаруашылықтың еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі және тиімді
пайдалануы – жұмыстың уақытында орындалуына, машина механизмдер,
қондырғылардың тиімді пайдалануына және өнімді өндіру көлемінің нәтижесіне,
оның өзіндік құнына және басқа да экономикалық көрсеткіштеріне байланысты.
Сонымен бірге, еңбек ресурстарының пайдалану тиімділігін –
ауылшаруашылыққа арналған жердің көлемі бір еңбеккерге шаққанда, жыртылған
жер бір еңбеккерге шаққандағы көрсеткіштер сипаттайды.
Маманданған еңбек ресурстарының нәтижесінде еңбек нәтижесі
байқалады. Шаруашылықтағы еңбек ресурстарының тиімді қолданылуы еңбек
өнімділігінің өзгеруіне байланысты болады. Еңбек өнімділігі - өндіріс
процесінде еңбектің тиімділігі.
Еңбек өнімділігінің негізгі көрсеткіші- өнім шығару көрсеткіші. Еңбек
өнімділігін арттырудың тиімділік көрсеткіштері төмендегідей:
- өндірістің техникалық деңгейін жақсарту, яғни өндірісті
механикаландыру және автоматтандыру;
- құрал – жабдықтардың жаңа түрін қолдану;
- жаңа технологиялық процестерді қолдану;
- шикізаттың және жаңа конструкциялық материалдық сапасын арттыру.
- өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жақсарту, яғни қызмет ету
көлемін және нормаларын ұлғайту;
- нормаларды орындамайтын жұмысшылардың санын азайту;
- есеп және есептеу жұмыстарын толық механикаландыру;
- өндірісті мамандандырудың деңгейін арттыру;
- басқару құрылымын жақсарту;
- өндірістегі құрылымдық өзгерістер, яғни өнімнің жеке түрлерінің
көлемі деңгейін өзгерту;
- өндірістік бағдарламаның еңбек сиымдылығын өзгерту, жартылай
дайын өнімдер мен қосалқы мөлшердің көлемін өзгерту;
Экономикалық тиімділігін арттыруда қаржылық ресурстарда есепке
алынады. Айналым қаражаттары әрқашанда қозғалыста болып, ауспалы айналым
жасайды, яғни айналыс сферасынан өндіріс сферасына, өндіріс сферасынан
айналыс сферасына қайта айналып келіп отырады.
Мұндай құбылысты айналым қорларының кезеңі деп атайды.
Айналым қаржысының айналымдылығы – айналым қаржысының тиімді
пайдалануынын сипаттайтын экономикалық көрсеткіш. Айналым қаржысының
айналымын жылдамдату шаруашылықтың негізгі мақсаты болып табылады және оның
мынандай жолдары бар:
Ғылыми–техникалық прогрестің соңғы нәтижелерін қолдану; өнеркәсіптік,
ауылшаруашылықтық өндірісті ұйымдастыру формаларын жетілдіру; шикізат, отын
– энергетика ресурстарын үнемді қолдану және тағы басқа. Шаруашылықтағы
айналым қорлары шаруашылықтың өз қорларынан және қарызға алынған
ресурстардан тұрады.
Айналым қорлардың көздеріне табыс, несие, жарғы қоры, бюджеттік
қорлар, кредиторлық парыздар тағы басқалар жатады.
1.3 Ауылшаруашылық өндірістің экономикалық тиімділігін арттырудың
негізгі бағыттары мен жолдары
Ауылшаруашылығы мақсатындағы жерге жекеменшіктің болмауы аграрлық
секторда кепіл қатынастарының дамуын және күрделі қаржыны ұлғайтуды
тежейтін факторлардың бірі болып табылады. Тұрақты жер қатынастарының
болмауы ірі және орта тауарлы аулшаруашылығы құрылымдарын дамытуға
ынталандырмайды.
Топырақтың құнарлылығын арттыруға ынталандырудың, сондай-ақ топырақ
құнарлылығының жай-күйін пәрменді қадағалаудың экономикалық тетрігінің
болмауы жер пайдаланушылардың жерді пайдалану жөніндегі жауапкершілігін
төмендетеді.
Осы жағдайда жер ресурстарының тиімділігін жоғарылату ауылшаруашылығы
мақсатындағы жерлерге жеке меншіклікті енгізу жөніндегі заңнамалық акт
дайындауға қатысу, ауылшаруакшылығы жерлерінің құнарлығын сақтау және
арттыру мақсатында жерді тиімді пайдаланбағаны үшін жауапкершілікті
күшейту, жерді бөлудің қолданылып жүрген заңнамаға сәйкестігіне тексеріс
жүргізу.
Нәтижесінде жерді нарықтық айналымға енгізу, ауылшаруашылығы тауарын
өндірушілердің несие ресурстарына қол жеткізуді ұлғайтылады, жердің
пайдалануы жақсартады, салық салудың арнайы режимі сақталады.
Өндірісте жер ресурстарымен қатар су ресурсы да жүреді. Облыс
бойынша суармалы жер қоры 226,3 мың гектар. Барлық айдалмалы жердің 25%- ын
құрап, өнімнің 75 %-ынан астамын өндіруді қамтамасыз етеді. 1990 жылы
ауылшаруашылығы өндірісінде 249,3 мың гектар суармалы жер пайдаланылса, ал
2001 жылы нақты 160,9 мың гектар жер суарылды, ал 31,24 мың гектар егілмей
қалды, қалған 34,14 мың гектар, сортаң жерлердің айналымынан шығарылуына,
суару жүйелерінің арнауларына, ұйымдастыру іс-шараларының нашарлауына, ең
алдымен, қаржылық және материалдық – техникалық ресурстардың болмауына
байланысты пайдаланылмайды. Сонымен қатар, ауылшаруашылығында су
пайдалануды, жер суландыру құрылыстарына меншік қатынасын реттейтін
заңнамалық базаның жоқтығы, су пайдалану ассоциацияларының ауылшаруашылығы
тауар өндірушілеріне жасаған қызметінің тиімсіздігі.
Жер суландыру құрылысы арының әбден тозығы жетуінің салдарынан жер
суландыру жүйелерінің ПЭК-і нормативтік көрсеткіштен еке есе төмен. Су
ресурстарының тиімділігін арттыру үшін су пайдаланушылар бірлестіктерінің
ұйымдастыруы және олардың жұмыс істеуі жөніндегі нормаларды ескере отырып,
Қазақстан Республикасының су кодексінің жаңа редакциясын әзірлеуге қатысу,
суды жеткізіп беру жөнінде көрсетілетін қызметтердің жабылмайтын
шығындарының айырмашылығын дотация беру арқылы ауылдағы су пайдаланушыларды
мемлекеттік қолдау шаруашылық аралық каналдармен гидромеморативтік
құрылыстардың ерекше аграрлық жағдайдағы телімдерін қалпына келтіру керек.
Ауылшаруашылығы тауарын өндірушілерге су жеткізіп беру жөнінде
көрсетілетін қызметтер құнына субсидия берумен қамтамасыз ету керек,
сонымен бірге өсіріліп ауылшаруашылығы дақылдарының рентабельділігі артады
деп суармалы жүйелердің пайдалы жер коэфициентін 80%-ға дейін артатындығы,
ауылшаруашылық дақылдарының түсімділігі 20-30% дейін ұлғаятындығы,
ауылшаруашылығында су пайдаланудың тиімді жүйесін және жер суландыру
құрылыстарын пайдалану жөніндегі құрылымдардың дамитындығы және жұмыс
орнының көбейетіндігі күтілуде.
Жер және су ресурстарының тиімділігінің жоғарлауы, нәтижесінде,
аталған негізгі бағыттары отырып, агроқұрылымдардың экономикасын нығайту,
бәсекеге қабілетті өсімдік шаруашылығының өнімдерін өндіруді арттыру,
халықтың еңбекпен қамтылуы мен әл-ауқатын жоғарлату, астық өткізу
проблемасын шешу, астық нарығын дамыту үшін қолайлы жағдай жасау, ғылыми
негізделген ауыспалы егістерді игеру, мал шаруашылығының азықтың базасын
күшейту нәтижелері күтілуде.
Өсімдік шаруашылығында жағдайды тұрақтандыруда және ауылшаруашылығы
дықылдарының өнімін арттыруда селекция және тұқым шаруашылығы одан әрі
жақсартуға үлкен мән берілді. Дақылдардың вегетация мерзімі әртүрлі, жатып
қалуға төзімді, жоғары өнімді, жақсы технологиялық сапалы сорттарды
өндіріске енгізілуде.
Жоғары репродукциялық дәнді – дақылдардың тұқымдарын өндірумен 6
арнайы шаруашылық шұғылданады. Осы шаруашылықтардың өндірістік әлеуеті
облыс ауылшаруашылығы құрылымдарын дәнді – дақылдардың тұқыммен қамтамасыз
етуіне қол жеткізе алады.
Тұқым шаруашылығын жақсарту мәселелері бойынша қазақтың егіншілік
ғылыми – зерттеу институтымен бірлесіп жұмыс жүргізіледі. 2004 жылға дейін
ауылшаруашылығы дақылдардың элиталы тұқымдарын өндіруі мен өткізуі және
оларды субсидиялар, элиталар тұқымының нормативтік көлемі есепке алынбай,
нақты сатылғаны бойынша жүргізілген. Республикалық бюджеттен бөлінген
қаражаттарды тиімді пайдалану және элиталы тұқым шаруашылығын субсидиялар
үшін, 2002 жылдың өнімінен бастап, элиталытұқым шаруашылықтарға күздік
бидай, жаздық арпа және жүгерінің элиталы тұқымын сатуға квоталар
бекітілген. Ауылшаруашылық өнімдерін тиімді болуы үшін ауылшаруашылығы
техникасымен қамтамасыз ету қажет.
Тракторлар мен комбайндер паркін пайдаланудың нормативтік мерзімі 7-10
жыл бола тұрса да, олардың қазіргі орташа пайдалануы 13-14 жылға созылып
отыр. Техниканың ескіруі, олардың санының азаюы ауылшаруашылығы
өндірісінің төмендеуіне әкеліп соқтыруда.
Сондықтан, ауылшаруашылығы тауарларын өндірушілерге кейіннен мунингке
беру үшін отандық және шетелдік техника мен қосалқы бөлшектер сатып алуға
несие беру, нәтижесінде қолда бар машина-трактор паркін жаңарту,
ауылшаруашылығының материалдық – техникалық базасын ішінара жақсарту,
ауылшаруашылығы дақылдарын өндіру тиімділігін арттыру, ауылшаруашылығы
құрылымдары кірістерінің өсуі күтілуде. Ауылшаруашылығы машинасын
жасауды дамытудың негізгі бағыттары, яғни негізгі ауылшаруашылығы
жұмыстарының оңтайлы мерзімдерде орындалуын, тиімділігі жоғары
ауылшаруашылығы техникасын, құрал-жабдықтар мен қосалқы бөлшектер өндірісін
дамыту; ауылшаруашылығы машиналарын жасау кәсіпорындарының өндірістік
кооперациясын іске асырудың негізінде облыста техника мен құрал-жабдықтар
өндірістің тиімді кешенін қалыптастыру керек.
Ресурстардың бірі өсімдік пен бірге мал да қатар жүреді. Мал
шаруашылығы ауылшаруашылығының ең кепілді саласы болып саналады, ауа-
райының қолайсыз шарттарына онша тәуелді емес. Сонымен қатар, жергілікті
халықтың дәстүрлі ұлттық саласы болып есептеледі. Сондықтан, мал
шаруашылығы дамыту аграрлық саясаттың басым бағыттарының бірі болып
табылады.
Мал шаруашылығы, оның бүгінгі жағдайы, аймақтың ерекшеліктері, табиғи
– климаттық шарттары ескеріліп, дамуы тиіс, яғни шағын ауылшаруашылығы
тауар өндірушілерден және жеке азаматтардың мал шаруашылығы өнімдерін
дайындаумен айналысатын дайындау ұйымдар жүйесін құру керек. Ауыл
экономикасында саланың бәсекеге сай тиімділігін арттырып, оны
тұрақтандыруда ішкі резервтердің қосылуын қамтамасыз ету.
Негізгі капитал (негізгі қорлар) бірнеше негізгі бағыттарда
жүргізіледі; инфляцияны есепке алғандағы негізгі қорлардың нарық
бағасындағы динамикасы. Бұл динамиканы тұрақты бағадағы шығарылған өніммен
салыстырып, негізгі қорлардан қайтарым өсуде ме, жоқ па екендігін анықтауға
болады.
Негізгі капиталдың құрылымын талдау, оның ішінде өндірістік құрылымды,
себебі ол негізгі қорлардың өндіріс бойынша бөлінуін көрсетеді;
технологиялық құрылымды, өйткені негізгі қорлардың өндіріс бойынша бөлінуін
көрсетеді; технологиялық құрылымды, өйткені негізгі қорлардың қызмет ету
уақытына байланысты аспаттайды.
Машиналар мен жабдықтар бойынша Қазақстан өнеркәсібінде орташа қызмет
ету – 25 жыл. Негізгі капиталдың технологиялық деңгейі. Ол ішкі және сыртқы
нарықтағы форманың бас бәсекелестерімен салыстыру арқылы анықталады.
Экономикалық ресурстардың бірі жер, су, материалдық - техникалық
ресурстармен бірге еңбек ресурстары. Еңбек ресурстарын басқару мынандай
бағыттардан тұрады:
- еңбек ресурстарын анықтап, оған кететін шығындарды есептен шығару;
- еңбек ресурстарын жұмысқа қабылдау;
- жұмыс орындарына кандидаттар дайындау, конкурс ұйымдастыру арқылы
жұмыскерді таңдап алу, жұмыскердің еңбек ақысын анықтау;
- еңбекақы құрылымын анықтау;
- жұмысқа алынған кәсіпорынмен, ұйыммен және оның басқа да
бөлімшелерімен таныстырып, болашақ жұмыс орны жайлы түсінік беру;
- берілген жұмысты неғұрлым тиімді орындау үшін еңбек ресурстарын
оқыту және оқыту бағдарламасын жасау, жұмыскердің еңбек іс-әрекетін бағалау
және бағалау әдістерін жасап, онымен жұмыскерді таныстыру;
- еңбек етушінің жұмысын өсіру, төмендету, жұмыстан шығару, бір
қызметтен басқа қызметке ауыстыру;
- басқарушы кадрларды дайындау, келісім-шартын тоқтату, басқарушы
кадрларды дайындаудың бағдарламасын жасау;
-басқарушы кадрлардың еңбек тиімділігін арттыру және мүмкіншіліктерін
арттыруға бағыттау;
- еңбек қарым-қатынастарын жақсарту; халықты жұмыспен қамтамасыз ету.
2. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ, РАЙЫМБЕК АУДАНЫ, БАСТАУ ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВТІҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Алматы облысы, Райымбек ауданы, Бастау өндірістік кооперативтің
сипаттамасы және орналасқан жері.
Бастау өндірістік кооперативі Алматы облысы, Райымбек ауданы,
Қарасаз ауылында орналасқан. Бастау өндірістік кооперативі алғашында 1994
жылы шағын шаруа қожалығы болып құрылған, кейіннен қор айналымы,
жұмыскерлері, өндіретін өнімдерінің өсуіне байланысты 1997 жылы Бастау
өндірістік кооперативі болып қайта құрылды. Төрағасы Қараңқұлов Жабықбай.
Жалпы облыстың климаты анағұрлым қоңыржай континенталдық
ерекшеліктерімен сипатталады. Мұны облыс аумағының Еуразия материгінің
ішінде орналасқандығы, мұхиттардан алыстағы ауа-райының ашық болуына
мүмкіндік туғызатын атмосфералық ерекшелігі оңтүстікте орналасқандығымен
түсіндіруге болады.
Ауаның орташа тәуліктік температурасы 0 С жоғары күн, облыстың
солтүстігінде 225-240 күн, орталық аудандарда 245-260 күн, ал тау мен
таудың бөктерінде 225-245 күнге дейін созылады.
Аязсыз кезең жазық аудандарда 5-6 ай, тау бөктерінде 4-6 ай
болады, облыста әсіресе жазық бөлігінде жауын-шашын аз болады.
Көптеген ғалымдардың зерттеулеріне қарасақ жылдамдығы секундына 15-20
м жететін жел көкек-мамыр айларында соғады. Жалпы өзеннің өн бойындағы
желдің орташа жылдамдығы секундына 2-4 м аспайды. Қыс күндері 2-3 күн
баяу жел болуы мүмкін. Тауларда ауаның салқын кездерінде тұман түседі.
Таулы аймақта орта есеппен жылына 350 – 600 мм ылғал түседі. Ал жаз
айларында бұл мөлшер 120-300 мм –ге дейін төмендейді.
Жалпы осы шығыс бөлігінің ең жоғарғы орташа айлық температурасы 23.10
С ең төменгі температурасы қаңтар айында 9,40 С нөлден төмен.
Сонымен бірге ескерте кететін бір жағдай жергілікті жердің
температурасы сол жердің физикалық – географиялық жағдайларына, бедер
пішіндеріне, теңіз деңгейінен биіктігіне, жер бетінің сипатына,
беткейлердің экспозициясына байланысты болады.
Мысалы: теріс бедер пішіндері (шұғымалар мен ойыстарда) жаздың күндері
көтеріңкі аймақтарда ( беткейлер мен тауларға) қарағанда суығырақ болады.
Жалпы бүкіл территорияға түсетін жауын-шашынның максимальды мөлшері жылдың
жылы мезгілінде – сәуір, мамыр айларында түседі. Жылдық жауын-шашын
мөлшері батыстан шығысқа қарай азаяды. (506 мм., 228,9 мм және 212 мм).
Жалпы аймақтық климаты үнемі бақыланып отырмағандықтан нақты климаттық
зона немесе белдеуді болу мүмкін емес. Оңтүстік батыстан, солтүстік шығысқа
қарай, мәңгі қарлы және мұзды таулардан Іле ойысының қатаң шөлдеріне дейін
өзгереді. Осы аралықтан климаттық және табиғи ландшафтық зоналардың барлық
түрлерінің алмасуын көруге болады.
Кейбір жағдайларда бір зона басқа зоналармен араласып жатады, өйткені
территорияның рельефінің күнделілігі және микроклиматтық ерекшелігі топырақ
және өсімдік жамылғысына да әсер етеді.
Өзінің климаттық және ландшафтысың ерекшелігі бойынша сипатталып
отырған зона шөлейт зонасына жатады. Бұл аймақ ерте көктемде және күздің
соңында биік таулы аймақтар қармен жабылып жатқанда жайылымдық маңызға ие
болады. Дегенмен қысқы төменгі температура, қысқы өсіп-өну кезеңі, қолдан
өсіретін ағаш тұқымдарының түрлерін шектейді.
Топырақтың ылғалдылығы оның қалыңдығына, жер бедеріне күн сәулесінің
түсуіне байланысты. Шілденің басында жауған жауын кебеді, ал құрғақшылық
жылдары топырақ 25 см және одан да терең қалыңдықта кеуіп кетеді. Өте қатты
кебетін жері көп күн түсетін қиялар. Жыралардың жоғарғы жағында қар
қалыңдығының тереңдігі қар көшкінінің себепшісі болады. Көктем айларында
жауын шашынның көп болуы қардың еруі мен қатар көшуіне әсер береді.
Ауданның тау бөлігінің жер бедері сайларында бұлқынған өзендер аққан,
биік таулармен, терең жыралармен сипатталады. Тауларында биік қиялар бар,
кейде қиялары 700 жетеді, шыңдары биік, жартастары биік, жартастары және
құздары көп.
Тау белдеуінің және қар жамылғысының кеңдігі әр түрлі. Қатаң
құрлықтың ауа райы қиялардағы өсімдіктердің және топырақтың тізілу
тәртібіне айтарлықтай әсерін тигізеді.
Ауданның таулы бөлігінде мынадай топырақты - өсімдікті аймақтарға
бөлінеді:
1. Таулы – шалғынды және таулы шалғынды далалы аймақтар. Онда альпі
және субальпілік, сондай-ақ шалғынды далалық биік таулы топырақтар
құралады;
2. Таулы – орманда және орманды - далалы аймақтар, онда таулы
ормандарды және қара, қарақоңыр топырақтар, сондай-ақ таулы шалғынды
қаратопырақтар, қара сарғылт және далалық аз дамыған топырақтар.
Ауданның таулы аумағында жер қыртысының бүлінуі және қар көшуі
байқалады, оның алдын алуда ағаштың сол сияқты бұталы өсімдіктердің үлкен
ролі бар. Жер қыртысының бүлінуі барлық жерде байқалады және ол негізінен
адамдардың шаруашылық ісіне байланысты: мал жайып, орман кесу, инженерлік
ізденістер жасамай жол салу және тағы сол сияқты.
Бұл аудан топырағының құрамы теңіз деңгейінің биіктігіне байланысты
жеңіл саз топырақтардың ауыр саз топырақтарға ауысады. Таулы аумақтың
қиялылығын ескерсек бұл топырақтың жуылуы және бүлінуі мүмкін. Сондықтан
ағаш отырғызу жұмыстарын жүргізу және агротехникалық шараларды белгілеу
керек. Табиғи экономикалық жағдайларға байланысты ауылшаруашылығына
пайдалануға жарайтын жерлер дала және таулы аймақтарда орналасқан.
Осы қарастырып отырған Бастау өндірістік кооперативі өсімдік және
мал шаруашылығымен де айналысады. Мұнда бидай, картоп, сәбіз, қызылша, шөп
өсіріледі және қой мен ешкі, жылқы малын өсіріп, қой еті жане жүн өндіреді.
Өсімдік шаруашылығынан алған өнімін бидайды диірмендерге таратып, ұнға
айналдырады. Мал өнімдерін аудан орталығына және қалаға өткізеді.
Басқару құрылымы дегеніміз - ол құрамы және оның ішкі буындарының
қатынасы цехтардың, бөлімшелердің және бірегейлі шаруашылық объектісінің
компонеттерінің құрамасы. Кез-келген әлеуметтік экономикалық жүйе біршама
дербес, бірақ өзара байланысты екі бөліктен тұрады: басқарылатын және
басқарушы.
Басқарылатын жүйе деп, ретке келтіру мақсатында басқару ықпалын
жүргізуге арналған объектіні, яғни белгіленген жүйеге жетуңге мүмкіндік
беретін даму формасын айтады. Оның өзі өндірістің алуан саласындағы
процессті жүзеге асырады.
Басқарылатын және басқарушы жүйелер субъектіден объектіге енетін және
объектіден субъектіге шығатын тікелей ақпаракттар көмегімен тығыз
байланысты болып, олардың үнемі әрекеттенуін, жұмыс істеуін және дамуын
қамтамасыз етеді.
Төраға-өндірістік кооперативінің барлық өндірістік шаруашылық
қызметіне басшылық етеді. Төрағаға бухгалтер, бригадир, аға қойшы, кадрлар
бөлімінің басшысы бағынады.
Бас бухгалтер – шаруашылық жұмысының қаржы және бухгалтерлік
есеп мәселелерін жүргізетін директордың көмекшісі қызметін атқарады. Бас
бухгалтер ішкі заттың, материалдардың дайын өнім және оның сатылуын
бақылайды. Бас бухгалтерге еңбекақы есептеумен айналысатын есептік бөлім
және орталық бухгалтерия бағынады.
Кадрлар бөлімінің басшысы - кадрлар бөлімінің жұмысын
басқарады. Бұл бөлім жұмысшылардың жеке құрылымының есебін жүргізетін
өткізу бюросы бағынады (Сурет 1).
Төраға
Бөлім бастығы
Бригадир 1
Бригадир 2
Бухгалтерия
МТМ
Мал дәрігері
Мал шаруашылығы
бойынша
Өсімдік шаруашылығы
бойынша
Сурет 1 - Бастау өндірістік кооперативінің басқару құрылымы
Бастау өндірістік кооперативінің технико-экономикалық
көрсеткіштерін талдау барысында өндірістік кооперативіндегі жалпы жер
көлемінің базистік жылға қарағанда есеп беру жылы өзгермегендігі, сонымен
қатар ауылшаруашылығына пайдаланылатын жердің өзгеріссіз қалғаны анықталып
отыр.
Өндірістік кооперативінің егістік жер көлемі базистік жылға
қарағанда есеп беру жылы 222 гектарға көбейіп отыр. Шаруашылықта 3 дақыл
өнімділігі жаздық бидай дақылы бойынша 7,6 центнерге, күздік бидай бойынша
3,6 центнерге төмендесе, көп жылдық шөп бойынша 2 центнерге жоғарлаған.
Өндірістік кооператив бойынша жалпы өнім құны өсімдік шаруашылығы
базистік жылға қарағанда есеп беру жылы 2287,4 мың теңгеге кемісе, мал
шаруашылығы бойынша 85,5 мың теңгеге артқан. Базистік жылға қарағанда есеп
беру жылы негізгі өндірістік қордың құны 103 мың теңгеге кеміп, соған
сәйкес қор қайтарымы -0,3 теңгеге кеміген.
Өндірістік кооперативтегі еңбеккерлер санының өзгермегендігіне
қарамастан, базистік жылға қарағанда есеп беру жылы еңбекақы қоры 309 мың
теңгеге өсуіне сәйкес бір еңбеккердің жылдық еңбекақысы да 2,888 мың
теңгеге артқан. Алайда базистік жылға қарағанда есеп беру жылы еңбек
өнімділігі 20,6 т. кеміген, өндірістік кооперативінің өнім өндірумен
кеткен өндіріс шығындары базистік жылға қарағанда есеп беру жылы 2628 мың
теңгеге кеміген.
Шаруашылықтың тауарлы өнім құны 2005 жылға қарағанда есеп беру жылы
2155 мың теңгеге төмендеген. Базистік жылға қарағанда есеп беру жылы
өндірістік кооперативінің жалпы кірісі 319 мың теңгеге артты, соған
байланысты 469 мың теңгеге көбейіп, өндірістік кооперативінің
рентакбельділік дәрежесі базистік жылға қарағанда есеп беру жылы 5,1%-ға
өскен. 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы айналым қаржылары 2873 мың
теңгеге кеміген, соған сәйкес айналым коэфициенті 0,7 айналымға көбейіп,
бір айналым ұзақтығы 6 күнге қысқарған.
2.2 Бастау өндірістік кооперативінің жер ресурстарының
пайдаланылуын талдау
Өндірістік бағдарламаның орындалуына факторлардың әсерін
анықтау өсімдік шаруашылығының өндірістік өнімі, егістік ауданының ұлғаюы
арқылы олардың құрылымын жақсарту және түсімін жоғарлату арқылы көбейеді.
Келесі кестеде Бастау өндірістік кооперативінің жер ресурс-тарының
пайдаланылуы жайлы деректер келтірілген.
Кесте 2.1 - Бастау өндірістік кооперативінің жер ауданының құрамы мен
құрылымы
р\сЖердің түрлері 2005 2006 ауытқу
жыл жыл
га % га % (+, -)
1.
Өндірістік кооператив
бойынша жалпы жер көлемі 3500 100 3500 100 -
2. Ауылшаруашылығына
пайдаланылатын жер.
Соның ішінде: 3000 85,7 3000 85,7 -
- жыртылмалы 1374 39,2 1596 45,6 222
- жайылым 1130 32,3 1000 28,6 130
- шабындық 497 14,2 404 11,5 -92
3.
Ауылшаруашылығына
пайдаланылатын жер көлемі 500 14,3 500 14,3 -
* Ескерту -ӨК материалдарының материалдары
Бастау өндірістік кооперативінің жер ауданының құрамы мен құры-
лымын анықтай келе, өндірістік кооперативінің жалпы жер көлемі 3500
гектарды құраса, соның 3000 гектары ауылшаруашылығына пайдаланбайды.
Ауылшаруашылығына пайдаланатын жердің 39,2 % жыртылмалы жер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz