Денсаулық саласындағы мемлекеттік саясаттың маңызы
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 1
1 БІЛІМ БЕРУ, ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК
САЯСАТТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 3
1.1 Қазақстанның білім беру жүйесінің әлемдік білім беру жүйесіндегі орны
3
1.2 Денсаулық саласындағы мемлекеттік саясаттың маңызы 10
1.3 Әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрылымы, қағидалары мен атқаратын
қызметі 16
2 БІЛІМ БЕРУ, ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУҒА АРНАЛҒАН МЕМЛЕКЕТ
САЯСАТЫНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУ БАҒЫТТАРЫН ТАЛДАУ 23
2.1 Қазақстандағы білім беру жүйесінің бағытын талдау және бағалау 23
2.2 Халық денсаулығының негізін құрайтын көрсеткіштер жүйесін талдау 29
2.3 Халықты әлеуметтік қорғау бағдарламалардың қамтылуы мен әсері, олардың
тиімділігін бағалау 43
3 МЕМЛЕКЕТТІҢ БІЛІМ БЕРУ, ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ
САЯСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ 53
3.1 Білім беру саласындағы мемлекеттің саясатын жүзеге асырудағы іс-
шаралардың тиімділігін жетілдіру 53
3.2 Әлеуметтік аурулардың алдын алуды, диагностикалауды, емдеуді және
оңалтуды жетілдіру 60
3.3 Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесін дамытудың
негізгі бағыттары 69
ҚОРЫТЫНДЫ 75
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 77
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және
әл-ауқатын жақсарту атты Қазақстан- 2030 стратегиясында халықтың жаппай
білім алуы, денсаулығын сақтау деңгейін жақсарту қажет екендігі жөнінде
Қоғамымызды құруымызға қарай азаматтарымыздың білімді, өз өмірінің аяғына
дейін сау болуы және қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшін, халықты
әлеуметтік қорғау үшін күш салу керек деп айтылған [1].
Мемлекеттік саясат – бұл тұрғындардың әлеуметтік жағдайын толығымен,
сондай-ақ оны құраушы класстарды, деңгейлерді (қабаттардың), әлеуметтік,
әлеуметтік–демографиялық, әлеуметтік професионалды топтарды, әлеуметтік
бірлестіктерді (жанұялар, халықтар, қала, аудан, аймақ тұрғындары) өзгерту
және сақтау мақсатындағы әлеуметтік топтардың өзара арақатынасы. Оның
басты нысаны – халық және халықтың әртүрлі бөліктерінің әлеуметтік жағдайы
болып келеді. Қазақстанның әлеуметтік дамуының мақсатын саяси басқарумен
анықтайды, ол жергілікті басқару органдары мен өндірістік коллективтер
көпшіліктің жағдайын жақсартуға байланысты, әлеуметтік – саяси тұрақтылықты
сақтауға байланысты қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті жоғарылатуға
байланысты, әлеуметтік мақсат пен нәтижелерге жетуге бағытталады.
Әлеуметтік жұмыс субъектілері қоғамның қатысуымен мемлекет саясатының
мақсатын, міндетін анықтайды және оны жүзеге асыруға қатысады. Бұл
мемлекеттік саясаттың обьектілері қоғамның әлеуметтік және әлеуметтік еңбек
саласында кездеседі.
Оның негізгі көрсеткіштеріне:
-көпшіліктің білім алуы
-денсаулығы
-халықты әлеуметтік қорғау және әлеуметтік тұрақтылық жатады.
Мемлекеттік саясат – бұл мемлекеттің әлеуметтік сферадағы белгілі бір
әлеуметтік кезеңге есептелген қаржылық ресурстар мен ұйымдық – насихаттаушы
күштермен нығайтылған, нақты – тарихи жағдай мен мақсаттарға негізделген
қызметі. Нарықтық экономика механизмдерін қалыптастыру мәселелерінің
арасында халыққа білім беру, денсаулығын сақтау әлеуметтік қорғаудың
сенімді және тиімді жүйесін жасау шаралары аса маңызды орындардың бірінде
тұр, өйткені әлеметтік “беріктік” резервінің шексіз болуы мүмкін емес.
Нарыққа өту жағдайларында халықтың білімі, денсаулығы, әлеуметтік
қорғалуын қолдау мен нығайтуға бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесі
қажет. Дұрыс қабылданған әлеуметтік саясат – тұрақтылықтың кепілі, ал
саясат негізінде әлеуметтік қорғау жүйесі жатыр. Егер елде әлеуметтік
тұрақтылық болмаса, халық өз тұрмысына риза болмай жиі-жиі ереуілденіп
тұратын болса, сөйтіп әлеуметтік сілкіністердің еліне айналатын болса,
басқа мәселелердің барлығы бос әңгіме болып қалмақ. Сондықтан Елбасының
соңғы жолдауында Қазақстан жолының жаңа кезеңі – экономиканы нығайтудың,
халықтың әл-ауқатын арттырудың жаңа міндеттері Қазақстан үшін экономикалық
табыстар мен қоғамдық игіліктерді қамтамасыз етудің оңтайлы теңгерімін
табу–өмірлік маңызды нәрсеекендігі аталып көрсетілді. Бүгінгі әлемде бұл –
әлеуметтік-экономикалық жаңғыртудың түбегейлі мәселесі. Бұл таяу
онжылдықтардағы Қазақстан дамуының басты бағыттарын.айқындап берді [2].
Сондықтанда халыққа білім беру, денсаулығын сақтау және оны әлеуметтік
қорғау саласындағы мемлекеттің жүргізіп отырған саясатын зерттеу бітіру
жұмысының өзектілігін құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мемлекеттің білім беру, денсаулық сақтау,
әлеуметтік қорғау салаларындағы жүргізіп отырған саясатының қалыптасуын,
оны жүзеге асырудағы бағыт-бағдарламаларын талдау және іс-шараларды жүзеге
асыруды жетілдіруге арналған ұсыныстар беру. Осы мақсаттан төмендегідей
міндеттер орындалуы тиіс:
- Қазақстанның білім беру жүйесінің әлемдік білім беру жүйесіндегі орнын
анықтау;
- Денсаулық саласындағы мемлекеттік саясаттың маңызын көрсету;
- Әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрылымы, қағидалары мен атқаратын
қызметін нақтылау
- Білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғауға арналған мемлекет
саясатының жүзеге асырылу бағыттарын талдау;
Зерттеу жұмысының нысанасы – мемлекеттің білім беру, денсаулық сақтау
және әлеуметтік қорғау саласындағы қызмет жүйесі және оларды талдау.
Зерттеу жұмысының пәні – білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік
қорғау салаларындағы мемлекет саясатын жүзеге асырудағы бағдарламалар.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды мен
әдебиеттерден тұрады. Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, дипломдық
жұмыстың мақсаты мен міндеттері айқындалады, негізгі бөлімде білім беру,
денсаулық сақтау және әлеуметтік қорғаудағы мемлекеттің саясатының
қалыптасуына, іске асуына және атқарылатын шараларды жетілдіруге байланысты
ұсыныстар беріледі. Қорытынды бөлімде негізгі айтылған тұжырымдар мен
ұсыныстар келтіріледі.
1 БІЛІМ БЕРУ, ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК
САЯСАТТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Қазақстанның білім беру жүйесінің әлемдік білім беру жүйесіндегі орны
Мемлекеттік саясат – (social polity) таным-білім ортасы, экономикалық,
саяси әлеуметтік-құқықтық және әлеуметтік сараптаманың амалын қарастырады.
Мемлекеттік саясат-бұл тұрғындардың әлеуметтік жағдайын толығымен,
сондай-ақ оны құраушы класстарды, деңгейлерді (қабаттардың), әлеуметтік,
әлеуметтік–демографиялық, әлеуметтік професионалды топтарды, әлеуметтік
бірлестіктерді (жанұялар, халықтар, қала, аудан, аймақ тұрғындары) өзгерту
және сақтау мақсатындағы әлеуметтік топтардың өзара арақатынасы.
Мемлекеттік саясаттың басты нысаны – халық және халықтың әртүрлі
бөліктерінің әлеуметтік жағдайы болып келеді. Қазақстанның әлеуметтік
дамуының мақсатын саяси басқарумен анықтайды, ол жергілікті басқару
органдары мен өндірістік коллективтер көпшіліктің жағдайын жақсартуға
байланысты, әлеуметтік–саяси тұрақтылықты сақтауға байланысты қоғамдағы
әлеуметтік серіктестікті жоғарылатуға байланысты әлеуметтік мақсат пен
нәтижелерге жетуге бағытталады. Әлеуметтік жұмыс субъектілері қоғамның
қатысуымен мемлекеттің әлеуметтік саясатының мақсатын, міндетін анықтайды
және оны жүзеге асыруға қатысады. Бұл контексте әлеуметтік саясаттың
обьектілері қоғамның әлеуметтік және әлеуметтік еңбек саласында кездеседі.
Оның негізгі көрсеткіштеріне –
- көпшіліктің білім алуы
- денсаулығы жағдайы
- әлеуметтік топтардың қарым – қатынасының конструктивтілігі және
әлеуметтік тұрақтылық жатады.
Білім беру жүйесінің адам даму индексіне әсері “Қазақстан – 2030”
стратегиялық бағдарламасы білім берудің ұлттық моделінің қалыптасуымен және
Қазақстанның білім беру жүйесін әлемдік білім беру кеңістігіне кіріктірумен
сипатталады. Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңында (2007 жылы 27
шілдеде қабылданды) білім беру жүйесін ақпараттандыру осы саладағы
мемлекеттік саясат негізінде анықталып, осы жүйедегі басты міндеттердің
біріне айналып отыр [3].
Индустриалдыдан ақпаратты өркениетке көшудің қазіргі кезеңінде қоғам
дамуының негізгі факторы мемлекеттің қызметін құрайтын саяси –
экономикалық, әлеуметтік салаға белсенді әсер ететін ақпараттық –
коммуникациялық сала болып табылады және экономиканы ғаламдандыру мен
қоғамдық қатынастар үрдістерін айқындайды.
Ел президентінің Қазақстан халқына Жолдауында (2012 жылы 27 қаңтардағы)
Жетінші. Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі.
Бұл, ең алдымен, білім беру мен денсаулық сақтау.
Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шараларды жүзеге
асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы
әдістемелер мен технологияларды енгізу екендігін атап көрсетіп, үкіметтің
алдына білім беруге байланысты жаңа міндеттер мен тапсырмалар қойды [2].
Осыған байланысты ХХІ ғасырда ақпараттанған қоғам қажеттілігін
қанағаттандыру үшін білім беру саласында төмендегідей міндеттерді шешу
көзделіп отыр:
-компьютерлік техниканы, интернетті, компьютерлік желі-ні, электрондық
және телекоммунациялық құралдарды, электрондық оқулықтарды оқу үрдісіне
тиімді пайдалану арқылы білім сапасын көтеру;
-Ақпараттық мәдениет дегеніміз – тек компьютермен дұрыс жұмыс істей
білу емес, кез келген ақпарат көзін, анықтамалықтарды, сөздіктерді,
энциклопедияларды, көліктердің жүру кестелерін т.с.с дұрыс пайдалана білу
деген сөз.
ХХІ ғасыр – ақпарат ғасыры болғандықтан адамзатқа компьютерлік
сауаттылық қажет. Бұл сауаттылықтың алғашқы баспалдағы мектептен басталады.
Өйткені, оқушы мектеп қабырғасынан теориялық біліммен қатар іс – жүзіндік
білімнің алғы шарттарын меңгеруі тиіс. Ал теориялық білімді өмірмен
ұштастыру үшін компьютердің қажет екені даусыз. Бүгінгі таңда мектеп
пәндерін компьютер көмегімен оқыту нәтижелерін зерттеудегі ғылыми
мәселелерді шешу ең басты орын алады. Психологиялық зерттеудің негізгі
бағытының бірі–компьютермен жұмыс істеушінің психологиялық ерекшеліктерін
бағалауға мүмкіндік беретін арнайы әдістемені қолдану.
Оған мыналар кіреді:
- психодиагностикалық ақпартты жинау;
- адам туралы жалпы емес, оның нақты бір ерекшелігі мен қасиеті туралы
ақпараттыалу;
-салыстыру мүмкіндіктерін беретін адамның психологиялық ерекшеліктерін
көрсету;
- алынған ақпаратты іс – жүзіндік және диагностикалық мақсаттарға
қолдану.
Психодиагностикалық зерттеу барысында компьютерлендірудің
мүмкіндігін ескере отырып, психодиагностикалық әдістеменің мынадай түрлерін
көрсетуге болады:
- психофизиологиялық тесттер;
- стандартталған өзіндік есептер ( тесттер, ашық сұрақ кітабы, шкалалау
әдістемесі );
- проективтік техникалар;
- диагностикалық техникалар.
Компьютерлік оқытуға өтудің психологиялық негіздерін дамыту қажет,
себебі , компьютерлендіру кезінде пайда болатын әдістемелік мәселелердің
бірі. Компьютерлендіру – қоғамдық практиканың саласы, онда психологиялық
білімнің кең қолданылуы керек және білімге қажеттілік өсуі тиіс, себебі,
оған әлеуметтік – психологиялық, педагогикалық, педагогикалық позиция
тарапынан қорғауға болады. Оқушының ақпараттық ортамен қарым – қатынасы осы
орта – дан қажет білімді алуына тікелей байланысты.
Білім адамзат дамуының маңызды факторы болып табылады, ол тұлғаның
зерделі және кәсіби қажеттіліктерін қанағаттандыру және дамыту үшін қызмет
атқарады. Білім адам әлеуеті дамуының базалық мүмкіндіктерінің бірі болып
табылады, оны іске асыру қоғамның одан әрі ілгері дамуын қамтамасыз етеді.
Білімділік 15 жастағы және одан жоғары сауатты халықтың үлесімен, сондай-ақ
халықтың оқытумен қамтылу көрсеткішімен бағаланады. Сауаттылық – адамның
күнделікті өміріне қатысты шағын мәтінді оқу, түсіну және жазу
қабілеттілігі. Сауаттылық дамушы елдер үшін білімділіктің ең маңызды
көрсеткіші болып табылады, сондықтан АДИ-ді есептеу кезінде оған оқытумен
қамту көрсеткішіне қарағанда екі есе көп салмақ қосылады. 1995 жылға дейін
адамның дамуы туралы дүниежүзілік баяндамаларда оқыту мен қамту
көрсеткішінің орнына 25 жастағы және одан жоғары адамдар үшін есептелетін
оқудың орташа ұзақтығы көрсеткіші пайдаланылды. Алайда бұдан былайғы 1995
жылғы адамның дамуы туралы баяндамада нөміріне және т.б. қатысу үшін
қажетті ресурстарға қол жеткізуді білдіреді. Адам дамуының осы үш
компоненті үшін іс жүзінде әлемнің барлық елдеріне арналған тұрақты
есептелетін және салыстырмалы көрсеткіштердің жүйесі ұсынылды. Бұл ретте
базалық көрсеткіштердің сандық мәндері адам дамуының белгілі бір
аспектісінде таңдау мүмкіндігін кеңейту туралы айтады. БҰҰ ДБ ұсынған
гендерлік факторды есепке алу арқылы индекстерді есептеу әдістемесі бойынша
Қазақстанда жалпы, білім алу мүмкіндігі жөнінде жыныс өкілдері өзара тең.
Жүйе ретінде білім – бұл өзара ұштасқан білімдену бағдарламалары мен
мемлекеттік білім стандартының жиынтығы əрі оларды іске асырушы білім
мекемелері мен білімді басқару органдарының торабы. Еліміздегі осы заманғы
білімдену жүйесі Қазақстан Республикасының 1992 жылы қабылданған Білім
туралы заңына сəйкес құрылады. Бұл Заң білім саласындағы келесідей
мемлекеттік саясат принциптерін белгілеп берді. Олар:
-білімнің адамилық (гуманистік) сипаты, жалпы адамзаттық
құндылықтардың, адам өмірі мен салауаттылығының, тұлғаның еркін дамуы,
азаматтық сезім жəне Отанға деген сүйіспеншілік тəрбиесінің басымдылығы
принципі;
- аймақтық мəдени жəне білім кеңістіктерінің бірлігі, білім жүйесі
арқылы көп ұлтты мемлекет жағдайында ұлттық мəдени құрылымдар мен аймақтық
мəдени салт-дəстүрді қорғау принципі;
- жалпы халықтың білімге теңдей қол жеткізе алуы, білім жүйесін оқушы-
тəрбиеленушілердің даму деңгейлері мен ерекшеліктері жəне дайындығына
икемдестіру принципі;
- мемлекеттік, жеке меншік білім мекемелеріндегі оқудың зайырлылық
(светский) сипаты;
- білім жүйесіндегі еркіндік пен əрқилы пікірлер сиыстығы (плюрализм)
принципі;
- білім басқарудың демократиялық, мемлекеттік-қоғамдық сипаты, білім
мекемелерінің дербестігі принципі. Заң өзіндік сипаттарымен, əсіресе,
деңгейі жəне кəсіби бағыттарымен ажыралатын білім мекемелерінің құрылымын
анықтап береді. Қазіргі қалыптасып жатқан білім жүйесінде білім
мекемелерінің төменде көрсетілген типтері белгіленген: - мектепке дейінгі:
ясли, бала бақшалар;
- жалпы білімдік (бастауыш, жалпы, негізгі жалпы, орта(толық) жалпы
білім: мектептер, гимназиялар, лицейлер, т.б.
Білім беру деңгейі экономикалық және ғылыми-техникалық прогрестің ең
негізгі көрсеткіші екені белгілі. Ол – мемлекет пен қоғамның табысты
дамуының кепілі. Білім берудегі артта қалушылық мемлекеттің бәсекелестік
қабілеті мен ұлттың болашағына ықпалын тигізеді. Сондықтан білім берудің
дамуы – үлкен ұлттық мәні бар міндет. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев елімізге
“қазіргі заманғы экономикалық және қоғамдық модернизацияның сұраныстарына
сай келетін білім беру жүйесі қажет” екенін атап көрсеткен болатын. Біздің
мемлекеттің жақын 10 жылдағы стратегиялық міндеті – елімізді мейлінше
бәсекелестікке бейім 50 елдің қатарына қосу. Бәсекелестікке бейім 50 елдің
қатарына енуді жаһандық бәсекелестікке бейімділік индексінің негізінде
бүкіл экономикалық форумның (ИТК) рейтингі бойынша анықтайды. Индекстің 10
көрсеткішінің екі көрсеткіші елдегі білім берудің дамуы мен сапасына
қатысты [4].
Педагогикалық мағынада–білім беру өзін-өзі оқытуға, өзін-өзі
тәрбиелеуге, өзін-өзі дамытуға, адамгершілік, рухани азаматтық талғам
жасауға және осы талғам үшін жауапкершілікке, қазіргі әлем ұлттық
ұқсастығын және жаһандық проблемаларын мойындауға, өз кәсібін және өзінің
тиісті қызметін өзі анықтауға үйрету. Өйткені, мұның бәрі өзгермелі өмірде
өзінің орнын табуға және елдің өркендеуі мақсатында болатыны сөзсіз.
Әлеуметтік тұрғыдан – бұл әлеуметтік ең мәнді игіліктердің бірі, ұлттық
адам капиталын өсірудің іргетасы және негізгі құралы.
Әлеуметтік-саяси мағынада – бұл азаматтық құндылықтар мен азаматтық
сананы, азаматтық және демократиялық қоғамды жасау мен қалыптастырудың
бірден-бір құралы. Әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан – бұл елдің
экономикалық өсуінің, оның байлығы мен бәсекелестік қабілетінің қайнар
бұлағы және негізгі ресурсы.
Өркениеттік мағынада – мәдениеттер мен өркениеттер жалғастығының
негізі, бүгінде қоғамның жаңа қалыпқа – “білім қоғамына” және оған сәйкес
“білім экономикасына” өтуді қамтамасыз ететін алтын көпір. Осы себепті
бүкіл әлемдік өркениетте экономикалық прогресс пен әлеуметтік-саяси
тұрақтылыққа ұмтылатын мемлекет пен қоғам білімнің дамуына мүдделі болып
қана қоймай, онда өздерінің тұрақты қатысуына мүдделі. Бұл елдердегі білім
саясаты әлеуметтік саясаттың тек ажырамайтын бөлігі болып қалмай, оның
базалық негізін құрайды.
Білім саясатының негізгі мағынасы – ұлттық білім берудегі әлеуметтік
идеология мен әлеуметтік басымдықтарды жасау және іске асыру.
Қазақстан дамуының қазіргі кезеңінде білімнің рөлі елдің демократиялық
қоғамға, құқықтық мемлекетке, нарықтық экономикаға өту міндеттерімен,
таяудағы он жылда Қазақстанның бәсекелестікке бейім 50 елдің қатарына
қосылу стратегиясы міндеттерімен анықталады.
Жеке тұлға қажеттері мен мүмкіндіктерін ескеруге орай əрқилы білім алу
формалары: оқу орнында (күндізгі, күндізгі-сырттай (кешкі), сырттай оқу
формалары), отбасылық оқу формасында, өзіндік оқу, экстерін оқуы. ҚР Білім
туралы Заңына орай білім жүйесіне оқу мекемелері мен олардың іске асырып
баруы тиіс білімдік бағдарламалар жəне стандарттар кіреді. Бағдарламалар
қажетті деңгейдегі жəне бағыттағы білім мазмұнын анықтайды.
Қазақстан Республикасында жалпы білімдік (негізгі жəне қосымша) жəне
кəсіптік (негізгі жəне қосымша) болып ажыралған жалпы білім бағдарламалары
бойынша оқу, білім процестері жүргізіледі. Жалпы білімдік бағдарламалардың
міндеті тұлғаның жалпы мəдениетін қалыптастыру, жеке адамды қоғам өміріне
бейімдеу, кəсіби білім бағдарламаларын саналы таңдау мен игеру негіздерін
қалау. Кəсіби білім бағдарламалары кəсіби жəне жалпы білімдік деңгейлерді
бірізді көтеру міндеттерін іске асыруға, белгілі талаптарға сəйкес мамандар
дайындауға бағытталады. Осы заманғы білім жүйесінің аса бір көзге түсетін
ерекшелігі –білім жүйесін басқарудың мемлекеттік формасының мемлекеттік –
қоғамдық формаға біртіндеп ауысуы, мұндай басқарымның мəні- білім
проблемасын мемлекет пен қоғам мүдделерін үйлестіре жасау үшін осы екі
жүйенің бірлікті күш- қуат жұмсау қажеттігі.
Білімнің мемлекеттік сипатын елде ҚР Білім туралы Заңына сай жүріп
жатқан білім саласындағы біртекті мемлекеттік саясат айқындайды. Оның
ұйымдасу негізі- нақты уақытқа арналған жоғары заң шығарушы билік
қабылдаған білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы.
Бағдарлама мазмұны, бір жағынан, мемлекеттік саясаттың жалпы
принциптерімен анықталса, екінші жағынан, замандық бағыт-бағдар жəне
болашақ даму жағдайларын ескерумен білім жүйесіне жасалатын объектив
талдаулар нəтижелерімен белгіленеді.
Білім кеңістігінде мемлекет саясатын бірізді асырып бару үшін
мемлекеттің білім басқару- республикалық, облыстық, аудандық - органдары
түзіледі. Елдегі басқару құрылымдары- білім жəне ғылым министрлігі ,
облыстық оқу департаменттері жəне аудандық оқу бөлімдеріне бөлінген. Жалпы
білімдік бағдарламалардың міндеті тұлғаның жалпы мəдениетін қалыптастыру,
жеке адамды қоғам өміріне бейімдеу, кəсіби білім бағдарламаларын саналы
таңдау мен игеру негіздерін қалау. Кəсіби білім бағдарламалары кəсіби жəне
жалпы білімдік деңгейлерді бірізді көтеру міндеттерін іске асыруға, белгілі
талаптарға сəйкес мамандар дайындауға бағытталады. Бүгінгі таңда білімді
басқару жүйесі бір орталыққа тəуелділігінен босатылған, яғни республикалық
органдар дамудың стратегиялық бағыттарын береді де, ал жергілікті мекемелер
нақты ұйымдастыру, қаржылық, мамандар жəне материалдық қамтамасыз ету
мəселелерін шешеді.
Мемлекеттік басқару көздерімен бірқатар мұғалімдер мен оқушылар
ұжымдарының өкілдері, ата-аналар мен əлеумет белсенділерінен жасақталған
қоғамдық басқару органдары да жұмыс алып барады. Қазақстандағы оқу
орындарының санын 5-кестеден жылдан жылға артып жатқандығын байқаймыз.
1-кесте – Қазақстандағы білім беру орындарының саны
Сонымен білім мен тәрбие беру – бұл республика азаматтарының құзіретін
және адамгершілік ақыл-ой мәдени дамуының жоғары днңгейін қамтамасыз етуге
бағытталған үздіксіз педагогикалық процесс. Қазақстан Республикасында
жастарға білім беру үдерісі халқымыздың ұлттық дәстүр салтына, мәдениетіне,
экономикасына және саяси өміріне негізделіп іске асырылады.
Республикада Білім туралы Заңды жүзеге асырудың маңызды жолының бірі
– болашақ мұғалімдерді мектепте халықтық педагогика негізінде жүргізілетін
тәлім-тәрбиеісіне даярлау. Бұл бағыттағы басты мақсат – оқушыларды
адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеу.
1.2 Денсаулық саласындағы мемлекеттік саясаттың маңызы
Кез келген елдің болашағы – оның халқының денсаулығына байланысты
екендігі – дәлелдеуді қажет етпейтін шындық. Ал біздің болашақтағы
бағытымыз – салауатты өмір салты. Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол
ізде дегенді өсіп келе жатқан ұрпақтың санасына сіңіріп, олардың өз
денсаулығына деген жауапкершілікті қалыптастыру баршаның борышы. Дені сау
адам өзі үшін де, ол өмір сүріп жатқан қоғам үшін де керек.
Әрбір жеке адамның денсаулығы — ол адам өміріндегі айтарлықтай орын
алатын фактор болып табылады. Себебі адам денсаулығы — оның негізгі
байлығы. Осыған байланысты адам денсаулығын қорғау мәселесі — жалпы
мемлекеттің, қоғамның, әрбір азаматтың негізгі борышы. Сонымен әрбір қоғам
мүшесі денсаулықты сақтау шараларын жүргізу туралы мәселелерге баса назар
аударып, халықтың денсаулық сақтау мәселесінің шешілуіне белгілі бір
шаралар қолданып, қоғам үшін біршама септігін тигізуі керек. Қазіргі кезде
мемлекетімізде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес денсаулықты
сақтау мәселелері жөнінде мемлекеттік бағдарламалар әзірленген, осы
бағдарлама бойынша Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау ісі жөніндегі
агенттігі жұмыс істеп отыр [5].
Осы арада денсаулық деген ұғымға түсінік бере кетейік. Денсаулық
дегеніміз — адам организмінің дұрыс әрі қалыпты жұмыс істеуі. Яғни, адам
организмінің әрбір органы, әрбір мүшесі сол жаратылған қалпында сақталып,
оның дұрыс әрі қалыпты түрде белгілі бір функцияларды атқаруы.
Алайда халық денсаулығына әсер етуші, қалыпты функцияларының
бұзылуына әкеп соғатын әлеуметтік аурулардың пайда болып олардың таралу
сипаты өршіп отыр.Ауру - морфологиялық және функционалдық өзгерістермен
жүретін организмнің қалыпты тіршілік әрекетінің бұзылуы. Аурудың туындауы
сыртқы ортаның кері әсерлеріне (физикалық, химиялық, биологиялық,
әлеуметтік), оның генетикалық ауытқуларына және т.б. байланысты болады [6].
Халықтың денсаулығы – қоғамымыздың заманауи талаптарының басты мәселесі
болып табылады. Бүгінгі таңда орын алып отырған экономикалық дағдарыс,
әлеуметтік мәселелердің ушығуы халық денсаулығына кері әсерін тигізді,
сонымен қатар аурулардың пайда болуына әкеп соғатын экологиялық,
әлеуметтік, экономикалық факторлардың бұзылуы, яғни қоршаған ортаның
ластануынан, адам организмі керекті құнарлы және таза тағаммен қамтамасыз
етілмеген жағдайда, кейбір топтағы адамдардың жағымсыз тәртібінің арқасында
жыныс қатынасы арқылы таралатын аурулардың саны көбейіп, халық
денсаулығының көрсеткіші күрт төмендеп, әлеуметтік маңызы бар аурулар саны
да өсу қарқынында.
Әлеуметтік аурулар - әлеуметтік экономикалық қолайсыз жағдайлар
ықпалынан пайда болып, қоршаған ортаға қауіп туғызатын, адамдардарда
кездесетін аурулар түрі.
Әлеуметтік маңызы бар ауруларға келесілер жатады: туберкулез, мерез
ауруы, маскүнемдік, нашақорлық, мешел, авитаминоздар, және басқа да дұрыс
тамақтанбау салдарынан болатын аурулар, кейбір кәсіптік сырқаттар.
Әлеуметтік аурулардың таралуына таптық антогонизм әсер етеді.
Әлеуметтік теңсіздікті жою - әлеуметтік аурулармен күрес бағытындағы ең
ұтымды жол, сонымен қатар халқымыздың әлеуметтік экономикалық жағдайы
тікелей және жанама түрде аурулардың пайда болуына, таралуына әкеп соғатын
бірден бір себеп. Әлеуметтік аурулардың адам организіміне әсер етуші
биологиялық қоздырғыштар ерекшелігінің рөлін бағаламауға болмайды.
Әлеуметтік ауру термині 1960–70-ші жылдардан бері шектелген шамада өз
қолданысын табуда [7].
Қазақстан Республикасының 2009 жыл 4 желтоқсандағы Үкіметтің №2018
Қаулысымен әлеуметтік маңызы бар аурулар мен айналадағыларға қауіпті
аурулардың тізімі бекітілді. Әлеуметтік маңызы бар аурулармен ауыратын
азаматтарға әлеуметтік-медициналық көмек көрсетіліп, емдеу-профилактикалық
ұйымдарда тегін әрі жеңілдіктермен қаралуға мүмкіндік жасалған. Әлеуметтік
маңызы бар аурулардың тізіміне халықтың денсаулық жағдайын сипаттайтын
туберкулез, жыныстық жолмен берілетін инфекциялар, адамның имуннодефицт
вирусымен пайда болған және адам имуннодифицит вирусын тасымалдаушы, қант
диабеті, мінез-құлық пен психикалық ауытқулар, миокард инфаркты (бастапқы
алты айы) кіргізілген.
Қазіргі уақытта –ауру және кедей болғанша, дені сау боп бақытты болу
керек деген белгілі шындық бар. Әлемді жігерлі де талаптылар билеуде.
Үлкен істерге әрқашан күш жинап отыру керек, алайда адамдар нашар
экология, вирустар мен дағдарыстар туралы күнделікті естуде. Ресми
медицинаның есебінше, дені басы сау адам қазіргі заманда жоқ делінген.
Тұрғындардың 70 пайызы қайсібір аурулармен ауырады, 30 пайызы әлдеқандай
күйде. Ауруды емдегеннен көрі оның алдын алу мақсатында, Қазақстан
салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында бірнеше мемлекеттік
бағдарламаларды жүзеге асыруда. СӨС орталығының қызметкерлері жоспарланған
профилактикалық шаралар өткізуде. Алайда бұндай атқарылып жатқан шараларға
қарамастан халық денсаулығының негізін құрайтын әлеуметтік факторлардың
бұзылуы әлеуметтік аурулардың туындауына әкеп отыр.
Денсаулық негізін құрайтын әлеуметтік факторлар: адам денсаулығы және
ағзасына әсер етуші барлық факторларды мемлекеттік регламентация бойынша 4
топқа жіктеуге болады:
- Салауатты өмір салтындағы әлеуметтік экономикалық факторлар (еңбек
ету жағдайы, тұрғын үй, материалды жағдайы);
- Қоршаған ортаның экологиялық және табиғи климаттық жағдайы мен
факторлары (тіршілік ету ортасының ластануы, орташа жылдық температура, күн
радияциясының деңгейі және т.б);
- Әлеуметтік биологиялық жағдайы және факторлары (ата – аналар жасы,
жынысы және т.б);
- Мемлекеттік ұйымдық және медициналық жағдайы (медициналық көмектің
ұйымдастырылуы мен деңгейі).
Тұрғындардың денсаулығына әсер ететін ең маңызды фактор адамның
салауатты өмір салты, ол 50% дан астам көрсеткішті құрайды. Ағзаға әсер
ететін қоршаған ортаның ластануы шамамен 20– 25%, биологиялық факторға
15–20% және шамамен 10–15%-ды денсаулық сақтау ұйымы мен мекеме қызметтері
құрайды. Осындай факторлардың қарым - қатынасы тұлғаның денсаулығы мен
денсаулығындағы ахауларға жатады. Бұл факторлар тұлғаның сырқаттану
жағдайында оның денсаулығына зиян келтіруші фактор ретінде көрінеді.
Толығырақ 1 - суретте көрсетілген.
Дереккөз: [8]
1-сурет – Халық денсаулығын құрайтын факторлар
Салауатты өмір салтының басымдылығы әлеуметтік генетикалық жағдаймен
белгіленген денсаулық көрсеткішінде ғана емес ол емделмейтін әлеуметтік
аурулар барысында көрінеді. Бұл қоршаған ортаға қауіп туғызбайтын аурулар
типі: жүрек қан тамырлары аурулары, тыныс алу мүшесінің аурулары,
аллергиялық, эндокриндық, нейропсихикалық ауытқушылық, онкологиялық
аурулар, жазатайым оқиға, әсіресе жарақаттар. Осы аталып өткен және басқа
да аурулар жоғарыда аталып өткен факторларға байланысты емес (әлеуметтік,
психологиялық, генетикалық т.б), олар тұлғаның өмір сүру салтына байланысты
туындайды (шылым шегу, маскүнемдік, нашақорлық т.б). Өз кезегінде тұлғаның
өмір салты тіршілік ету жағдайының ықпалымен қалыптасады, яғни адамның өмір
сүру қажеттілігін анықтайды. Олардың қатарына материалдық, әлеуметтік,
саяси, рухани, мәдени және т.б. қажеттіліктер жатады, сонымен қатар табиғи
жағдай да адамның тіршілік етуіне ықпал етеді (сурет-2).
Дереккөз: [8]
2-сурет – Халық денсаулығын бұзатын факторлар
Халықтың денсаулығын бұзатын факторлар барлық мемлекет және оның халқы
үшін бірдей: дұрыс және жүйесіз тамақтанбау (шамадан тыс майлы және тұзды
тамақ, дәрумендердің жетіспеушілігі т.б), қозғалыстың төмен белсенділігі
(бір орында отыру), алкогольдік ішімдіктер, шылым, есірткіні шамадан тыс
қолдану, жыныстық қатынастың жүйесіздігі, аборт.
Қазақстан азаматтарының мезгілсіз өлім – жітім себептерінің бірі
инфекциялық емес аурулардың үдеу, көбею факторына келесілер жатады: қан
қысымының жоғарылауы, ағзадағы холестериннің мөлшерден тыс болуы, шылым
шегу, жеміс - жидек пен көкөністі аз мөлшерде қолдану, дене салмағының
ауырлауы, алкогольді ішімдіктерді қолдану, гиподинамия, қала ауасының
ластануы. Қауымдастықтағы, қоғамдағы әлеуметтік экологияның қағидалары мен
заңдарының бұзылуы саяси, әлеуметтік, экономикалық қақтығыстарға, халықтың
ауруға шалдығуына әкеп соғады.
Осы аталған факторлар көп жағдайда ауруды тудыра бермейді, бірақ
аурудың ары қарай қозуына себеп болады. Сонымен қатар халықтың
денсаулығына, әлеуметтік аурулардың пайда болуына әлеуметтік-экономикалық,
психологиялық, саяси және т.б. факторлардың кері әсер етуінің жалпылама
сипаттамасы ретінде кедейшілік пен жоқшылықты айтуға болады. Негізі осы
аурулардың өзі жоқшылықты шақырады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректері бойынша адам
денсаулығының 50%-ы өмір салтына, көптеген созылмалы инфекциялық емес
аурулардың (жүрек-қантамыры жүйелерінің аурулары, қант диабеті және
басқалар) дамуы да адамның өмір сүру салтына байланысты. Соған байланысты
қазақстандықтардың саламатты өмір салтын қалыптастыру және дене шынықтыруды
дамыту маңызды болып отыр. Сонымен қатар, қазіргі уақытта қоғамдық
денсаулық сақтау мәселелерінде сектораралық және ведомствоаралық
серіктестік тетігі жолға қойылмаған, бұл мемлекеттік органдардың,
мемлекеттік және жеке секторлардың денсаулық сақтау саласындағы өз
міндеттерін жете түсінбеуіне, жауапкершілікті нақты бөлісудің болмауына,
денсаулық сақтау проблемаларын ақпараттық қолдаудың нашарлығына байланысты.
Сондай-ақ халық денсаулығы деңгейінің төмен болуының себептері
салауатты өмір салтын ұстану және аурулардың алдын алу, қоршаған ортаның
қолайсыз жағдайының сақталуы, суды тұтыну мен тамақтану мәселелерінде
халықтың жеткіліксіз ақпараттандырылуы, сауаттылығы мен уәждемесінің
жеткіліксіздігі, халықтың әлеуметтік әлсіз санатының әлеуметтік
экономикалық нашарлығы болып табылады. Бұдан басқа, денсаулық сақтау
жүйесінің профилактикалық белсенділігінің төмендігі, яғни ауруларды
болдырмауға емес, оларды емдеуге бағытталу сақталуда.
Әлеуметтік аурулардың еліміздегі жағдайына келетін болсақ, Қазақстан
Республикасы халқының жалпы науқастанушылық көрсеткiшi серпiндi өстi және
2009 жылы халықтың 100 мың адамына шаққанда 1999 жылғы 47972,8-гe қарағанда
56413,9-ды құрады.
Науқастану құрылымында халықтың 100 мың адамына шаққанда бiрiншi орынды-
тыныс алу ағзаларының аурулары (22160,6), екiншi орынды - жарақаттар мен
уланулар (4003,7), үшiншi орынды - несеп-жыныс жүйелерiнiң аурулары
(3948,6), төртiншi орынды - терi және терi асты клеткаларының аурулары
(3847,0), одан соң ас қорыту ағзаларының аурулары (3688,7), көз және онымен
байланысты аурулар (2748,2), жұқпалы және паразиттiк аурулар (2482,1)
алады.
Әлеуметтiк жағынан елеулi аурулардың арасында 2009 жылы бiрiншi орынды
наркологиялық аурулар алды (халықтың 100 мың адамына шаққанда 424,4), ол
бұл тiзбеде өзге де аурулардың көрсеткiшiнен 4 есе және одан да асып түстi.
Әлеуметтiк аурулардың жоғары көрсеткiштерi сақталуда. Психикалық және
наркологиялық аурулар, қант диабеті, өңеш-өкпе аурулары, жүрек-қан тамыры
патологиясы, туберкулез, жыныстық жолмен берiлетiн жұқпалы аурулар, қатерлi
iсiктер елеулi проблема болып табылады. Өкiнiшке қарай, бүгiнгi таңда
денсаулық сақтау аурулардың алдын алуға емес, емдеу сипатындағы шараларға
көбірек бағдарланған, ал халықтың өзі денсаулығын сақтауға жеткiлiктi
дәрежеде бағдарланбаған. Бұл туралы, атап айтқанда, асқынған нысандағы iсiк
аурулары анықталуының өсуi, сондай-ақ халықтың жүрек-қан тамыры ауруларынан
қайтыс болуының жоғары көрсеткiшi айғақтайды. Дүниежүзілік денсаулық сақтау
ұйымының деректерi бойынша туберкулез ауруының көрсеткiшi бойынша Қазақстан
ТМД елдерiнiң арасында жетекшi орын алып отыр: 2009 жылы 100 мың халыққа
шаққанда - 160,4 оқиға тіркелген.АҚТҚЖҚТБ-ның (ВИЧСПИД) пандемиясына
байланысты Қазақстанда, соның iшiнде пенитенциарлық мекемелер жүйесiнде
таралуы өрши түсуде. Осыған байланысты, республикада ЖҚТБ-ның iндетiне
қарсы iс-әрекет жөнiндегi 2001-2005 жылдарға арналған бағдарлама
қабылданып, iске асырылуда. Алайда, қабылданған шаралар әзiрше iндеттiң
қарқынын бәсеңдетуге ғана мүмкiндiк бердi. Тұтастай алғанда
қазақстандықтардың денсаулығы жай-күйiнiң қанағаттанғысыз болуына денсаулық
сақтау жүйесiнiң алдын алудағы белсендiлiгiнiң әлсiздiгi, халық тарапынан
өзiнiң денсаулығына жауапкершiлiктiң жеткiлiксiздiгi, денсаулық сақтау
мәселелерiнде сектораралық өзара iс-қимылды тиiмсiз жүргiзу, сондай-ақ
өтпелi кезеңнiң әлеуметтiк-экономикалық проблемалары себеп болды [9].
Қазақстан Республикасында өткен бесжылдық кезеңде әлеуметтік мәні бар
аурулардың таралушылығы мен халық өлім-жітімінің кейбір көрсеткіштерінің
төмендеуі байқалады. Мәселен, туберкулезден болған сырқаттанушылық пен өлім-
жітім көрсеткіші (100 мың адамға шаққанда тиісінше 147,3-тен 105,5-ке дейін
және 20,8-ден 12,5-ке дейін) төмендеген. Сонымен қатар осы ауру бойынша
эпидемиологиялық жағдай шиеленіскен күйінде қалып отыр. Бәсекеге
қабілеттіліктің жаһандық индексінің рейтингінде Қазақстан сырқаттанушылық
бойынша 94-орында (2007 жылы –130,0 орын) және туберкулездің бизнеске әсер
етуі бойынша 111 позицияда тұр. Жүргізіліп жатқан ауқымды құрылысқа, DOTS-
плюс туберкулезді емдеу бағдарламасының іске асырылуына қарамастан,
туберкулездің таралуын, дәріге төзімділігінің дамуын және өлім-жітімді
эпидемиологиялық қадағалау мәселелері өзекті күйінде қалып отыр.
Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы Қазақстан Халқына жолдауынан кейін
денсаулық сақтау саласындағы мәселелерге баса назар аударылғанын айта кету
керек. Оның "Қазақстан 2030"бағдарламасы денсаулықты, яғни салауатты өмір
салтын мемлекет дамуындағы аса бір маңызды приоритеттердің бірі деп атады
және де келесі бағыттарды айқындады.
- Ауруларды болдырмау және салауатты өмір салтын ынталандыру;
- Нашақорлықпен және нашақорлық бизнесімен күрес;
- Темекі мен алкогольді қолдануды қысқарту;
- Бала мен ана денсаулығын жақсарту, бала мен ана денсаулығын
қорғау;
- Тамақтануды жақсарту, экология және қоршаған ортаның тазалығы;
Ауруды болдырмау және салауатты өмір салтын ынталандыру. Мемлекеттің,
бір жағынан, ауруды болдырмау, екінші жағынан, салауатты өмір салтын
ынталандыру жөніндегі қадамдары халықтың денсаулығына әсер ететін маңызды
фактор екенін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Аурулардың алдын алу
дегеніміз таза су мен кенеулі асты пайдалануды, тазарту жүйелерінің болуын,
қоршаған ортаны ластайтын және экологиялық зиян келтіретін объектілерді
қысқартуды, басқа да қауіпті факторларды төмендету жөніндегі осыған ұқсас
шараларды білдіреді [10].
Елбасы денсаулық сақтау алдына қойған міндеттерді іске асыру үшін
халықаралық деңгейдегі өтімді жобалар керек, яғни инновациялық,
биотехнологиялық және т.б. замануи ноу-хауға кенелу үшін халықаралық
ұйымдармен серіктес болу қажет. Отандық ғалымдар мен мамандар АҚШ, Еуропа,
Ресей және т.б. жетекші мемлекеттерде дайындық пен қайта даярлаудан өтуге
тиіс. Қазақстанның өзіндік бір халықаралық ғылыми аймаққа айналғаны жөн.
Мемлекетімізде медициналық көмек көрсету мәселесінде біз халық
арасындағы өлімнің негізгі себебі болып отырған, яғни әлеуметтік маңызды
ауруларға, ауруларды алдын алу мәселесіндегі заңдылық негіздері мен
мәселелеріне ерекше назар аударатын боламыз.
1.3 Әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрылымы, қағидалары мен атқаратын
қызметі
Халықты әлеуметтік қорғау мемлекеттің әлеуметтік саясаты мен әлеуметтік-
еңбектік қатынастардың маңызды құрамдас бөліктері болып табылады. Оның
пәндік ауқымы адамдардың өмір қауіпсіздігінің негізгі шарттарын қамтиды:
халықтың материалдық қамтамасыздандырылуы мен қоғамның еңбекке қабілетті
емес мүшелеріне әлеуметтік және медициналық көмекті ұйымдастыру.
ХЕҰ (Халықаралық еңбек ұйымы) № 117 Конвенциясының Әлеуметтік
саясаттың негізгі мақсаттары мен әлеуметтік саясат өлшемдері жайлы 25
бабына сәйкес, адам өзі мен оның отбасының денсаулығы мен жағдайын ұстап
тұруға қажетті азық-түлікті, киім-кешекті, тұрғын үйді, медициналық күтім
мен әлеуметтік қызмет көрсетуді алуға құқылы, және оған тәуелді емес
жағдайлар бойынша жұмыссыздық, мүгедектік немесе қаражат көзінің өзгеше
жойылу жағдайында да қамтамасыз етілуіне құқы бар [11].
Кең мағынады әлеуметтік қорғау мағынасына халықтың қалыпты өмір сүруін
қамтамасыз етуге бағытталған мемлекет пен әлеуметтік институттардың
біріккен қызметі енеді. Ал тар мағынады әлеуметтік қорғау- бұл мемлекеттік
әлеуметтік кепілдемелердің, әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қорғаудың
жүйесі.
2010 жылдың ақпанның 1 күнгі №922 ҚР Президентінің Қазақстан
Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарында9
бекітілген бөлімде Басты бағыт: азаматтар үшін қызмет көрсетуде
азаматтардың көмекті қажет ететін тобына әлеуметтік қорғаудың тиімді
жүйесін құрудың негізгі бағыттары қарастырылған. Аса назар аударылатын
міндеттерге мыналар енген: зейнетақылардың оңтайлы және әлеуметтік әділ
деңгейін қамтамасыз ету, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жалдамалы
жұмысшылары мен өзіндік қамтылған халықты қамтуды арттыру, ең төменгі
күнкөріс дейгейінен төмен табысы бар халық үлесін төмендету, әлеуметтік
көмектің бастапқы деңгейін ең төменгі күнкөріс дейгейінен 100 % дейін
арттыру, арнайы әлеуметтік қызмет көрсетудің мемлекеттік стандарттарын
енгізу [12].
Қазақстанда қазіргі таңда халықты әлеуметтік қорғаудың жүйесі бірнеше
заңнамалық актілерге негізделген, және де Қазақстан халқының әлжуаз
топтарына әлеуметтік көмек беруді қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік
Бағдарламалардан қолдау табады.
Халықты әлеуметтік қорғау саласында мемлекет 2009-2010 жылдарға
арналған Жол картасы Бағдарламасын жүзеге асырды, 2020 жылға арналған Жол
картасы Бағдарламасын дайындады және жүзеге асыруда, халықтың жұмыспен
қамтылу-2020 Бағдарламасын жүзеге асыруда. Бұдан өзге, Жұмыспен қамту-2020
Бағдарламасында ҚР-дағы 2020 жылға дейінгі мекен-жайлық әлеуметтік көмекті
кемелдендіру бойынша негізгі бағыттар анықталған.
Бұған қоса, 2011 жылы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігі
халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасын өңдеп, ұсынды [13]. Оның негізінде
Қазақстан Республикасы халқының әлеуметтік қорғалу жүйесін кемелдендіру
бойынша Бағдарламаны жетілдіру болжанған.
Заң жүзінде бекітілген құжаттарға сәйкес, Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік қорғау жүйесі келесідей бағыттарды қамтиды:
- Отбасыны, аналық және балалық шақты қолдау жүйесі (тууға жәрдемақы,1
жасқа дейінгі балаларды күтуге арналған жәрдемақы);
- Әлеуметтік тәуекелдер пайда болып, әлеуметтік қызметтерді көрсету
қажет болғанда әлеуметтік қолдау жүйесі;
- Халықтың әлжуаз, аз қамтылған топтарын әлеуметтік қорғау жүйесі
(көпбалалы отбасылар, еңбекке жарамсыз халық);
- Зейнеткерлік жүйе;
- Тегін білім алуға қол жетімділікті қамтамасыз ету жүйесі (жалпы және
кәсіби);
- Міндетті медициналық көмекке кепілдік ету жүйесі;
- Мемлекеттік қызметкерлерді, бюджет саласы мен жас отбасыларды тұрғын
үймен қамтамасыз ету жүйесі;
Әсiресе дәрiгерлiктiң сапалы қызметтерiне қол жетімділік пен
Қазақстанның барлық азаматтарының бiлiмге қол жетімділігі тұрғындар үшiн
мейлінше тең мүмкiндiктерін қамтамасыз ететiнiн және жүйе қоғамда жұмыс
iстеуге мүмкiндiк бар екендігін, өмiр деңгейiнде теңсiздiк қысқарта отырып
әлеуметтiк лифттердің қоғамда жұмыс жасауына мүмкіндік беретінін ерекше
атап өткен жөн. Қазақстандағы әлеуметтік қорғаудың жүйесі қорғаудың үш
деңгейінен тұрады: базалық, міндетті және ерікті. Базалық деңгейде
мемлекет базалық өтемақылардың минималды мөлшерде төленуін қамтамасыз
етеді, міндетті деңгейде сәйкесінше ӘЖМҚ әлеуметтік төлемдері және өмірді
сақтандыру бойынша компаниялардан түскен сақтандыру төлемдері, және де
жинақтаушы зейнетақылық қорлардың төлемдері, ерікті жарналардың негізінде
қалыптасқан ерікті төлемдер деңгейінде жүзеге асырылады.
3-сурет – ҚР әлеуметтік қолдау жүйесі
Қазақстандағы әлеуметтік қолдау республикалық және жергілікті
бюджеттердің есебінен, және де халықты қоса есептегенде, азаматтардың
міндетті әлеуметтік сақтандыруы мен жинақтаушы зейнтақылық қамтамасыз
етудің жүйесін қамтиды.
Әлеуметтік саясат негізінде тиімді әлеуметтік қорғау жүйесін құру
жатыр. Әртүрлі елдер мен халықаралық ұйымдарда “әлеуметтік қорғау” түсінігі
әртүрлі қарастырылады. Өтпелі экономикалық елдерде “әлуметтік
қорғаныс”термині жаңа болып табылады.
Әлеуметтік қорғау – бұл қолайсыз жағдайларда (кәрілік, мүгедектік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айрылуы) байланысты
экономикалық белсенді бола алмайтын және лайықты еңбек ақы төленетін
еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қаматамасыз ете алмайтын азаматтар
үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл-ауқатттың белгілі бір деңгейін
қаматамасыз етуге арналған.
Әлеуметтік қорғау жүйесі кең мағынада бұл құқықтық, әлеуметтік, саяси
және экономикалық кепілдеме. Ол кепілдеме тіршілік затын қамтамасыз етуге
арналған жағдайларды жасайды:
- еңбекке қабілетті азаматтарға өз еңбек салымы есебінен, экономикалық
өзіндігі және кәсіпкерлігі есебінен;
- әлеуметтік осал қатардағы азаматтарға мемлекет есебінен, бірақ
мемлекет қойған күнкөріс минимумынан төмен емес.
Әлеуметтік қорғау жүйесі тар мағынада – бұл нарық жағдайындағы халықтың
белгілі бір тобындағы қиыншылықтарды төмендетуге бағытталған реттегіш
мемлекеттік жүйе.
Қазақстан мүше болып табылатын халықаралық еңбек ұжымының анықтауы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
1) тұрақты ақылы еңбекке ынталандыру;
2) негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ондай туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан айырылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
3) халықты әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына
арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
4) азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар мен
қызметтерге қол жеткізуі [14].
Әлеуметтік қамтамасыз ету – халықтың әлеуметтік осал қатарына (мысалы,
зейнеткерлер, мүгедектер) қатысты мемлекеттің конституциялық борышы.
Әлеуметтік қамтамасыз ету “адам капиталына” әсер етеді. Бұл міндетті түрде
денсаулық сақтауда, өнімді азайтуда, денсаулық жағдайын қайта қарауда және
сонымен бірге жұмысқа қабілеттікті қайта қарауда байқалады. Сәтсіз
оқиғаларды алдын ала тоқтату шаралары осы іс-шарада маңызды фактор болып
табылады. әлеуметтік қаматамасыз ету сонымен бірге квалификацияға, жұмыспен
қамту деңгейіне және сәйкесінше жұмыссыздыққа әсерін тигізеді. Еңбек
нарығындағы жұмыспен қамту орталығына шақырып, жұмыс табуға жәрдемақы бері
арқылы жағдай жасайды.
Қазіргі кезде көптеген батыс елдерде мынадай ойлар жүріп жатыр:
әлеуметтік қамтамасыз ету шығындар еңбек факторын “өте қымбат” қылады. Олар
еңбекақы шығындарының бір бөлігі болып табылады, сонымен бірге бәсекеге
қабілеттілікті төмендетеді және жұмысбастылық саласындағы саясатқа әсер
етеді.
Әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесін белгілі әлеуметтік топтарды
экономикалық және әлеуметтік әрекетті қамтамасыз етуге бағытталған шаралар
жиынтығы ретінде мінездеуге болады. Мемлекеттік саясаттың негізгі бағыты
болып, зейнетақыны сақтандыру, ауырған кездегі сақтандыру, сәтсіз
оқиғаларадан сақтандыру және жұмыссыздықтан сақтандыру облысындағы
әлеуметтік қорғаудың негізгі блогы сияқты әлеуметтік қолдау болып табылады.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі – әлеуметтік еңбек саласындағы реттеуші
механизмдерінің бастысының бірі. Ол үшін субъект байланысы арқылы
негізделген: жұмыс беруші – жұмысшы – мемлекет. Барлық әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің басты проблемасы болып, оны қаржыландыру табылады. Тек
қана әлеуметтік сақтандырудың барлық түрлерін анықтау маңызды, жұмыс
берушінің, жұмысшының, мемлекеттің, сақтандырудың маңызды бөлігі болып
көрсетілген көмекті төлем есебінен қаржыландыру және төлем мен әлеуметтік
қызмет көлемінің арасындағы тығыз байланысы табылады. Көмек көлемі
сақтандырылған жеке адамның алдын ала салымын ыңғайланады.
Әлеуметтік көмек – тіршілік жағдайын қолдауда объектіге көмекті
қамтамасыз ету міндетін мемлекеттің мойындауы, ал керекті кезде жағдайды
дамытуда мемлекеттің мойындауы.Әлеуметтік көмек принципі бойынша шаралар
бюджеттен қаржыландыруы және алушының жеке қажеттілігіне ыңғайлануды
қалайды. Бұндай көмек көлемі алдын ала төленген төлемдерге тәуелді емес.
Бірақ көмек көрсету кезінде екі жағдай ескерілу керек. Біріншіден, көмек
алушы адамдар арасында өз белсенділігін көрсету керек. Екіншіден, көмек
көрсетудің басқа жолы қалмағанда әлеуметтік саясат іске араласады. Жоғарыда
көрсетілгендердің негізінде әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылымы ұсынылады
[15].
Осылайша, әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылымы әлеуметтік қорғаудың
субъектілері мен объектілерін, құралдарын (ресурстар мен институттар),
механизмдерін және өмірлік стандарттар санынан тұрады. Белгілі тәуекелділік
санына сәйкес әлеуметтік қорғау құрылымы өзіне негізгі бағыттарды да
қосады.
Әлеуметтік қорғаудың нысандарын шартты түрде үш топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа ең төменгі табысы бар мұқтаж азаматтарға берілетін әлеуметтік
жәрдемақылар жатады.
Екінші топқа жұмыс қабілетін жоғалтқан жағдайға табыстың болмауы
есебінен берілетін жәрдемақылар. Бұл жағдайда табыстың қайта бөлінуінің
арғы жағында белгілі бір уақытта табыс пен әлеуметтік тәуекелдіктің бөлінуі
көрсетіледі. Адамның экономикалық белсенді өмірін алатын болсақ, онда
орташа әрбір жұмыспен қамтамасыз етілген азамат әлеуметтік қорғау жүйесіне
өз табысынан қанща төлем беріп отырса, сонша алатын болады.
Үшінші топқа жұмысқа қабілеті жоқ халық топтары жатады, олар негізінде
балалар мен зейнеткерлер, бұл жерде табыстар адамдардың өмір жасына
байланысты бөлінеді.
Әлеуметтік қорғау объектілері – республика халқы, әлеуметтік кластар,
әлеуметтік топтар, жеке азаматтар болып табылады.
Әлеуметтік қорғаудың негізгі субъектісі болып ғасыр бойында әр елде
мемлекет болып келеді, яғни әлеуметтік қорғау қызметінің орындалуын
қамтамасыз ететін әлеуметтік институттар мен ұйымдар. Бірақ олармен бірге
қорғаудың активті субъектілері болып мемлекеттік емес ұйымдар, ұжымдар,
жанұялар (өзара көмек), және жеке тұлғалар (өзіндік көмек)табылады. Маңызды
рөль қайырымдылық жүйесі ойнайды.
Әлеуметтік қорғау құрылымдық компоненті болып берілген қоғамға тиісті
белгілі стандарттар табылады. Халықтың әртүрлі табысының минималды көлемін,
минималды еңбекақы, минималды зейнетақы, балаларға арналған негізгі
стандарттардың бірі болып минималды күнкөріс бюджеті, яғни “күнкөріс
минимумы” табылады.
Күнкөріс минимумы жұмысшылардың, зейнеткерлердің, балалардың
қажеттіліктерін минималды деңгейде қанағаттандыруды қамтамасыз ету үшін
азық-түліктерді заттай тауарларды және қызметтерді әлеуметтік ыңғайлы
бағаға алу мүмкіндігін анықтайды.
Әлеуметтік қорғаудың маңызды институты болып әлеуметтік қамтамасыз
ету жүйесі табылады. Ол әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік көмектесу
қағидаларына негізделеді. Әлеуметтік қамтамасыз ету мемлекеттік, жеке,
фирмалық институт ретінде келеді. Халықты әлеуметтік қорғауда жұмыспен
қамту қызметтері, азаматтарды мамандық дайындау және қайта дайындау,
әлеуметтік көмектің мемлекеттік орталықтары маңызды рөльді ойнайды.
Әлеуметтік қорғау жүйесі белгілі бір қағидаларға негізделеді. Оларға
мыналар жатады:
- Әлеуметтік қорғау жүйесіндегі экономика және саясат арасындағы
байланыс қағидасы. Кедейлікпен күрестің қаруы болып тұтындың орташа
деңгейін көтеретін экономикалық өсу табылады. Саясатшылар кедейлерге
әлеуметтік көмекті көрсету шаралар жиынтығын анықтайды.
- “Жалпы тәуекелділікті сақтандыру” қағидасын “ынтымақтастық
жауапкершілік” қағидасымен үйлестіру. Адамның қолынан келетіннің бәрін
қоғам орындамайды. әр адам өзі үшін өмір сүреді, бірақ әртүрлі жағдайдың
себебінен ол жеке тұлғаны сақтандыруда осы қағиданы ұстанады.
- Әлеуметтік қорғау жүйесін құрудағы альтернативтілік қағидасы.
Әлеуметтік қорғау жүйесін құруда оның негізі болып табылатын:
қаржыландыру, ұйымдық құрылым, көлемі және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 1
1 БІЛІМ БЕРУ, ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК
САЯСАТТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 3
1.1 Қазақстанның білім беру жүйесінің әлемдік білім беру жүйесіндегі орны
3
1.2 Денсаулық саласындағы мемлекеттік саясаттың маңызы 10
1.3 Әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрылымы, қағидалары мен атқаратын
қызметі 16
2 БІЛІМ БЕРУ, ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУҒА АРНАЛҒАН МЕМЛЕКЕТ
САЯСАТЫНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУ БАҒЫТТАРЫН ТАЛДАУ 23
2.1 Қазақстандағы білім беру жүйесінің бағытын талдау және бағалау 23
2.2 Халық денсаулығының негізін құрайтын көрсеткіштер жүйесін талдау 29
2.3 Халықты әлеуметтік қорғау бағдарламалардың қамтылуы мен әсері, олардың
тиімділігін бағалау 43
3 МЕМЛЕКЕТТІҢ БІЛІМ БЕРУ, ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ
САЯСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ 53
3.1 Білім беру саласындағы мемлекеттің саясатын жүзеге асырудағы іс-
шаралардың тиімділігін жетілдіру 53
3.2 Әлеуметтік аурулардың алдын алуды, диагностикалауды, емдеуді және
оңалтуды жетілдіру 60
3.3 Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесін дамытудың
негізгі бағыттары 69
ҚОРЫТЫНДЫ 75
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 77
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және
әл-ауқатын жақсарту атты Қазақстан- 2030 стратегиясында халықтың жаппай
білім алуы, денсаулығын сақтау деңгейін жақсарту қажет екендігі жөнінде
Қоғамымызды құруымызға қарай азаматтарымыздың білімді, өз өмірінің аяғына
дейін сау болуы және қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшін, халықты
әлеуметтік қорғау үшін күш салу керек деп айтылған [1].
Мемлекеттік саясат – бұл тұрғындардың әлеуметтік жағдайын толығымен,
сондай-ақ оны құраушы класстарды, деңгейлерді (қабаттардың), әлеуметтік,
әлеуметтік–демографиялық, әлеуметтік професионалды топтарды, әлеуметтік
бірлестіктерді (жанұялар, халықтар, қала, аудан, аймақ тұрғындары) өзгерту
және сақтау мақсатындағы әлеуметтік топтардың өзара арақатынасы. Оның
басты нысаны – халық және халықтың әртүрлі бөліктерінің әлеуметтік жағдайы
болып келеді. Қазақстанның әлеуметтік дамуының мақсатын саяси басқарумен
анықтайды, ол жергілікті басқару органдары мен өндірістік коллективтер
көпшіліктің жағдайын жақсартуға байланысты, әлеуметтік – саяси тұрақтылықты
сақтауға байланысты қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті жоғарылатуға
байланысты, әлеуметтік мақсат пен нәтижелерге жетуге бағытталады.
Әлеуметтік жұмыс субъектілері қоғамның қатысуымен мемлекет саясатының
мақсатын, міндетін анықтайды және оны жүзеге асыруға қатысады. Бұл
мемлекеттік саясаттың обьектілері қоғамның әлеуметтік және әлеуметтік еңбек
саласында кездеседі.
Оның негізгі көрсеткіштеріне:
-көпшіліктің білім алуы
-денсаулығы
-халықты әлеуметтік қорғау және әлеуметтік тұрақтылық жатады.
Мемлекеттік саясат – бұл мемлекеттің әлеуметтік сферадағы белгілі бір
әлеуметтік кезеңге есептелген қаржылық ресурстар мен ұйымдық – насихаттаушы
күштермен нығайтылған, нақты – тарихи жағдай мен мақсаттарға негізделген
қызметі. Нарықтық экономика механизмдерін қалыптастыру мәселелерінің
арасында халыққа білім беру, денсаулығын сақтау әлеуметтік қорғаудың
сенімді және тиімді жүйесін жасау шаралары аса маңызды орындардың бірінде
тұр, өйткені әлеметтік “беріктік” резервінің шексіз болуы мүмкін емес.
Нарыққа өту жағдайларында халықтың білімі, денсаулығы, әлеуметтік
қорғалуын қолдау мен нығайтуға бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесі
қажет. Дұрыс қабылданған әлеуметтік саясат – тұрақтылықтың кепілі, ал
саясат негізінде әлеуметтік қорғау жүйесі жатыр. Егер елде әлеуметтік
тұрақтылық болмаса, халық өз тұрмысына риза болмай жиі-жиі ереуілденіп
тұратын болса, сөйтіп әлеуметтік сілкіністердің еліне айналатын болса,
басқа мәселелердің барлығы бос әңгіме болып қалмақ. Сондықтан Елбасының
соңғы жолдауында Қазақстан жолының жаңа кезеңі – экономиканы нығайтудың,
халықтың әл-ауқатын арттырудың жаңа міндеттері Қазақстан үшін экономикалық
табыстар мен қоғамдық игіліктерді қамтамасыз етудің оңтайлы теңгерімін
табу–өмірлік маңызды нәрсеекендігі аталып көрсетілді. Бүгінгі әлемде бұл –
әлеуметтік-экономикалық жаңғыртудың түбегейлі мәселесі. Бұл таяу
онжылдықтардағы Қазақстан дамуының басты бағыттарын.айқындап берді [2].
Сондықтанда халыққа білім беру, денсаулығын сақтау және оны әлеуметтік
қорғау саласындағы мемлекеттің жүргізіп отырған саясатын зерттеу бітіру
жұмысының өзектілігін құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мемлекеттің білім беру, денсаулық сақтау,
әлеуметтік қорғау салаларындағы жүргізіп отырған саясатының қалыптасуын,
оны жүзеге асырудағы бағыт-бағдарламаларын талдау және іс-шараларды жүзеге
асыруды жетілдіруге арналған ұсыныстар беру. Осы мақсаттан төмендегідей
міндеттер орындалуы тиіс:
- Қазақстанның білім беру жүйесінің әлемдік білім беру жүйесіндегі орнын
анықтау;
- Денсаулық саласындағы мемлекеттік саясаттың маңызын көрсету;
- Әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрылымы, қағидалары мен атқаратын
қызметін нақтылау
- Білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғауға арналған мемлекет
саясатының жүзеге асырылу бағыттарын талдау;
Зерттеу жұмысының нысанасы – мемлекеттің білім беру, денсаулық сақтау
және әлеуметтік қорғау саласындағы қызмет жүйесі және оларды талдау.
Зерттеу жұмысының пәні – білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік
қорғау салаларындағы мемлекет саясатын жүзеге асырудағы бағдарламалар.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды мен
әдебиеттерден тұрады. Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, дипломдық
жұмыстың мақсаты мен міндеттері айқындалады, негізгі бөлімде білім беру,
денсаулық сақтау және әлеуметтік қорғаудағы мемлекеттің саясатының
қалыптасуына, іске асуына және атқарылатын шараларды жетілдіруге байланысты
ұсыныстар беріледі. Қорытынды бөлімде негізгі айтылған тұжырымдар мен
ұсыныстар келтіріледі.
1 БІЛІМ БЕРУ, ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК
САЯСАТТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Қазақстанның білім беру жүйесінің әлемдік білім беру жүйесіндегі орны
Мемлекеттік саясат – (social polity) таным-білім ортасы, экономикалық,
саяси әлеуметтік-құқықтық және әлеуметтік сараптаманың амалын қарастырады.
Мемлекеттік саясат-бұл тұрғындардың әлеуметтік жағдайын толығымен,
сондай-ақ оны құраушы класстарды, деңгейлерді (қабаттардың), әлеуметтік,
әлеуметтік–демографиялық, әлеуметтік професионалды топтарды, әлеуметтік
бірлестіктерді (жанұялар, халықтар, қала, аудан, аймақ тұрғындары) өзгерту
және сақтау мақсатындағы әлеуметтік топтардың өзара арақатынасы.
Мемлекеттік саясаттың басты нысаны – халық және халықтың әртүрлі
бөліктерінің әлеуметтік жағдайы болып келеді. Қазақстанның әлеуметтік
дамуының мақсатын саяси басқарумен анықтайды, ол жергілікті басқару
органдары мен өндірістік коллективтер көпшіліктің жағдайын жақсартуға
байланысты, әлеуметтік–саяси тұрақтылықты сақтауға байланысты қоғамдағы
әлеуметтік серіктестікті жоғарылатуға байланысты әлеуметтік мақсат пен
нәтижелерге жетуге бағытталады. Әлеуметтік жұмыс субъектілері қоғамның
қатысуымен мемлекеттің әлеуметтік саясатының мақсатын, міндетін анықтайды
және оны жүзеге асыруға қатысады. Бұл контексте әлеуметтік саясаттың
обьектілері қоғамның әлеуметтік және әлеуметтік еңбек саласында кездеседі.
Оның негізгі көрсеткіштеріне –
- көпшіліктің білім алуы
- денсаулығы жағдайы
- әлеуметтік топтардың қарым – қатынасының конструктивтілігі және
әлеуметтік тұрақтылық жатады.
Білім беру жүйесінің адам даму индексіне әсері “Қазақстан – 2030”
стратегиялық бағдарламасы білім берудің ұлттық моделінің қалыптасуымен және
Қазақстанның білім беру жүйесін әлемдік білім беру кеңістігіне кіріктірумен
сипатталады. Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңында (2007 жылы 27
шілдеде қабылданды) білім беру жүйесін ақпараттандыру осы саладағы
мемлекеттік саясат негізінде анықталып, осы жүйедегі басты міндеттердің
біріне айналып отыр [3].
Индустриалдыдан ақпаратты өркениетке көшудің қазіргі кезеңінде қоғам
дамуының негізгі факторы мемлекеттің қызметін құрайтын саяси –
экономикалық, әлеуметтік салаға белсенді әсер ететін ақпараттық –
коммуникациялық сала болып табылады және экономиканы ғаламдандыру мен
қоғамдық қатынастар үрдістерін айқындайды.
Ел президентінің Қазақстан халқына Жолдауында (2012 жылы 27 қаңтардағы)
Жетінші. Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі.
Бұл, ең алдымен, білім беру мен денсаулық сақтау.
Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шараларды жүзеге
асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы
әдістемелер мен технологияларды енгізу екендігін атап көрсетіп, үкіметтің
алдына білім беруге байланысты жаңа міндеттер мен тапсырмалар қойды [2].
Осыған байланысты ХХІ ғасырда ақпараттанған қоғам қажеттілігін
қанағаттандыру үшін білім беру саласында төмендегідей міндеттерді шешу
көзделіп отыр:
-компьютерлік техниканы, интернетті, компьютерлік желі-ні, электрондық
және телекоммунациялық құралдарды, электрондық оқулықтарды оқу үрдісіне
тиімді пайдалану арқылы білім сапасын көтеру;
-Ақпараттық мәдениет дегеніміз – тек компьютермен дұрыс жұмыс істей
білу емес, кез келген ақпарат көзін, анықтамалықтарды, сөздіктерді,
энциклопедияларды, көліктердің жүру кестелерін т.с.с дұрыс пайдалана білу
деген сөз.
ХХІ ғасыр – ақпарат ғасыры болғандықтан адамзатқа компьютерлік
сауаттылық қажет. Бұл сауаттылықтың алғашқы баспалдағы мектептен басталады.
Өйткені, оқушы мектеп қабырғасынан теориялық біліммен қатар іс – жүзіндік
білімнің алғы шарттарын меңгеруі тиіс. Ал теориялық білімді өмірмен
ұштастыру үшін компьютердің қажет екені даусыз. Бүгінгі таңда мектеп
пәндерін компьютер көмегімен оқыту нәтижелерін зерттеудегі ғылыми
мәселелерді шешу ең басты орын алады. Психологиялық зерттеудің негізгі
бағытының бірі–компьютермен жұмыс істеушінің психологиялық ерекшеліктерін
бағалауға мүмкіндік беретін арнайы әдістемені қолдану.
Оған мыналар кіреді:
- психодиагностикалық ақпартты жинау;
- адам туралы жалпы емес, оның нақты бір ерекшелігі мен қасиеті туралы
ақпараттыалу;
-салыстыру мүмкіндіктерін беретін адамның психологиялық ерекшеліктерін
көрсету;
- алынған ақпаратты іс – жүзіндік және диагностикалық мақсаттарға
қолдану.
Психодиагностикалық зерттеу барысында компьютерлендірудің
мүмкіндігін ескере отырып, психодиагностикалық әдістеменің мынадай түрлерін
көрсетуге болады:
- психофизиологиялық тесттер;
- стандартталған өзіндік есептер ( тесттер, ашық сұрақ кітабы, шкалалау
әдістемесі );
- проективтік техникалар;
- диагностикалық техникалар.
Компьютерлік оқытуға өтудің психологиялық негіздерін дамыту қажет,
себебі , компьютерлендіру кезінде пайда болатын әдістемелік мәселелердің
бірі. Компьютерлендіру – қоғамдық практиканың саласы, онда психологиялық
білімнің кең қолданылуы керек және білімге қажеттілік өсуі тиіс, себебі,
оған әлеуметтік – психологиялық, педагогикалық, педагогикалық позиция
тарапынан қорғауға болады. Оқушының ақпараттық ортамен қарым – қатынасы осы
орта – дан қажет білімді алуына тікелей байланысты.
Білім адамзат дамуының маңызды факторы болып табылады, ол тұлғаның
зерделі және кәсіби қажеттіліктерін қанағаттандыру және дамыту үшін қызмет
атқарады. Білім адам әлеуеті дамуының базалық мүмкіндіктерінің бірі болып
табылады, оны іске асыру қоғамның одан әрі ілгері дамуын қамтамасыз етеді.
Білімділік 15 жастағы және одан жоғары сауатты халықтың үлесімен, сондай-ақ
халықтың оқытумен қамтылу көрсеткішімен бағаланады. Сауаттылық – адамның
күнделікті өміріне қатысты шағын мәтінді оқу, түсіну және жазу
қабілеттілігі. Сауаттылық дамушы елдер үшін білімділіктің ең маңызды
көрсеткіші болып табылады, сондықтан АДИ-ді есептеу кезінде оған оқытумен
қамту көрсеткішіне қарағанда екі есе көп салмақ қосылады. 1995 жылға дейін
адамның дамуы туралы дүниежүзілік баяндамаларда оқыту мен қамту
көрсеткішінің орнына 25 жастағы және одан жоғары адамдар үшін есептелетін
оқудың орташа ұзақтығы көрсеткіші пайдаланылды. Алайда бұдан былайғы 1995
жылғы адамның дамуы туралы баяндамада нөміріне және т.б. қатысу үшін
қажетті ресурстарға қол жеткізуді білдіреді. Адам дамуының осы үш
компоненті үшін іс жүзінде әлемнің барлық елдеріне арналған тұрақты
есептелетін және салыстырмалы көрсеткіштердің жүйесі ұсынылды. Бұл ретте
базалық көрсеткіштердің сандық мәндері адам дамуының белгілі бір
аспектісінде таңдау мүмкіндігін кеңейту туралы айтады. БҰҰ ДБ ұсынған
гендерлік факторды есепке алу арқылы индекстерді есептеу әдістемесі бойынша
Қазақстанда жалпы, білім алу мүмкіндігі жөнінде жыныс өкілдері өзара тең.
Жүйе ретінде білім – бұл өзара ұштасқан білімдену бағдарламалары мен
мемлекеттік білім стандартының жиынтығы əрі оларды іске асырушы білім
мекемелері мен білімді басқару органдарының торабы. Еліміздегі осы заманғы
білімдену жүйесі Қазақстан Республикасының 1992 жылы қабылданған Білім
туралы заңына сəйкес құрылады. Бұл Заң білім саласындағы келесідей
мемлекеттік саясат принциптерін белгілеп берді. Олар:
-білімнің адамилық (гуманистік) сипаты, жалпы адамзаттық
құндылықтардың, адам өмірі мен салауаттылығының, тұлғаның еркін дамуы,
азаматтық сезім жəне Отанға деген сүйіспеншілік тəрбиесінің басымдылығы
принципі;
- аймақтық мəдени жəне білім кеңістіктерінің бірлігі, білім жүйесі
арқылы көп ұлтты мемлекет жағдайында ұлттық мəдени құрылымдар мен аймақтық
мəдени салт-дəстүрді қорғау принципі;
- жалпы халықтың білімге теңдей қол жеткізе алуы, білім жүйесін оқушы-
тəрбиеленушілердің даму деңгейлері мен ерекшеліктері жəне дайындығына
икемдестіру принципі;
- мемлекеттік, жеке меншік білім мекемелеріндегі оқудың зайырлылық
(светский) сипаты;
- білім жүйесіндегі еркіндік пен əрқилы пікірлер сиыстығы (плюрализм)
принципі;
- білім басқарудың демократиялық, мемлекеттік-қоғамдық сипаты, білім
мекемелерінің дербестігі принципі. Заң өзіндік сипаттарымен, əсіресе,
деңгейі жəне кəсіби бағыттарымен ажыралатын білім мекемелерінің құрылымын
анықтап береді. Қазіргі қалыптасып жатқан білім жүйесінде білім
мекемелерінің төменде көрсетілген типтері белгіленген: - мектепке дейінгі:
ясли, бала бақшалар;
- жалпы білімдік (бастауыш, жалпы, негізгі жалпы, орта(толық) жалпы
білім: мектептер, гимназиялар, лицейлер, т.б.
Білім беру деңгейі экономикалық және ғылыми-техникалық прогрестің ең
негізгі көрсеткіші екені белгілі. Ол – мемлекет пен қоғамның табысты
дамуының кепілі. Білім берудегі артта қалушылық мемлекеттің бәсекелестік
қабілеті мен ұлттың болашағына ықпалын тигізеді. Сондықтан білім берудің
дамуы – үлкен ұлттық мәні бар міндет. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев елімізге
“қазіргі заманғы экономикалық және қоғамдық модернизацияның сұраныстарына
сай келетін білім беру жүйесі қажет” екенін атап көрсеткен болатын. Біздің
мемлекеттің жақын 10 жылдағы стратегиялық міндеті – елімізді мейлінше
бәсекелестікке бейім 50 елдің қатарына қосу. Бәсекелестікке бейім 50 елдің
қатарына енуді жаһандық бәсекелестікке бейімділік индексінің негізінде
бүкіл экономикалық форумның (ИТК) рейтингі бойынша анықтайды. Индекстің 10
көрсеткішінің екі көрсеткіші елдегі білім берудің дамуы мен сапасына
қатысты [4].
Педагогикалық мағынада–білім беру өзін-өзі оқытуға, өзін-өзі
тәрбиелеуге, өзін-өзі дамытуға, адамгершілік, рухани азаматтық талғам
жасауға және осы талғам үшін жауапкершілікке, қазіргі әлем ұлттық
ұқсастығын және жаһандық проблемаларын мойындауға, өз кәсібін және өзінің
тиісті қызметін өзі анықтауға үйрету. Өйткені, мұның бәрі өзгермелі өмірде
өзінің орнын табуға және елдің өркендеуі мақсатында болатыны сөзсіз.
Әлеуметтік тұрғыдан – бұл әлеуметтік ең мәнді игіліктердің бірі, ұлттық
адам капиталын өсірудің іргетасы және негізгі құралы.
Әлеуметтік-саяси мағынада – бұл азаматтық құндылықтар мен азаматтық
сананы, азаматтық және демократиялық қоғамды жасау мен қалыптастырудың
бірден-бір құралы. Әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан – бұл елдің
экономикалық өсуінің, оның байлығы мен бәсекелестік қабілетінің қайнар
бұлағы және негізгі ресурсы.
Өркениеттік мағынада – мәдениеттер мен өркениеттер жалғастығының
негізі, бүгінде қоғамның жаңа қалыпқа – “білім қоғамына” және оған сәйкес
“білім экономикасына” өтуді қамтамасыз ететін алтын көпір. Осы себепті
бүкіл әлемдік өркениетте экономикалық прогресс пен әлеуметтік-саяси
тұрақтылыққа ұмтылатын мемлекет пен қоғам білімнің дамуына мүдделі болып
қана қоймай, онда өздерінің тұрақты қатысуына мүдделі. Бұл елдердегі білім
саясаты әлеуметтік саясаттың тек ажырамайтын бөлігі болып қалмай, оның
базалық негізін құрайды.
Білім саясатының негізгі мағынасы – ұлттық білім берудегі әлеуметтік
идеология мен әлеуметтік басымдықтарды жасау және іске асыру.
Қазақстан дамуының қазіргі кезеңінде білімнің рөлі елдің демократиялық
қоғамға, құқықтық мемлекетке, нарықтық экономикаға өту міндеттерімен,
таяудағы он жылда Қазақстанның бәсекелестікке бейім 50 елдің қатарына
қосылу стратегиясы міндеттерімен анықталады.
Жеке тұлға қажеттері мен мүмкіндіктерін ескеруге орай əрқилы білім алу
формалары: оқу орнында (күндізгі, күндізгі-сырттай (кешкі), сырттай оқу
формалары), отбасылық оқу формасында, өзіндік оқу, экстерін оқуы. ҚР Білім
туралы Заңына орай білім жүйесіне оқу мекемелері мен олардың іске асырып
баруы тиіс білімдік бағдарламалар жəне стандарттар кіреді. Бағдарламалар
қажетті деңгейдегі жəне бағыттағы білім мазмұнын анықтайды.
Қазақстан Республикасында жалпы білімдік (негізгі жəне қосымша) жəне
кəсіптік (негізгі жəне қосымша) болып ажыралған жалпы білім бағдарламалары
бойынша оқу, білім процестері жүргізіледі. Жалпы білімдік бағдарламалардың
міндеті тұлғаның жалпы мəдениетін қалыптастыру, жеке адамды қоғам өміріне
бейімдеу, кəсіби білім бағдарламаларын саналы таңдау мен игеру негіздерін
қалау. Кəсіби білім бағдарламалары кəсіби жəне жалпы білімдік деңгейлерді
бірізді көтеру міндеттерін іске асыруға, белгілі талаптарға сəйкес мамандар
дайындауға бағытталады. Осы заманғы білім жүйесінің аса бір көзге түсетін
ерекшелігі –білім жүйесін басқарудың мемлекеттік формасының мемлекеттік –
қоғамдық формаға біртіндеп ауысуы, мұндай басқарымның мəні- білім
проблемасын мемлекет пен қоғам мүдделерін үйлестіре жасау үшін осы екі
жүйенің бірлікті күш- қуат жұмсау қажеттігі.
Білімнің мемлекеттік сипатын елде ҚР Білім туралы Заңына сай жүріп
жатқан білім саласындағы біртекті мемлекеттік саясат айқындайды. Оның
ұйымдасу негізі- нақты уақытқа арналған жоғары заң шығарушы билік
қабылдаған білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы.
Бағдарлама мазмұны, бір жағынан, мемлекеттік саясаттың жалпы
принциптерімен анықталса, екінші жағынан, замандық бағыт-бағдар жəне
болашақ даму жағдайларын ескерумен білім жүйесіне жасалатын объектив
талдаулар нəтижелерімен белгіленеді.
Білім кеңістігінде мемлекет саясатын бірізді асырып бару үшін
мемлекеттің білім басқару- республикалық, облыстық, аудандық - органдары
түзіледі. Елдегі басқару құрылымдары- білім жəне ғылым министрлігі ,
облыстық оқу департаменттері жəне аудандық оқу бөлімдеріне бөлінген. Жалпы
білімдік бағдарламалардың міндеті тұлғаның жалпы мəдениетін қалыптастыру,
жеке адамды қоғам өміріне бейімдеу, кəсіби білім бағдарламаларын саналы
таңдау мен игеру негіздерін қалау. Кəсіби білім бағдарламалары кəсіби жəне
жалпы білімдік деңгейлерді бірізді көтеру міндеттерін іске асыруға, белгілі
талаптарға сəйкес мамандар дайындауға бағытталады. Бүгінгі таңда білімді
басқару жүйесі бір орталыққа тəуелділігінен босатылған, яғни республикалық
органдар дамудың стратегиялық бағыттарын береді де, ал жергілікті мекемелер
нақты ұйымдастыру, қаржылық, мамандар жəне материалдық қамтамасыз ету
мəселелерін шешеді.
Мемлекеттік басқару көздерімен бірқатар мұғалімдер мен оқушылар
ұжымдарының өкілдері, ата-аналар мен əлеумет белсенділерінен жасақталған
қоғамдық басқару органдары да жұмыс алып барады. Қазақстандағы оқу
орындарының санын 5-кестеден жылдан жылға артып жатқандығын байқаймыз.
1-кесте – Қазақстандағы білім беру орындарының саны
Сонымен білім мен тәрбие беру – бұл республика азаматтарының құзіретін
және адамгершілік ақыл-ой мәдени дамуының жоғары днңгейін қамтамасыз етуге
бағытталған үздіксіз педагогикалық процесс. Қазақстан Республикасында
жастарға білім беру үдерісі халқымыздың ұлттық дәстүр салтына, мәдениетіне,
экономикасына және саяси өміріне негізделіп іске асырылады.
Республикада Білім туралы Заңды жүзеге асырудың маңызды жолының бірі
– болашақ мұғалімдерді мектепте халықтық педагогика негізінде жүргізілетін
тәлім-тәрбиеісіне даярлау. Бұл бағыттағы басты мақсат – оқушыларды
адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеу.
1.2 Денсаулық саласындағы мемлекеттік саясаттың маңызы
Кез келген елдің болашағы – оның халқының денсаулығына байланысты
екендігі – дәлелдеуді қажет етпейтін шындық. Ал біздің болашақтағы
бағытымыз – салауатты өмір салты. Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол
ізде дегенді өсіп келе жатқан ұрпақтың санасына сіңіріп, олардың өз
денсаулығына деген жауапкершілікті қалыптастыру баршаның борышы. Дені сау
адам өзі үшін де, ол өмір сүріп жатқан қоғам үшін де керек.
Әрбір жеке адамның денсаулығы — ол адам өміріндегі айтарлықтай орын
алатын фактор болып табылады. Себебі адам денсаулығы — оның негізгі
байлығы. Осыған байланысты адам денсаулығын қорғау мәселесі — жалпы
мемлекеттің, қоғамның, әрбір азаматтың негізгі борышы. Сонымен әрбір қоғам
мүшесі денсаулықты сақтау шараларын жүргізу туралы мәселелерге баса назар
аударып, халықтың денсаулық сақтау мәселесінің шешілуіне белгілі бір
шаралар қолданып, қоғам үшін біршама септігін тигізуі керек. Қазіргі кезде
мемлекетімізде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес денсаулықты
сақтау мәселелері жөнінде мемлекеттік бағдарламалар әзірленген, осы
бағдарлама бойынша Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау ісі жөніндегі
агенттігі жұмыс істеп отыр [5].
Осы арада денсаулық деген ұғымға түсінік бере кетейік. Денсаулық
дегеніміз — адам организмінің дұрыс әрі қалыпты жұмыс істеуі. Яғни, адам
организмінің әрбір органы, әрбір мүшесі сол жаратылған қалпында сақталып,
оның дұрыс әрі қалыпты түрде белгілі бір функцияларды атқаруы.
Алайда халық денсаулығына әсер етуші, қалыпты функцияларының
бұзылуына әкеп соғатын әлеуметтік аурулардың пайда болып олардың таралу
сипаты өршіп отыр.Ауру - морфологиялық және функционалдық өзгерістермен
жүретін организмнің қалыпты тіршілік әрекетінің бұзылуы. Аурудың туындауы
сыртқы ортаның кері әсерлеріне (физикалық, химиялық, биологиялық,
әлеуметтік), оның генетикалық ауытқуларына және т.б. байланысты болады [6].
Халықтың денсаулығы – қоғамымыздың заманауи талаптарының басты мәселесі
болып табылады. Бүгінгі таңда орын алып отырған экономикалық дағдарыс,
әлеуметтік мәселелердің ушығуы халық денсаулығына кері әсерін тигізді,
сонымен қатар аурулардың пайда болуына әкеп соғатын экологиялық,
әлеуметтік, экономикалық факторлардың бұзылуы, яғни қоршаған ортаның
ластануынан, адам организмі керекті құнарлы және таза тағаммен қамтамасыз
етілмеген жағдайда, кейбір топтағы адамдардың жағымсыз тәртібінің арқасында
жыныс қатынасы арқылы таралатын аурулардың саны көбейіп, халық
денсаулығының көрсеткіші күрт төмендеп, әлеуметтік маңызы бар аурулар саны
да өсу қарқынында.
Әлеуметтік аурулар - әлеуметтік экономикалық қолайсыз жағдайлар
ықпалынан пайда болып, қоршаған ортаға қауіп туғызатын, адамдардарда
кездесетін аурулар түрі.
Әлеуметтік маңызы бар ауруларға келесілер жатады: туберкулез, мерез
ауруы, маскүнемдік, нашақорлық, мешел, авитаминоздар, және басқа да дұрыс
тамақтанбау салдарынан болатын аурулар, кейбір кәсіптік сырқаттар.
Әлеуметтік аурулардың таралуына таптық антогонизм әсер етеді.
Әлеуметтік теңсіздікті жою - әлеуметтік аурулармен күрес бағытындағы ең
ұтымды жол, сонымен қатар халқымыздың әлеуметтік экономикалық жағдайы
тікелей және жанама түрде аурулардың пайда болуына, таралуына әкеп соғатын
бірден бір себеп. Әлеуметтік аурулардың адам организіміне әсер етуші
биологиялық қоздырғыштар ерекшелігінің рөлін бағаламауға болмайды.
Әлеуметтік ауру термині 1960–70-ші жылдардан бері шектелген шамада өз
қолданысын табуда [7].
Қазақстан Республикасының 2009 жыл 4 желтоқсандағы Үкіметтің №2018
Қаулысымен әлеуметтік маңызы бар аурулар мен айналадағыларға қауіпті
аурулардың тізімі бекітілді. Әлеуметтік маңызы бар аурулармен ауыратын
азаматтарға әлеуметтік-медициналық көмек көрсетіліп, емдеу-профилактикалық
ұйымдарда тегін әрі жеңілдіктермен қаралуға мүмкіндік жасалған. Әлеуметтік
маңызы бар аурулардың тізіміне халықтың денсаулық жағдайын сипаттайтын
туберкулез, жыныстық жолмен берілетін инфекциялар, адамның имуннодефицт
вирусымен пайда болған және адам имуннодифицит вирусын тасымалдаушы, қант
диабеті, мінез-құлық пен психикалық ауытқулар, миокард инфаркты (бастапқы
алты айы) кіргізілген.
Қазіргі уақытта –ауру және кедей болғанша, дені сау боп бақытты болу
керек деген белгілі шындық бар. Әлемді жігерлі де талаптылар билеуде.
Үлкен істерге әрқашан күш жинап отыру керек, алайда адамдар нашар
экология, вирустар мен дағдарыстар туралы күнделікті естуде. Ресми
медицинаның есебінше, дені басы сау адам қазіргі заманда жоқ делінген.
Тұрғындардың 70 пайызы қайсібір аурулармен ауырады, 30 пайызы әлдеқандай
күйде. Ауруды емдегеннен көрі оның алдын алу мақсатында, Қазақстан
салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында бірнеше мемлекеттік
бағдарламаларды жүзеге асыруда. СӨС орталығының қызметкерлері жоспарланған
профилактикалық шаралар өткізуде. Алайда бұндай атқарылып жатқан шараларға
қарамастан халық денсаулығының негізін құрайтын әлеуметтік факторлардың
бұзылуы әлеуметтік аурулардың туындауына әкеп отыр.
Денсаулық негізін құрайтын әлеуметтік факторлар: адам денсаулығы және
ағзасына әсер етуші барлық факторларды мемлекеттік регламентация бойынша 4
топқа жіктеуге болады:
- Салауатты өмір салтындағы әлеуметтік экономикалық факторлар (еңбек
ету жағдайы, тұрғын үй, материалды жағдайы);
- Қоршаған ортаның экологиялық және табиғи климаттық жағдайы мен
факторлары (тіршілік ету ортасының ластануы, орташа жылдық температура, күн
радияциясының деңгейі және т.б);
- Әлеуметтік биологиялық жағдайы және факторлары (ата – аналар жасы,
жынысы және т.б);
- Мемлекеттік ұйымдық және медициналық жағдайы (медициналық көмектің
ұйымдастырылуы мен деңгейі).
Тұрғындардың денсаулығына әсер ететін ең маңызды фактор адамның
салауатты өмір салты, ол 50% дан астам көрсеткішті құрайды. Ағзаға әсер
ететін қоршаған ортаның ластануы шамамен 20– 25%, биологиялық факторға
15–20% және шамамен 10–15%-ды денсаулық сақтау ұйымы мен мекеме қызметтері
құрайды. Осындай факторлардың қарым - қатынасы тұлғаның денсаулығы мен
денсаулығындағы ахауларға жатады. Бұл факторлар тұлғаның сырқаттану
жағдайында оның денсаулығына зиян келтіруші фактор ретінде көрінеді.
Толығырақ 1 - суретте көрсетілген.
Дереккөз: [8]
1-сурет – Халық денсаулығын құрайтын факторлар
Салауатты өмір салтының басымдылығы әлеуметтік генетикалық жағдаймен
белгіленген денсаулық көрсеткішінде ғана емес ол емделмейтін әлеуметтік
аурулар барысында көрінеді. Бұл қоршаған ортаға қауіп туғызбайтын аурулар
типі: жүрек қан тамырлары аурулары, тыныс алу мүшесінің аурулары,
аллергиялық, эндокриндық, нейропсихикалық ауытқушылық, онкологиялық
аурулар, жазатайым оқиға, әсіресе жарақаттар. Осы аталып өткен және басқа
да аурулар жоғарыда аталып өткен факторларға байланысты емес (әлеуметтік,
психологиялық, генетикалық т.б), олар тұлғаның өмір сүру салтына байланысты
туындайды (шылым шегу, маскүнемдік, нашақорлық т.б). Өз кезегінде тұлғаның
өмір салты тіршілік ету жағдайының ықпалымен қалыптасады, яғни адамның өмір
сүру қажеттілігін анықтайды. Олардың қатарына материалдық, әлеуметтік,
саяси, рухани, мәдени және т.б. қажеттіліктер жатады, сонымен қатар табиғи
жағдай да адамның тіршілік етуіне ықпал етеді (сурет-2).
Дереккөз: [8]
2-сурет – Халық денсаулығын бұзатын факторлар
Халықтың денсаулығын бұзатын факторлар барлық мемлекет және оның халқы
үшін бірдей: дұрыс және жүйесіз тамақтанбау (шамадан тыс майлы және тұзды
тамақ, дәрумендердің жетіспеушілігі т.б), қозғалыстың төмен белсенділігі
(бір орында отыру), алкогольдік ішімдіктер, шылым, есірткіні шамадан тыс
қолдану, жыныстық қатынастың жүйесіздігі, аборт.
Қазақстан азаматтарының мезгілсіз өлім – жітім себептерінің бірі
инфекциялық емес аурулардың үдеу, көбею факторына келесілер жатады: қан
қысымының жоғарылауы, ағзадағы холестериннің мөлшерден тыс болуы, шылым
шегу, жеміс - жидек пен көкөністі аз мөлшерде қолдану, дене салмағының
ауырлауы, алкогольді ішімдіктерді қолдану, гиподинамия, қала ауасының
ластануы. Қауымдастықтағы, қоғамдағы әлеуметтік экологияның қағидалары мен
заңдарының бұзылуы саяси, әлеуметтік, экономикалық қақтығыстарға, халықтың
ауруға шалдығуына әкеп соғады.
Осы аталған факторлар көп жағдайда ауруды тудыра бермейді, бірақ
аурудың ары қарай қозуына себеп болады. Сонымен қатар халықтың
денсаулығына, әлеуметтік аурулардың пайда болуына әлеуметтік-экономикалық,
психологиялық, саяси және т.б. факторлардың кері әсер етуінің жалпылама
сипаттамасы ретінде кедейшілік пен жоқшылықты айтуға болады. Негізі осы
аурулардың өзі жоқшылықты шақырады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректері бойынша адам
денсаулығының 50%-ы өмір салтына, көптеген созылмалы инфекциялық емес
аурулардың (жүрек-қантамыры жүйелерінің аурулары, қант диабеті және
басқалар) дамуы да адамның өмір сүру салтына байланысты. Соған байланысты
қазақстандықтардың саламатты өмір салтын қалыптастыру және дене шынықтыруды
дамыту маңызды болып отыр. Сонымен қатар, қазіргі уақытта қоғамдық
денсаулық сақтау мәселелерінде сектораралық және ведомствоаралық
серіктестік тетігі жолға қойылмаған, бұл мемлекеттік органдардың,
мемлекеттік және жеке секторлардың денсаулық сақтау саласындағы өз
міндеттерін жете түсінбеуіне, жауапкершілікті нақты бөлісудің болмауына,
денсаулық сақтау проблемаларын ақпараттық қолдаудың нашарлығына байланысты.
Сондай-ақ халық денсаулығы деңгейінің төмен болуының себептері
салауатты өмір салтын ұстану және аурулардың алдын алу, қоршаған ортаның
қолайсыз жағдайының сақталуы, суды тұтыну мен тамақтану мәселелерінде
халықтың жеткіліксіз ақпараттандырылуы, сауаттылығы мен уәждемесінің
жеткіліксіздігі, халықтың әлеуметтік әлсіз санатының әлеуметтік
экономикалық нашарлығы болып табылады. Бұдан басқа, денсаулық сақтау
жүйесінің профилактикалық белсенділігінің төмендігі, яғни ауруларды
болдырмауға емес, оларды емдеуге бағытталу сақталуда.
Әлеуметтік аурулардың еліміздегі жағдайына келетін болсақ, Қазақстан
Республикасы халқының жалпы науқастанушылық көрсеткiшi серпiндi өстi және
2009 жылы халықтың 100 мың адамына шаққанда 1999 жылғы 47972,8-гe қарағанда
56413,9-ды құрады.
Науқастану құрылымында халықтың 100 мың адамына шаққанда бiрiншi орынды-
тыныс алу ағзаларының аурулары (22160,6), екiншi орынды - жарақаттар мен
уланулар (4003,7), үшiншi орынды - несеп-жыныс жүйелерiнiң аурулары
(3948,6), төртiншi орынды - терi және терi асты клеткаларының аурулары
(3847,0), одан соң ас қорыту ағзаларының аурулары (3688,7), көз және онымен
байланысты аурулар (2748,2), жұқпалы және паразиттiк аурулар (2482,1)
алады.
Әлеуметтiк жағынан елеулi аурулардың арасында 2009 жылы бiрiншi орынды
наркологиялық аурулар алды (халықтың 100 мың адамына шаққанда 424,4), ол
бұл тiзбеде өзге де аурулардың көрсеткiшiнен 4 есе және одан да асып түстi.
Әлеуметтiк аурулардың жоғары көрсеткiштерi сақталуда. Психикалық және
наркологиялық аурулар, қант диабеті, өңеш-өкпе аурулары, жүрек-қан тамыры
патологиясы, туберкулез, жыныстық жолмен берiлетiн жұқпалы аурулар, қатерлi
iсiктер елеулi проблема болып табылады. Өкiнiшке қарай, бүгiнгi таңда
денсаулық сақтау аурулардың алдын алуға емес, емдеу сипатындағы шараларға
көбірек бағдарланған, ал халықтың өзі денсаулығын сақтауға жеткiлiктi
дәрежеде бағдарланбаған. Бұл туралы, атап айтқанда, асқынған нысандағы iсiк
аурулары анықталуының өсуi, сондай-ақ халықтың жүрек-қан тамыры ауруларынан
қайтыс болуының жоғары көрсеткiшi айғақтайды. Дүниежүзілік денсаулық сақтау
ұйымының деректерi бойынша туберкулез ауруының көрсеткiшi бойынша Қазақстан
ТМД елдерiнiң арасында жетекшi орын алып отыр: 2009 жылы 100 мың халыққа
шаққанда - 160,4 оқиға тіркелген.АҚТҚЖҚТБ-ның (ВИЧСПИД) пандемиясына
байланысты Қазақстанда, соның iшiнде пенитенциарлық мекемелер жүйесiнде
таралуы өрши түсуде. Осыған байланысты, республикада ЖҚТБ-ның iндетiне
қарсы iс-әрекет жөнiндегi 2001-2005 жылдарға арналған бағдарлама
қабылданып, iске асырылуда. Алайда, қабылданған шаралар әзiрше iндеттiң
қарқынын бәсеңдетуге ғана мүмкiндiк бердi. Тұтастай алғанда
қазақстандықтардың денсаулығы жай-күйiнiң қанағаттанғысыз болуына денсаулық
сақтау жүйесiнiң алдын алудағы белсендiлiгiнiң әлсiздiгi, халық тарапынан
өзiнiң денсаулығына жауапкершiлiктiң жеткiлiксiздiгi, денсаулық сақтау
мәселелерiнде сектораралық өзара iс-қимылды тиiмсiз жүргiзу, сондай-ақ
өтпелi кезеңнiң әлеуметтiк-экономикалық проблемалары себеп болды [9].
Қазақстан Республикасында өткен бесжылдық кезеңде әлеуметтік мәні бар
аурулардың таралушылығы мен халық өлім-жітімінің кейбір көрсеткіштерінің
төмендеуі байқалады. Мәселен, туберкулезден болған сырқаттанушылық пен өлім-
жітім көрсеткіші (100 мың адамға шаққанда тиісінше 147,3-тен 105,5-ке дейін
және 20,8-ден 12,5-ке дейін) төмендеген. Сонымен қатар осы ауру бойынша
эпидемиологиялық жағдай шиеленіскен күйінде қалып отыр. Бәсекеге
қабілеттіліктің жаһандық индексінің рейтингінде Қазақстан сырқаттанушылық
бойынша 94-орында (2007 жылы –130,0 орын) және туберкулездің бизнеске әсер
етуі бойынша 111 позицияда тұр. Жүргізіліп жатқан ауқымды құрылысқа, DOTS-
плюс туберкулезді емдеу бағдарламасының іске асырылуына қарамастан,
туберкулездің таралуын, дәріге төзімділігінің дамуын және өлім-жітімді
эпидемиологиялық қадағалау мәселелері өзекті күйінде қалып отыр.
Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы Қазақстан Халқына жолдауынан кейін
денсаулық сақтау саласындағы мәселелерге баса назар аударылғанын айта кету
керек. Оның "Қазақстан 2030"бағдарламасы денсаулықты, яғни салауатты өмір
салтын мемлекет дамуындағы аса бір маңызды приоритеттердің бірі деп атады
және де келесі бағыттарды айқындады.
- Ауруларды болдырмау және салауатты өмір салтын ынталандыру;
- Нашақорлықпен және нашақорлық бизнесімен күрес;
- Темекі мен алкогольді қолдануды қысқарту;
- Бала мен ана денсаулығын жақсарту, бала мен ана денсаулығын
қорғау;
- Тамақтануды жақсарту, экология және қоршаған ортаның тазалығы;
Ауруды болдырмау және салауатты өмір салтын ынталандыру. Мемлекеттің,
бір жағынан, ауруды болдырмау, екінші жағынан, салауатты өмір салтын
ынталандыру жөніндегі қадамдары халықтың денсаулығына әсер ететін маңызды
фактор екенін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Аурулардың алдын алу
дегеніміз таза су мен кенеулі асты пайдалануды, тазарту жүйелерінің болуын,
қоршаған ортаны ластайтын және экологиялық зиян келтіретін объектілерді
қысқартуды, басқа да қауіпті факторларды төмендету жөніндегі осыған ұқсас
шараларды білдіреді [10].
Елбасы денсаулық сақтау алдына қойған міндеттерді іске асыру үшін
халықаралық деңгейдегі өтімді жобалар керек, яғни инновациялық,
биотехнологиялық және т.б. замануи ноу-хауға кенелу үшін халықаралық
ұйымдармен серіктес болу қажет. Отандық ғалымдар мен мамандар АҚШ, Еуропа,
Ресей және т.б. жетекші мемлекеттерде дайындық пен қайта даярлаудан өтуге
тиіс. Қазақстанның өзіндік бір халықаралық ғылыми аймаққа айналғаны жөн.
Мемлекетімізде медициналық көмек көрсету мәселесінде біз халық
арасындағы өлімнің негізгі себебі болып отырған, яғни әлеуметтік маңызды
ауруларға, ауруларды алдын алу мәселесіндегі заңдылық негіздері мен
мәселелеріне ерекше назар аударатын боламыз.
1.3 Әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрылымы, қағидалары мен атқаратын
қызметі
Халықты әлеуметтік қорғау мемлекеттің әлеуметтік саясаты мен әлеуметтік-
еңбектік қатынастардың маңызды құрамдас бөліктері болып табылады. Оның
пәндік ауқымы адамдардың өмір қауіпсіздігінің негізгі шарттарын қамтиды:
халықтың материалдық қамтамасыздандырылуы мен қоғамның еңбекке қабілетті
емес мүшелеріне әлеуметтік және медициналық көмекті ұйымдастыру.
ХЕҰ (Халықаралық еңбек ұйымы) № 117 Конвенциясының Әлеуметтік
саясаттың негізгі мақсаттары мен әлеуметтік саясат өлшемдері жайлы 25
бабына сәйкес, адам өзі мен оның отбасының денсаулығы мен жағдайын ұстап
тұруға қажетті азық-түлікті, киім-кешекті, тұрғын үйді, медициналық күтім
мен әлеуметтік қызмет көрсетуді алуға құқылы, және оған тәуелді емес
жағдайлар бойынша жұмыссыздық, мүгедектік немесе қаражат көзінің өзгеше
жойылу жағдайында да қамтамасыз етілуіне құқы бар [11].
Кең мағынады әлеуметтік қорғау мағынасына халықтың қалыпты өмір сүруін
қамтамасыз етуге бағытталған мемлекет пен әлеуметтік институттардың
біріккен қызметі енеді. Ал тар мағынады әлеуметтік қорғау- бұл мемлекеттік
әлеуметтік кепілдемелердің, әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қорғаудың
жүйесі.
2010 жылдың ақпанның 1 күнгі №922 ҚР Президентінің Қазақстан
Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарында9
бекітілген бөлімде Басты бағыт: азаматтар үшін қызмет көрсетуде
азаматтардың көмекті қажет ететін тобына әлеуметтік қорғаудың тиімді
жүйесін құрудың негізгі бағыттары қарастырылған. Аса назар аударылатын
міндеттерге мыналар енген: зейнетақылардың оңтайлы және әлеуметтік әділ
деңгейін қамтамасыз ету, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жалдамалы
жұмысшылары мен өзіндік қамтылған халықты қамтуды арттыру, ең төменгі
күнкөріс дейгейінен төмен табысы бар халық үлесін төмендету, әлеуметтік
көмектің бастапқы деңгейін ең төменгі күнкөріс дейгейінен 100 % дейін
арттыру, арнайы әлеуметтік қызмет көрсетудің мемлекеттік стандарттарын
енгізу [12].
Қазақстанда қазіргі таңда халықты әлеуметтік қорғаудың жүйесі бірнеше
заңнамалық актілерге негізделген, және де Қазақстан халқының әлжуаз
топтарына әлеуметтік көмек беруді қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік
Бағдарламалардан қолдау табады.
Халықты әлеуметтік қорғау саласында мемлекет 2009-2010 жылдарға
арналған Жол картасы Бағдарламасын жүзеге асырды, 2020 жылға арналған Жол
картасы Бағдарламасын дайындады және жүзеге асыруда, халықтың жұмыспен
қамтылу-2020 Бағдарламасын жүзеге асыруда. Бұдан өзге, Жұмыспен қамту-2020
Бағдарламасында ҚР-дағы 2020 жылға дейінгі мекен-жайлық әлеуметтік көмекті
кемелдендіру бойынша негізгі бағыттар анықталған.
Бұған қоса, 2011 жылы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігі
халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасын өңдеп, ұсынды [13]. Оның негізінде
Қазақстан Республикасы халқының әлеуметтік қорғалу жүйесін кемелдендіру
бойынша Бағдарламаны жетілдіру болжанған.
Заң жүзінде бекітілген құжаттарға сәйкес, Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік қорғау жүйесі келесідей бағыттарды қамтиды:
- Отбасыны, аналық және балалық шақты қолдау жүйесі (тууға жәрдемақы,1
жасқа дейінгі балаларды күтуге арналған жәрдемақы);
- Әлеуметтік тәуекелдер пайда болып, әлеуметтік қызметтерді көрсету
қажет болғанда әлеуметтік қолдау жүйесі;
- Халықтың әлжуаз, аз қамтылған топтарын әлеуметтік қорғау жүйесі
(көпбалалы отбасылар, еңбекке жарамсыз халық);
- Зейнеткерлік жүйе;
- Тегін білім алуға қол жетімділікті қамтамасыз ету жүйесі (жалпы және
кәсіби);
- Міндетті медициналық көмекке кепілдік ету жүйесі;
- Мемлекеттік қызметкерлерді, бюджет саласы мен жас отбасыларды тұрғын
үймен қамтамасыз ету жүйесі;
Әсiресе дәрiгерлiктiң сапалы қызметтерiне қол жетімділік пен
Қазақстанның барлық азаматтарының бiлiмге қол жетімділігі тұрғындар үшiн
мейлінше тең мүмкiндiктерін қамтамасыз ететiнiн және жүйе қоғамда жұмыс
iстеуге мүмкiндiк бар екендігін, өмiр деңгейiнде теңсiздiк қысқарта отырып
әлеуметтiк лифттердің қоғамда жұмыс жасауына мүмкіндік беретінін ерекше
атап өткен жөн. Қазақстандағы әлеуметтік қорғаудың жүйесі қорғаудың үш
деңгейінен тұрады: базалық, міндетті және ерікті. Базалық деңгейде
мемлекет базалық өтемақылардың минималды мөлшерде төленуін қамтамасыз
етеді, міндетті деңгейде сәйкесінше ӘЖМҚ әлеуметтік төлемдері және өмірді
сақтандыру бойынша компаниялардан түскен сақтандыру төлемдері, және де
жинақтаушы зейнетақылық қорлардың төлемдері, ерікті жарналардың негізінде
қалыптасқан ерікті төлемдер деңгейінде жүзеге асырылады.
3-сурет – ҚР әлеуметтік қолдау жүйесі
Қазақстандағы әлеуметтік қолдау республикалық және жергілікті
бюджеттердің есебінен, және де халықты қоса есептегенде, азаматтардың
міндетті әлеуметтік сақтандыруы мен жинақтаушы зейнтақылық қамтамасыз
етудің жүйесін қамтиды.
Әлеуметтік саясат негізінде тиімді әлеуметтік қорғау жүйесін құру
жатыр. Әртүрлі елдер мен халықаралық ұйымдарда “әлеуметтік қорғау” түсінігі
әртүрлі қарастырылады. Өтпелі экономикалық елдерде “әлуметтік
қорғаныс”термині жаңа болып табылады.
Әлеуметтік қорғау – бұл қолайсыз жағдайларда (кәрілік, мүгедектік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айрылуы) байланысты
экономикалық белсенді бола алмайтын және лайықты еңбек ақы төленетін
еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қаматамасыз ете алмайтын азаматтар
үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл-ауқатттың белгілі бір деңгейін
қаматамасыз етуге арналған.
Әлеуметтік қорғау жүйесі кең мағынада бұл құқықтық, әлеуметтік, саяси
және экономикалық кепілдеме. Ол кепілдеме тіршілік затын қамтамасыз етуге
арналған жағдайларды жасайды:
- еңбекке қабілетті азаматтарға өз еңбек салымы есебінен, экономикалық
өзіндігі және кәсіпкерлігі есебінен;
- әлеуметтік осал қатардағы азаматтарға мемлекет есебінен, бірақ
мемлекет қойған күнкөріс минимумынан төмен емес.
Әлеуметтік қорғау жүйесі тар мағынада – бұл нарық жағдайындағы халықтың
белгілі бір тобындағы қиыншылықтарды төмендетуге бағытталған реттегіш
мемлекеттік жүйе.
Қазақстан мүше болып табылатын халықаралық еңбек ұжымының анықтауы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
1) тұрақты ақылы еңбекке ынталандыру;
2) негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ондай туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан айырылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
3) халықты әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына
арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
4) азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар мен
қызметтерге қол жеткізуі [14].
Әлеуметтік қамтамасыз ету – халықтың әлеуметтік осал қатарына (мысалы,
зейнеткерлер, мүгедектер) қатысты мемлекеттің конституциялық борышы.
Әлеуметтік қамтамасыз ету “адам капиталына” әсер етеді. Бұл міндетті түрде
денсаулық сақтауда, өнімді азайтуда, денсаулық жағдайын қайта қарауда және
сонымен бірге жұмысқа қабілеттікті қайта қарауда байқалады. Сәтсіз
оқиғаларды алдын ала тоқтату шаралары осы іс-шарада маңызды фактор болып
табылады. әлеуметтік қаматамасыз ету сонымен бірге квалификацияға, жұмыспен
қамту деңгейіне және сәйкесінше жұмыссыздыққа әсерін тигізеді. Еңбек
нарығындағы жұмыспен қамту орталығына шақырып, жұмыс табуға жәрдемақы бері
арқылы жағдай жасайды.
Қазіргі кезде көптеген батыс елдерде мынадай ойлар жүріп жатыр:
әлеуметтік қамтамасыз ету шығындар еңбек факторын “өте қымбат” қылады. Олар
еңбекақы шығындарының бір бөлігі болып табылады, сонымен бірге бәсекеге
қабілеттілікті төмендетеді және жұмысбастылық саласындағы саясатқа әсер
етеді.
Әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесін белгілі әлеуметтік топтарды
экономикалық және әлеуметтік әрекетті қамтамасыз етуге бағытталған шаралар
жиынтығы ретінде мінездеуге болады. Мемлекеттік саясаттың негізгі бағыты
болып, зейнетақыны сақтандыру, ауырған кездегі сақтандыру, сәтсіз
оқиғаларадан сақтандыру және жұмыссыздықтан сақтандыру облысындағы
әлеуметтік қорғаудың негізгі блогы сияқты әлеуметтік қолдау болып табылады.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі – әлеуметтік еңбек саласындағы реттеуші
механизмдерінің бастысының бірі. Ол үшін субъект байланысы арқылы
негізделген: жұмыс беруші – жұмысшы – мемлекет. Барлық әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің басты проблемасы болып, оны қаржыландыру табылады. Тек
қана әлеуметтік сақтандырудың барлық түрлерін анықтау маңызды, жұмыс
берушінің, жұмысшының, мемлекеттің, сақтандырудың маңызды бөлігі болып
көрсетілген көмекті төлем есебінен қаржыландыру және төлем мен әлеуметтік
қызмет көлемінің арасындағы тығыз байланысы табылады. Көмек көлемі
сақтандырылған жеке адамның алдын ала салымын ыңғайланады.
Әлеуметтік көмек – тіршілік жағдайын қолдауда объектіге көмекті
қамтамасыз ету міндетін мемлекеттің мойындауы, ал керекті кезде жағдайды
дамытуда мемлекеттің мойындауы.Әлеуметтік көмек принципі бойынша шаралар
бюджеттен қаржыландыруы және алушының жеке қажеттілігіне ыңғайлануды
қалайды. Бұндай көмек көлемі алдын ала төленген төлемдерге тәуелді емес.
Бірақ көмек көрсету кезінде екі жағдай ескерілу керек. Біріншіден, көмек
алушы адамдар арасында өз белсенділігін көрсету керек. Екіншіден, көмек
көрсетудің басқа жолы қалмағанда әлеуметтік саясат іске араласады. Жоғарыда
көрсетілгендердің негізінде әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылымы ұсынылады
[15].
Осылайша, әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылымы әлеуметтік қорғаудың
субъектілері мен объектілерін, құралдарын (ресурстар мен институттар),
механизмдерін және өмірлік стандарттар санынан тұрады. Белгілі тәуекелділік
санына сәйкес әлеуметтік қорғау құрылымы өзіне негізгі бағыттарды да
қосады.
Әлеуметтік қорғаудың нысандарын шартты түрде үш топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа ең төменгі табысы бар мұқтаж азаматтарға берілетін әлеуметтік
жәрдемақылар жатады.
Екінші топқа жұмыс қабілетін жоғалтқан жағдайға табыстың болмауы
есебінен берілетін жәрдемақылар. Бұл жағдайда табыстың қайта бөлінуінің
арғы жағында белгілі бір уақытта табыс пен әлеуметтік тәуекелдіктің бөлінуі
көрсетіледі. Адамның экономикалық белсенді өмірін алатын болсақ, онда
орташа әрбір жұмыспен қамтамасыз етілген азамат әлеуметтік қорғау жүйесіне
өз табысынан қанща төлем беріп отырса, сонша алатын болады.
Үшінші топқа жұмысқа қабілеті жоқ халық топтары жатады, олар негізінде
балалар мен зейнеткерлер, бұл жерде табыстар адамдардың өмір жасына
байланысты бөлінеді.
Әлеуметтік қорғау объектілері – республика халқы, әлеуметтік кластар,
әлеуметтік топтар, жеке азаматтар болып табылады.
Әлеуметтік қорғаудың негізгі субъектісі болып ғасыр бойында әр елде
мемлекет болып келеді, яғни әлеуметтік қорғау қызметінің орындалуын
қамтамасыз ететін әлеуметтік институттар мен ұйымдар. Бірақ олармен бірге
қорғаудың активті субъектілері болып мемлекеттік емес ұйымдар, ұжымдар,
жанұялар (өзара көмек), және жеке тұлғалар (өзіндік көмек)табылады. Маңызды
рөль қайырымдылық жүйесі ойнайды.
Әлеуметтік қорғау құрылымдық компоненті болып берілген қоғамға тиісті
белгілі стандарттар табылады. Халықтың әртүрлі табысының минималды көлемін,
минималды еңбекақы, минималды зейнетақы, балаларға арналған негізгі
стандарттардың бірі болып минималды күнкөріс бюджеті, яғни “күнкөріс
минимумы” табылады.
Күнкөріс минимумы жұмысшылардың, зейнеткерлердің, балалардың
қажеттіліктерін минималды деңгейде қанағаттандыруды қамтамасыз ету үшін
азық-түліктерді заттай тауарларды және қызметтерді әлеуметтік ыңғайлы
бағаға алу мүмкіндігін анықтайды.
Әлеуметтік қорғаудың маңызды институты болып әлеуметтік қамтамасыз
ету жүйесі табылады. Ол әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік көмектесу
қағидаларына негізделеді. Әлеуметтік қамтамасыз ету мемлекеттік, жеке,
фирмалық институт ретінде келеді. Халықты әлеуметтік қорғауда жұмыспен
қамту қызметтері, азаматтарды мамандық дайындау және қайта дайындау,
әлеуметтік көмектің мемлекеттік орталықтары маңызды рөльді ойнайды.
Әлеуметтік қорғау жүйесі белгілі бір қағидаларға негізделеді. Оларға
мыналар жатады:
- Әлеуметтік қорғау жүйесіндегі экономика және саясат арасындағы
байланыс қағидасы. Кедейлікпен күрестің қаруы болып тұтындың орташа
деңгейін көтеретін экономикалық өсу табылады. Саясатшылар кедейлерге
әлеуметтік көмекті көрсету шаралар жиынтығын анықтайды.
- “Жалпы тәуекелділікті сақтандыру” қағидасын “ынтымақтастық
жауапкершілік” қағидасымен үйлестіру. Адамның қолынан келетіннің бәрін
қоғам орындамайды. әр адам өзі үшін өмір сүреді, бірақ әртүрлі жағдайдың
себебінен ол жеке тұлғаны сақтандыруда осы қағиданы ұстанады.
- Әлеуметтік қорғау жүйесін құрудағы альтернативтілік қағидасы.
Әлеуметтік қорғау жүйесін құруда оның негізі болып табылатын:
қаржыландыру, ұйымдық құрылым, көлемі және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz