Басқарудың экономикалық механизмі
Мазмұны
Кіріспе
1. Басқару құндылық және тиімділік категориясы ретінде
1. Басқару түсінігі және оның құндылық, тиімділік ұғымдарымен байланысы
2. Басқарудың экономикалық механизмі
3. Басқарудағы құндылық және тиімділік
2. Сырым ауданы экономика және қаржы бөлімінде басқарудың құндылық және
тиімділік ретінде іске асырылуы
1. Сырым ауданы экономика және қаржы бөлімінің ұйымдық–экономикалық
жағдайы (сипаттамасы)
2. Басқарудың құндылық және тиімділік ретінде іске асырылуы
3. Сырым ауданы экономика және қаржы бөлімінің экономикалық жағдайы
3. Сырым ауданы экономика және қаржы бөлімін басқаруды құндылық және
тиімділік жетілдіру жолдары
1. Құндылық пен тиімділікті іске асырудағы басқару функцияларын жетілдіру
бағыттары
2. Басқару әдістерін қолдануды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасының дамуының қазіргі сатысы экономика мен
қоғамды өзгертуде өте күрделі мәселелер пайда болуымен сипатталады. Елде
нарық қатынастарын дамытуға бейімдейтін стратегиялық бағыт басқару жүйесін,
ең алдымен ұйымды басқару жүйесін жетілдіруді талап етеді. Бұл жерде ұйым
қатарына қоғамға, оның мүшелеріне, тұтынушыларға қажетті өнім өндіретін,
белгілі жұмыс және қызмет көрсететін ұйымдар жатады. Басқару жүйесі екі,
бір-бірімен тығыз байланысты - басқарушы және басқарылатын - бөліктен
тұрады. Оларды зерттеуде, біздің ойымызша, белгілі тепе-теңдік керек.
Қазақстанда басқару теориясы мен практикасын игеру қиыншылығы осы
уақытқа дейін нарық қатынастары толық қалыптаспағанына байланысты болып
отыр.
Осыған байланысты нарықты экономика өркендеген елдердің бай
тәжірибесін игеру менеджер кадрларын дайындауда зор маңызы бар. Бұл
экономиканы өзгертудің, көптеген басшылар, мамандар және қатардағы
қызметкерлердің рыноктық көзқарасын қалыптастыру және дамытудың тиімді
жолы.
Енді міне нарықтық экономика дамуының барысында қазір біздерге топ-
менеджер, менеджмент деген сөздер таңсық емес, олар бұрынғы басшы,
басқару қызметі, басқару деген сөздерге жаңа мән беріп отыр. Бірақ бұл
сөздер синонимдер болса да басқару термині кең мағыналы. Басқару дегеніміз
басқарылатын жүйеге әсер етіп оны талапқа сай қалыпқа келтіруді білдіреді.
Атап айтқанда басқару субъекті ретінде менеджер бой көрсетеді.
Қазақстан экономикасында соңғы он жылда өткізілген нарықтық
реформалар өндіріс пен басқару үдеріміне қатысушылардың арасындағы,
мемлекеттік органдар мен шаруашылық субьектілердің және іскерлік
серіктестіктердің арасындағы өзара қатынастың мәні мен түрлерінде елеулі
өзгерістерді туғызды. Кәсіпкерлік іс-қызметпен айналысатын субьектілердің
жұмысын бағалау өлшемімен бірге, осы субьектілердің өздері үшін іс-
қимылдардың негізгі болып табылатын мақсаттарын да өзгертті. Бұның бәрі
өндіріс үдерімін жұмыскерлер ұжымын басқару ісін ұйымдастыруға қатысты
көзқарастың өзгеруіне әкелді. Басқару сферасымен айналысқан қызметкерлерге
енді кәсіпорындардың жұмысының нәтижесіне ықпалын тікелей немесе жанама
түрде тигізетін жаңа сыртқа және сыртқы факторлардың пайда болғанын
ескеріп қана қоймай есепке алып отырулары керек. Басқару ғылымының
эволюциясы мен оның әрі қарай дамуы
және бұл орайдағы отандық шетелдік ерттеулердің жетістіктері, менедж ментті
ң оқу пәні ретінде жеке бөлініп шығуы табиғи қажеттілік
екені байқалады. Мұнымен бірге шет елдерде қалыптасқан менеджмент
жүйесі ұйымдастырудың мақсатына жету ептілікті қажет етсе де, адамдардың
жүріс-тұрысының ынта-ықыласын, интеллектілігін, еңбегін жұмылдыра алатын
болса да, біздің елдің экономикасында ойламай, бірден оның көшірмесін
пайдалануға және ұлттық менталитетті ескермей, бұл жүйені тиімді түрде
жүзеге асыруға болмайды. Дипломдық жұмыстың мақсаты басқару ісін құндылық
және тиімділік ретінде анықтай отырып, оның жетілдіру бағыттарын анықтау.
Дипломдық жұмысты орындауға бұл мақсаттарға қол жеткізу үшін,
бөлщендегідей міндеттер қойылады:
• Басқаруды құндылық, тиімділік категориясы ретінде қарастыру және оның
тиімділік, құндылық ұғымдарымен байланысын анықтау;
• Басқарудың экономикалык механизмін зерттеу;
• Нақты зерттеу объектысында басқарудың құндылық және тиімділік ретінде
іске асырылуын зерттеу;
• Нақты зерттеу объектосында басқарудың жетілдіру жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмысың зерттеу объектосы Сырым ауданы экономика және қаржы
бөлімі.
Дипломдық жұмысы орындауға Сырым ауданы экономика және қаржы бөлімінің 2009-
2011 жж аралығындағы мәліметтері қолданылды, сонымен бірге Қазақстан
Респуликаының ТМД-елдері ғалымдарының зерттеу тақырыбы бойынша еңбектері
теориялық және әдістемелік негіз болды.
Дипломдық жұмысты орындауда экономикалық талдау, топтау, т.б. әдістер
қолданылды.
1. Басқару құндылық және тиімділік категориясы ретінде
1. Басқару түсінігі және оның құндылық, тиімділік ұғымдарымен байланысы
Менеджмент ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің манус, яғни
қол, күш деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәлірек
айтқанда, ат тізгінін ұстау, меңгеру шеберліген білдірген. Кейіннен бұл
атақ адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және
ұйымдастырудың ғылыми, практикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшын тіліндегі Оксфордт сөздігінде бұл ұғымға мынандай түсінік
беріледі:
1. Адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;
2. Билік және басқару өнері;
3. Шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды
4. Басқару органы, әкімшілік бөлігі;
Менеджмент негіздері курсы бойынша студенттерге арналған американдық
оқулықта төмендегідей анықтама берліген:
Менеджмент-бұл ұйым мақсаттарына жету үшін адамның матеиалдық және
қаржылық ресурстарды ұтымдылау пайдалану процесі.
Профессор И.Н. Герчикова менеджментті нарық жағдайындағы фирманың кез-
келген шаруашылық қызметінде белгілі бір мақсаттарға материалды және еңбек
ресурстарын ұтымды қолданып және менеджменттің эконмикалық механизмінің
принциптерін, қызметтерін және әдістерін пайдалана отырып қол жеткізуге
бағытталған дербес кәсіби қызметтің түрі деп қарастырады.
Белорусь ғалымы Н.И. Кабушкиннің ойынша менеджмент-бұл адамның еңбегін,
мінез-құлық мотивін және ой-әрісін қолдана отырып, жеңе білу, қойылған
мақсаттарға жете білу туралы ғылым мен өнер.[1]
Ф.М. Русинов пен М.Л. Разу менеджментті ұйымның шаруашылық өміріндегі
ұтымды нәтижелерге, материалдық, еңбек, қаржылық, ақпараттық және
ұйымдастыру ресурстарын тиімді пайдалану және экономикалық ынталандырудың
алуан түрлі принциптерін, қызметтерін, әдістерін қолдану негізінде қол
жеткізуге бағытталған кәсіби қызметтің ерекше түрі деп түсіндіреді.
Э.А. Уткин Курс менеджмента еңбегінде менеджментті былайша
түсіндіреді: Менеджмент-бұл нарық жағдайында,ы кәсірорынның ұтымды
шаруашылық нәтижелерге жету үшін менеджменттің әлеуметтік-экономикалық
механизмінің түрлі принциптерін мен қызметтерінғ әдістерін қолдану
негізінде қол жеткізуге бағытталған кәсіби қызметтің ерекше түрі.
А.А. Радугиннің менеджмент түсінігінің негұрлым қысқаша сипаттамасын
қолданады. Оның пікірінше, менеджмент-бұл әрі өнер, әрі ғылым.
Менеджмент-бұл өндірісті басқару, меңгеру және ұйымдастыру, өндірістің
тиімділігін көтеру және пайданы арттыру мақсатында әзірленіп қолданылатын
басқарудың принциптерінің, әдістерінің, құралдарының және нысандарының
жиынтығы. Мұндай сипаттаманы Вачугов Д.Д жетекшілік еткен ғалымдар тобы
Основы менеджмента деген кітапта береді.
Менеджмент саласындағы маман Веснин В.Р. басқару және менеджмент деген
түсініктерді ажыратпайды. Менеджмент мекеме, коммерциялық немесе
коммерциялық емес фирмалар мен олардың жекелеген бөлімшелеріне жетекшлік
жасамау.
Бір анықтама екінші анықтаманы дамытады, себебі, олардың бәріне тән
ортақ нәрсе-менеджмент-бұл өндірісті басқару принциптерінің, әдістерінің,
құралдарының және нышандар жүйесы. Терминологиялық пікір таластар мен
елудени астам менеджмент анықтамасының иинтерпретациясына тоқталмай-ақ,
менеджменттің басқару еңбегінің сипат ымен мазмұнын зерттейтін ғылым
екендігін айтып өту керек. Менеджментке анықтама бермеген О.С.Виханский мен
А.И. Наумов дұрыс жасаған.
Мененджментті қолда бар ресурстарды ұтымды қолдану арқылы ұйымның
мақсаттарын қалыптастырып, оған қол жеткізуді қамтамасыз етуге бағытталған
білімдер мен кәсіби қызметтің саласы деп қарастырған ғалымдардың көзқарасын
қолдалады.
Менеджмент теориясын алғашқы жасаушылардың бірі Ф. Тейлордың пікірінше,
менеджмент – ережелер мен принциптерге негізделген шынайы ғылым деп
есептеді.
П. Друкердің түсіндіруінше, менеджмент ғылым немсе кәсіптен гөрі
практикаға жуықтау. Оо менеджмент ұғымына кең мағынада түсінікт беруге
қарсы болып, оны іскерлік кәсіпшілікке, былайша айтұанда тауар өндіру мен
алуан түрлі экономикалық қызмет көрсетуге жатқызады.
Менеджмент ұғымына Э. Петерсон мен Э. Плоумен кеңірек түсінік берілді.
Олар батыстағы іскерлік әлімге Бизнес пен менеджментті ұйымдастыру
кітабының авторы ретінде танымал. Олар былай деп жазады: Кең мағынада,
әлеуметтік тұрғыдан қарағанда, менеджмент дегеніміз адамдарға тән
үрдістерді топты қалыптастыру нәтижесінде өрістейтін техника немесе тәсіл.
Мұндай топтың мысалына, үкіметтегі алуан түрлі клубтарды және іскер
кәіспорындарды жатқызуға болады. Қандай топ болмасын, оның өзінің дербес
менеджменті болуы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда менеджментті тәсілдер жиынтығы
ретінде қарастыруға болады әрі сол арқылы белгілі бір адамдар тобының
мақсаттары мен імндеттері белгіленелі және айқындалады.[2]
Басқарудың осындай жалпы қағидасы адамдар тобының алуан түріне түрліше
қолданылғанымен, оның түпкі негізгі мағынасы сол қалпында сақталады. Осыған
байланысты белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджменттің
негізгі алты түрі тармақталады:
• Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылғанымен, Петерсон мен
Плоуменнің пікірінше, оның қызметі барлық жағынан алғанда менеджменттің
жалпы анықтамасына сәйкес келеді.
• Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемелерді ұйымдастыру және
сондағы қызметкерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
• Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Құраулы
Күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік теу.
• Құрама одақтық немсе клубтық менеджмент. Мемелекеттік мекемелердегі
секілді, мұнда қызметкерлер тобының іс-әрекетін ұйымдастырып, оларға
басшылық ету қажет.
• Бизнес менеджмент. Үкіметтіктен және мемлекеттіктен өзгеше келетін
менеджменттің ерекше түрі.
• Мемлекеттік меншіктегі менеджмент. Бизнес –менеджменттің арнайы түрі.
Жеке меншік іскерлік кәсіпорын қызметімен қоса, мұнда менеджмент сипатына
мемлекеттік және әлеуметтік проблемалар мен ой-пікірлер де ықпал етеді.
Петерсон мен Плоумен былай атап көрсетеді: менеджменттегі сұндай
өзгешеліктержің көп жағдайда елеулі айырмашылығы бола тұрса да, бұлардың
барлығы адамның мінез-құлқы туралы негізге алынатын түсініктерге сейенеді.
Осы аталғандар менеджментті жеке де, бұлар материалдық жағдайларға да
тәуелсіз ретінде қарастырылады, себебі, соңғы айтылғанның алуан
түрлілігінде шек жоқ.
Менеджментке алуан түрде түсінік бергенімен, классиктердің бұл
жөніндегі тұжырымдары көп жағдайда ұқсас келеді.
Гальвецияның пікірінше, басқару процесі-өнер, оның басты мәні мен
мақмұны нақты жағдайға қарап ғылымды қолдану.
Қазіргі кездегі менеджмент жоспарлау қызметі мазмұнының өзгеруімен
байланысты фактілерді жан-жақты зерттеуімен, кәсіпорындардыңғ ойдағыдай іс
- әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұымдастырауымен, дамыған
теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасаумен, адам
факторын жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады.
Вольфганг Хайер өзінің Еуропада бизнес қалай жасалады кітабында былай
жазды: Менеджмент-бұл жұмысты істеп тұрған коммерциялық кәсіпорынның арнайы
органы. Егер Батыста кез келген кәсірорын жөнінде сөз бола қалса, адамдар
әуелі сол қоғамға танытатын да тек басшылар.[3]
Сонымен, менеджменттің бастапқы ұығым-бұл басшылық.
Іскер кәсіпорындар тек өз органдары, яғни басшылары, немсе менеджмент
арқылы ғана әрекет ете алады.
Жеке кәсіпорынның, өзінің құқықтық нышандарына қарамастан, басшылығы
болуы тиіс. Басқадай басқару түрлеріне іскер кәсіпорын менеджментіңің
айырмашылығ сол, кәсіпорынның мақсаты, демек, оның басқару міндеті тауар
өндіру немесе қызмет көрсету, басқаша айтқанда, жұртшылықтың қажетін өтеу,
немесе нарық арқылы әлеуметтік қажеттілікті қанағаттандыру. Өндірістік
кәсіпорындағы менеджменттің басқа ұйымдардан өзгешілігі, олар өзінің
шешімдеріне экономикалық түснікті басшылыққа алуы тиіс. Оның өмір сүруі мен
мәртібісі қызметінің экономикалық нәтижесіне негізделеді.
Менеджменттегі басты нәрсе-кәсіпорын мүддесіне жауап беретін мақсаттар
қою. Менеджменттің тағы бір анықтамасына сәйкес жұмыс істеу міндетіне
жататыны-қолда бар адам мен материалдық ресурстар негізінде тиімді
кәсіпорын құру.
Кәсіпорын ең сапалы, әрі бағасы біршама арзан тауарларды шығара алуы
немсе бәсекелестеріне қарғанда ең тәуір қызмет көрсете алуы тиіс.
Кәсірорын-еі алдымен адмдар. Осыдан келіп бұл терминнің үшінші
анықтамасы шығады.: менеджмент-бұл адамдардың, қызметкерлердің жұмысын
ұйымдастыру.
Кәсіпорындардағы адамдар өндірістік процестің маңызды элементі болып
саналады. Жаңа кәсіпорын құрарда жаңа инвестицуияны жүзеге асыратын ақша
қаржысы мен капиталды нарық капиталдарынан алуға болады. Ал өз ісін жетік
білетін қызметкерлерді іздеп табу, анағұрлым күрделі іс.
Менеджменттің міндетіне, басшылық етуіне жаңа нарықтарды игеруіне
жұртшылықтың мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар әрі
тиімсіз жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды емес, басшыларын
ауытырады. Сонымен, менеджмент дегеніміз - ұжым жұмысын ұйымдастыру,
кәсіпорын жұмысын ұйымдастыруында қызметкерлер мұқтажын барынша толық
қанағаттандырады, олардың жұмысын жандандыруды әрі тиімділігін арттыруды
көздеу қажет.
Сонымен, менеджменттің екі ұғымы бар:
Біріншіден, менеджмент-бұл басқару, басшылық ету органы, екіншіден,
менеджмент-бұл адамдарды басқару әрекеті.
Менеджмент бойынша классикалық зерттеуінде (Мескон М. және басқалар,
1999) басқарушылық функцияларының басқа құрамы қарастырылған: стратегиялық
жоспарлау, стратегияның жүзеге асырылуын жоспарлау, әсерлесу мен
өкілеттікті ұйымдастыру, ұйымдарды құрастыру, ынталандыру, бақылау.
Басқарудың бұндай және басқа да функцияларының мәні кейінгі дәрістерде және
тәжірибелік сабақтарда толығырақ оқытылады.[4]
Басқару сапасы басқару функциялары қалай орындалатынына тікелей тәуелді
екені айқын шығар. Ал басқару функцияларының орындалу сапасы ең алдымен
ұйымның бірінші басшысы өз функцияларын қалай орындайтынына тәуелді.
Сондықтан, кезкелген ұйымның кезкелген басшысына орындауға тура келетін
басшы функцияларына көп көңіл бөліп, зерделеген жөн. Олардың мәнін ең қысқа
ғылып Цицерон түсіндірген: Бағыттау, заңдарға сәйкес әділеттіні бұйыру –
міне, осылар лауазымдық тұлғалардың мәселелері.
Басшының мәселесі ол басқаратындардың жұмысынан қатты ерекшеленеді,
себебі ол бағыныштыларына қарағанда, ахуалдардың және мәселелердің бірнеше
есе көп түрлерімен кездеседі. Сонымен қатар, оған бұндай мәселелердің
шешілуіне бірнеше есе көп жауапкершілік жүктелген.
Қазіргі заманғы басшының функциялары көп түрлі, бұл олардың бөлшектеп
жіктелуіне әкеледі. Әртүрлі авторлармен ұсынылған осындай үш жіктелуді
қарастырайық (Аникин Б.А., 2001).
Файоль бойынша басшының функциялары.
1. Алдынала ала көру және жоспарлау – болашақты зерделеу және іс-
әрекеттер жоспарының алдынала жобасы (набросок). Файоль бұл функцияны
кәсіпкерлік қызметте ғана емес, сонымен қатар, мемлекеттік қызметте де
басты қылып санаған. XX ғасырдың басында ол Франция экономикасы
дамуының ұлттық жоспарын жасап шығару қажеттілігін көздеген. Кейін
Файольдің бұл ой-пікірі ұлы тоқыраудан шыққан кезде АҚШ-та және елді
индустриализациялау, Ұлы Отан соғысы кезіндегі және одан кейінгі халық
шаруашылығының жұмысын ұйымдастыру барысында КСРО-да сәтті жүзеге
асырылды. Жапония мен Германия да соғыстан кейінгі жылдары өз елдері
дамуының ұлттық жоспарларын жасап шығарып. Сәтті іске асырды.
2. Ұйымдастыру – бұл кәсіпкерліктің материалдық, сонымен қатар, адамдық
та құрылымын құру. Басшының мәселесі фирманың қызметін оңтайлы түрде
жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ұйымдастырушылық құрылымды жасауға
негізделеді.
3. Өкімдерді беру персонал ортасында белсеңділіктің ұстанылуын
білдіреді. Басшының бұл функциясы алғаш екі функциямен логикалық түрде
байланысқан. Басшының жұмысы жоспарды құрастырудан және ұйымның
мақсатттарын анықтаудан басталады. Кейін осындай мақсаттарға қол
жеткізуді қамтамасыз ететін ұйымдастырушылық құрылым құрастырылуы
тиіс. Және тек осыдан кейін ұйым персоналдың белсеңділігін ұстап
тұратын өкімдерді беру арқылы қажетті бағытта қозғалысқа түседі.
4. Үйлестіру – бұл күштерді біріктіріп және үйлесімді іс-әрекет етіп,
тығыз байланыста бірге жұмыс істеу. Ұйымның қызметінде талай
жұмыскерлер қатысатындықтан, олардың күштерін әрдайым үйлестіру
қажеттілігі пайда болады. Бұл – басшылар мен атқарушылар арасындағы
ақпараттың үзіліссіз айналуы, жүйелі түрде кездесулер мен кеңестерді
өткізу есебінен жүзеге асады.
5. Бақылау – бәрі де орнатылған ережелерге және жасалған өкімдерге
сәйкес өткізілуін қадағалап, байқау. Тиімді бақылау тез арада іске
асырылып, белгілі бір процедура бойынша орындалуы тиіс және
атқарушыларға тәуелді болмауы тиіс.
Десслер бойынша басшының функциялары.
Десслер де, Файоль секілді, келесідей бес функцияны бөліп айырған:
1. Жоспарлау – мақсаттар мен стандарттарды қою, іс-әрекеттердің
ережелерін және тізбектілігін жасап шығару, жоспарларды жасап шығару
және болашақты болжау.
2. Ұйымдастыру – бағыныштылардың алдына мәселелерді қою, оларды бөлімдер
бойынша бөлу, оларға өз өкілеттіктерінің бір бөлігін табыстау,
ақпаратты басқару және беру каналдарын жасап шығару, бағыныштылардың
жұмысын үйлестіру.
3. Персоналды басқару – кандидаттар үшін стандарттарды анықтау,
жұмыскерлерді іріктеі, оларды сұрыптау, жұмыстың стандарттарын орнату,
жұмыскерлерге өтемақылар (компенсации), жұмыстардың орындалуын
бағалау, кеңес беру, жұмыскерлердің оқып-үйренуі мен дамуы.
4. Басшылық ету – жұмыскерлерді жұмысты орындауға қалай мәжбүр етуге
болады деген мәселені шешу, моралдық қолдауды көрсету, бағыныштыларды
ынталандыру.
5. Бақылау – сатылымдардың квотасы (үлесі), сапасы, өнімділіктің деңгейі,
жұмыстардың орындалуын осындай стандарттарға сәйкестігін тексеру,
қажетті болса оларды түзету секілді стандарттарды орнату.
Файоль мен Десслерда басшы функцияларының саны бірдей екеніне
қарамастан, олардың әрқайсысының құрамы мен мазмұны бір-бірінен әлдеқайда
ерекшеленетіні айқын.[5]
1.2.Басқарудың экономикалық механизмі
Әлеуметтік-экономикалық механизмдерді басқарудың әртүрлі механизмдері
бар – құқықтық, ұйымдастырушылық, экономикалық, ұйымдастырушылық-
экономикалық, қаржылық және т.с.с. Бүкіл осындай алуан түрлі ассортименттен
бұнда басқарудың экономикалық механизмі қарастырылады.
Жалпы мағынада басқарудың экономикалық механизмі түсінігі – іс жүзінде
пайдаланылатын, негізі ретінде басқарудың объектісі мен субъектісі
арасындағы экономикалық өзара қарым-қатынастар салынған басқару
механизмінің өзіне ғана тән ерекшеліктерін бейнелейді. Бұндай өзара қарым-
қатынастардың көрнекі мысалдары ретінде мемлекет пен салық төлеушілері,
жұмыс беруші мен жалдамалы жұмыскер, халықаралық экономикалық қызметке
тартылған мемлекеттер және т.б. арасындағы экономикалық өзара қарым-
қатынастарды келтіруге болады.
Сондықтан, басқарудың механизмі туралы айтпас бұрын, басқару
механизмінің берілген түрімен реттелетін басқару объектісі мен субъектісі
дегеніміз не екендігін ұйғарып алу керек. Алдымен, жеке алынған елдің
экономикасы секлді басқарудың күрделі және ауқымды объектісін қарастырайық.
Экономиканың басқарылуы жүзеге асырылып жатқан деңгейге байланысты оны
макроэкономикалық және микроэкономикалық етіп бөлуге болады. Бірінші
жағдайда басқару объектілері: бүкіл елдің, оның ірі аймақтарының,
шаруашылық ету салаларының экономикасы, екінші жағдайда – ұйымдар,
кәсіпорындар, компаниялар, фирмалар, кішігірім кәсіпкерлік құрылымдар мен
аймақтар. Макроэкономикалық басқарудың құрамында бүкіл ел экономикасының
салалық, аймақтық басқарылуын, сонымен қатар, функционалдық басқарылуын
айыруға болады. Басқарудың соңғы түріне мемлекет қаржыларының, ақша
айналысының, мемлекеттік меншіктің және сыртқы экономикалық байланыстардың
басқарылуы жатады.
Макроэкономикалық деңгейдегі басқару субъектілері – бұл басқарушылық
шешімдерді қабылдауға құқығы бар, іс-әрекеті бүкіл елдің экономикасына,
салалық және аймақтық экономикаға, сонымен қатар, шаруашылық қызметтің ірі
салаларына және түрлеріне таратылатын заңдылық, атқарушылық, құқықтық
органдар.
Микроэкономикалық деңгейдегі басқару субъектілері – бұл оларға бағынышты
ұйымдарды, кәсіпорындарды, фирмаларды және т.с.с. басқаруға құқығы бар
басшылық ететін органдар мен жеке тұлғалар.
Макроэкономикалық және мемлекеттік басқару түсініктері бір-біріне теңбе-
тең емес, себебі мемлекеттің экономикаға ықпалы макроэкономикалық, сонымен
бірге, микроэкономикалық деңгейге де таратылады.
Жалпы түрінде экономиканың қызмет ету сұлбасы экономикалық үрдістердің
үш басты қатысушысын құрайды: мемлекет, өнімді, тауарларды, жұмыстарды және
қызметтерді өндірушілер және олардың соңғы тұтынушылары. Олардың арасында
көптеген коммуникациялық каналдар бойынша тауарлардың, қызметтердің,
ақшалай қаражаттардың және т.с.с. қарқынды қозғалысы болып жатады.
Өндірілетін экономикалық өнімнің белгілі бір бөлігі мемлекеттік бюджет
қаражаттарынан қаржыландырылатын мемлекеттік тапсырысқа сәйкес мемлекетке
сатылады. Мемлекет өндірушілерге заңдар, әлеуметтік жәрдемақы (пособие),
өндірушілерге өнімнің әртүрлі түрлеріне мемлекеттік тапсырыстарды беру,
бөлінген субсидиялар немесе жеңілдік несиелер арқылы тікелей қаржылық
жәрдемдесу түріндегі қызметтерді көрсетеді. Өндірушілер қолданыстағы
заңдарды ұстаулары тиіс, мемлекетке жүйелі түрде және толық мөлшерде
салықтарды, міндетті төлемдерді және аударымдарды төлеулері тиіс, уақытында
және толық мөлшерде мемлекеттік тапсырыстарды орындаулары тиіс және т.с.с.
Жүйелер:
• Жоспарлау, болжамдау
• Ынталандару - еңбек ақы
• Ұйымдастыру
• Бақылау
• Ішкі шаруашылық реттеу.
Мемлекет пен халықтың арасындағы өзара қарым-қатынастар адамдарға
олардың құқықтарын қорғау, қауапсіздікті қамтамасыз ету, мәдениетті, білім
беруді және денсаулық сақтауды мемлекет тарапынан қолдау, заңдылықтың
сақталуын қадағалау және т.с.с. арқылы мемлекеттік қызметтерді көрсетуге
тіреледі. Халық тарапынан мемлекетке экономиканың мемлекеттік секторында
жұмыс істеу үшін еңбек ресурстары беріледі, оған көрсетілген қызметтері
үшін салықтар мен төлемдер өтеледі.
Ел экономикасының тиімді қызмет етуінің негізгі белгілері – бұл: жалпы
ішкі өнімнің тұрақты өсуі, халықтың жұмыспен қамтамасыз етілуінің жоғары
деңгейі, бағалардың тұрақтылығы, құнсызданудың төмен деңгейі, сыртқы
экономикалық қызметтің баланстылығы және т.б.[6]
Дегенмен, экономиканың тұрақты дамуы шексіз ұзақ созыла беруі мүмкін
емес. Өйткені, экономикалық үрдістер, әдетегідей, циклдық болып келеді, бұл
олардың өрлеу және құлдырау кезеңдерінің алмасып тұруында көрінеді. Бұл
циклдылықтың негізінде табиғи-биологиялық циклдар жатыр, мысалы, жыл
мерзімдерінің ауысуы, күн мен түннің ауысуы, Күннің белсеңділігі және
т.с.с. Жеке алынған адамның және жанұяның экономикасына олардың тіршілік
ету циклдары – тууы, балалық шағы, жастық шағы, жетілуі, қартаюы, өлуі
қатты әсер етеді. Экономикалық өнімдердің де өз тіршілік ету циклдары
болады, барысында олардың пайда болуы, қалыптасуы, дамуы, құлдырауы,
моралдық және физикалық өлімі іске асады және, нәтижесінде, экономикалық
өнімнің ұқсас, жаңартылған немесе жаңа, тұтынушылар үшін одан да жетілген
және тартымды өнімге алмасуы жүзеге асады. Экономикалық үрдістер
циклдылығының экономикалық табиғаты іскерлік белсеңділіктің, өндіріс
көлемдерінің, нарықтық конъюнктураның және т.с.с. өрлеу және құлдырауы
кезеңдерінің алмасып тұруында көрінеді. Тербелулер кезеңі онжылдықтармен
өлшенетін ұзақ мерзімді экономикалық циклдар және тербелулер кезеңі бір
жылға дейін немесе бірнеше жылға дейін болатын қысқа мерзімді циклдар
болады.
Ұдайы өндірістік (воспроизводственные) циклдар өнімнің жасалуынан бастап
оның толық тұтынылуына дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл кезеңнің барысында
ұдайы өндірістік цикл сатыларының тізбекті алмасуы жүзеге асады: өндіріс,
үлестірім (распределение), айырбас, тұтыну. Берілген тізбектілік экономика
үшін принципиалдық сипаты бар, ең маңызды экономикалық заңдылықтардың бірі
болып табылады. Сол себептен, экономиканы басқару өнімнің, тауарлардың және
қызметтердің өндірісін, үлестірімін, айырбасын және тұтынылуын басқару
сияқты түсіндіріледі.
Өндіріс сатысындағы басқару келесідей сұрақтарға жауап беруге
негізделеді: нені өндіру керек? қалай өндіру керек? қанша өндіру керек?
Үлестірім сатысында мынадай сұрақтарға жауап іздестіріледі: өндірілген
өнімді қалай және қайда пайдалану керек? Бұнда үлестірім табиғи
(натуралдық) түрде, сонымен қатар, өндіріс қатысушыларымен ақшалай есеп
айырысу арқылы ақшалай түрде де жүзеге асуы мүмкін. Үлестірім нәтижесінде
өндірілген өнім тұтынушыларға қарай қозғалады. Оның бір бөлігі қоймаларда
жинақталып қалады, бұдан кейін өндірілген өнімнің екінші реттегі, үшінші
реттегі және кейінгі реттегі үлестірімдері іске асырылады. Кейін келесі
саты келеді, бұнда өнім тауарға айналады да, тауардың ақшаға айырбасы
(тауар-ақша операциясы) немесе басқа тауарға айырбасы (тауар-тауар
операциясы) жүзеге асады. Осылайша нарықтағы тауарларды сатып алу-сату
бойынша операциялары жасалады. Бұнда тауарлардың ағындары сатушылардан
сатып алушыларға қарай қозғалса, оларға қарама-қарсы бағытта, сатып
алушылардын сатушыларға қарай ақша қаражаттарының ағындары қозғалып келе
жатады.
Өнімдер өндірісінің және үлестірімінің басқарылуын олардың өндірушілері
жүзеге асырады, ал сатып өткізу нарықтарындағы тауарлар айырбасының
басқарылуында басты рөлді сатушылар атқарады.
Бұдан кейін ұдайы өндірістік циклдың көрсетілген сатыларының соңғысы –
тауардың тұтынылуы келеді. Ол толық (яғни қалдықсыз) немесе жартылай (бұнда
тауардың бір бөлігі тұтынушының қоймаларында жинақталады) болуы мүмкін.
Әдетте, тауар тұтынылуының басқарылуын оның тұтынушысы жүзеге асырады.
Макроэкономикалық деңгейде тауарлардың тұтынылу көлемінің мемлекеттік
реттелуі қолданылуы мүмкін.
Ұдайы өндіріс бір циклдан басқа циклға дейін өндірілетін немесе
тұтынылатын тауардың мөлшері қалай өзгеретініне байланысты тарытылған
(суженный), қарапайым және кеңейтілген болуы мүмкін. Тарытылған ұдайы
өндіріс кезінде бұл мөлшер азаяды, қарапайым ұдайы өндіріс кезінде тұрақты
болып қалады, ал кеңейтілген ұдайы өндіріс кезінде – ұлғая түседі.
Ұдайы өндірістің үрдістерінде үлкен рөлді сыртқы орта атқарады. Сыртқы
ортадан экономикалық ресурстар алынады да, тауарларды өндіру мен тұтынудың
қалдықтары шығарылады.
Экономиканы басқару жүйесі қоғамдағы тауарлардың өндіріс, үлестірім,
айырбас және тұтыну үрдістерінің өзара келісуін қамтамасыз етеді.
Экономиканы басқару механизмдеріне екі шектес көзқарас бар – нарықтық
өзін-өзі басқару және орталықтандырылған басқару. Біріншісі А.Смит пен
Д.Рикардоның экономикалық тепе-теңдік теориясына негізделген, оған
сүйенсек, нарық ондағы болып жатқан үрдістерді өзі реттеп алуға қабілеті
бар. Бұған еркін бағалар, сатушылардың еркін бәсекелесуі және сатып
алушылардың еркін бәсекелесуі жәрдемдеседі. Нәтижесінде мемлекеттің қандай-
да бір қатысуысыз-ақ нарықтың сұраныс пен ұсыныс бірін-бірі теңестіріп
тұратын тепе-тең жағдайына қол жеткізіледі. Көзқарастың екіншісі К.Маркстың
экономикалық теориясына негізделеді, оған сүйенетін болсақ, экономиканы
басқару өндіріс құралдарына жаппай (тоталдық) мемлекеттік меншік
жағдайларында және өнімді өндіру мен үлестірудің мемлекеттік жоспары
негізінде бірыңғай орталықтан жүргізілуі тиіс. Дәл осындай басқару бұрынғы
Кеңес Одағында қолданылған еді.[7]
Шың өмірде кезкелген елдің экономикасы таза нарықтық немесе толығымен
орталықтандырылған болып келмейді, сондықтан оны аралас экономика деп
атайды. Кеңес экономикасының өзінде нарықтық қарым-қатынастардың
элементтері кездесті – колхоздық нарықтар, тұтынушылық кооперативтер,
құрылысшылардың бригадалары жұмыс істеді, қара нарық (черный рынок)
қызмет етті.
Кезкелген түрдегі экономиканың негізгі буыны – бұл берілген өнімге бар
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатымен өнімді шығаратын өнеркәсіптік
кәсіпорын. Сондықтан, нарықтық ортада қызмет ететін, қазіргі заманғы
кәсіпорынды басқарудың экономикалық механизмінің негізгі құрамдастарын
тәпіштеп қарастырайық.
Кезкелген бұндай кәсіпорын үшін оның қойылған мақсаттарға қол жеткізуге
бағдарланған стратегиясы аса маңызды болып табылады. Дұрыс таңдалған
стратегия кәсіпорынға тез өзгеретін нарықтық ахуал кезіндегі қатаң
бәсекелік күресте тірі қалуға мүмкіндік береді. Бизнес әлемінде
қолданылатын стратегиялардың барлық түрлерін үш топқа бөлуге болады: шабуыл
стратегиясы (алға түсу стратегиясы), қорғаныс стратегиясы (тірі қалу
стратегиясы) және бизнесті қысқарту және түрін ауыстыру стратегиясы.
Олардың әрқайсысында кәсіпорын қызметінің нақты бір жағдайларымен
анықталатын бірқатар түрлендірулері бар.
Нақты стратегияның таңдалуын кәсіпорынның басшылығы осындай таңдауға
ықпал еткен басты факторларды талдау негізінде іске асырады. Бұл мақсатпен
SWOT-талдау (келесідей ағылшын сөздердің басты әріптері бойынша: Strength –
күш, Weakness – әлсіздік, Opportunities – мүмкіндіктер, Treatment –
қатерлер) пайдаланылады. Бұнда кәсіпорын қызметінің ішкі факторлары (оның
күшті және әлсіз ЖШСтары), сонымен қатар, сыртқы факторлары (мүмкіндіктер
мен қатерлер) да талданылады.
Стратегияның таңдалуына кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктері, оның
жұмыскерлерінің біліктілігі, сыртқы ортадан тәуелділік дәрежесі,
басшылықтың мұқтаждықтары, өнімнің портфелі, тәуекелдікке қатынасы және
т.б. айтарлықтай ықпалын тигіздіреді. Таңдалған стратегияның тиімділігін
бағалау үшін экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, техникалық және жүйелік
(синергетикалық) тиімділікті (эффектіні) бейнелейтін критерийлер мен
көрсеткіштер пайдаланылады.
1.3.Басқарудағы құндылық және тиімділік
Басқару тиімділігі – күрделі, көп қырлы категория. Ол экономикалық,
әлеуметтік және басқа құбылыстардың ерекшеліктерін сипаттайды. Тиімділік
категориясын, оны анықтайтын факторларды талдау, тиімділік мазмұны мен
формаларына сәйкес келетін, ұйым тиімділігі критериін анықтайтын
экономикалық тиімділік көрсеткіштері тобы болып табылады. Өндіріс және
басқару тиімділігі критериі ретінде ресурстардың жекелеген түрлерінің:
материалдық ресурстар, негізгі өндірістік қорлар, капиталдық салымдар,
еңбек өнімділігі, персонал экономикалық қызметін сипаттайтын және
жалпылайтын көрсеткіштер, соңғы нәтижені сипаттайтын пайдалану
көрсеткіштері қолданылады. Ұйым қызметінің тиімділігінің көрсеткіштерін
жақсарту басқару экономикалық тиімділігі өсімін әзірлеу және жүзеге асыру
нәтижесінде мүмкін болады.
Басқару қызметінің тиімділігі басқару субъектісіне қатысты тек сандық
көрсеткіштер (экономикалық тиімділік) ғана емес, және де негізгі
көрсеткіштер құрауы нәтижені сипаттаушы: қоғамдық сенімді жаулап алу
жүйенің басқарылуы, еңбектен қанағат алу және т.б. сапалық (әлеуметтік
тиімділік) білдіреді.
Бірақта қазіргі кезде кәсіпорындарда еңбекті бағалау және оның
тиімділігі мәселелеріне, соның ішінде менеджер мен персонал қызметінің
тиімділігін бағалауға жеткілікті көңіл аудырылмайды. Менеджерді бағалау
көптеген формалар бойынша негізгі екі бағытта жүргізіледі: еңбек
тиімділігін бағалау және сапаны бағалау, ол менеджердің басқару
тиімділігіне қосқан еңбегімен анықталады. Ұйым талаптарына жеке тұлға
нәтижелерінің сәйкестігін анықтау үшін персонал еңбек қызметін бағалау
жүзеге асырылады.
Құндылық - объектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін
философиялық-социологиялық ұғым. Философия тарихында құндылық көрінісінің
заңдылықтары туралы жалпы түсінік 19 ғасырдың ортасында пайда болды.
Құндылық ұғымына тұңғыш филосиялық анықтаманы Р.Лотце мен Г.Коген берді.
Ежелгі филосиялық көзқарастарда құндылықтың әр түрлі көріністеріне жататын
және табиғи, қоғамдық құбылыстарды, адамның іс-әрекетін бағалауда
пайдаланылатын сұлулық, қайырымдылық, мейірімділік секілді этикалық және
эстетикалық ұғымдар қолданылды. Құндылық объектінің адам үшін қаншалықты
маңызды екендігін айқындайды. Ол пәндік және субъективтік деген екі
бөліктен тұрады. Пәндік және субъективтік құндылық — адамның дүниеге
қатынасының екі жағы, біріншісі — оның объектісі, екіншісі — субъектісі.
Сондықтан пәндік құндылық баға берудің объектісі, ал субъективтік құндылық
олардың өлшемі мен әдісі болып табылады. Пәндік құндылыққа заттардың табиғи
қажеттілігі, өнімнің өзіндік құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы
қалыптасқан мәдени мұралар, ғылыми ақиқаттың теориясы маңызы мен
тәжірибелік пайдасы, адамдардың іс-әрекетіндегі жамандық пен жақсылықтың
іске асуы, табиғи және қоғамдық объектілердің эстетикалық қасиеттері
жатады. Санадағы құндылық ұғымына қоғамдағы ойлау мен бағалау, мақсат және
оған жетудің жолдары, қоғамда кездесетін түрлі нормалар жатады. құндылықтар
өмірге, еңбекке, шығармашылыққа, адам өмірінің мәніне, т.б. баға беру
қатынасынан тұрады. Құндылықтар қоғам үшін ең маңызды деген әдет-ғұрыптар,
нормалар мен мән-мағыналар қызметін өзіне бағындырады және реттейді.
Құндылықтар адам мүддесінің объектісі бола тұра, әлеуметтік, заттық
ортадағы күнделікті тіршілікте бағыт беру рөлін атқарады. Адам өзін
қоршаған заттық және рухани әлемді құндылықтар арқылы бағалайды. Оның
шынайы өмірге құндылықтық қатынасы тек сана негізінде болуы мүмкін.
Құндылықтық сана заттың біз үшін қаншалықты бағалы, оның құндылығы неде
екенін зерттейді.
Адаир басшы сегіз функцияны орындайды деп санаған:
1. Тапсырманы анықтау. Адаирдің пікірінше қойылған мақсатқа қол жеткізу
үшін оны бірқатар мақсатшаларға, яғни нақты тапсырмаларға бөліп тастау
керек. Әрбір тапсырманы анықтау үрдісі үш сатыдан тұрады: соңғы
мақсатты анықтау, шешу жолдарын анықтау және әрбір атқарушыға нақты
мәселені қою. Берілген функцияны жүзеге асыру қойылған мақсатқа қол
жеткізу үшін не істеу керек деген сұраққа жауап қайтаруы керек.
2. Жоспарлау. Бұл үрдістің арқасында басшы негативті (теріс) ахуалды
позитивті (оң) ахуалға айналдыруы тиіс. Бұл үшін басшының өзі
шығармашылық түрде ойлауы тиіс, басқаралардың ой-пікірлерін пайдалана
біліп, іс-әрекеттердің мүмкін нұсқаларын бағалауы тиіс және талдау
барысында әрқашанда оған дейінгіге қарағанда көбірек мүмкіндіктер
табылатынын естен шығармауы тиіс. Бұл функцияның орындалуы басшыға
қойылған мақсатқа қашан қол жеткізуге болатынын анықтауға мүмкіндік
береді.
3. Нұсқама. Бұл функция бұны қалай істеуге болады деген сұраққа жауап
береді. Оны жүзеге асыру үшін жиналыстарды өткізе білу және анық
нұсқауларды жаза білу қажет. Адаир нұсқаманы өткізу бойынша басшының
бес негізгі дағдысын айырады: а) дайындық, ә) түсіндіру, б)
қарапайымдандыру, в) жандандыру, г) өз-өзі болу.
4. Бақылау. Адаир басқаларды бақылау пайдасыз болады, егер сіз өзіңізді
бақылай алмасаңыз деп санайды. Сондықтан, ең алдымен өзі үшін бақылау
жүйесін жасап шығаруды ұсынады, содан кейін ғана жоспар орындалып
жатқанына сенімді болу үшін қадағалау керек сәттерді ойластыру қажет.
5. Жұмысты бағалау. Басшыға жұмыстың нәтижелерін жүйелі түрде шығарып
отырып, тапсырмалардың орындалуын талдау керек. Адамдарға олардың
жұмысының объективті бағалануы аса қажетті болады. Егер олар бұндай
бағалауды алмайтын болса, онда олар ЖШСсы жұмыс істейді деп күтуге
болмайды. Сондықтан, басшы атқарушылардың жұмысын уақытында бағалап,
атап өтуі тиіс, мысалы, мақтау немесе ұялттыру арқылы. Бұнда басшы іс-
әрекеттердің ұсынылған жоспарының салдарын бағалауының келесідей
категорияларын пайдаланады: қаланылған, қаланылмаған, айқын, жасырын,
тапсырманың көзқарасы бойынша, адамдардың көзқарасы бойынша. Ұжым
жұмысының нәтижелерін бағалаған кезде бағалардың келесідей шкаласы
қолданылады: толық сәттілік (барлық мақсаттарға қол жеткізілгенде),
шектеулі сәттілік (мақсаттардың көбісіне немесе олардың біразына қол
жеткізілді) және сәтсіздік (мақсаттардың ешқайсысына қол
жеткізілмеді). Қызметкерлерді бағалаған кезде басты ереже – бұл
бағалаудың әділеттілігі мен объективтілігі.
6. Ынталандыру. Басшының мәселелеріне іс жүзінде ынталандырудың қандай-да
бір әдістемесін пайдалану жатады. Жұмыскердің еңбегін мойындау қосымша
ақы, қызмет бабындағы көтерілу, неше түрлі моралдық ынталарды
пайдалану (алғыс жариялау, құрмет грамотасы, атақтар және т.с.с.)
арқылы жүзеге асуы мүмкін. Жұмыскерлердің қанағаттанарлықсыз
ынталандырылуының белгілері – бұл: еңбектің төмен өнімділігі, себепсіз
қалулар, жұмыс уақытын рационалды емес пайдалану, кадрлардың жоғары
ағымдылығы, жұмыстың төмен сапасы, клиенттердің (тапсырыс
берушілердің) шағымы (жалоба), төмен моралдық климат, тұлға аралық
жанжалдар, басшылықпен жанжалдар, мінез-құлықтың икемсізділігі,
ұйымның басқа бөлімдерімен қалыптаспай қалған қарым-қатынастар және
т.б.
7. Ұйымдастыру. Басшы бағыныштыларының жұмысын орындамауы тиіс, бірақ ол
жұмыс орындалып жатыр және орнатылған мерзімде аяқталатынына сенімді
болуы тиіс.Бұл үшін ол бүкіл инфрақұрылымның жұмысын тиімді
ұйымдастыруы керек. Ұйымдастырушылық басшының өзін-өзі ұйымдастыруынан
және ұжымға жұмысты тиімді орындауға мүмкіндік беретін құрылымды
құрудан басталады. Ол ұзақ мерзімді не белгілі бір жобаны орындауға
арналған қысқа мерзімді болуы мүмкін. Үлкен ұжым және қиын тапсырма
кезінде бүкіл ұжым автономдық топтарға бөлінеді. Олардың саны, Адаир
ережесіне сәйкес, 5 адамнан 15 адамға дейін болуы мүмкін. Әйтсе де,
бәрі де орындауға қажетті болатын тапсырмаға және басшының өз
бағыныштыларына өкілеттіктерді табыстау қабілетіне тәуелді болады.
8. Жеке (личный) мысал. Гүлденген ұйымдар сәттілігінің себебі олардың
басшыларының мінез-құлықтарымен, таңдалған мақсаттармен және
қойылымдарымен түсіндіріледі. Басшы өз бағыныштыларын мысал болады,
және бұл мысал тек қана оң болуы тиіс. Басқарудың төменгі және орташа
буындарының басшылары өздерінің біліктерімен, тиімді жұмыстарымен,
кәсіби білімдерімен және дағдыларымен беделге ие болса, жоғары
басшылар – тұжырымдамалық (концептуальные) көру қабілетімен,
жетекшілік (лидерские) қасиеттерімен, харизмасымен (бедел-ықпалымен)
беделге ие болады.
Басшылар ие болуы тиіс тәжірибелік дағдылар: 1. техникалық дағдылар –
арнайы немесе кәсіби білімдер; 2. адамдық қарым-қатынас жасаудың дағдылары,
олар алдына бірыңғай мақсат қойылған топтың барлық мүшелерінің күштерін
үйлестіруге мүмкіндік береді; 3. тұжырымдамалық дағдылар, алыс болашақта
ахуалды көре білу қабілетін білдіреді.
Адамның күрделі ішкі дүниесіне қарамастан, көптеген ғалымдар оны тануға,
не болмаса, оның әртүрлі ахуалдардағы мінез-құлықтарының себебін түсінуге
және түсіндіруге ұмтылыстарды жасады да, және әлі де жасап жатыр.
Сөйтіп, австралиялық дәрігер-психиатр З.Фрейд (1856-1939) жеке тұлғаны
және адам мінез-құлықтарының ынталарын терең зерделеген ғалымдардың
біріншісі болды. З.Фрейд психоталдау теориясын жасап шығарды. Ол әрбір
психикалық құбылыс белгілі бір себепке ие болады және адамның мінез-құлығы
көбінесе оның миында өтіп жатқан санасыз үрдістерге тәуелді болады деп
санады. [8]
И.П.Павловтың және басқа да ғалымдардың жасаған зерттеулерінің
нәтижесінде шартты рефлекстер теориясы (басқаша айтқанда, үйреніп қалу
теориясы) қалыптастырылды. Оның негізіне ағзаның сыртқы қоздыртқышқа жауап
реакциясы ретіндегі рефлекс түсінігі салынған еді. Рефлекстер тума
(шартсыз) және тәжірибе арқылы пайда болатын кейін қалыптасқан (шартты)
болуы мүмкін. Біріншілері адамның инстинкттік, санасыз мінез-құлығын
анықтаса, екіншілері адамның тұру ортасымен қалыптасады және олар да
адамның мінезіне және мінез-құлығына ықпал етеді. И.П.Павлов адамның мінез-
құлығының негізінде мақсат рефлексі жатады деп санаған. Бұндай рефлекс
шығармашылық тұлғаларда, сүйген адамдарда және билікке тума ұмтылысы бар
адамдарда аса қатты көрінеді. Үйреніп қалу теориясының негізгі жағдайлары
адамның жаңа ұжымға бейімделуі кезінде кең қолданыс тапқан.[9]
Швейцариялық психолог К.Юнг (1875-1961) адам психикасының негізгі
функциялары – бұл оның ойлау қабілеті, эмоциялары, сезінуі және түйсігі деп
санаған да, адамдарды сәйкесінше төрт түрге бөлген: ойлаушыл, эмоционалдық,
сезінетін және түйсіктік. Юнг адам психикасының тума ерекшелігі ретіндегі
архетүр түсінігін, сонымен қатар, оның экстраверттілігі (сыртқы, шыңайы
дүниеге бағдарлануы) және интроверттілігі (ішкі, рухнаи дүниеге бағдарлану)
түсініктерін енгізді.
Соңғы онжылдақтарда психология мен әлеуметтанудың қиылысында жаңа ғылым
– соционика қалыптасты. Соционика адамдардың психикалық реакцияларын ғана
ескермейді, сонымен бірге, олармен байланысты адам қызметінің көптүрлілігін
де ескереді. Басқаша оны қарым-қатынас, түсінушілік және келісім ғылымы
деп атайды, сондықтан, оны зерделеу және іс жүзінде қолдану ұйымда ұжымның
барлық мүшелері арасында толық өзара түсінушілік жағдайын жасауға
қызығушылық танытқан менеджерлер үшін пайдалы болуы мүмкін.
2. Сырым ауданы экономика және қаржы бөлімінде басқарудың құндылық және
тиімділік ретінде іске асырылуы
2.1. Сырым ауданы экономика және қаржы бөлімінің ұйымдық экономикалық
жағдайы (сипаттамасы)
Бүгінгі таңда Сырым ауданы өңірінің аумағы 11,9 мың шаршы километр,
тұрғындар саны 30,8 мың адам. Аудандағы 33 елді мекен, 12 ауылдық әкімшілік
округтерге біріктірілген.
Орталығы - Жымпиты ауылы Өлеңті өзенінің жағасына орналасқан,
тұрғындарының саны 5,7 мың адам. Іргесі 19 ғасырдың аяғында Жымпиты уезінің
құрылуына байланысты қаланған деп есептеледі.
1997 жылдан бұрынғы кәсіпорындар мен мекемелер 22 ЖШС мен 1 өндірістік
кооперативке біріктірілген.
Ауданның жер бедері негізінен жазық, тек солтүстік, солтүстік-шығысқа
қарай төбелі-қырқалы болып келеді. Ең биік жері шығысындағы Былқылдақ
ауылынан солтүстікке қарай орналасқан (абсолюттік биіктігі 196 метр). Содан
оңтүстік оңтүстік-батысқа қарай еңістей береді де теңіз деңгейінен 13 метр
ғана жоғарыда Бұлдырты өзенінің сағасы орналасқан.
Аудан көлемінде жер асты бұлақ көздері де баршылық. Сондай-ақ аудан
территориясымен Өлеңті, Шідерті, Жымпиты, Есен-Аңқаты, Шолақ-Аңқаты,
Бұлдырты, Қалдығайты өзендері ағып өтеді. Сонымен бірге Есентемір,
Сасықкөл, Жанғабылсор аталатын көлдер бар. Бұл өзен-көлдердің барлығы
дерлік оңтүстікке қарай жайылма-сортаң өңірге бағыт алады.
Жері негізінен солтүстігінде қоңыр, оңтүстігінде бозғылт қоңыр, ал өзен
аңғарлары мен сорларда шалғынды-батпақты топырақ кездеседі. Өсімдіктер
ішінде боз, бетеге, жусан, кермек, көкпек, ақселеу, еркек шөп басым өседі.
Жабайы аңдардан - қасқыр, түлкі, коян, қарсақ, борсық, жабайы шошқа,
ақбөкен, саршұнақ, аламан, құстардан - қарақұс, бүркіт, дуадақ, аққу,
үйрек, қаз тағы басқалары мекендейді.
Жер қойнауынан құрылыс материалдарының қоры қорланған. Климаты тез
құбылғыш континенттік, қысы ұзақ, әрі суық, жазы ыстық болып келеді. Ауаның
қаңтар айындағы орташа температурасы - 14°С, шілдеде +23 +25°С. Жауын-
шашынның жылдық орташа мөлшері 250-300 мм.
Аудандағы халықтың басым көпшілігі қазақтар (99 %). Тұрғындардың орташа
тығыздығы 1 шаршы километрге 2,6 адамнан келеді. Ірі елді мекендері Жьшпиты
(5,7 мың адам), Бұлдырты (2,0), Алғабас (1,8), Аралтөбе (1,6), Қоңыр (1,3).
Аудан экономикасы негізінен ауыл шаруашылығына бағытталған. Ауыл
шаруашылығына жарамды жері 577 мың гектар болса, соның ішінде егістігі
81,5, тыңайған жері 91,0, шабындығы 42,3, орманы 2,6 мың гектарды құрайды.
Егістіктің басым бөлігі дәнді дақылдар үлесінде. Мысалы: осы 2003
жылы 79,4 мың гектар дәнді дақылдар егіліп, жалпы мөлшері 80,3 мың тоннадан
астық өнімі жиналды.
Аудан көлемінде 14 ЖШС, 156 шаруа қожалығы, 11 жеке кәсіпкер, бір
мектеп егін егумен шұғылданады. Шабындық жерлерден 510000 центнер мал азығы
дайындалып отыр. Осымен бірге техникалық дақылдар, бау-бақша, жеміс-жидек
алқаптарының көлемі жылдан жылға өсіп келеді.
2004 жылдың 1 қаңтарына ауданда 28092 бас ірі қара, 34767 бас мен ешкі,
2866 бас жылқы, 632 бас шошқа, 25 бас түйе, 29197 құс барлығы тіркеліп
отыр.
Аудандағы бұрынғы етті, етті-сүтті, етті-жүнді мал өсіруге, астық
өндіруге маманданған 2 ұжымшар, 10 кеңшар, бір мал бордақылау бірлестігі
негізінде қазір әр түрлі бағыттағы 357 шаруа қожалықтары, 24 серіктестік
пен бір өндірістік кооператив, ондаған акционерлік қоғамдар құрылған.
Жергілікті жерлерде ауыл шаруалығы өнімдерін өндейтін 8 шағын
диірмен, 2 макарон шығаратын, бір май сығатын цех бар. Аудан орталығында
астық қабылдау кәсіпорны, жол пайдалану мекемесі, үш диірмен, басқа да
кішігірім цехтар жұмыс істейді.
Қазір аудан көлемінде 32 жалпы білім беретін, бір кәсіптік-техникалық
мектеп бар. Денсаулық саласында тұрғындарға 1 аудандық аурухана, 12
отбасылық дәрігерлік амбулатория, бір өкпе ауруы емханасы, 25 фельдшерлік-
акушерлік пункттер қызмет көрсетуде. Мұның сыртында орта мектептер мен бала
бақшалардың өз медицина қызметкерлері штатқа енгізілді.
Әрбір ірі елді мекендерде Мәдениет үйлері мен клубтардың,
кітапханалардың жұмысы қалпына келтірілді. Аудан орталығында сәнді мәдениет
үйі, мәдени спорт орталығы, тәрбие жұмысы орталығы, тарихи-мәдени
ескерткіштер, демалыс саябақтары бар.
Қазақ тіліндегі аудандық газет (әуелі Қызыл ту, соңынан Қайнар
деген атпен) 1930 жылдан бері тұрақты шығарылып келеді.
Аудан жерімен үлкен маңызы бар Самара-Шымкент, Ақтөбе-Атырау, Жымпиты-
Қаратөбе, Жымпиты-Ақсай автокөлік жолдары өтеді.
Қазақта Арттағыны қозғау ағалық, алдағыны болжау -даналық деген әдемі бір
сөз тіркесі бар. Кешегіміздің көзден кеткенімен, көңілімізде қалған,
тарихымызға айналған тұстарын есімізге алып жатқанымыз, өткен күндерге
салауат айта отырып, болашаққа аманат жүктеу еді. Сол аманатты орындау
мақсатында ауданымыз аудан болғалы соны басқарған, адал еңбектерімен,
абыройымен құрметке бөленген жандарды атап өткенді жөн көріп отырмыз.
2.1. Сырым ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2012 жылғы наурыз
бойынша қорытындысы
Көрсеткіштер 2009 ж 2010 ж.. 2011 ж. қаңтар-на
урыз
2012ж.
Өнеркәсіп өнімдерінің көлемі, 1437,7 1481,7 1785,3 127,7
млн.теңге
Ауылшарушылық өнімдерінің 2959,2 3968,7 5217,7 510,7
көлемі, млн. теңге
Негізгі капиталдағы инвестицияны1127 1664,5 1668,0 166,2
игеру, млн.теңге
Еңбек ақының орта есебі, 31,5 37,5 44,7 50,7
мың.теңге
Сырым ауданының негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері
Аталуы жылдар
2010 ж 2011 ж 2012 ж
(болжам)
Аумақтық жалпы өнім, 54397,1 61544,8 66615,0
млн. теңге
Аумақтық жалпы өнім жан басына 198,3 206,4 241,3
шаққанда, мың теңге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Басқару құндылық және тиімділік категориясы ретінде
1. Басқару түсінігі және оның құндылық, тиімділік ұғымдарымен байланысы
2. Басқарудың экономикалық механизмі
3. Басқарудағы құндылық және тиімділік
2. Сырым ауданы экономика және қаржы бөлімінде басқарудың құндылық және
тиімділік ретінде іске асырылуы
1. Сырым ауданы экономика және қаржы бөлімінің ұйымдық–экономикалық
жағдайы (сипаттамасы)
2. Басқарудың құндылық және тиімділік ретінде іске асырылуы
3. Сырым ауданы экономика және қаржы бөлімінің экономикалық жағдайы
3. Сырым ауданы экономика және қаржы бөлімін басқаруды құндылық және
тиімділік жетілдіру жолдары
1. Құндылық пен тиімділікті іске асырудағы басқару функцияларын жетілдіру
бағыттары
2. Басқару әдістерін қолдануды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасының дамуының қазіргі сатысы экономика мен
қоғамды өзгертуде өте күрделі мәселелер пайда болуымен сипатталады. Елде
нарық қатынастарын дамытуға бейімдейтін стратегиялық бағыт басқару жүйесін,
ең алдымен ұйымды басқару жүйесін жетілдіруді талап етеді. Бұл жерде ұйым
қатарына қоғамға, оның мүшелеріне, тұтынушыларға қажетті өнім өндіретін,
белгілі жұмыс және қызмет көрсететін ұйымдар жатады. Басқару жүйесі екі,
бір-бірімен тығыз байланысты - басқарушы және басқарылатын - бөліктен
тұрады. Оларды зерттеуде, біздің ойымызша, белгілі тепе-теңдік керек.
Қазақстанда басқару теориясы мен практикасын игеру қиыншылығы осы
уақытқа дейін нарық қатынастары толық қалыптаспағанына байланысты болып
отыр.
Осыған байланысты нарықты экономика өркендеген елдердің бай
тәжірибесін игеру менеджер кадрларын дайындауда зор маңызы бар. Бұл
экономиканы өзгертудің, көптеген басшылар, мамандар және қатардағы
қызметкерлердің рыноктық көзқарасын қалыптастыру және дамытудың тиімді
жолы.
Енді міне нарықтық экономика дамуының барысында қазір біздерге топ-
менеджер, менеджмент деген сөздер таңсық емес, олар бұрынғы басшы,
басқару қызметі, басқару деген сөздерге жаңа мән беріп отыр. Бірақ бұл
сөздер синонимдер болса да басқару термині кең мағыналы. Басқару дегеніміз
басқарылатын жүйеге әсер етіп оны талапқа сай қалыпқа келтіруді білдіреді.
Атап айтқанда басқару субъекті ретінде менеджер бой көрсетеді.
Қазақстан экономикасында соңғы он жылда өткізілген нарықтық
реформалар өндіріс пен басқару үдеріміне қатысушылардың арасындағы,
мемлекеттік органдар мен шаруашылық субьектілердің және іскерлік
серіктестіктердің арасындағы өзара қатынастың мәні мен түрлерінде елеулі
өзгерістерді туғызды. Кәсіпкерлік іс-қызметпен айналысатын субьектілердің
жұмысын бағалау өлшемімен бірге, осы субьектілердің өздері үшін іс-
қимылдардың негізгі болып табылатын мақсаттарын да өзгертті. Бұның бәрі
өндіріс үдерімін жұмыскерлер ұжымын басқару ісін ұйымдастыруға қатысты
көзқарастың өзгеруіне әкелді. Басқару сферасымен айналысқан қызметкерлерге
енді кәсіпорындардың жұмысының нәтижесіне ықпалын тікелей немесе жанама
түрде тигізетін жаңа сыртқа және сыртқы факторлардың пайда болғанын
ескеріп қана қоймай есепке алып отырулары керек. Басқару ғылымының
эволюциясы мен оның әрі қарай дамуы
және бұл орайдағы отандық шетелдік ерттеулердің жетістіктері, менедж ментті
ң оқу пәні ретінде жеке бөлініп шығуы табиғи қажеттілік
екені байқалады. Мұнымен бірге шет елдерде қалыптасқан менеджмент
жүйесі ұйымдастырудың мақсатына жету ептілікті қажет етсе де, адамдардың
жүріс-тұрысының ынта-ықыласын, интеллектілігін, еңбегін жұмылдыра алатын
болса да, біздің елдің экономикасында ойламай, бірден оның көшірмесін
пайдалануға және ұлттық менталитетті ескермей, бұл жүйені тиімді түрде
жүзеге асыруға болмайды. Дипломдық жұмыстың мақсаты басқару ісін құндылық
және тиімділік ретінде анықтай отырып, оның жетілдіру бағыттарын анықтау.
Дипломдық жұмысты орындауға бұл мақсаттарға қол жеткізу үшін,
бөлщендегідей міндеттер қойылады:
• Басқаруды құндылық, тиімділік категориясы ретінде қарастыру және оның
тиімділік, құндылық ұғымдарымен байланысын анықтау;
• Басқарудың экономикалык механизмін зерттеу;
• Нақты зерттеу объектысында басқарудың құндылық және тиімділік ретінде
іске асырылуын зерттеу;
• Нақты зерттеу объектосында басқарудың жетілдіру жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмысың зерттеу объектосы Сырым ауданы экономика және қаржы
бөлімі.
Дипломдық жұмысы орындауға Сырым ауданы экономика және қаржы бөлімінің 2009-
2011 жж аралығындағы мәліметтері қолданылды, сонымен бірге Қазақстан
Респуликаының ТМД-елдері ғалымдарының зерттеу тақырыбы бойынша еңбектері
теориялық және әдістемелік негіз болды.
Дипломдық жұмысты орындауда экономикалық талдау, топтау, т.б. әдістер
қолданылды.
1. Басқару құндылық және тиімділік категориясы ретінде
1. Басқару түсінігі және оның құндылық, тиімділік ұғымдарымен байланысы
Менеджмент ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің манус, яғни
қол, күш деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәлірек
айтқанда, ат тізгінін ұстау, меңгеру шеберліген білдірген. Кейіннен бұл
атақ адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және
ұйымдастырудың ғылыми, практикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшын тіліндегі Оксфордт сөздігінде бұл ұғымға мынандай түсінік
беріледі:
1. Адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;
2. Билік және басқару өнері;
3. Шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды
4. Басқару органы, әкімшілік бөлігі;
Менеджмент негіздері курсы бойынша студенттерге арналған американдық
оқулықта төмендегідей анықтама берліген:
Менеджмент-бұл ұйым мақсаттарына жету үшін адамның матеиалдық және
қаржылық ресурстарды ұтымдылау пайдалану процесі.
Профессор И.Н. Герчикова менеджментті нарық жағдайындағы фирманың кез-
келген шаруашылық қызметінде белгілі бір мақсаттарға материалды және еңбек
ресурстарын ұтымды қолданып және менеджменттің эконмикалық механизмінің
принциптерін, қызметтерін және әдістерін пайдалана отырып қол жеткізуге
бағытталған дербес кәсіби қызметтің түрі деп қарастырады.
Белорусь ғалымы Н.И. Кабушкиннің ойынша менеджмент-бұл адамның еңбегін,
мінез-құлық мотивін және ой-әрісін қолдана отырып, жеңе білу, қойылған
мақсаттарға жете білу туралы ғылым мен өнер.[1]
Ф.М. Русинов пен М.Л. Разу менеджментті ұйымның шаруашылық өміріндегі
ұтымды нәтижелерге, материалдық, еңбек, қаржылық, ақпараттық және
ұйымдастыру ресурстарын тиімді пайдалану және экономикалық ынталандырудың
алуан түрлі принциптерін, қызметтерін, әдістерін қолдану негізінде қол
жеткізуге бағытталған кәсіби қызметтің ерекше түрі деп түсіндіреді.
Э.А. Уткин Курс менеджмента еңбегінде менеджментті былайша
түсіндіреді: Менеджмент-бұл нарық жағдайында,ы кәсірорынның ұтымды
шаруашылық нәтижелерге жету үшін менеджменттің әлеуметтік-экономикалық
механизмінің түрлі принциптерін мен қызметтерінғ әдістерін қолдану
негізінде қол жеткізуге бағытталған кәсіби қызметтің ерекше түрі.
А.А. Радугиннің менеджмент түсінігінің негұрлым қысқаша сипаттамасын
қолданады. Оның пікірінше, менеджмент-бұл әрі өнер, әрі ғылым.
Менеджмент-бұл өндірісті басқару, меңгеру және ұйымдастыру, өндірістің
тиімділігін көтеру және пайданы арттыру мақсатында әзірленіп қолданылатын
басқарудың принциптерінің, әдістерінің, құралдарының және нысандарының
жиынтығы. Мұндай сипаттаманы Вачугов Д.Д жетекшілік еткен ғалымдар тобы
Основы менеджмента деген кітапта береді.
Менеджмент саласындағы маман Веснин В.Р. басқару және менеджмент деген
түсініктерді ажыратпайды. Менеджмент мекеме, коммерциялық немесе
коммерциялық емес фирмалар мен олардың жекелеген бөлімшелеріне жетекшлік
жасамау.
Бір анықтама екінші анықтаманы дамытады, себебі, олардың бәріне тән
ортақ нәрсе-менеджмент-бұл өндірісті басқару принциптерінің, әдістерінің,
құралдарының және нышандар жүйесы. Терминологиялық пікір таластар мен
елудени астам менеджмент анықтамасының иинтерпретациясына тоқталмай-ақ,
менеджменттің басқару еңбегінің сипат ымен мазмұнын зерттейтін ғылым
екендігін айтып өту керек. Менеджментке анықтама бермеген О.С.Виханский мен
А.И. Наумов дұрыс жасаған.
Мененджментті қолда бар ресурстарды ұтымды қолдану арқылы ұйымның
мақсаттарын қалыптастырып, оған қол жеткізуді қамтамасыз етуге бағытталған
білімдер мен кәсіби қызметтің саласы деп қарастырған ғалымдардың көзқарасын
қолдалады.
Менеджмент теориясын алғашқы жасаушылардың бірі Ф. Тейлордың пікірінше,
менеджмент – ережелер мен принциптерге негізделген шынайы ғылым деп
есептеді.
П. Друкердің түсіндіруінше, менеджмент ғылым немсе кәсіптен гөрі
практикаға жуықтау. Оо менеджмент ұғымына кең мағынада түсінікт беруге
қарсы болып, оны іскерлік кәсіпшілікке, былайша айтұанда тауар өндіру мен
алуан түрлі экономикалық қызмет көрсетуге жатқызады.
Менеджмент ұғымына Э. Петерсон мен Э. Плоумен кеңірек түсінік берілді.
Олар батыстағы іскерлік әлімге Бизнес пен менеджментті ұйымдастыру
кітабының авторы ретінде танымал. Олар былай деп жазады: Кең мағынада,
әлеуметтік тұрғыдан қарағанда, менеджмент дегеніміз адамдарға тән
үрдістерді топты қалыптастыру нәтижесінде өрістейтін техника немесе тәсіл.
Мұндай топтың мысалына, үкіметтегі алуан түрлі клубтарды және іскер
кәіспорындарды жатқызуға болады. Қандай топ болмасын, оның өзінің дербес
менеджменті болуы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда менеджментті тәсілдер жиынтығы
ретінде қарастыруға болады әрі сол арқылы белгілі бір адамдар тобының
мақсаттары мен імндеттері белгіленелі және айқындалады.[2]
Басқарудың осындай жалпы қағидасы адамдар тобының алуан түріне түрліше
қолданылғанымен, оның түпкі негізгі мағынасы сол қалпында сақталады. Осыған
байланысты белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджменттің
негізгі алты түрі тармақталады:
• Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылғанымен, Петерсон мен
Плоуменнің пікірінше, оның қызметі барлық жағынан алғанда менеджменттің
жалпы анықтамасына сәйкес келеді.
• Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемелерді ұйымдастыру және
сондағы қызметкерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
• Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Құраулы
Күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік теу.
• Құрама одақтық немсе клубтық менеджмент. Мемелекеттік мекемелердегі
секілді, мұнда қызметкерлер тобының іс-әрекетін ұйымдастырып, оларға
басшылық ету қажет.
• Бизнес менеджмент. Үкіметтіктен және мемлекеттіктен өзгеше келетін
менеджменттің ерекше түрі.
• Мемлекеттік меншіктегі менеджмент. Бизнес –менеджменттің арнайы түрі.
Жеке меншік іскерлік кәсіпорын қызметімен қоса, мұнда менеджмент сипатына
мемлекеттік және әлеуметтік проблемалар мен ой-пікірлер де ықпал етеді.
Петерсон мен Плоумен былай атап көрсетеді: менеджменттегі сұндай
өзгешеліктержің көп жағдайда елеулі айырмашылығы бола тұрса да, бұлардың
барлығы адамның мінез-құлқы туралы негізге алынатын түсініктерге сейенеді.
Осы аталғандар менеджментті жеке де, бұлар материалдық жағдайларға да
тәуелсіз ретінде қарастырылады, себебі, соңғы айтылғанның алуан
түрлілігінде шек жоқ.
Менеджментке алуан түрде түсінік бергенімен, классиктердің бұл
жөніндегі тұжырымдары көп жағдайда ұқсас келеді.
Гальвецияның пікірінше, басқару процесі-өнер, оның басты мәні мен
мақмұны нақты жағдайға қарап ғылымды қолдану.
Қазіргі кездегі менеджмент жоспарлау қызметі мазмұнының өзгеруімен
байланысты фактілерді жан-жақты зерттеуімен, кәсіпорындардыңғ ойдағыдай іс
- әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұымдастырауымен, дамыған
теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасаумен, адам
факторын жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады.
Вольфганг Хайер өзінің Еуропада бизнес қалай жасалады кітабында былай
жазды: Менеджмент-бұл жұмысты істеп тұрған коммерциялық кәсіпорынның арнайы
органы. Егер Батыста кез келген кәсірорын жөнінде сөз бола қалса, адамдар
әуелі сол қоғамға танытатын да тек басшылар.[3]
Сонымен, менеджменттің бастапқы ұығым-бұл басшылық.
Іскер кәсіпорындар тек өз органдары, яғни басшылары, немсе менеджмент
арқылы ғана әрекет ете алады.
Жеке кәсіпорынның, өзінің құқықтық нышандарына қарамастан, басшылығы
болуы тиіс. Басқадай басқару түрлеріне іскер кәсіпорын менеджментіңің
айырмашылығ сол, кәсіпорынның мақсаты, демек, оның басқару міндеті тауар
өндіру немесе қызмет көрсету, басқаша айтқанда, жұртшылықтың қажетін өтеу,
немесе нарық арқылы әлеуметтік қажеттілікті қанағаттандыру. Өндірістік
кәсіпорындағы менеджменттің басқа ұйымдардан өзгешілігі, олар өзінің
шешімдеріне экономикалық түснікті басшылыққа алуы тиіс. Оның өмір сүруі мен
мәртібісі қызметінің экономикалық нәтижесіне негізделеді.
Менеджменттегі басты нәрсе-кәсіпорын мүддесіне жауап беретін мақсаттар
қою. Менеджменттің тағы бір анықтамасына сәйкес жұмыс істеу міндетіне
жататыны-қолда бар адам мен материалдық ресурстар негізінде тиімді
кәсіпорын құру.
Кәсіпорын ең сапалы, әрі бағасы біршама арзан тауарларды шығара алуы
немсе бәсекелестеріне қарғанда ең тәуір қызмет көрсете алуы тиіс.
Кәсірорын-еі алдымен адмдар. Осыдан келіп бұл терминнің үшінші
анықтамасы шығады.: менеджмент-бұл адамдардың, қызметкерлердің жұмысын
ұйымдастыру.
Кәсіпорындардағы адамдар өндірістік процестің маңызды элементі болып
саналады. Жаңа кәсіпорын құрарда жаңа инвестицуияны жүзеге асыратын ақша
қаржысы мен капиталды нарық капиталдарынан алуға болады. Ал өз ісін жетік
білетін қызметкерлерді іздеп табу, анағұрлым күрделі іс.
Менеджменттің міндетіне, басшылық етуіне жаңа нарықтарды игеруіне
жұртшылықтың мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар әрі
тиімсіз жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды емес, басшыларын
ауытырады. Сонымен, менеджмент дегеніміз - ұжым жұмысын ұйымдастыру,
кәсіпорын жұмысын ұйымдастыруында қызметкерлер мұқтажын барынша толық
қанағаттандырады, олардың жұмысын жандандыруды әрі тиімділігін арттыруды
көздеу қажет.
Сонымен, менеджменттің екі ұғымы бар:
Біріншіден, менеджмент-бұл басқару, басшылық ету органы, екіншіден,
менеджмент-бұл адамдарды басқару әрекеті.
Менеджмент бойынша классикалық зерттеуінде (Мескон М. және басқалар,
1999) басқарушылық функцияларының басқа құрамы қарастырылған: стратегиялық
жоспарлау, стратегияның жүзеге асырылуын жоспарлау, әсерлесу мен
өкілеттікті ұйымдастыру, ұйымдарды құрастыру, ынталандыру, бақылау.
Басқарудың бұндай және басқа да функцияларының мәні кейінгі дәрістерде және
тәжірибелік сабақтарда толығырақ оқытылады.[4]
Басқару сапасы басқару функциялары қалай орындалатынына тікелей тәуелді
екені айқын шығар. Ал басқару функцияларының орындалу сапасы ең алдымен
ұйымның бірінші басшысы өз функцияларын қалай орындайтынына тәуелді.
Сондықтан, кезкелген ұйымның кезкелген басшысына орындауға тура келетін
басшы функцияларына көп көңіл бөліп, зерделеген жөн. Олардың мәнін ең қысқа
ғылып Цицерон түсіндірген: Бағыттау, заңдарға сәйкес әділеттіні бұйыру –
міне, осылар лауазымдық тұлғалардың мәселелері.
Басшының мәселесі ол басқаратындардың жұмысынан қатты ерекшеленеді,
себебі ол бағыныштыларына қарағанда, ахуалдардың және мәселелердің бірнеше
есе көп түрлерімен кездеседі. Сонымен қатар, оған бұндай мәселелердің
шешілуіне бірнеше есе көп жауапкершілік жүктелген.
Қазіргі заманғы басшының функциялары көп түрлі, бұл олардың бөлшектеп
жіктелуіне әкеледі. Әртүрлі авторлармен ұсынылған осындай үш жіктелуді
қарастырайық (Аникин Б.А., 2001).
Файоль бойынша басшының функциялары.
1. Алдынала ала көру және жоспарлау – болашақты зерделеу және іс-
әрекеттер жоспарының алдынала жобасы (набросок). Файоль бұл функцияны
кәсіпкерлік қызметте ғана емес, сонымен қатар, мемлекеттік қызметте де
басты қылып санаған. XX ғасырдың басында ол Франция экономикасы
дамуының ұлттық жоспарын жасап шығару қажеттілігін көздеген. Кейін
Файольдің бұл ой-пікірі ұлы тоқыраудан шыққан кезде АҚШ-та және елді
индустриализациялау, Ұлы Отан соғысы кезіндегі және одан кейінгі халық
шаруашылығының жұмысын ұйымдастыру барысында КСРО-да сәтті жүзеге
асырылды. Жапония мен Германия да соғыстан кейінгі жылдары өз елдері
дамуының ұлттық жоспарларын жасап шығарып. Сәтті іске асырды.
2. Ұйымдастыру – бұл кәсіпкерліктің материалдық, сонымен қатар, адамдық
та құрылымын құру. Басшының мәселесі фирманың қызметін оңтайлы түрде
жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ұйымдастырушылық құрылымды жасауға
негізделеді.
3. Өкімдерді беру персонал ортасында белсеңділіктің ұстанылуын
білдіреді. Басшының бұл функциясы алғаш екі функциямен логикалық түрде
байланысқан. Басшының жұмысы жоспарды құрастырудан және ұйымның
мақсатттарын анықтаудан басталады. Кейін осындай мақсаттарға қол
жеткізуді қамтамасыз ететін ұйымдастырушылық құрылым құрастырылуы
тиіс. Және тек осыдан кейін ұйым персоналдың белсеңділігін ұстап
тұратын өкімдерді беру арқылы қажетті бағытта қозғалысқа түседі.
4. Үйлестіру – бұл күштерді біріктіріп және үйлесімді іс-әрекет етіп,
тығыз байланыста бірге жұмыс істеу. Ұйымның қызметінде талай
жұмыскерлер қатысатындықтан, олардың күштерін әрдайым үйлестіру
қажеттілігі пайда болады. Бұл – басшылар мен атқарушылар арасындағы
ақпараттың үзіліссіз айналуы, жүйелі түрде кездесулер мен кеңестерді
өткізу есебінен жүзеге асады.
5. Бақылау – бәрі де орнатылған ережелерге және жасалған өкімдерге
сәйкес өткізілуін қадағалап, байқау. Тиімді бақылау тез арада іске
асырылып, белгілі бір процедура бойынша орындалуы тиіс және
атқарушыларға тәуелді болмауы тиіс.
Десслер бойынша басшының функциялары.
Десслер де, Файоль секілді, келесідей бес функцияны бөліп айырған:
1. Жоспарлау – мақсаттар мен стандарттарды қою, іс-әрекеттердің
ережелерін және тізбектілігін жасап шығару, жоспарларды жасап шығару
және болашақты болжау.
2. Ұйымдастыру – бағыныштылардың алдына мәселелерді қою, оларды бөлімдер
бойынша бөлу, оларға өз өкілеттіктерінің бір бөлігін табыстау,
ақпаратты басқару және беру каналдарын жасап шығару, бағыныштылардың
жұмысын үйлестіру.
3. Персоналды басқару – кандидаттар үшін стандарттарды анықтау,
жұмыскерлерді іріктеі, оларды сұрыптау, жұмыстың стандарттарын орнату,
жұмыскерлерге өтемақылар (компенсации), жұмыстардың орындалуын
бағалау, кеңес беру, жұмыскерлердің оқып-үйренуі мен дамуы.
4. Басшылық ету – жұмыскерлерді жұмысты орындауға қалай мәжбүр етуге
болады деген мәселені шешу, моралдық қолдауды көрсету, бағыныштыларды
ынталандыру.
5. Бақылау – сатылымдардың квотасы (үлесі), сапасы, өнімділіктің деңгейі,
жұмыстардың орындалуын осындай стандарттарға сәйкестігін тексеру,
қажетті болса оларды түзету секілді стандарттарды орнату.
Файоль мен Десслерда басшы функцияларының саны бірдей екеніне
қарамастан, олардың әрқайсысының құрамы мен мазмұны бір-бірінен әлдеқайда
ерекшеленетіні айқын.[5]
1.2.Басқарудың экономикалық механизмі
Әлеуметтік-экономикалық механизмдерді басқарудың әртүрлі механизмдері
бар – құқықтық, ұйымдастырушылық, экономикалық, ұйымдастырушылық-
экономикалық, қаржылық және т.с.с. Бүкіл осындай алуан түрлі ассортименттен
бұнда басқарудың экономикалық механизмі қарастырылады.
Жалпы мағынада басқарудың экономикалық механизмі түсінігі – іс жүзінде
пайдаланылатын, негізі ретінде басқарудың объектісі мен субъектісі
арасындағы экономикалық өзара қарым-қатынастар салынған басқару
механизмінің өзіне ғана тән ерекшеліктерін бейнелейді. Бұндай өзара қарым-
қатынастардың көрнекі мысалдары ретінде мемлекет пен салық төлеушілері,
жұмыс беруші мен жалдамалы жұмыскер, халықаралық экономикалық қызметке
тартылған мемлекеттер және т.б. арасындағы экономикалық өзара қарым-
қатынастарды келтіруге болады.
Сондықтан, басқарудың механизмі туралы айтпас бұрын, басқару
механизмінің берілген түрімен реттелетін басқару объектісі мен субъектісі
дегеніміз не екендігін ұйғарып алу керек. Алдымен, жеке алынған елдің
экономикасы секлді басқарудың күрделі және ауқымды объектісін қарастырайық.
Экономиканың басқарылуы жүзеге асырылып жатқан деңгейге байланысты оны
макроэкономикалық және микроэкономикалық етіп бөлуге болады. Бірінші
жағдайда басқару объектілері: бүкіл елдің, оның ірі аймақтарының,
шаруашылық ету салаларының экономикасы, екінші жағдайда – ұйымдар,
кәсіпорындар, компаниялар, фирмалар, кішігірім кәсіпкерлік құрылымдар мен
аймақтар. Макроэкономикалық басқарудың құрамында бүкіл ел экономикасының
салалық, аймақтық басқарылуын, сонымен қатар, функционалдық басқарылуын
айыруға болады. Басқарудың соңғы түріне мемлекет қаржыларының, ақша
айналысының, мемлекеттік меншіктің және сыртқы экономикалық байланыстардың
басқарылуы жатады.
Макроэкономикалық деңгейдегі басқару субъектілері – бұл басқарушылық
шешімдерді қабылдауға құқығы бар, іс-әрекеті бүкіл елдің экономикасына,
салалық және аймақтық экономикаға, сонымен қатар, шаруашылық қызметтің ірі
салаларына және түрлеріне таратылатын заңдылық, атқарушылық, құқықтық
органдар.
Микроэкономикалық деңгейдегі басқару субъектілері – бұл оларға бағынышты
ұйымдарды, кәсіпорындарды, фирмаларды және т.с.с. басқаруға құқығы бар
басшылық ететін органдар мен жеке тұлғалар.
Макроэкономикалық және мемлекеттік басқару түсініктері бір-біріне теңбе-
тең емес, себебі мемлекеттің экономикаға ықпалы макроэкономикалық, сонымен
бірге, микроэкономикалық деңгейге де таратылады.
Жалпы түрінде экономиканың қызмет ету сұлбасы экономикалық үрдістердің
үш басты қатысушысын құрайды: мемлекет, өнімді, тауарларды, жұмыстарды және
қызметтерді өндірушілер және олардың соңғы тұтынушылары. Олардың арасында
көптеген коммуникациялық каналдар бойынша тауарлардың, қызметтердің,
ақшалай қаражаттардың және т.с.с. қарқынды қозғалысы болып жатады.
Өндірілетін экономикалық өнімнің белгілі бір бөлігі мемлекеттік бюджет
қаражаттарынан қаржыландырылатын мемлекеттік тапсырысқа сәйкес мемлекетке
сатылады. Мемлекет өндірушілерге заңдар, әлеуметтік жәрдемақы (пособие),
өндірушілерге өнімнің әртүрлі түрлеріне мемлекеттік тапсырыстарды беру,
бөлінген субсидиялар немесе жеңілдік несиелер арқылы тікелей қаржылық
жәрдемдесу түріндегі қызметтерді көрсетеді. Өндірушілер қолданыстағы
заңдарды ұстаулары тиіс, мемлекетке жүйелі түрде және толық мөлшерде
салықтарды, міндетті төлемдерді және аударымдарды төлеулері тиіс, уақытында
және толық мөлшерде мемлекеттік тапсырыстарды орындаулары тиіс және т.с.с.
Жүйелер:
• Жоспарлау, болжамдау
• Ынталандару - еңбек ақы
• Ұйымдастыру
• Бақылау
• Ішкі шаруашылық реттеу.
Мемлекет пен халықтың арасындағы өзара қарым-қатынастар адамдарға
олардың құқықтарын қорғау, қауапсіздікті қамтамасыз ету, мәдениетті, білім
беруді және денсаулық сақтауды мемлекет тарапынан қолдау, заңдылықтың
сақталуын қадағалау және т.с.с. арқылы мемлекеттік қызметтерді көрсетуге
тіреледі. Халық тарапынан мемлекетке экономиканың мемлекеттік секторында
жұмыс істеу үшін еңбек ресурстары беріледі, оған көрсетілген қызметтері
үшін салықтар мен төлемдер өтеледі.
Ел экономикасының тиімді қызмет етуінің негізгі белгілері – бұл: жалпы
ішкі өнімнің тұрақты өсуі, халықтың жұмыспен қамтамасыз етілуінің жоғары
деңгейі, бағалардың тұрақтылығы, құнсызданудың төмен деңгейі, сыртқы
экономикалық қызметтің баланстылығы және т.б.[6]
Дегенмен, экономиканың тұрақты дамуы шексіз ұзақ созыла беруі мүмкін
емес. Өйткені, экономикалық үрдістер, әдетегідей, циклдық болып келеді, бұл
олардың өрлеу және құлдырау кезеңдерінің алмасып тұруында көрінеді. Бұл
циклдылықтың негізінде табиғи-биологиялық циклдар жатыр, мысалы, жыл
мерзімдерінің ауысуы, күн мен түннің ауысуы, Күннің белсеңділігі және
т.с.с. Жеке алынған адамның және жанұяның экономикасына олардың тіршілік
ету циклдары – тууы, балалық шағы, жастық шағы, жетілуі, қартаюы, өлуі
қатты әсер етеді. Экономикалық өнімдердің де өз тіршілік ету циклдары
болады, барысында олардың пайда болуы, қалыптасуы, дамуы, құлдырауы,
моралдық және физикалық өлімі іске асады және, нәтижесінде, экономикалық
өнімнің ұқсас, жаңартылған немесе жаңа, тұтынушылар үшін одан да жетілген
және тартымды өнімге алмасуы жүзеге асады. Экономикалық үрдістер
циклдылығының экономикалық табиғаты іскерлік белсеңділіктің, өндіріс
көлемдерінің, нарықтық конъюнктураның және т.с.с. өрлеу және құлдырауы
кезеңдерінің алмасып тұруында көрінеді. Тербелулер кезеңі онжылдықтармен
өлшенетін ұзақ мерзімді экономикалық циклдар және тербелулер кезеңі бір
жылға дейін немесе бірнеше жылға дейін болатын қысқа мерзімді циклдар
болады.
Ұдайы өндірістік (воспроизводственные) циклдар өнімнің жасалуынан бастап
оның толық тұтынылуына дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл кезеңнің барысында
ұдайы өндірістік цикл сатыларының тізбекті алмасуы жүзеге асады: өндіріс,
үлестірім (распределение), айырбас, тұтыну. Берілген тізбектілік экономика
үшін принципиалдық сипаты бар, ең маңызды экономикалық заңдылықтардың бірі
болып табылады. Сол себептен, экономиканы басқару өнімнің, тауарлардың және
қызметтердің өндірісін, үлестірімін, айырбасын және тұтынылуын басқару
сияқты түсіндіріледі.
Өндіріс сатысындағы басқару келесідей сұрақтарға жауап беруге
негізделеді: нені өндіру керек? қалай өндіру керек? қанша өндіру керек?
Үлестірім сатысында мынадай сұрақтарға жауап іздестіріледі: өндірілген
өнімді қалай және қайда пайдалану керек? Бұнда үлестірім табиғи
(натуралдық) түрде, сонымен қатар, өндіріс қатысушыларымен ақшалай есеп
айырысу арқылы ақшалай түрде де жүзеге асуы мүмкін. Үлестірім нәтижесінде
өндірілген өнім тұтынушыларға қарай қозғалады. Оның бір бөлігі қоймаларда
жинақталып қалады, бұдан кейін өндірілген өнімнің екінші реттегі, үшінші
реттегі және кейінгі реттегі үлестірімдері іске асырылады. Кейін келесі
саты келеді, бұнда өнім тауарға айналады да, тауардың ақшаға айырбасы
(тауар-ақша операциясы) немесе басқа тауарға айырбасы (тауар-тауар
операциясы) жүзеге асады. Осылайша нарықтағы тауарларды сатып алу-сату
бойынша операциялары жасалады. Бұнда тауарлардың ағындары сатушылардан
сатып алушыларға қарай қозғалса, оларға қарама-қарсы бағытта, сатып
алушылардын сатушыларға қарай ақша қаражаттарының ағындары қозғалып келе
жатады.
Өнімдер өндірісінің және үлестірімінің басқарылуын олардың өндірушілері
жүзеге асырады, ал сатып өткізу нарықтарындағы тауарлар айырбасының
басқарылуында басты рөлді сатушылар атқарады.
Бұдан кейін ұдайы өндірістік циклдың көрсетілген сатыларының соңғысы –
тауардың тұтынылуы келеді. Ол толық (яғни қалдықсыз) немесе жартылай (бұнда
тауардың бір бөлігі тұтынушының қоймаларында жинақталады) болуы мүмкін.
Әдетте, тауар тұтынылуының басқарылуын оның тұтынушысы жүзеге асырады.
Макроэкономикалық деңгейде тауарлардың тұтынылу көлемінің мемлекеттік
реттелуі қолданылуы мүмкін.
Ұдайы өндіріс бір циклдан басқа циклға дейін өндірілетін немесе
тұтынылатын тауардың мөлшері қалай өзгеретініне байланысты тарытылған
(суженный), қарапайым және кеңейтілген болуы мүмкін. Тарытылған ұдайы
өндіріс кезінде бұл мөлшер азаяды, қарапайым ұдайы өндіріс кезінде тұрақты
болып қалады, ал кеңейтілген ұдайы өндіріс кезінде – ұлғая түседі.
Ұдайы өндірістің үрдістерінде үлкен рөлді сыртқы орта атқарады. Сыртқы
ортадан экономикалық ресурстар алынады да, тауарларды өндіру мен тұтынудың
қалдықтары шығарылады.
Экономиканы басқару жүйесі қоғамдағы тауарлардың өндіріс, үлестірім,
айырбас және тұтыну үрдістерінің өзара келісуін қамтамасыз етеді.
Экономиканы басқару механизмдеріне екі шектес көзқарас бар – нарықтық
өзін-өзі басқару және орталықтандырылған басқару. Біріншісі А.Смит пен
Д.Рикардоның экономикалық тепе-теңдік теориясына негізделген, оған
сүйенсек, нарық ондағы болып жатқан үрдістерді өзі реттеп алуға қабілеті
бар. Бұған еркін бағалар, сатушылардың еркін бәсекелесуі және сатып
алушылардың еркін бәсекелесуі жәрдемдеседі. Нәтижесінде мемлекеттің қандай-
да бір қатысуысыз-ақ нарықтың сұраныс пен ұсыныс бірін-бірі теңестіріп
тұратын тепе-тең жағдайына қол жеткізіледі. Көзқарастың екіншісі К.Маркстың
экономикалық теориясына негізделеді, оған сүйенетін болсақ, экономиканы
басқару өндіріс құралдарына жаппай (тоталдық) мемлекеттік меншік
жағдайларында және өнімді өндіру мен үлестірудің мемлекеттік жоспары
негізінде бірыңғай орталықтан жүргізілуі тиіс. Дәл осындай басқару бұрынғы
Кеңес Одағында қолданылған еді.[7]
Шың өмірде кезкелген елдің экономикасы таза нарықтық немесе толығымен
орталықтандырылған болып келмейді, сондықтан оны аралас экономика деп
атайды. Кеңес экономикасының өзінде нарықтық қарым-қатынастардың
элементтері кездесті – колхоздық нарықтар, тұтынушылық кооперативтер,
құрылысшылардың бригадалары жұмыс істеді, қара нарық (черный рынок)
қызмет етті.
Кезкелген түрдегі экономиканың негізгі буыны – бұл берілген өнімге бар
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатымен өнімді шығаратын өнеркәсіптік
кәсіпорын. Сондықтан, нарықтық ортада қызмет ететін, қазіргі заманғы
кәсіпорынды басқарудың экономикалық механизмінің негізгі құрамдастарын
тәпіштеп қарастырайық.
Кезкелген бұндай кәсіпорын үшін оның қойылған мақсаттарға қол жеткізуге
бағдарланған стратегиясы аса маңызды болып табылады. Дұрыс таңдалған
стратегия кәсіпорынға тез өзгеретін нарықтық ахуал кезіндегі қатаң
бәсекелік күресте тірі қалуға мүмкіндік береді. Бизнес әлемінде
қолданылатын стратегиялардың барлық түрлерін үш топқа бөлуге болады: шабуыл
стратегиясы (алға түсу стратегиясы), қорғаныс стратегиясы (тірі қалу
стратегиясы) және бизнесті қысқарту және түрін ауыстыру стратегиясы.
Олардың әрқайсысында кәсіпорын қызметінің нақты бір жағдайларымен
анықталатын бірқатар түрлендірулері бар.
Нақты стратегияның таңдалуын кәсіпорынның басшылығы осындай таңдауға
ықпал еткен басты факторларды талдау негізінде іске асырады. Бұл мақсатпен
SWOT-талдау (келесідей ағылшын сөздердің басты әріптері бойынша: Strength –
күш, Weakness – әлсіздік, Opportunities – мүмкіндіктер, Treatment –
қатерлер) пайдаланылады. Бұнда кәсіпорын қызметінің ішкі факторлары (оның
күшті және әлсіз ЖШСтары), сонымен қатар, сыртқы факторлары (мүмкіндіктер
мен қатерлер) да талданылады.
Стратегияның таңдалуына кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктері, оның
жұмыскерлерінің біліктілігі, сыртқы ортадан тәуелділік дәрежесі,
басшылықтың мұқтаждықтары, өнімнің портфелі, тәуекелдікке қатынасы және
т.б. айтарлықтай ықпалын тигіздіреді. Таңдалған стратегияның тиімділігін
бағалау үшін экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, техникалық және жүйелік
(синергетикалық) тиімділікті (эффектіні) бейнелейтін критерийлер мен
көрсеткіштер пайдаланылады.
1.3.Басқарудағы құндылық және тиімділік
Басқару тиімділігі – күрделі, көп қырлы категория. Ол экономикалық,
әлеуметтік және басқа құбылыстардың ерекшеліктерін сипаттайды. Тиімділік
категориясын, оны анықтайтын факторларды талдау, тиімділік мазмұны мен
формаларына сәйкес келетін, ұйым тиімділігі критериін анықтайтын
экономикалық тиімділік көрсеткіштері тобы болып табылады. Өндіріс және
басқару тиімділігі критериі ретінде ресурстардың жекелеген түрлерінің:
материалдық ресурстар, негізгі өндірістік қорлар, капиталдық салымдар,
еңбек өнімділігі, персонал экономикалық қызметін сипаттайтын және
жалпылайтын көрсеткіштер, соңғы нәтижені сипаттайтын пайдалану
көрсеткіштері қолданылады. Ұйым қызметінің тиімділігінің көрсеткіштерін
жақсарту басқару экономикалық тиімділігі өсімін әзірлеу және жүзеге асыру
нәтижесінде мүмкін болады.
Басқару қызметінің тиімділігі басқару субъектісіне қатысты тек сандық
көрсеткіштер (экономикалық тиімділік) ғана емес, және де негізгі
көрсеткіштер құрауы нәтижені сипаттаушы: қоғамдық сенімді жаулап алу
жүйенің басқарылуы, еңбектен қанағат алу және т.б. сапалық (әлеуметтік
тиімділік) білдіреді.
Бірақта қазіргі кезде кәсіпорындарда еңбекті бағалау және оның
тиімділігі мәселелеріне, соның ішінде менеджер мен персонал қызметінің
тиімділігін бағалауға жеткілікті көңіл аудырылмайды. Менеджерді бағалау
көптеген формалар бойынша негізгі екі бағытта жүргізіледі: еңбек
тиімділігін бағалау және сапаны бағалау, ол менеджердің басқару
тиімділігіне қосқан еңбегімен анықталады. Ұйым талаптарына жеке тұлға
нәтижелерінің сәйкестігін анықтау үшін персонал еңбек қызметін бағалау
жүзеге асырылады.
Құндылық - объектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін
философиялық-социологиялық ұғым. Философия тарихында құндылық көрінісінің
заңдылықтары туралы жалпы түсінік 19 ғасырдың ортасында пайда болды.
Құндылық ұғымына тұңғыш филосиялық анықтаманы Р.Лотце мен Г.Коген берді.
Ежелгі филосиялық көзқарастарда құндылықтың әр түрлі көріністеріне жататын
және табиғи, қоғамдық құбылыстарды, адамның іс-әрекетін бағалауда
пайдаланылатын сұлулық, қайырымдылық, мейірімділік секілді этикалық және
эстетикалық ұғымдар қолданылды. Құндылық объектінің адам үшін қаншалықты
маңызды екендігін айқындайды. Ол пәндік және субъективтік деген екі
бөліктен тұрады. Пәндік және субъективтік құндылық — адамның дүниеге
қатынасының екі жағы, біріншісі — оның объектісі, екіншісі — субъектісі.
Сондықтан пәндік құндылық баға берудің объектісі, ал субъективтік құндылық
олардың өлшемі мен әдісі болып табылады. Пәндік құндылыққа заттардың табиғи
қажеттілігі, өнімнің өзіндік құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы
қалыптасқан мәдени мұралар, ғылыми ақиқаттың теориясы маңызы мен
тәжірибелік пайдасы, адамдардың іс-әрекетіндегі жамандық пен жақсылықтың
іске асуы, табиғи және қоғамдық объектілердің эстетикалық қасиеттері
жатады. Санадағы құндылық ұғымына қоғамдағы ойлау мен бағалау, мақсат және
оған жетудің жолдары, қоғамда кездесетін түрлі нормалар жатады. құндылықтар
өмірге, еңбекке, шығармашылыққа, адам өмірінің мәніне, т.б. баға беру
қатынасынан тұрады. Құндылықтар қоғам үшін ең маңызды деген әдет-ғұрыптар,
нормалар мен мән-мағыналар қызметін өзіне бағындырады және реттейді.
Құндылықтар адам мүддесінің объектісі бола тұра, әлеуметтік, заттық
ортадағы күнделікті тіршілікте бағыт беру рөлін атқарады. Адам өзін
қоршаған заттық және рухани әлемді құндылықтар арқылы бағалайды. Оның
шынайы өмірге құндылықтық қатынасы тек сана негізінде болуы мүмкін.
Құндылықтық сана заттың біз үшін қаншалықты бағалы, оның құндылығы неде
екенін зерттейді.
Адаир басшы сегіз функцияны орындайды деп санаған:
1. Тапсырманы анықтау. Адаирдің пікірінше қойылған мақсатқа қол жеткізу
үшін оны бірқатар мақсатшаларға, яғни нақты тапсырмаларға бөліп тастау
керек. Әрбір тапсырманы анықтау үрдісі үш сатыдан тұрады: соңғы
мақсатты анықтау, шешу жолдарын анықтау және әрбір атқарушыға нақты
мәселені қою. Берілген функцияны жүзеге асыру қойылған мақсатқа қол
жеткізу үшін не істеу керек деген сұраққа жауап қайтаруы керек.
2. Жоспарлау. Бұл үрдістің арқасында басшы негативті (теріс) ахуалды
позитивті (оң) ахуалға айналдыруы тиіс. Бұл үшін басшының өзі
шығармашылық түрде ойлауы тиіс, басқаралардың ой-пікірлерін пайдалана
біліп, іс-әрекеттердің мүмкін нұсқаларын бағалауы тиіс және талдау
барысында әрқашанда оған дейінгіге қарағанда көбірек мүмкіндіктер
табылатынын естен шығармауы тиіс. Бұл функцияның орындалуы басшыға
қойылған мақсатқа қашан қол жеткізуге болатынын анықтауға мүмкіндік
береді.
3. Нұсқама. Бұл функция бұны қалай істеуге болады деген сұраққа жауап
береді. Оны жүзеге асыру үшін жиналыстарды өткізе білу және анық
нұсқауларды жаза білу қажет. Адаир нұсқаманы өткізу бойынша басшының
бес негізгі дағдысын айырады: а) дайындық, ә) түсіндіру, б)
қарапайымдандыру, в) жандандыру, г) өз-өзі болу.
4. Бақылау. Адаир басқаларды бақылау пайдасыз болады, егер сіз өзіңізді
бақылай алмасаңыз деп санайды. Сондықтан, ең алдымен өзі үшін бақылау
жүйесін жасап шығаруды ұсынады, содан кейін ғана жоспар орындалып
жатқанына сенімді болу үшін қадағалау керек сәттерді ойластыру қажет.
5. Жұмысты бағалау. Басшыға жұмыстың нәтижелерін жүйелі түрде шығарып
отырып, тапсырмалардың орындалуын талдау керек. Адамдарға олардың
жұмысының объективті бағалануы аса қажетті болады. Егер олар бұндай
бағалауды алмайтын болса, онда олар ЖШСсы жұмыс істейді деп күтуге
болмайды. Сондықтан, басшы атқарушылардың жұмысын уақытында бағалап,
атап өтуі тиіс, мысалы, мақтау немесе ұялттыру арқылы. Бұнда басшы іс-
әрекеттердің ұсынылған жоспарының салдарын бағалауының келесідей
категорияларын пайдаланады: қаланылған, қаланылмаған, айқын, жасырын,
тапсырманың көзқарасы бойынша, адамдардың көзқарасы бойынша. Ұжым
жұмысының нәтижелерін бағалаған кезде бағалардың келесідей шкаласы
қолданылады: толық сәттілік (барлық мақсаттарға қол жеткізілгенде),
шектеулі сәттілік (мақсаттардың көбісіне немесе олардың біразына қол
жеткізілді) және сәтсіздік (мақсаттардың ешқайсысына қол
жеткізілмеді). Қызметкерлерді бағалаған кезде басты ереже – бұл
бағалаудың әділеттілігі мен объективтілігі.
6. Ынталандыру. Басшының мәселелеріне іс жүзінде ынталандырудың қандай-да
бір әдістемесін пайдалану жатады. Жұмыскердің еңбегін мойындау қосымша
ақы, қызмет бабындағы көтерілу, неше түрлі моралдық ынталарды
пайдалану (алғыс жариялау, құрмет грамотасы, атақтар және т.с.с.)
арқылы жүзеге асуы мүмкін. Жұмыскерлердің қанағаттанарлықсыз
ынталандырылуының белгілері – бұл: еңбектің төмен өнімділігі, себепсіз
қалулар, жұмыс уақытын рационалды емес пайдалану, кадрлардың жоғары
ағымдылығы, жұмыстың төмен сапасы, клиенттердің (тапсырыс
берушілердің) шағымы (жалоба), төмен моралдық климат, тұлға аралық
жанжалдар, басшылықпен жанжалдар, мінез-құлықтың икемсізділігі,
ұйымның басқа бөлімдерімен қалыптаспай қалған қарым-қатынастар және
т.б.
7. Ұйымдастыру. Басшы бағыныштыларының жұмысын орындамауы тиіс, бірақ ол
жұмыс орындалып жатыр және орнатылған мерзімде аяқталатынына сенімді
болуы тиіс.Бұл үшін ол бүкіл инфрақұрылымның жұмысын тиімді
ұйымдастыруы керек. Ұйымдастырушылық басшының өзін-өзі ұйымдастыруынан
және ұжымға жұмысты тиімді орындауға мүмкіндік беретін құрылымды
құрудан басталады. Ол ұзақ мерзімді не белгілі бір жобаны орындауға
арналған қысқа мерзімді болуы мүмкін. Үлкен ұжым және қиын тапсырма
кезінде бүкіл ұжым автономдық топтарға бөлінеді. Олардың саны, Адаир
ережесіне сәйкес, 5 адамнан 15 адамға дейін болуы мүмкін. Әйтсе де,
бәрі де орындауға қажетті болатын тапсырмаға және басшының өз
бағыныштыларына өкілеттіктерді табыстау қабілетіне тәуелді болады.
8. Жеке (личный) мысал. Гүлденген ұйымдар сәттілігінің себебі олардың
басшыларының мінез-құлықтарымен, таңдалған мақсаттармен және
қойылымдарымен түсіндіріледі. Басшы өз бағыныштыларын мысал болады,
және бұл мысал тек қана оң болуы тиіс. Басқарудың төменгі және орташа
буындарының басшылары өздерінің біліктерімен, тиімді жұмыстарымен,
кәсіби білімдерімен және дағдыларымен беделге ие болса, жоғары
басшылар – тұжырымдамалық (концептуальные) көру қабілетімен,
жетекшілік (лидерские) қасиеттерімен, харизмасымен (бедел-ықпалымен)
беделге ие болады.
Басшылар ие болуы тиіс тәжірибелік дағдылар: 1. техникалық дағдылар –
арнайы немесе кәсіби білімдер; 2. адамдық қарым-қатынас жасаудың дағдылары,
олар алдына бірыңғай мақсат қойылған топтың барлық мүшелерінің күштерін
үйлестіруге мүмкіндік береді; 3. тұжырымдамалық дағдылар, алыс болашақта
ахуалды көре білу қабілетін білдіреді.
Адамның күрделі ішкі дүниесіне қарамастан, көптеген ғалымдар оны тануға,
не болмаса, оның әртүрлі ахуалдардағы мінез-құлықтарының себебін түсінуге
және түсіндіруге ұмтылыстарды жасады да, және әлі де жасап жатыр.
Сөйтіп, австралиялық дәрігер-психиатр З.Фрейд (1856-1939) жеке тұлғаны
және адам мінез-құлықтарының ынталарын терең зерделеген ғалымдардың
біріншісі болды. З.Фрейд психоталдау теориясын жасап шығарды. Ол әрбір
психикалық құбылыс белгілі бір себепке ие болады және адамның мінез-құлығы
көбінесе оның миында өтіп жатқан санасыз үрдістерге тәуелді болады деп
санады. [8]
И.П.Павловтың және басқа да ғалымдардың жасаған зерттеулерінің
нәтижесінде шартты рефлекстер теориясы (басқаша айтқанда, үйреніп қалу
теориясы) қалыптастырылды. Оның негізіне ағзаның сыртқы қоздыртқышқа жауап
реакциясы ретіндегі рефлекс түсінігі салынған еді. Рефлекстер тума
(шартсыз) және тәжірибе арқылы пайда болатын кейін қалыптасқан (шартты)
болуы мүмкін. Біріншілері адамның инстинкттік, санасыз мінез-құлығын
анықтаса, екіншілері адамның тұру ортасымен қалыптасады және олар да
адамның мінезіне және мінез-құлығына ықпал етеді. И.П.Павлов адамның мінез-
құлығының негізінде мақсат рефлексі жатады деп санаған. Бұндай рефлекс
шығармашылық тұлғаларда, сүйген адамдарда және билікке тума ұмтылысы бар
адамдарда аса қатты көрінеді. Үйреніп қалу теориясының негізгі жағдайлары
адамның жаңа ұжымға бейімделуі кезінде кең қолданыс тапқан.[9]
Швейцариялық психолог К.Юнг (1875-1961) адам психикасының негізгі
функциялары – бұл оның ойлау қабілеті, эмоциялары, сезінуі және түйсігі деп
санаған да, адамдарды сәйкесінше төрт түрге бөлген: ойлаушыл, эмоционалдық,
сезінетін және түйсіктік. Юнг адам психикасының тума ерекшелігі ретіндегі
архетүр түсінігін, сонымен қатар, оның экстраверттілігі (сыртқы, шыңайы
дүниеге бағдарлануы) және интроверттілігі (ішкі, рухнаи дүниеге бағдарлану)
түсініктерін енгізді.
Соңғы онжылдақтарда психология мен әлеуметтанудың қиылысында жаңа ғылым
– соционика қалыптасты. Соционика адамдардың психикалық реакцияларын ғана
ескермейді, сонымен бірге, олармен байланысты адам қызметінің көптүрлілігін
де ескереді. Басқаша оны қарым-қатынас, түсінушілік және келісім ғылымы
деп атайды, сондықтан, оны зерделеу және іс жүзінде қолдану ұйымда ұжымның
барлық мүшелері арасында толық өзара түсінушілік жағдайын жасауға
қызығушылық танытқан менеджерлер үшін пайдалы болуы мүмкін.
2. Сырым ауданы экономика және қаржы бөлімінде басқарудың құндылық және
тиімділік ретінде іске асырылуы
2.1. Сырым ауданы экономика және қаржы бөлімінің ұйымдық экономикалық
жағдайы (сипаттамасы)
Бүгінгі таңда Сырым ауданы өңірінің аумағы 11,9 мың шаршы километр,
тұрғындар саны 30,8 мың адам. Аудандағы 33 елді мекен, 12 ауылдық әкімшілік
округтерге біріктірілген.
Орталығы - Жымпиты ауылы Өлеңті өзенінің жағасына орналасқан,
тұрғындарының саны 5,7 мың адам. Іргесі 19 ғасырдың аяғында Жымпиты уезінің
құрылуына байланысты қаланған деп есептеледі.
1997 жылдан бұрынғы кәсіпорындар мен мекемелер 22 ЖШС мен 1 өндірістік
кооперативке біріктірілген.
Ауданның жер бедері негізінен жазық, тек солтүстік, солтүстік-шығысқа
қарай төбелі-қырқалы болып келеді. Ең биік жері шығысындағы Былқылдақ
ауылынан солтүстікке қарай орналасқан (абсолюттік биіктігі 196 метр). Содан
оңтүстік оңтүстік-батысқа қарай еңістей береді де теңіз деңгейінен 13 метр
ғана жоғарыда Бұлдырты өзенінің сағасы орналасқан.
Аудан көлемінде жер асты бұлақ көздері де баршылық. Сондай-ақ аудан
территориясымен Өлеңті, Шідерті, Жымпиты, Есен-Аңқаты, Шолақ-Аңқаты,
Бұлдырты, Қалдығайты өзендері ағып өтеді. Сонымен бірге Есентемір,
Сасықкөл, Жанғабылсор аталатын көлдер бар. Бұл өзен-көлдердің барлығы
дерлік оңтүстікке қарай жайылма-сортаң өңірге бағыт алады.
Жері негізінен солтүстігінде қоңыр, оңтүстігінде бозғылт қоңыр, ал өзен
аңғарлары мен сорларда шалғынды-батпақты топырақ кездеседі. Өсімдіктер
ішінде боз, бетеге, жусан, кермек, көкпек, ақселеу, еркек шөп басым өседі.
Жабайы аңдардан - қасқыр, түлкі, коян, қарсақ, борсық, жабайы шошқа,
ақбөкен, саршұнақ, аламан, құстардан - қарақұс, бүркіт, дуадақ, аққу,
үйрек, қаз тағы басқалары мекендейді.
Жер қойнауынан құрылыс материалдарының қоры қорланған. Климаты тез
құбылғыш континенттік, қысы ұзақ, әрі суық, жазы ыстық болып келеді. Ауаның
қаңтар айындағы орташа температурасы - 14°С, шілдеде +23 +25°С. Жауын-
шашынның жылдық орташа мөлшері 250-300 мм.
Аудандағы халықтың басым көпшілігі қазақтар (99 %). Тұрғындардың орташа
тығыздығы 1 шаршы километрге 2,6 адамнан келеді. Ірі елді мекендері Жьшпиты
(5,7 мың адам), Бұлдырты (2,0), Алғабас (1,8), Аралтөбе (1,6), Қоңыр (1,3).
Аудан экономикасы негізінен ауыл шаруашылығына бағытталған. Ауыл
шаруашылығына жарамды жері 577 мың гектар болса, соның ішінде егістігі
81,5, тыңайған жері 91,0, шабындығы 42,3, орманы 2,6 мың гектарды құрайды.
Егістіктің басым бөлігі дәнді дақылдар үлесінде. Мысалы: осы 2003
жылы 79,4 мың гектар дәнді дақылдар егіліп, жалпы мөлшері 80,3 мың тоннадан
астық өнімі жиналды.
Аудан көлемінде 14 ЖШС, 156 шаруа қожалығы, 11 жеке кәсіпкер, бір
мектеп егін егумен шұғылданады. Шабындық жерлерден 510000 центнер мал азығы
дайындалып отыр. Осымен бірге техникалық дақылдар, бау-бақша, жеміс-жидек
алқаптарының көлемі жылдан жылға өсіп келеді.
2004 жылдың 1 қаңтарына ауданда 28092 бас ірі қара, 34767 бас мен ешкі,
2866 бас жылқы, 632 бас шошқа, 25 бас түйе, 29197 құс барлығы тіркеліп
отыр.
Аудандағы бұрынғы етті, етті-сүтті, етті-жүнді мал өсіруге, астық
өндіруге маманданған 2 ұжымшар, 10 кеңшар, бір мал бордақылау бірлестігі
негізінде қазір әр түрлі бағыттағы 357 шаруа қожалықтары, 24 серіктестік
пен бір өндірістік кооператив, ондаған акционерлік қоғамдар құрылған.
Жергілікті жерлерде ауыл шаруалығы өнімдерін өндейтін 8 шағын
диірмен, 2 макарон шығаратын, бір май сығатын цех бар. Аудан орталығында
астық қабылдау кәсіпорны, жол пайдалану мекемесі, үш диірмен, басқа да
кішігірім цехтар жұмыс істейді.
Қазір аудан көлемінде 32 жалпы білім беретін, бір кәсіптік-техникалық
мектеп бар. Денсаулық саласында тұрғындарға 1 аудандық аурухана, 12
отбасылық дәрігерлік амбулатория, бір өкпе ауруы емханасы, 25 фельдшерлік-
акушерлік пункттер қызмет көрсетуде. Мұның сыртында орта мектептер мен бала
бақшалардың өз медицина қызметкерлері штатқа енгізілді.
Әрбір ірі елді мекендерде Мәдениет үйлері мен клубтардың,
кітапханалардың жұмысы қалпына келтірілді. Аудан орталығында сәнді мәдениет
үйі, мәдени спорт орталығы, тәрбие жұмысы орталығы, тарихи-мәдени
ескерткіштер, демалыс саябақтары бар.
Қазақ тіліндегі аудандық газет (әуелі Қызыл ту, соңынан Қайнар
деген атпен) 1930 жылдан бері тұрақты шығарылып келеді.
Аудан жерімен үлкен маңызы бар Самара-Шымкент, Ақтөбе-Атырау, Жымпиты-
Қаратөбе, Жымпиты-Ақсай автокөлік жолдары өтеді.
Қазақта Арттағыны қозғау ағалық, алдағыны болжау -даналық деген әдемі бір
сөз тіркесі бар. Кешегіміздің көзден кеткенімен, көңілімізде қалған,
тарихымызға айналған тұстарын есімізге алып жатқанымыз, өткен күндерге
салауат айта отырып, болашаққа аманат жүктеу еді. Сол аманатты орындау
мақсатында ауданымыз аудан болғалы соны басқарған, адал еңбектерімен,
абыройымен құрметке бөленген жандарды атап өткенді жөн көріп отырмыз.
2.1. Сырым ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2012 жылғы наурыз
бойынша қорытындысы
Көрсеткіштер 2009 ж 2010 ж.. 2011 ж. қаңтар-на
урыз
2012ж.
Өнеркәсіп өнімдерінің көлемі, 1437,7 1481,7 1785,3 127,7
млн.теңге
Ауылшарушылық өнімдерінің 2959,2 3968,7 5217,7 510,7
көлемі, млн. теңге
Негізгі капиталдағы инвестицияны1127 1664,5 1668,0 166,2
игеру, млн.теңге
Еңбек ақының орта есебі, 31,5 37,5 44,7 50,7
мың.теңге
Сырым ауданының негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері
Аталуы жылдар
2010 ж 2011 ж 2012 ж
(болжам)
Аумақтық жалпы өнім, 54397,1 61544,8 66615,0
млн. теңге
Аумақтық жалпы өнім жан басына 198,3 206,4 241,3
шаққанда, мың теңге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz