Жергілікті билік органдары
ЖОСПАР
Кіріспе 3
1. Діни қатынастар саласы және мемлекеттік биліктің теориялық негізідері
6
1.1 Діни қатынастар саласындағы мемлекеттік билік және жергілікті өзін- өзі
басқарудың қоғамда алатын орны 6
1.2 Діни қатынастар саласындағы мемлекеттік биліктің өзара байланысы 15
1.3 Жергілікті өзін-өзі басқаруға саласына әсер етуші діни факторлар 22
2. Шалқар аудандық ішкі саясат бөлімі ММ. ҚР – ғы жергілікті өзін –
өзі басқарудағы діни мәселелерді шешу 26
2.1 Шалқар аудандық ішкі саясат бөлімі ММ атқаратын негізгі қызметтері
және діни қатынастар мәселелері 26
2.2 ҚР – дағы жергілікті өзін – өзі басқарудағы діни қатынастардың ахуалы
28
2.3 ҚР – дағы діни бірлестіктердің негізгі көрсеткіштерін талдау 38
3. ҚР діни қатынастары және мемлекеттік басқарудың механизмін жетілдіру
жолдары 42
3.1 ҚР-ң діни қатынас саласындағы мемлекеттік биліктің даму
перспективалары 42
3.2 Қазіргі таңдағы діни қатынастар саласындағы мемлекеттік биліктің
көріністері 47
3.3 ҚР- дағы діни проблемалардың алдын алу шаралары 52
Қорытынды 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 58
Қосымша 1 60
Қосымша 2 61
Қосымша 3 63
Қосымша 4 63
Кіріспе
Қазақстан Республикасы демократиялы,зайырлы,құқықты және әлеуметтік
мемлекет,оның басты құндылығы адам,оның өмірі,құқығы және бостандығы.
Республика қызметінің негізін қалаушы принциптер мыналар: қоғамдық келісім
және саяси тұрақтылығы бар халықтың игілігі үшін экономикалық
даму,қазақстандық патриотизм,Парламентте немесе Республикалық референдумда
дауыс беру арқылы мемлекет өміріндегі маңызды мәселелерді демократиялық
жолмен шешу. Республикадағы Мемлекеттік билік ортақ, Конституция және
заңдар негізінде оның заңнамалық,орындаушылық және сот тармақтарының бөліну
принциптеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Мемлекет пен діни бірлестіктер арасында тығыз қарым-қатынас
орнағанын, жылдан-жылға діннің қоғамдағы орны,рөлі артып келе жатыр.
Бүгінгі күні жалпы елімізде 4,5 мыңнан астам діни бірлестік жұмыс істеп
тұр. Діни ғибадатханалар саны — 3,3 мың.
Елімізде дінаралық келісім мен татулықты нығайту мақсатында әлемге
үлгі болатындай істер атқарылып келеді. Бұл орайда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың
бастамасымен Астанада өткізіліп жүрген Әлемдік және дәстүрлі діндер
көшбасшылары съездерін айтсақ та жеткілікті.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ҚР-дағы діни қатынастар және
мемлекеттік биліктің теориялық негізі мен қызметін талдау және жергілікті
өзін-өзі басқарудағы діни қатынас саласының ерекшелігін қарастыру.
Мемлекеттік билік және діни қатынастағы жергілікті өзін-өзі басқару
проблемалары және оларды шешу туралы сөз болмақ.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына
жолдауы. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Ә.Дербісәлі Ислам және
заман, Ақтөбе облыстық қоғамдық–саяси газет, ғылыми–сараптамалық журнал
Қоғам және дәуір, халықаралық ғылыми журнал Қазақстанның ғылыми әлемі
және т.б.
Дипломдық зерттеу жұмыстың мақсаты мен міндеті. Діни қатынастар
саласындағы мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қызметін ұйымдастыру атты диплом тақырыпты жазу барысында, мемлекеттiк
билік органдармен азаматтардың өзара қарым-қатынастарда мүддесiнің
көрсетілуі және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мемлекеттік
заңдары, Қазақстан Республикасының Президентi мен Yкiметтiң актiлерi.
Сонымен қатар діни қатынастар проблемаларын шешуге қатысты ұсыныстар
ұсынылады және де аталған мақсатта жүргізіліп жатқан жұмыстар талқыланады.
Бұл мақсатқа сай,дипломдық жұмысты жазу барысында келесідей міндеттер
қойылады:
-Діни қатынастар саласындағы мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі
басқарудың қоғамда алатын орны;
-Діни қатынастар саласындағы мемлекеттік биліктің өзара байланысы;
-Жергілікті өзін-өзі басқаруға саласына әсер етуші діни факторларды реттеу;
-ҚР – дағы жергілікті өзін – өзі басқарудағы діни қатынастардың ахуалы;
-ҚР – дағы діни бірлестіктердің негізгі көрсеткіштерін талдау;
-ҚР-ң діни қатынас саласындағы мемлекеттік биліктің даму перспективалары;
-ҚР- дағы діни экстремизмнің алдын алу шаралары мен ұсыныстар.
Сонымен қатар,дипломдық жұмыста жергiлiктi өзін-өзі басқарудағы діни
қатынас саясатын жүргізу (Шалқар аудандық ішкі саясат бөлімі ММ
негізінде), оны дамыту мақсатында жүзеге асатын қажетті іс-шаралар
нәтижелілігін байқаймыз. Мұнда мемлекеттік биліктегі діни қатынас саласымен
жәнеде Шалқар аудандық ішкі саясат бөлімі ММ жақын танысуға мүмкіндік
берілген.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде, шетелдік
тәжірбиеге және отандық ғылымдардың мемлекеттік билік және жергілікті өзін-
өзі басқарудағы діни қатынас саласы бойынша еңбектері,идеялары мен
тұжырымдамалары алынды.
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының мемлекеттік және
жергілікті өзін-өзі басқарудың заңдық нормативтік актілері, Діни қызмет
және діни бірлестіктер тіралы заң, электронды үкіметті дамыту
бағдарламалары және республикадағы мерзімді баспа материалдары
пайдаланылды.
Жұмыстың қолданбалы құндылығы. Дипломдық зерттеу жұмысын жоғары және
орта оқу орындарында тақырыпқа қатысты пәндерге қосымша материал ретінде
пайдалануға болады.
Жұмыстың мақұлдануы. Дипломдық зерттеу жұмысы Қ.Жұбанов атындағы
Ақтөбе мемлекеттік университетінің Экономика факультетінде орындалды.Бұл
дипломдық жұмыс Мемлекеттік басқару және маркетинг кафедрасының 2012
жылдың мамыр айындағы мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі үш
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады. Жұмыс көлемі 60 бет. Сонымен қатар,дипломдық зерттеу
жұмысында 3 кесте, 3 сурет және 4 қосымша бейнеленіп отыр.
1. Діни қатынастар саласы және мемлекеттік биліктің теориялық негізідері
1.1 Діни қатынастар саласындағы мемлекеттік билік және жергілікті өзін- өзі
басқарудың қоғамда алатын орны
Мемлекеттің пайда болуы туралы этнография жəне тарих ғылымдары оның
пайда болуы туралы күннен-күнге жаңа мəліметтер беруде. Осындағы
мәліметтердің бірі: Діни теория –мемлекеттік биліктің пайда болуының
құдайлық бастамасын негізге алады, барлық билік құдайдан деген
тұжырымдаманы бекітіп, жақтайды.Өзінің діни мазмұнына қарамастан, бұл
теория бірқатар шынайы жағдайларды көрсетеді. Нақты айтқанда, алғашқы
мемлекеттердің теократиялық нысандарына –абыздар билігін, шіркеудің ролін,
діни жəне əкімшілік орталықтар арасындағы билік бөлінісін айтады. Бұл
теорияның көрнекті өкілдерінің бірі – Фома Аквинский [4].
Мемлекетке дейінгі кезеңдегі əлеуметтік биліктің ерекшеліктері болып
мыналар табылады:
-ол тек бір ру көлемінде ғана таралды, оның еркін білдірді жəне
қандық туыстыққа негізделді;
-тікелей қоғамдық болып табылды, алғашқы қауымдық демократияның, өзін-
өзі басқарудың бастамаларының негізінде қалыптасты;
-бұл биліктің биліктік органдары ретінде рулық жиналыстар,
ақсақалдар, əскербасылары жəне т.б. қызмет етті, олар алғашқы қауымдық
қоғамның өмір сүруінің маңызды мəселелерін шешіп отырды.
Мемлекет – бұл арнайы басқару жəне мəжбүрлеу аппараты бар, қоғамның
өкілі бола тұра, оны басқаратын жəне оның дамуын қамтамасыз ететін,
бұқаралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы.
Мемлекеттік билікке сипаттама берместен бұрын əлеуметтік билікке
анықтама беріп алу қажет. Əлеуметтік билік – бұл адамдарың кез-келген
бірігуіне тəн үстемдік пен бағынушылық қатынастары, бұл кезде бір
тұлғалардың билік құрушылардың еркі мен əрекеттері басқа тұлғалардың
бағынушылардың – еркі мен əрекеттеріне үстемдік құрады. Əлеуметтік билік
кез-келген ұйымдасқан, белгілі бір дəрежеде тұрақты адамдар тобына – руға,
тайпаға, отбасына, қоғамдық ұйымға, партияға, мемлекетке, қоғамға жəне т.б.
тəн.
Мемлекеттік билік əлеуметтік биліктің ерекше бір түрі ретінде көрініс
табады. Бұл мемлекеттік мəжбүрлеуге сүйенген, субъектілер арасындағы
үстемдік жəне бағынушылық сипаттағы бұқаралық саяси қатынас. Мемлекеттік
биліктің ерекшеліктері:
1. Бұқаралық билік. Ол бүкіл қоғамның, халықтың атынан қызмет етеді
жəне өз қызметінде бұқаралық негізге – қазына мүлкіне, өз кірістеріне,
салықтарға ие.
2. Аппараттық билік. Ол аппаратқа, мемлекеттік органдар жүйесіне
сүйенеді жəне олар арқылы жүзеге асырылады.
3. Заң қолдайтын билік. Сол себепті, ол аппарат пен заң нормаларының
көмегімен елдегі барлық халық үшін міндетті сипатты иеленеді.
4. Егеменді билік–ол кез-келген биліктен дербес жəне тəуелсіз.
5. Заңдастырылған билік. Яғни, ол заңды негізді жəне қоғамдық тануды
иеленген.
Кесте 1. Мемлекет терминінің ұғымы және мемлекет белгілері
Е с к е р т у: Мемлекет ұғымының негізгі түсінігі және мемлекет
белгілерінің жіктелуі
Мемлекеттік билік - тікелей мемлекеттің өзі жүргізетін немесе өзінің
атынан жүргізуге өкілеттілік беріп, өз жәрдемімен өзге бір ұйым, мекеме
арқылы жүргізетін қоғамдық биліктің бір түрі, мемлекеттік басқару
органдарының жиынтығы. Мемлекеттік билік өз қырын өзгелерге тану үшін
мәжбүрлеу күштеріне арқа сүйейді. Мәжбүрлеу жоқ жерде мемлекеттік билікте
жоқ, мәжбүрлеу тек тарихи жағдайға және билік болмысына қарай басқа
мазмұнда, әр түрлі нысанда көрініс береді. Сондай-ақ, мемлекеттік билік
қатынастары ырық жүргізу сипатында болады және өз құрылысына орай үстемдік
пен бағыныштылық әрі жетекшілік пен мойынұсынушылықтан құрылады. Ол
қызметіне қарай төмендегідей болып бөлінеді:
• заң шығарушы;
• атқарушы;
• сот билігі.
Билік объектісі мен субъектісінің қарым - қатынасына қарай:
• авторитарлық;
• тоталитарлық;
• демократиялық болып бөлінеді.
Басқа қоғамдық билік түрлерінен ажыратуға негіз болатын мемлекеттік
биліктің белгілері мыналар:
• жалпы биліктің бүкіл қоғамға жүруі;
• жария-саяси сипатта жүруі;
• мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенуі және арнайы адамдар мемлекеттік
қызметкерлер арқылы жүзеге асырылуы [26].
Қазіргі уақытқа дейін әлеуметтік – экономикалық дамудың ғылыми
негізделген мақсаттарына қол жеткізудің қарастырылып отырған құралдар
құрамында халық шаруашылықтық басымдықтарды дәл осындай ғылыми негіздеу
қажетті орнын алмағандығын ерекше атап өтукерек. Бұл құралдың басқалардан
қағидалы түрдегі ерекшелігіне көңіл аударатын болсақ: ол экономика дамуының
мақсаты мен оны мемлекеттік реттеу арасында аралық жағдайды қамтиды. Осы
тұста мақсатқа экономикалық басымдылықтар бағынышты сипат алады және оның
мәнісін білдіреді, ал мемлекеттік реттеуге қатысты – бастапқы орында
болады. Бұл реттеудің көптеген механизмдері, алдын ала белгілі экономикалық
басымдықтарды қамтамасыз ету арқылы мақсатқа жетуге қызмет ететіндігін
білдіреді.Осылайша жоғары айтылғандарды негізге ала отырып, мемлекеттік
реттеудің бастапқы қалпымен оның негізгі бағыттарын бейнелейтін келесі
кестені ұсынуға болады (Қосымша 1 қараңыз).
Бұл қосымшадағы үзік сызықтар арқылы қосылған бөліктер өзара тығыз
байланыстылықты білдіреді. Егер микроэкономика макроэкономиканың негізін
қаласа, ал макроэкономикалық мәселелерді мемлекеттік реттеу, нарықтық
реттеу механизмдерін тиімді қолдану үшін тиісті жағдайлар жасайды.
Мемлекетті сан қилы қызметін атқаратын механизмі болады. Мемлекеттің
механизмі – белгілі түрде ұйымдастырылған, ішкі тұтастығымен және өзара
байланыстылығымен сиппатлатын мемлекет органдарының жүйесі. Әр мемлекеттің
механизмі оның тарихи, әлеуметтік, ұлттық, экономикалық, географиялық, т.б.
ерекшеліктеріне байланысты құрылады. Дегенмен, барлық мемлекеттерге бірдей
тән органдар болады. Негізінен, олар – құқықтық тәртіпті сақтайтын,
мемлекеттің ішкі қауіпсіздігін, сыртқы тәуелсіздігін қорғайтын органдар.
Мұндай органдар әр дәрежеде, әр көлемде барлық мемлекеттерде болады.
Мемлекет механизміне тән заңдылық – оның органдары тек мемлекет қызметін
атқаруға қажет болғанда ғана құрылады. Екінші заңдылығы – бірінің қызметін
бірі қайталайтын органдардың болмауы. Мемлекет механизмінің құрылымы
мемлекеттік органдардан, мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардан және
мемлекетттік қызметкерлердің, ұйымдық қаржылардан, сондай-ақ мемлекеттік
қызметтерді қамтамассыз етуге қажет ықтиярсыз көндіру күштерінен тұрады.
Мемлекетттік органдар өкіметтік қызметтерін жүзеге асырудың барысында өзара
тығыз байланысты болатындығын атап көрсеткен жөн.
Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік қызмет туралы" Заңы бар. Онда
мемлекеттік қызметкер, мемлекеттік қызмет ұғымдарына анықтама берілген.
Мемлекеттік қызмет — мемлекеттік қызметкердің мемлекеттік биліктің
міндеттері мен қызметтерін іске асыруға багытталған мемлекеттік
органдардағы лауазымдың өкілеттіктерін атқару жөніндегі қызметі.
Мемлекеттік қызметкер — мемлекеттік органда белгіленген тәртіппен ақы
төленетін қызметті иеленген және мемлекеттін міндеттері мен қызметін іске
асыру мақсатында қызметтік өкілеттігін жүзеге асыратын Қазақстан
Республикасының азаматы.
Мемлекеттік қызметкерлер екі түрге бөлінеді: саяси және әкімшілік
қызметкерлер. Саяси-мемлекеттік қызметкер — тағайындалуы (сайлануы),
қызметтен босатылуы және қызметінің айқындаушы-саяси сипаты бар және саяси
мақсаттар мен міндеттерді іске асыруға жауапты мемлекеттік қызметкер.
Мысалы, премьер-министр, министрлер, агенттіктердің төрағалары, әкімдер.
Әкімшілік-мемлекеттік қызметкер — мемлекеттік саяси қызметкерлер қатарына
кірмейтін, мемлекеттік органда тұрақты кәсіби негізде қызметтік өкілеттігін
жүзеге асыратын мемлекеттік қызметкер. Мысалы, сот орындаушысы, сот
мәжілісінің хатшысы, аудандық оқу бөлімінің меңгерушісі және басқалары.
Мемлекеттік қызмет мынадай қағидаттарға негізделеді:
• заңдылык;
• патриотизм, отан сүйгіштік сезім, іс-әрекет;
• мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармағына
бөлінуіне карамастан мемлекеттік қызмет жүйесінін біртұтастығы;
• мемлекет мүдделерінің алдында азаматтардын құқығы;
• бостандықтары мен заңды мүдделерінің басымдығы;
• жұртшылыққа бірдейлігі (қолы жететіндігі);
• азаматтардың мемлекеттік қызметке тұруға еріктілігі;
• мемлекеттік қызметкерлердің өз ісіне маманданғандығы мен
біліктілігі
және кәсіби мығымдылығы (принципшілдігі);
• мемлекеттік қызметкерлердің бақылауда болатындығы және есеп беріп
тұратындығы;
• мемлекеттік қызметкерлердің өз міндеттерін адалдықпен,
бастамашылдықпен атқарып, ерекше маңызды әрі күрделі тапсырмаларды
орындағаны үшін мадақталып көтермеленуі;
• бірдей жұмысқа тең еңбекакы алатындығы;
• бағынышты мемлекеттік қызметкерлер мен төменгі мемлекеттік органдар
қызметкерлерінің жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды
қызметкерлерінің өздерінің өкілеттігі шеңберіндегі шешімдерін орындаудың
міндеттілігі;
• мемлекеттік құпия больш табылатын немесе заңмен қорғалатын құпиядан
басқа, қоғамдық пікір мен жариялылыктың ескеріліп отыратындығы;
• мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық және әлеуметтік тұрғыдан
корғалатындығы;
• мемлекеттік қызметкерді қызметтік міндеттерін орындамағаны немесе
көңілдегідей етіп орындамағаны үшін және өз өкілеттігін асыра пайдаланғаны
үшін жеке басы жауапты;
• мемлекеттік қызметкерлердін біліктілігін үздіксіз арттырып отыруы.
Мемлекеттік қызмет негізінен екі қызмет атқарады. Оларды төмендегі
2 кестеде толық көрсетілген.
Кесте 2. Мемлекеттік қызмет түрлері
Ес к е р т у: Мемлекеттік қызмет түрлерінің негізгі атқаратын
қызметтері
Қазақстан Республикасы демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік
мемлекет, оның басты құндылығы адам, оның өмірі, құқығы және бостандығы.
Республика қызметінің негізін қалаушы принциптер мыналар: қоғамдық келісім
және саяси тұрақтылық, бар халықтың игілігі үшін экономикалық даму,
қазақстандық патриотизм, Парламентте немесе республикалық референдумда
дауыс беру арқылы мемлекет өміріндегі маңызды мәселелерді демократиялық
жолмен шешу.Республикадағы Мемлекеттік билік ортақ, Конституция және заңдар
негізінде, оның заңнамалық, орындаушылық және сот тармақтарының бөліну
принциптеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы,
мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын, ел
iшiнде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн ең
жоғары лауазымды тұлға.Қазақстан Республикасындағы биліктің заң шығарушы
тармағы қос палаталы Парламент арқылы жүзеге асырылады. Парламент тұрақты
негізде жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады.
Үкiмет Қазақстан Республикасының атқарушы билiгiн жүзеге асырады,
атқарушы органдардың жүйесiн басқарады және олардың қызметiне басшылық
жасайды. Қазақстан Үкіметін Конститутцияда көрсетілген тәртіп бойынша
Республика Президенті құрады.
Мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардың биліктік өкілеттіліктері
болмайды. Олар экономика, білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, ғылым,
спорт, және т.б. салаларда жалпы әлеуметтік қызметтерді атқарады.
Мемлекеттік қызметкерлер – бұлар басқару ісімен арнайы түрде айналысатын
айрықша топ құрайтын санаттағы адамдар болып табылады. Мемлекеттік
қызметкерлердің құқықтық жағдайы арнайы заң арқылы реттелінеді, онда
мемлекеттік қызметкерлердің түрлері және міндеттері мен құқықтары
айқындалып көрсетіледі.
Демократиялық құқықтық, әлеуметтік мемлекет ғасырлар сынағынан өткен
принциптерге негізделіп құрылады. Мұндай мемлекеттердің механизмі мынандай
органдардан тұрады:
1. Өкілдік органдар. Қазақстан Республикасында өкілдік органдар екіге
бөлінеді:
1) Жоғары өкілдік орган – Парламент. Парламент – бірден –бір заң
шығаратын орган.
2) Жергілікті өкілдік органдар – облыстық, аудандық, қалалық
мәслихаттар.
2. Мемлекет басшысы. Қазақстанда мемлекет басшысы –
Президент.президент мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс
істеуін және үкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін
қамтамассыз етеді.
3. Атқарушы орган. Қазақстанда жооғары атқарушы орган – Үкімет.
Жергілікті атқарушы органдар - әкімшіліктер.
4. Орталық басқару органдары. Қазақстанда оларға: министрліктер,
мемлекеттік комитеттер, агенттіктер, ведомстволар жатады.
5. Сот органдары. Қазақстанда оларға: Жоғары Сот, жергілікті соттар,
әскери соттар жатады.
6. Прокуратура. Ол заңдардың біркелкі орындалуын қадағалайтын орган.
7. Әскер. Оған мемлекеттің әр саладағы қарулы күштері жатады.
8. Барлау, қарсы барлау органдары.
9. Абақты, бас бостандығынан айырылған адамдарды ұстап тұратын
орындар.
Мемлекеттік механизмінің негізгі құрылымдық бөлімі – мемлекеттік
орган. Мемлекеттік орган дегеніміз – билік өкілеттіктерге ие, мемлекет
қызметтерін жүзеге асырушы ұйым. Мемлекеттік орган мемлекеттік
қызметкерлерден тұрады, бұлардың айрықша түрі – лауазымды тұлғалар болып
табылады. Мемлекетік қызметкерлерді материалдық игіліктерімен қамтамассыз
ету қоғамның міндеті [7].
Мемлекеттік органның биліктік өкілеттері болады. Олар:
-атқарылуы міндетті болып келетін нормативтік- құқытық актілерді
қабылдау үшін берілген мүмкіндіктер;
-мемлекетік органдар қабылдаған актілерді басшылыққа алып, алуан
түрлі әдістерді қолдана отырып мемлекет бағдарламаларын жүзеге асыру,
оларды орындауды қамтамассыз ету болып табылады.
Мемлекеттік органдар түрлі негіздер бойынша жіктеледі ( 2 Қосымшаны
қараңыз):
1. Туынды тәсілдер бойынша:
а) Бастапқы (өкілдік берілген) органдар, мысалы, мұрагерлік монархия,
парламент, президент. Бұл органдар басқа қандай бір органдар арқылы
құрылмайды;
б) Туынды (үкімет, прокуратура,т.б). Бұларды бастапқы органдар құрады
және бұларға үкіметтік (биліктік) өкілеттерді солар береді.
2. Биліктік өкілеттіктердің көлемі бойынша:
а) Ең жоғары (үкімет);
б) Жергілікті (әкімшілік);
3. Құзырларының ауқымдылығы бойынша:
а) Құзырлары жалпылама болып келетіндері (үкімет);
б) Құзырлары арнайы түрде белгіленіп берілетіндері (ішкі істер
органдары).
4. Билік бөлінісі қағидаттары бойынша:
а) Заң шығару органдары (Парламент);
б) Атқарушы(Әділет және т.б. министірліктері);
в) Сот органдары (соттар);
5. Шешім қабылдау тәртібі бойынша:
а) Алқалы органдар, яғни шешімді алқалы түрде қабылдайттындар
(Парламент,Үкімет және т.б.)
б) Жеке дара басшылық органдар, яғни шешімді жеке дара басшылықпен
қабылдайтындар (Президент, министрліктер, комитеттер).
Саяси және мемлекеттік билік, оның ерекшеліктері мен міндеттері.
Саяси биліктің ерекшеліктері:
-Ол - адамдардың үлкен тобының мүддесін қорғайды, ол топтың қоғам
экономикасындағы ролі басым болады да, қоғам сол тап мүддесі тұрғысынан
басқарылады.
-Қоғамдағы басшылық көбінесе сол топ өкілдерінің қатысуымен мемлекет
арқылы, қоғамдық- саяси ұйымдар мен саяси көсемдер арқылы жүргізіледі.
-Саяси биліктің ерекшелігі - арнайы басқару ісімен шұғылданатын
ерекше кәсіби топтардың болуы.
Мемлекеттік саяси режим – мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асыру
әдістерінің жиынтығы. Саяси режимнің түрлерінің жіктелуін төмендегі
3 кестеден көруге болады.
Кесте 3. Мемлекеттік саяси режим түрлері
Е с к е р т у: Мемлкеттік саяси режим түрлернің негізгі атқаратын
қызметтері және жіктелуі
Саяси биліктің қасиеттерінің бірі - оның ең жоғарғы, басты
айқындаушы, шешуші күш ретіндегі ықпалы. Екінші қасиет - биліктің
иерархиялық сипат алуы. Келесі қасиет - үстемдікті шоғырландыруға және
монополизациялауға ұмтылу. Саяси билік қоғамда көбінесе мемлекеттік билік
арқылы жүзеге асады. Мемелекеттік билік саяси биліктің бір түрі. Оның
ерекшеліктері:
1) Ол белгілі бір территориясында ерекше аппарат арқылы жүргізілетін
билік.
2) Мемлекеттік билік өзінің күштеу аппатарына сүйенеді.
3) Мемлекеттік билік монополиялық сипат алады.
Жергілікті билік органдары.Әкімдік — Қазақстан атқарушы билігінің
аймақтағы органы.Әкімдік басшысы әкім, ол республика Президенті мен
Үкіметінің облыстағы өкілі боп саналады. Облыстың, республикалық маңызы бар
қалалардың және астананың әкімдерін қызметке Қазақстан премьер-министрінің
ұсынысымен Президент тағайындайды.
Басқа әкімшілік-аумақтық бірлік әкімдері Қазақстан Президенті белгілеген
тәртіп бойынша тағайындалады немесе сайланады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты — елдің азаматтық, қылмыстық
және басқа да жергілікті сот істері бойынша заңда көзделген
процессуалдық формада олардың қызметін қадағалап, сот практикасы мәселелері
бойынша түсініктеме беретін жоғарғы сот органы. Оның мәртебесі Қазақстан
Конституциясы мен “Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі мен соттар
мәртебесі туралы” Конституциялық заң жазылған. Жоғарғы Сот Төрағасы,
Жоғарғы Сот алқасының төрағалары мен соттары Республика Президентінің
ұсынуымен Сенатта сайланады. Сот төрелігін Қазақстанда тек қана соттар
жүзеге асырады [25].
1.2 Діни қатынастар саласындағы мемлекеттік биліктің өзара байланысы
Тарихи жадыға тиеселі адамзат тарихының бойына көз жүгіртер болсақ,
онда діндарлықтың адамзат тарихын басынан аяғына дейін толық қамтып
жатқандығын көреміз. Қаншама рет діннің ақыры келді деген сөз айтылса да ол
қазірдің өзінде әлемдік өмірдің негізгі қалыптастырушы факторларының бірі
болып табылады. Діннің халықтар өміріндегі алатын орнының зорлығы
соншалықты діндердің негізін түсінбей жатып сол діндерді ұстанатын
халықтардың мәдениеті туралы толық көзқарас қалыптастыру мүмкін емес.
Біздің ойымызша, діннің анықтауыш қызметі оның әлеуметтілікті
қалыптастыруында, яғни адамдар қарым-қатынасын реттеуде болса керек.
Өйткені религия, сөзінің этимологиялық бастапқы мәнінің өзі де
біріктіру, байланыстыру, қатынасты қалыптастыру дегенді білдіреді.
Дін адамдардың бірлестігін және ұйымдастығын қалыптастырушы идеологиялық
механизм. Діннің мазмұны әлеуметтік мәні бар негізгі құндылықтарды қасиетті
деп танудан тұрады.
Мәдениеттегі діннің рөлін әрбір мәдениеттің жүйе құрастырушы факторы
деп анықтауға болады.
Дін — қоғамдық құбылыстардың ішіндегі ең күрделісі. Діннің мән-
мағынасын қаншама ғұламалар ашып көрсетуге талпынған болатын. Дегенмен
діннің бастауы мен тұңғиық терең мәні ел көзінен тасада қалып қойды
Қорқыныш-үрей де, сүйіспеншілік те, ата-бабаларды қастерлеу де діни
сенімнің өз алдына жеке тұрған бастауы бола алмасы анық. Егер религия —
(дін) терминіне келер болсақ, латын тілінен дәлме-дәл аударғанда байлау,
екінші қайта оралу дегенді білдіреді.
Дін -деп адамдардың қасиетті байланысты іздеу және табу барысыңда қол
жеткізетін бірлестігінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін методологиялық
механизмді атайды.Діннің негізінде рәсім тұр. Рәсім деп жеке тұлғаның
әлеуметтік ісәрекетін қатал қадағалаушы ережелер жиынтығын айтады. Өкімет
пен азаматтық қоғам институттары пайда болмай тұрыпақ рәсім адамдар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеп, қоғамдық тәртіпті сақтауға болысқан.
Дамыған діндердің ортақ мүддесі — қақтығыссыз, кикілжіңсіз өмір сүру. Бір
құдайға табынушы діндердің алғашқысы — иудаизмнің өзінде қауымдастар
арасындағы жанжалды бүкіл көпшілік алдында ортақтаса шешу принципі қабыл
алынған болатын. Діни бірлестік бұл жерде қауым арасында үйлесімді тіршілік
етуді көздейтін және бейбіт-тыныш өмір сүрудің кепілі бола алатын дәрежеде
көрсетілген. Дін — бейбіт өмірдің субстанциясы. Дін арқылы көпшілік
арасында кең танымал бейбіт сүйгіштік идеясы тарайды [9].
Жалпы қандай да болмасын қауымның тұрақты әрі үзіліссіз, ұдайы
дамуының және қызмет етуінің түпкі себебі сол қауым мүшелерінің әлеуметке
лайық, мақсат-мүделлі іс-әрекетіне көп байланысты екендігі кімге де болса
түсінікті нәрсе.
Бастапқыда дін өкіметпен, мемлекетпен тығыз байланыста өмір сүрді.
Мысалы, қола дәуіріндегі көптеген мәдениеттерде саяси және рәсімдік немесе
діни қызметтерді бөліп жару өте қиын болатын. Көне шығыс өркениеттерінде
діни ұйымдар мемлекеттік басқару ісіне тікелей араласатын еді. Бұндай күйді
біз орта ғасырлық Еуропа тарихынан да кездестіреміз. Еуропада тек Жаңа
Дәуірдегі ірі рухани төңкерілістен кейін ғана жағдай мүлдем басқаша болып
өзгереді. Қайта Өрлеу кезеңінен басталған өзгерістер нәтижесінде еуропалық
қоғамдық-мәдени өмір шіркеу қарамағынан, оның қатал бақылауынан бірте-бірте
босана бастайды. Бұл процесс реформация нәтижесінде жылдамдап, қарқын
алады. Мәдениеттің зайырлылық принципіне өтуі саяси-қоғамдық және
экономикалық құндылықтардың пайдалану аясының кеңеюімен, ғылыми зерттеулер
мен техникалық шығармашылықтың қарқынды дамуымен етене байланысты жүріп
отырды. Қоғамның, жеке адамның дін ықпалынан айырылуы шіркеудің өкіметтен,
мемлекеттен шеттеуіне, соның нәтижесінде оның саяси құрылымдар қатарынан
жеке бастың еншілігіне қарай ығысуына, яғни мемлекеттен азаматтық қоғам
аясына ауысуына әкеліп соқты.
Батыс адамзаты өкімет билігінің заңға негізделген легалды түріне
көшкен сәтте Шығыста әлі де болса сакралды (қасиетті) және профанды
(қарапайым күнделікті), діни және зайырлы бастамалардың біте қайнасып жатуы
көзге ұрады. Соның айғағы ретінде исламдық әлем мен қытайдың ұлы
мәдениеттерін мысал ете кетуге болады [13].
Христиан және буддизм дінімен салыстырғанда дүние жүзілік діндердің
тағы бірі — ислам адамдардың күнделікті тіршілігіне көп араласады.
Сондықтан болар исламда дін мен саясаттың, діни ұйымдар мен мемлекеттік
органдардың байланысы тамырын тереңге жайған.
Ислам мен оның өкімет билігі құрылымдарымен ара қатынасын байыптау
Қазақстандағы дін мен азаматтық қоғам мәселесін қарастырғанда қажет болады.
Қазақстан Республикасының ата заңы — Конституциясы бойынша дін мемлекеттен
алшақ бөлінген, ол дегеніміз жоғарыда аталғандардың әрқайсысы өз алдына
өзінің қызметтерін атқарады әрі бір-біріне кедергі етпейді деген сөз.
Біздің республикамыздың азаматтарының қандай дінді ұстанам деуі, яғни, ар-
ождан еріктілігі Қазақстан Республикасының Конституциясына, Азаматтық
Кодексіне, Қазақстан Республикасының діни бірлестіктер және дін тұту
еркіндігі туралы Заңдарына негізделеді.
Қазақстан Республикасында заң жүзінде бекітілген шіркеу, мешіттің
мемлекеттен бөлінуі діннің мемлекетке ешбір етер ықпалы жоқ дегенді
білдірмесе керек. Қандай да болмасын мемлекет азаматтардан тұрады, ал
олардың өзіндік наным-сенімдері, соның ішінде діни наным-сенімдері бар
болатын болса, онда мемлекет те өзін толығымен діннің ыкдалынан тысқарымьш
деп сезіне алмайды. Діни факторды ескермей маңызды әлеуметтік процестерді
қарастыру және олардың мәселелі тұстарын шешу мүмкін емес екендігін бүгінде
елдің бәрі мойындайды. Дін елдің бәріне, көпшілікке түсінікті түрде адамзат
тарихының мәні мен ерекшелігі туралы сұрақ қояды, адамшылық идеясын алға
тартады, адамгершілікті тұлға, ар-ождан, ұят туралы көзқарастарды
қалыптастырады. Діни қажеттіліктер әсіресе қоғамдық қарым-қатынастардың
күрт өзгеріске ұшыраған, түбегейлі жаңашыл бағыт ұстанған қиын-қыстау
өтпелі кезеңдерінде өте маңызды болары сөзсіз, өйткені дәл сондай шақтарда
жеке тұлғаның өзінің болашағына деген үміті жоғалып, өзіне деген сенімінің
азаятындығы белгілі. Сондықтан болар, КСРО-ның ьщырауы, яғни алғы шептегі
қоғамдық мұрат — коммунистік бақытты болашақтың жүзеге аспай қалуының
нәтижесінде адамдардың көпшілігі әр түрлі діни конфессияларға,
бірлестіктерге бет бұрды. Қазірде Батыста болсын, Шығыстың көптеген зайырлы
мемлекеттерінде болсын, солардың арасында бізде де дін азаматтық қоғамның
біріктіруші-бақылаушы механизмі ретінде қарастырылады. Азаматтық қоғамдағы
діннің негізгі қызметі оның мәдени-әлеуметтік жүйенің бірлігін сақтап
қалушы күш болып табылатындығында. Көптеген діни бірлестіктер өздерінің
діни насихатын шаруашылық қызметімен қоса ала жүреді, нәтижесінде
республика территориясында кіші жеке меншік ұжымдар мен фирмалар пайда
болып, экономиканың дамуына және жаңа жұмыс орындарының пайда болуына
әсерін тигізеді. Шіркеулер мен мешіттер қаражаттан тапшылық көретін
кемтарларға, кәрі-құртаңдарға, жалғызіліктілерге және қайырымдылық
көрсетуді де ұмытпайды. Діни ұйымдардың бүкіл қаржы-қайрат, іс-әрекеттері
бейбітшілік, төзімділік және сүйіспеншілік мұраттарын өмірге енгізу үшін
бағышталған.
Саясаттағы ислам - ислам барлық болмыс пен фәни, адам өмі- ріндегі ең
маңызды ұғымдардың бірі. Ислами ұғымда бұл дін - абсолютті құдірет иесі
Жаратушы тарапынан ең алғашқы адамнан ең соңғы адамға дейінгі барлық
адамзатқа және заманаға жіберілген дін. Ислам сөзінің түбірі арабшадағы
"сәлиме", "силм" етістігі. Бұл сөздер сөздікте бейбітшілік, тыныштық,
амандық, татулық, келісім, мойынсыну, сенімділік дегенді білдіреді. Ислам
сөзі сенім мен ұжданды да қамти отырып, бұларға қоса бейбітшілік пен
татулықты, жүгіну мен тепе-теңдікті, әсілі, тұтастай өмір сүру салтын
білдіреді. Ислам - Құран Кәрімде есімдері аталған барлық пайғамбарларга
жіберілген иләһи (тәңірлік, құдайы) діндердің ортақ аты. Құран Кәрім
аяттары бойынша мұсылмандар Аллаһ Тағалаға, оның елшісі Мұхаммедке (с.а.у.)
және мұсылман әміршілерге бағынуға міндетті. Мұсылмандардың істерін
реттеуші басшы еркін сайлау арқылы қызметке келеді. Ислам құқығында "бигат"
деп аталатын дауыс беру азаматтардың ерікті түрде ризашылық білдіруімен
болады. Қоқан-лоқымен, яғни күшпен жасалған биғат жарамсыз болып табылады.
Басшының міндеті - аяттарда көрсетілген қағидалар негізінде және кеңесе
отырып елді басқару. Кеңесе отырып басқару исламдагы мемлекет басқару
жүйесінің басым сипаты болып табылады.
Зайырлы мемлекеттер діннің үстемдігіне де, дінді насихаттауға да заң
бойынша жол бермейді. Дегенмен, зайырлы мемлекет пен атеистік мемлекеттің
арасын ажырата алмайтын жағдай ТМД елдерінде, қазақстандық қоғамда да жиі
кездеседі. Төркініміз — кеңес үкіметі ұлт десе ұлтшыл деп айыптауға дайын
тұратын еді. Енді бүгін дін десе, әсіресе ислам діні туралы сөз бола
қалса, ол дінді ұстанушыларға экстремист, террорист, ваххабист
дейтіндер көбейді. Шындығында мұндай анықтаманы тек сот бере алады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында дін мемлекеттен бөлінген
делінбеген. Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы
Қазақстан Республикасының заңының 4-бабында Діни бірлестіктер мемлекеттен
бөлінген — делінген. Ал Конституция заңының бірінші бабында Қазақстан
зайырлы мемлекет деп жариялаған.
Демократиялық қоғамда дін міндетті мемлекеттік мәртебеге ие емес,
бірақ оның өз орны бар. Конституциямыздың 5-бабында: Қазақстан
Республикасында идеологиялық және саяси әр алуандылық танылады, —
делінген. Дін тек идеология ғана емес, дегенмен, Конституцияның бұл
тұжырымы дүниеге деген әр түрлі көзқарастың (идеологияның) заң алдында
теңдігін, бірақ ешқайсысының анық міндетті еместігін көрсетеді.
Конституцияның бұл бабынан экстремистік, радикалдық емес идеологиядан
басқалар, діни де, атеистік те көзқарастар мәдени өмірімізде, бұқаралық
ақпарат, сондай-ақ азаматтардың қалауына байланысты меншік түріне
қарамастан оқу орындарында уағыздалуы мүмкіндігін байқаймыз.
Мемлекетімізде іштей атеизмнің әлі тұғыры берік. Сырттан таңылып
жатқан пікірді қолдай жөнеліп, елімізде ислам тым асқынып бара жатыр,
мешіттер тым көбейіп кетті, қалаларда діни рәміздер басым, бұл зайырлы
мемлекетке сәйкес емес деушілер кездеседі. Осылай мемлекетіміз
клерикалданып немесе дінге бой ұсынып бара жатыр деп те айтушылар бар.
Елін, рухани дәстүрін сыйлайтын зайырлы мемлекеттерде бұндай сөздерді ашық
айтуға бармайды, оны әдепсіздікке санайды, ал ол елдерде діни
ғибадатханалар, ай мен крестер де баршылық [8].
Конституцияның 22-бабындағы Әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы
бар, 14-бабындағы дінге көзқарасына байланысты ешкімді кемсітуге
болмайды деген қағидаларына сәйкес мемлекет:
-азаматтардың дінге қатынасына, дін таңдауына, балаларының да дін
таңдауына араласпайды;
-мемлекеттік органдардың жұмысын діни бірлестіктерге жүктемейді;
-діни бірлестіктерді қаржыландырмайды;
-діни бірлестіктердің жұмысына, егер ол заңға қайшы болмаса,
араласпайды;
-әр түрлі діндегі немесе дінге сенбейтін адамдардың, діни
бірлестіктердің өзара сыйластықта, төзімділікте болуына ықпал етеді.
Ал діни бірлестіктер:
-мемлекеттік биліктің қызметін атқармайды және мемлекеттік
органдардың жұмысына араласпайды;
-саяси партиялардың жұмысына қатыспайды, оларға қаржылай қолдау
көрсетпейді;
-мемлекеттің заңнама талаптары мен хұқық тәртібін сақтауға
міндетті [25].
Діни ұйымдар мен мемлекеттің қоғамға ықпалы бірдей емес. Ел
тұрғындары негізінен мемлекеттің азаматтары, ал наным-сенім жағынан олар әр
түрлі дінге жатады, болмаса атеист, дінге бейжай, себебі адамның наным-
сенімі тек дінмен шектелмейді. Мемлекеттің заңдарын орындау барлық
азаматтардың міндеті болса, ал діни қауымдастықтардың, адамдардың бағыт-
бағдарларының орындалуы азаматтардың калауына қарай.
Мемлекет пен діннің қызметін анықтау, олардың арақатынасын ажырату
заң алдында олардың теңдігі, олардың ортақ мүдделері барлығын жоққа
шығармайды. Сол себепті дін мен мемлекет арасында шекара жоқ.
Мемлекет адамдардың тәнін билесе, ішіп-жеуін, тұрмыстық жағдайын,
денсаулығын реттесе, жаратушы ол дүниеде де, бұл дүниеде де адамның жанын
билейді. Қазақ ойшылдары жан дүниеге қонақ екен, дүние деген шолақ екен
деп талай айтқан. Дін адамдар Алла алдында бірдей десе, мемлекет адамдар
заң алдында бірдей дейді. Мемлекет өз адамдарына елдің азаматы ретінде
қараса, дін адамдарға Алланың сүйіктісі ретінде қарайды. Осы тұста зайырлы
қоғамда дін мен мемлекет, билік пен діни салт-сана, ал қоғамда дін мен
мемлекет, билік пен діни салт-сана үйлесіп жатыр. Халықтың күш-қуатты,
жұбатуды, жан жарасына емді діннен де іздейтіні анық. Бірқатар зайырлы
елдерде діни бірлестіктер елде болып жатқан, әсіресе адам өліміне
байланысты уақиғаларға өз бағасын беріп, не себепті христиандар,
мұсылмандар, басқалар қаза тапты деп дін тұрғысынан билікпен пікір алмасып
жатады. Мемлекет те діни бірлестіктерге байланысты өз ұстанымын ашық
білдіреді. Ондай диалог заңды, ал кейде тіпті мемлекет пен дін арақатынасын
шешуде сотқа жүгіну де жиі көрініс алды.
Мемлекет азаматтарды мейірімділік, патриотизм, сабырлылықты
уағыздайтын діннің қолдауына мұқтаж. Ал тарихи құндылықтарымыз, дініміз
мемлекеттің қолдауын қажет етеді.
Ежелгі қазақ хандығының мұсылман мемлекеті, оның ресми діні әрі
идеологиясы ислам діні болғандығы бүгін талас тудырмайды. Мемлекеттік
рәмізі – жасыл ту, қазақ тұрмысына негізделген заңнамасы — Жеті жарғы
мемлекеттің құқықтық, мәдени негізі болды. Қазақ хандары Құранды сүйіп ант
берген. Бұқара халық үшін дін мен тәуелсіздік, дін мен патриотизм —
ажырамас идеялар.
Кеңес заманында Қазақстанды басқа республикалар сияқты атеизм
салтанат құрған ел десе, ХХ ғасырдың аяғы мен ХХI ғасырдың басында, біз,
керісінше, ислам мемлекеті болдық, Ислам конференциясы Ұйымына мүшеміз.
Биыл, 2011 жылы сол Ұйымға төрағалық етеміз. Елімізде он екі миллиондай
мұсылман бар.
Діни бірлестік – Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдіктер
мен азаматтығы жоқ адамдардың өз мүдделерінің ортақтығы негізінде діни
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілерінде белгіленген тәртіппен біріккен ерікті бірлестігі.
Еліміздегі діни ахуалды сараптағанда, діни бірлестіктердің санының
өскендігі, культтік орындардың көбейгені назар аудартады. 2010 жылдың
басында елімізде 3776 діни бірлестік пен 561 діни топ тіркелген
(Қосымша 3 қараңыз).Сан жағынан ең көбі мұсылман діни
қауымдастықтары мен топтары – 2697. Ислам дінін ұстаушылар да, ислам
ғибадатханалары да сан жағынан басым — 2343. Ал 1990 жылы небәрі 46
ислам бірлестіктері мен 46 мешіт болған.
Бүгін бірқатар ТМД елдерінде Мемлекеттің рухани тұрағы не? деген
сауалға жауап іздеуде. Басты тіректің бірі дін мен мәдениет екені даусыз.
Осы тұста, әрине аға ұрпақтан гөрі мәселе жас ұрпақтың діндарлығына, оның
діни идеяларды, догматтарды қабылдауы туралы мәселе өткір.
Еуропада шынайы христиандық бар, тақуа, құлықты, діндар азаматтар да
көп. Сондықтан христиан дініне деген салқындыққа, бұл рухани дағдарысқа
үлкен алаңдаушылық білдіріп, адамгершіліктің қазығын Еуропа діннен іздеуде.
Еуропа мемлекеттері барлық діни топтармен ынтымақтасуға ықыласты, бірақ
барлығына бірдей бейімді емес, діндерге үлкен таңдау, талғампаздық
танытады. Қоғамның іргелі тарихи құндылықтары, мәдениетімен үйлесетін діни
бірлестіктермен жарасымды қарым-қатынас орнату басты мақсатқа айналса,
басқаларға тек төзімділік қана танытады, кейде қысым да жасайды.
Миссионерлік қызмет – Қазақстан Республикасы азаматтарының,
шетелдіктердің,азаматтығы жоқ адамдардың, Қазақстан Республикасында
тіркелген діни бірлестіктердің атынан Қазақстан Республикасының аумағында
діни ілімді таратуға бағытталған қызметі.
Еуроодақ елдеріндегі мемлекеттер шартты түрде зайырлы және ресми діні
бар мемлекет деп бөлінеді. Еуропа және қазақстандық ғалымдар діндердің
құқық мәртебесін пирамидаға теңеп жатады.
Пирамиданың төбесінде сол ресми дінді мемлекеттер тұр: Олар
Ұлыбритания, Дания, Норвегия, Грекия, Болгария сияқты мемлекеттер, олардың
шіркеулерін, дәстүрлі діндерін мемлекет толық қаржыландырады.
Нақтырақ мағлұмат алу үшін Норвегиядағы діни сенім жағдайына
тоқталайық. Норвегияда дін мен мемлекет бөлінбеген. Ресми діні —
евангелистік-лютерандық шіркеу. Норвегиялықтар өз дінін жарнамалауға әуес
емес, діни шараларға қатысуға аса белсенділік танытпайды. Ресми дінді ел
халқының 88 пайызы қолдайды, балалардың 75,7 пайызы шіркеуде
шоқындырылады. Халқының 6,2 пайызы қай дінге де бейжай қарайды, олар
атеист те емес. Елде жүз мыңға жуық мұсылмандар бар. Норвегия королі —
шіркеудің де басшысы. Шіркеуді қаржылай қолдауға дін ахуалына жауапты
мәдениет және шіркеу істері жөніндегі министрлік қатысады. Епископтар мен
священниктерді осы министрлік тағайындайды. Парламент депутаттарының басым
көпшілігі де евангелистік-лютерандық діндегілер. Мектептерде заң бойынша
Христиандық діндер және дүниетаным пәні міндетті түрде жүргізіледі,
сабаққа оқушылардың қатысуы талап етіледі. Бұл пәннің енгізілуі туралы
қоғамда пікір әр түрлі: қолдаушылар да, қарсыластар да бар. Бірақ білім
туралы Заң христиандық, басқа әлемдік діндер, өмір философиясы туралы
жастардың білуін талап етеді. Христиандық-Батыс өркениетінің мәдени мұрасы
ретінде жоғары бағаланады.
Ал Германия, Франция, Испания, Австрия, Италия сияқты зайырлы елдер
пирамиданың бел ортасында, дәстүрлі діндерін қолдау үшін әр түрлі
конфессияларды қатал түрде жіктеп саралайды, артықшылықтар христиан
шіркеуіне берілген. Германия, Румыния, Бельгия, Чехияда оның қызметі
қаржыландырылады. Бельгия мен Германияда мектептерде діни тәрбие беріледі.
Италия, Бельгия, Польша, Нидерланды, Австрия, басқа елдерде христиандық-
демократиялық партиялар жұмыс жасайды. Германия, Грекия, Польша,
Италияда әскерде діни қызметкерлер ұстайды. Испания, Чехия, Словакияда
шіркеуде тіркелген некенің заң күші бар. Бірқатар елдерде діни
қауымдастықтар салықтан жеңілдіктер алады. Сонымен, Еуропаның зайырлы
елдері саяси өмірде, дін тәрбиесінде және әскерде дінді ашық қолдап
отыр.Сондықтан шіркеу мәртебесін алу, оны тіркелу өте қиын, ол үшін
Австрияда – он алты мың, Румынияда – жиырма мың, Чехияда – он мың мүшелері
болу қажет және діни дәстүрден айнымайтын, осы мемлекетте 10, тіпті кейбір
мемлекеттерде 20 жыл өмір сүрген, қоғамға пайдалы, адамгершілік
қағидаларына қайшы келмейтін қауымдастықтар тіркеледі. Бізде қауымдастық он
адам болса тіркеле береді.
Еуропаның бірқатар елдері Ватиканмен келісім арқылы түрмелер мен
ауруханаларда діни салт-жоралар өткізуге, өздерінің жеке балалар бақшалары,
мектептер, жоғары оқу орындары, денсаулық мекемелелерін ашуға мемлекет
есебінен білім мекемелерінде дін пәнін оқытуға құқық береді және діни неке
мен мемлекеттік некенің бірдейлігін мойындайды. Айта кету керек, осындай
келісім Ватикан мен Қазақстан арасында да бар, ол еліміздегі католиктерге
жақсы жағдай туғызып отыр.Сондай-ақ арнаулы комиссиялар секталардың
қызметін қадағалап, елдегі жағдайды талдап, шешімдер қабылдайды. Әсіресе,
адамдарды таза жолдан адастыратын секталарға қарсы заң қатаюда. Діни
салттар мен дәстүрлерді қолдауда негізінен отбасына зор мән беріледі.
Балаларды ата-аналарының дінін қабылдауға бейімдеп, жастардың басқа
діндерге өтуінен сақтандырады. Діни дәстүрлерді дәріптеуде салтанатты діни
мерекелердің орны бөлек [14].
1.3 Жергілікті өзін-өзі басқаруға саласына әсер етуші діни факторлар
Жергілікті өзін-өзі басқару — мемлекеттегі белгілі бір әкімшілік-
аумақтық бөлік тұрғындарының және оның сайланбалы органдарының жергілікті
істерді басқару жөніндегі дербес қызметі. Қазақстан Республикасы
Конституциясының (1995) “Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі
басқару” туралы 8-бөлімінде жергілікті өкілді органдардың сипатына,
мақсатына және құрылу тәртібіне қатысты жалпы ережелер белгіленген. Осы
бөлімнің 89-бабы бойынша, Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар
мәселелерді жергілікті тұрғындардың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті
өзін-өзі басқару танылады. Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғындар тікелей
сайлау жолымен, сондай-ақ, адамдар жинақы тұратын аумақты қамтитын ауылдық
және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті
өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады. Жергілікті өзін-өзі
басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңда
көрсетілген шекте азаматтардың өздері белгілейді. Жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен белгіленген өкілеттігі
шегінде кепілдік беріледі. Мемлекет олардың қызметін және олардың
өкілеттігінің шегін заңдылық деңгейінде тек жалпы шеңберде белгілейді.
Басқа жағдайларда өзін-өзі басқару органдары мәселені дербес шешеді.
Сондықтан жергілікті жерлерде мұндай органдардың құрылуы тек атауы бойынша
ғана емес, бағыты, нысаны, қызмет тәртібі, кірістердің қосымша көздері,
әкімдермен, мәслихаттармен өзара қатынас тәсілдері бойынша да әр түрлі
болуы мүмкін. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметі әрбір мемлекеттің өзінің
ішкі ерекшеліктеріне қарай қалыптасады. Әлемде, негізінен, жергілікті өзін-
өзі басқарудың англосаксондық француздық, кеңестік үлгілері қолданылады.
Англосаксондық үлгідегі АҚШ, Ұлыбритания, Канада, т.б. елдерде жергілікті
өкілді орган коммитеттері жергілікті басқару органдары мемлекеттік
механизмінің құрамдас бөлігі болып саналып, барынша кең өкілеттілікке ие
болады. Бұл үлгі бойынша жергілікті өзін-өзі басқарудың жергілікті
мемлекеттік басқарудан айырмасы оның жергілікті сипатында ғана. Еуропа,
Африка, Латын Америкасының бірқатар елдерінде жергілікті өзін-өзі
басқарудың француздық үлгісі кеңінен таралған. Жергілікті өзін-өзі
басқарудың кеңестік үлгісінің әр түрлі көріністерін қазіргі Қытай, Куба,
ҚХДР-дан көруге болады. Бұрынғы Кеңес Одағы құрамында болған елдер арасында
Эстония, Латвия және Қырғызстанда 1991 — 1995 жылдар аралығында жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесін үйлестіретін заңдар қабылданып, жүзеге асырылды.
Қазақстанда жергілікті басқарудың тиімді тәсілдерін қалыптастыру жолында
бірқатар түбірлі өзгерістерге қол жеткізіліп келеді. Қазақстан
Республикасындағы саяси билік пен қоғамдық өмірді демократияландырудағы
басты мәселелердің бірі — жергілікті мемл. басқару мен жергілікті өзін-өзі
басқаруды реформалау болып табылады. Бұл ретте шетелдік тәжірибелерді
пайдаланумен қатар, Қазақстан халықтарының тарихи-мәдени дәстүрлері
ескеріледі. Қазақ халқының ежелден қалыптасқан өзіндік дәстүрлі басқару
жолдарында жергілікті өзін-өзі басқарудың алғышарттары болғандығы белгілі.
Рубасылары мен тайпа көсемдері көшпелілердің құрылтайлары мен жиындарында
сайланды. Оларға тартыс-таластарды шешуге, өз алдына әскер жасақтарын
құруға құқықты өкілет беріліп, рулық қауымдастықтар кең көлемде автономияға
айналды.Қазақ даласы Ресей патшалығының отарына айналғаннан кейін,
қалыптасқан дәстүр түбірлі өзгерістерге ұшырады [16].
Қазақ КСР-ның 1937 жылғы Конституциясында жергілікті басқару
органдары туралы “Облыстық, аудандық, қалалық, поселкелік, селолық және
ауылдық жерлердегі мемлекеттік билік органдары Халық депутаттары кеңесі
болып саналады” деп жазылып, жергілікті кеңестердің құрылуына жол ашылған
болатын. Алайда, шын мәніндегі жергілікті өзін-өзі басқару болмады,
жергілікті мемлекеттік басқарудың жетегінде кетіп отырды. 1978 жылы
қабылданған Қазақ КСР Конституциясында бұрынғы жүйеге көп өзгеріс
енгізілген жоқ, мұнда да: “Мемлекеттік биліктің органдары болып еңбекшілер
депутаттарының кеңесі саналады” деп жазылып, жергілікті өзін-өзі басқарудың
қоғамдық сипатының негіздері көрініс таппады. Қоғамдық-саяси өмірді қатаң
бақылауда ұстаған тоталитарлық мемлекет жергілікті өзін-өзі басқару тәрізді
мемлекеттік емес институттардың қызметіне мүдделі болмады. Жергілікті
кеңестер партиялық бюрократияның бет пердесіне айналды. Меншікті түгелдей
мемлекет иелігіне алу мен бір партиялық идеология жергілікті халыққа өз
бетінше іс-әрекет етудің, өзін-өзі басқарудың ешқандай мүмкіндігін
қалдырмады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың кейбір нышандарының (жолдастық
соттар, аудандық, облыстық, қалалық бақылау коммитеттері, т.б.) қызмет аясы
мен құзыреті реттелінді. КСРО тарихында тұңғыш рет 1990 жылы сәуір айында
жарияланған “КСРО-дағы жергілікті өзін-өзі басқару мен шаруашылық
жүргізудің жалпы бастаулары туралы” заң жергілікті жерлердегі билікті
демократияландыруға қарай жасалынған маңызды бетбұрыс болған еді.
Қазақстанда “Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ КСР халық
депутаттарының жергілікті кеңестері туралы” 1991 жылғы 15 ақпандағы Қазақ
КСР Заңымен жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізуге бірінші қадам жасалынды.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне халық депутаттарының жергілікті
кеңестері, аумақтық-қоғамдық өзін-өзі басқару органдары, жергілікті
референдумдар, жиналыстар (жиындар), азаматтардың конференциялары, өзге де
демократияның тікелей нышандары енді. 1992 жылы 13 қаңтарда аталған заңға
өтпелі кезеңге байланысты өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, бұрынғы
атқару коммитеттерін алмастырған жергілікті әкімдер институты, іс-жүзінде,
өзін-өзі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Діни қатынастар саласы және мемлекеттік биліктің теориялық негізідері
6
1.1 Діни қатынастар саласындағы мемлекеттік билік және жергілікті өзін- өзі
басқарудың қоғамда алатын орны 6
1.2 Діни қатынастар саласындағы мемлекеттік биліктің өзара байланысы 15
1.3 Жергілікті өзін-өзі басқаруға саласына әсер етуші діни факторлар 22
2. Шалқар аудандық ішкі саясат бөлімі ММ. ҚР – ғы жергілікті өзін –
өзі басқарудағы діни мәселелерді шешу 26
2.1 Шалқар аудандық ішкі саясат бөлімі ММ атқаратын негізгі қызметтері
және діни қатынастар мәселелері 26
2.2 ҚР – дағы жергілікті өзін – өзі басқарудағы діни қатынастардың ахуалы
28
2.3 ҚР – дағы діни бірлестіктердің негізгі көрсеткіштерін талдау 38
3. ҚР діни қатынастары және мемлекеттік басқарудың механизмін жетілдіру
жолдары 42
3.1 ҚР-ң діни қатынас саласындағы мемлекеттік биліктің даму
перспективалары 42
3.2 Қазіргі таңдағы діни қатынастар саласындағы мемлекеттік биліктің
көріністері 47
3.3 ҚР- дағы діни проблемалардың алдын алу шаралары 52
Қорытынды 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 58
Қосымша 1 60
Қосымша 2 61
Қосымша 3 63
Қосымша 4 63
Кіріспе
Қазақстан Республикасы демократиялы,зайырлы,құқықты және әлеуметтік
мемлекет,оның басты құндылығы адам,оның өмірі,құқығы және бостандығы.
Республика қызметінің негізін қалаушы принциптер мыналар: қоғамдық келісім
және саяси тұрақтылығы бар халықтың игілігі үшін экономикалық
даму,қазақстандық патриотизм,Парламентте немесе Республикалық референдумда
дауыс беру арқылы мемлекет өміріндегі маңызды мәселелерді демократиялық
жолмен шешу. Республикадағы Мемлекеттік билік ортақ, Конституция және
заңдар негізінде оның заңнамалық,орындаушылық және сот тармақтарының бөліну
принциптеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Мемлекет пен діни бірлестіктер арасында тығыз қарым-қатынас
орнағанын, жылдан-жылға діннің қоғамдағы орны,рөлі артып келе жатыр.
Бүгінгі күні жалпы елімізде 4,5 мыңнан астам діни бірлестік жұмыс істеп
тұр. Діни ғибадатханалар саны — 3,3 мың.
Елімізде дінаралық келісім мен татулықты нығайту мақсатында әлемге
үлгі болатындай істер атқарылып келеді. Бұл орайда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың
бастамасымен Астанада өткізіліп жүрген Әлемдік және дәстүрлі діндер
көшбасшылары съездерін айтсақ та жеткілікті.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ҚР-дағы діни қатынастар және
мемлекеттік биліктің теориялық негізі мен қызметін талдау және жергілікті
өзін-өзі басқарудағы діни қатынас саласының ерекшелігін қарастыру.
Мемлекеттік билік және діни қатынастағы жергілікті өзін-өзі басқару
проблемалары және оларды шешу туралы сөз болмақ.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына
жолдауы. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Ә.Дербісәлі Ислам және
заман, Ақтөбе облыстық қоғамдық–саяси газет, ғылыми–сараптамалық журнал
Қоғам және дәуір, халықаралық ғылыми журнал Қазақстанның ғылыми әлемі
және т.б.
Дипломдық зерттеу жұмыстың мақсаты мен міндеті. Діни қатынастар
саласындағы мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қызметін ұйымдастыру атты диплом тақырыпты жазу барысында, мемлекеттiк
билік органдармен азаматтардың өзара қарым-қатынастарда мүддесiнің
көрсетілуі және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мемлекеттік
заңдары, Қазақстан Республикасының Президентi мен Yкiметтiң актiлерi.
Сонымен қатар діни қатынастар проблемаларын шешуге қатысты ұсыныстар
ұсынылады және де аталған мақсатта жүргізіліп жатқан жұмыстар талқыланады.
Бұл мақсатқа сай,дипломдық жұмысты жазу барысында келесідей міндеттер
қойылады:
-Діни қатынастар саласындағы мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі
басқарудың қоғамда алатын орны;
-Діни қатынастар саласындағы мемлекеттік биліктің өзара байланысы;
-Жергілікті өзін-өзі басқаруға саласына әсер етуші діни факторларды реттеу;
-ҚР – дағы жергілікті өзін – өзі басқарудағы діни қатынастардың ахуалы;
-ҚР – дағы діни бірлестіктердің негізгі көрсеткіштерін талдау;
-ҚР-ң діни қатынас саласындағы мемлекеттік биліктің даму перспективалары;
-ҚР- дағы діни экстремизмнің алдын алу шаралары мен ұсыныстар.
Сонымен қатар,дипломдық жұмыста жергiлiктi өзін-өзі басқарудағы діни
қатынас саясатын жүргізу (Шалқар аудандық ішкі саясат бөлімі ММ
негізінде), оны дамыту мақсатында жүзеге асатын қажетті іс-шаралар
нәтижелілігін байқаймыз. Мұнда мемлекеттік биліктегі діни қатынас саласымен
жәнеде Шалқар аудандық ішкі саясат бөлімі ММ жақын танысуға мүмкіндік
берілген.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде, шетелдік
тәжірбиеге және отандық ғылымдардың мемлекеттік билік және жергілікті өзін-
өзі басқарудағы діни қатынас саласы бойынша еңбектері,идеялары мен
тұжырымдамалары алынды.
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының мемлекеттік және
жергілікті өзін-өзі басқарудың заңдық нормативтік актілері, Діни қызмет
және діни бірлестіктер тіралы заң, электронды үкіметті дамыту
бағдарламалары және республикадағы мерзімді баспа материалдары
пайдаланылды.
Жұмыстың қолданбалы құндылығы. Дипломдық зерттеу жұмысын жоғары және
орта оқу орындарында тақырыпқа қатысты пәндерге қосымша материал ретінде
пайдалануға болады.
Жұмыстың мақұлдануы. Дипломдық зерттеу жұмысы Қ.Жұбанов атындағы
Ақтөбе мемлекеттік университетінің Экономика факультетінде орындалды.Бұл
дипломдық жұмыс Мемлекеттік басқару және маркетинг кафедрасының 2012
жылдың мамыр айындағы мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі үш
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады. Жұмыс көлемі 60 бет. Сонымен қатар,дипломдық зерттеу
жұмысында 3 кесте, 3 сурет және 4 қосымша бейнеленіп отыр.
1. Діни қатынастар саласы және мемлекеттік биліктің теориялық негізідері
1.1 Діни қатынастар саласындағы мемлекеттік билік және жергілікті өзін- өзі
басқарудың қоғамда алатын орны
Мемлекеттің пайда болуы туралы этнография жəне тарих ғылымдары оның
пайда болуы туралы күннен-күнге жаңа мəліметтер беруде. Осындағы
мәліметтердің бірі: Діни теория –мемлекеттік биліктің пайда болуының
құдайлық бастамасын негізге алады, барлық билік құдайдан деген
тұжырымдаманы бекітіп, жақтайды.Өзінің діни мазмұнына қарамастан, бұл
теория бірқатар шынайы жағдайларды көрсетеді. Нақты айтқанда, алғашқы
мемлекеттердің теократиялық нысандарына –абыздар билігін, шіркеудің ролін,
діни жəне əкімшілік орталықтар арасындағы билік бөлінісін айтады. Бұл
теорияның көрнекті өкілдерінің бірі – Фома Аквинский [4].
Мемлекетке дейінгі кезеңдегі əлеуметтік биліктің ерекшеліктері болып
мыналар табылады:
-ол тек бір ру көлемінде ғана таралды, оның еркін білдірді жəне
қандық туыстыққа негізделді;
-тікелей қоғамдық болып табылды, алғашқы қауымдық демократияның, өзін-
өзі басқарудың бастамаларының негізінде қалыптасты;
-бұл биліктің биліктік органдары ретінде рулық жиналыстар,
ақсақалдар, əскербасылары жəне т.б. қызмет етті, олар алғашқы қауымдық
қоғамның өмір сүруінің маңызды мəселелерін шешіп отырды.
Мемлекет – бұл арнайы басқару жəне мəжбүрлеу аппараты бар, қоғамның
өкілі бола тұра, оны басқаратын жəне оның дамуын қамтамасыз ететін,
бұқаралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы.
Мемлекеттік билікке сипаттама берместен бұрын əлеуметтік билікке
анықтама беріп алу қажет. Əлеуметтік билік – бұл адамдарың кез-келген
бірігуіне тəн үстемдік пен бағынушылық қатынастары, бұл кезде бір
тұлғалардың билік құрушылардың еркі мен əрекеттері басқа тұлғалардың
бағынушылардың – еркі мен əрекеттеріне үстемдік құрады. Əлеуметтік билік
кез-келген ұйымдасқан, белгілі бір дəрежеде тұрақты адамдар тобына – руға,
тайпаға, отбасына, қоғамдық ұйымға, партияға, мемлекетке, қоғамға жəне т.б.
тəн.
Мемлекеттік билік əлеуметтік биліктің ерекше бір түрі ретінде көрініс
табады. Бұл мемлекеттік мəжбүрлеуге сүйенген, субъектілер арасындағы
үстемдік жəне бағынушылық сипаттағы бұқаралық саяси қатынас. Мемлекеттік
биліктің ерекшеліктері:
1. Бұқаралық билік. Ол бүкіл қоғамның, халықтың атынан қызмет етеді
жəне өз қызметінде бұқаралық негізге – қазына мүлкіне, өз кірістеріне,
салықтарға ие.
2. Аппараттық билік. Ол аппаратқа, мемлекеттік органдар жүйесіне
сүйенеді жəне олар арқылы жүзеге асырылады.
3. Заң қолдайтын билік. Сол себепті, ол аппарат пен заң нормаларының
көмегімен елдегі барлық халық үшін міндетті сипатты иеленеді.
4. Егеменді билік–ол кез-келген биліктен дербес жəне тəуелсіз.
5. Заңдастырылған билік. Яғни, ол заңды негізді жəне қоғамдық тануды
иеленген.
Кесте 1. Мемлекет терминінің ұғымы және мемлекет белгілері
Е с к е р т у: Мемлекет ұғымының негізгі түсінігі және мемлекет
белгілерінің жіктелуі
Мемлекеттік билік - тікелей мемлекеттің өзі жүргізетін немесе өзінің
атынан жүргізуге өкілеттілік беріп, өз жәрдемімен өзге бір ұйым, мекеме
арқылы жүргізетін қоғамдық биліктің бір түрі, мемлекеттік басқару
органдарының жиынтығы. Мемлекеттік билік өз қырын өзгелерге тану үшін
мәжбүрлеу күштеріне арқа сүйейді. Мәжбүрлеу жоқ жерде мемлекеттік билікте
жоқ, мәжбүрлеу тек тарихи жағдайға және билік болмысына қарай басқа
мазмұнда, әр түрлі нысанда көрініс береді. Сондай-ақ, мемлекеттік билік
қатынастары ырық жүргізу сипатында болады және өз құрылысына орай үстемдік
пен бағыныштылық әрі жетекшілік пен мойынұсынушылықтан құрылады. Ол
қызметіне қарай төмендегідей болып бөлінеді:
• заң шығарушы;
• атқарушы;
• сот билігі.
Билік объектісі мен субъектісінің қарым - қатынасына қарай:
• авторитарлық;
• тоталитарлық;
• демократиялық болып бөлінеді.
Басқа қоғамдық билік түрлерінен ажыратуға негіз болатын мемлекеттік
биліктің белгілері мыналар:
• жалпы биліктің бүкіл қоғамға жүруі;
• жария-саяси сипатта жүруі;
• мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенуі және арнайы адамдар мемлекеттік
қызметкерлер арқылы жүзеге асырылуы [26].
Қазіргі уақытқа дейін әлеуметтік – экономикалық дамудың ғылыми
негізделген мақсаттарына қол жеткізудің қарастырылып отырған құралдар
құрамында халық шаруашылықтық басымдықтарды дәл осындай ғылыми негіздеу
қажетті орнын алмағандығын ерекше атап өтукерек. Бұл құралдың басқалардан
қағидалы түрдегі ерекшелігіне көңіл аударатын болсақ: ол экономика дамуының
мақсаты мен оны мемлекеттік реттеу арасында аралық жағдайды қамтиды. Осы
тұста мақсатқа экономикалық басымдылықтар бағынышты сипат алады және оның
мәнісін білдіреді, ал мемлекеттік реттеуге қатысты – бастапқы орында
болады. Бұл реттеудің көптеген механизмдері, алдын ала белгілі экономикалық
басымдықтарды қамтамасыз ету арқылы мақсатқа жетуге қызмет ететіндігін
білдіреді.Осылайша жоғары айтылғандарды негізге ала отырып, мемлекеттік
реттеудің бастапқы қалпымен оның негізгі бағыттарын бейнелейтін келесі
кестені ұсынуға болады (Қосымша 1 қараңыз).
Бұл қосымшадағы үзік сызықтар арқылы қосылған бөліктер өзара тығыз
байланыстылықты білдіреді. Егер микроэкономика макроэкономиканың негізін
қаласа, ал макроэкономикалық мәселелерді мемлекеттік реттеу, нарықтық
реттеу механизмдерін тиімді қолдану үшін тиісті жағдайлар жасайды.
Мемлекетті сан қилы қызметін атқаратын механизмі болады. Мемлекеттің
механизмі – белгілі түрде ұйымдастырылған, ішкі тұтастығымен және өзара
байланыстылығымен сиппатлатын мемлекет органдарының жүйесі. Әр мемлекеттің
механизмі оның тарихи, әлеуметтік, ұлттық, экономикалық, географиялық, т.б.
ерекшеліктеріне байланысты құрылады. Дегенмен, барлық мемлекеттерге бірдей
тән органдар болады. Негізінен, олар – құқықтық тәртіпті сақтайтын,
мемлекеттің ішкі қауіпсіздігін, сыртқы тәуелсіздігін қорғайтын органдар.
Мұндай органдар әр дәрежеде, әр көлемде барлық мемлекеттерде болады.
Мемлекет механизміне тән заңдылық – оның органдары тек мемлекет қызметін
атқаруға қажет болғанда ғана құрылады. Екінші заңдылығы – бірінің қызметін
бірі қайталайтын органдардың болмауы. Мемлекет механизмінің құрылымы
мемлекеттік органдардан, мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардан және
мемлекетттік қызметкерлердің, ұйымдық қаржылардан, сондай-ақ мемлекеттік
қызметтерді қамтамассыз етуге қажет ықтиярсыз көндіру күштерінен тұрады.
Мемлекетттік органдар өкіметтік қызметтерін жүзеге асырудың барысында өзара
тығыз байланысты болатындығын атап көрсеткен жөн.
Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік қызмет туралы" Заңы бар. Онда
мемлекеттік қызметкер, мемлекеттік қызмет ұғымдарына анықтама берілген.
Мемлекеттік қызмет — мемлекеттік қызметкердің мемлекеттік биліктің
міндеттері мен қызметтерін іске асыруға багытталған мемлекеттік
органдардағы лауазымдың өкілеттіктерін атқару жөніндегі қызметі.
Мемлекеттік қызметкер — мемлекеттік органда белгіленген тәртіппен ақы
төленетін қызметті иеленген және мемлекеттін міндеттері мен қызметін іске
асыру мақсатында қызметтік өкілеттігін жүзеге асыратын Қазақстан
Республикасының азаматы.
Мемлекеттік қызметкерлер екі түрге бөлінеді: саяси және әкімшілік
қызметкерлер. Саяси-мемлекеттік қызметкер — тағайындалуы (сайлануы),
қызметтен босатылуы және қызметінің айқындаушы-саяси сипаты бар және саяси
мақсаттар мен міндеттерді іске асыруға жауапты мемлекеттік қызметкер.
Мысалы, премьер-министр, министрлер, агенттіктердің төрағалары, әкімдер.
Әкімшілік-мемлекеттік қызметкер — мемлекеттік саяси қызметкерлер қатарына
кірмейтін, мемлекеттік органда тұрақты кәсіби негізде қызметтік өкілеттігін
жүзеге асыратын мемлекеттік қызметкер. Мысалы, сот орындаушысы, сот
мәжілісінің хатшысы, аудандық оқу бөлімінің меңгерушісі және басқалары.
Мемлекеттік қызмет мынадай қағидаттарға негізделеді:
• заңдылык;
• патриотизм, отан сүйгіштік сезім, іс-әрекет;
• мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармағына
бөлінуіне карамастан мемлекеттік қызмет жүйесінін біртұтастығы;
• мемлекет мүдделерінің алдында азаматтардын құқығы;
• бостандықтары мен заңды мүдделерінің басымдығы;
• жұртшылыққа бірдейлігі (қолы жететіндігі);
• азаматтардың мемлекеттік қызметке тұруға еріктілігі;
• мемлекеттік қызметкерлердің өз ісіне маманданғандығы мен
біліктілігі
және кәсіби мығымдылығы (принципшілдігі);
• мемлекеттік қызметкерлердің бақылауда болатындығы және есеп беріп
тұратындығы;
• мемлекеттік қызметкерлердің өз міндеттерін адалдықпен,
бастамашылдықпен атқарып, ерекше маңызды әрі күрделі тапсырмаларды
орындағаны үшін мадақталып көтермеленуі;
• бірдей жұмысқа тең еңбекакы алатындығы;
• бағынышты мемлекеттік қызметкерлер мен төменгі мемлекеттік органдар
қызметкерлерінің жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды
қызметкерлерінің өздерінің өкілеттігі шеңберіндегі шешімдерін орындаудың
міндеттілігі;
• мемлекеттік құпия больш табылатын немесе заңмен қорғалатын құпиядан
басқа, қоғамдық пікір мен жариялылыктың ескеріліп отыратындығы;
• мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық және әлеуметтік тұрғыдан
корғалатындығы;
• мемлекеттік қызметкерді қызметтік міндеттерін орындамағаны немесе
көңілдегідей етіп орындамағаны үшін және өз өкілеттігін асыра пайдаланғаны
үшін жеке басы жауапты;
• мемлекеттік қызметкерлердін біліктілігін үздіксіз арттырып отыруы.
Мемлекеттік қызмет негізінен екі қызмет атқарады. Оларды төмендегі
2 кестеде толық көрсетілген.
Кесте 2. Мемлекеттік қызмет түрлері
Ес к е р т у: Мемлекеттік қызмет түрлерінің негізгі атқаратын
қызметтері
Қазақстан Республикасы демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік
мемлекет, оның басты құндылығы адам, оның өмірі, құқығы және бостандығы.
Республика қызметінің негізін қалаушы принциптер мыналар: қоғамдық келісім
және саяси тұрақтылық, бар халықтың игілігі үшін экономикалық даму,
қазақстандық патриотизм, Парламентте немесе республикалық референдумда
дауыс беру арқылы мемлекет өміріндегі маңызды мәселелерді демократиялық
жолмен шешу.Республикадағы Мемлекеттік билік ортақ, Конституция және заңдар
негізінде, оның заңнамалық, орындаушылық және сот тармақтарының бөліну
принциптеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы,
мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын, ел
iшiнде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн ең
жоғары лауазымды тұлға.Қазақстан Республикасындағы биліктің заң шығарушы
тармағы қос палаталы Парламент арқылы жүзеге асырылады. Парламент тұрақты
негізде жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады.
Үкiмет Қазақстан Республикасының атқарушы билiгiн жүзеге асырады,
атқарушы органдардың жүйесiн басқарады және олардың қызметiне басшылық
жасайды. Қазақстан Үкіметін Конститутцияда көрсетілген тәртіп бойынша
Республика Президенті құрады.
Мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардың биліктік өкілеттіліктері
болмайды. Олар экономика, білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, ғылым,
спорт, және т.б. салаларда жалпы әлеуметтік қызметтерді атқарады.
Мемлекеттік қызметкерлер – бұлар басқару ісімен арнайы түрде айналысатын
айрықша топ құрайтын санаттағы адамдар болып табылады. Мемлекеттік
қызметкерлердің құқықтық жағдайы арнайы заң арқылы реттелінеді, онда
мемлекеттік қызметкерлердің түрлері және міндеттері мен құқықтары
айқындалып көрсетіледі.
Демократиялық құқықтық, әлеуметтік мемлекет ғасырлар сынағынан өткен
принциптерге негізделіп құрылады. Мұндай мемлекеттердің механизмі мынандай
органдардан тұрады:
1. Өкілдік органдар. Қазақстан Республикасында өкілдік органдар екіге
бөлінеді:
1) Жоғары өкілдік орган – Парламент. Парламент – бірден –бір заң
шығаратын орган.
2) Жергілікті өкілдік органдар – облыстық, аудандық, қалалық
мәслихаттар.
2. Мемлекет басшысы. Қазақстанда мемлекет басшысы –
Президент.президент мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс
істеуін және үкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін
қамтамассыз етеді.
3. Атқарушы орган. Қазақстанда жооғары атқарушы орган – Үкімет.
Жергілікті атқарушы органдар - әкімшіліктер.
4. Орталық басқару органдары. Қазақстанда оларға: министрліктер,
мемлекеттік комитеттер, агенттіктер, ведомстволар жатады.
5. Сот органдары. Қазақстанда оларға: Жоғары Сот, жергілікті соттар,
әскери соттар жатады.
6. Прокуратура. Ол заңдардың біркелкі орындалуын қадағалайтын орган.
7. Әскер. Оған мемлекеттің әр саладағы қарулы күштері жатады.
8. Барлау, қарсы барлау органдары.
9. Абақты, бас бостандығынан айырылған адамдарды ұстап тұратын
орындар.
Мемлекеттік механизмінің негізгі құрылымдық бөлімі – мемлекеттік
орган. Мемлекеттік орган дегеніміз – билік өкілеттіктерге ие, мемлекет
қызметтерін жүзеге асырушы ұйым. Мемлекеттік орган мемлекеттік
қызметкерлерден тұрады, бұлардың айрықша түрі – лауазымды тұлғалар болып
табылады. Мемлекетік қызметкерлерді материалдық игіліктерімен қамтамассыз
ету қоғамның міндеті [7].
Мемлекеттік органның биліктік өкілеттері болады. Олар:
-атқарылуы міндетті болып келетін нормативтік- құқытық актілерді
қабылдау үшін берілген мүмкіндіктер;
-мемлекетік органдар қабылдаған актілерді басшылыққа алып, алуан
түрлі әдістерді қолдана отырып мемлекет бағдарламаларын жүзеге асыру,
оларды орындауды қамтамассыз ету болып табылады.
Мемлекеттік органдар түрлі негіздер бойынша жіктеледі ( 2 Қосымшаны
қараңыз):
1. Туынды тәсілдер бойынша:
а) Бастапқы (өкілдік берілген) органдар, мысалы, мұрагерлік монархия,
парламент, президент. Бұл органдар басқа қандай бір органдар арқылы
құрылмайды;
б) Туынды (үкімет, прокуратура,т.б). Бұларды бастапқы органдар құрады
және бұларға үкіметтік (биліктік) өкілеттерді солар береді.
2. Биліктік өкілеттіктердің көлемі бойынша:
а) Ең жоғары (үкімет);
б) Жергілікті (әкімшілік);
3. Құзырларының ауқымдылығы бойынша:
а) Құзырлары жалпылама болып келетіндері (үкімет);
б) Құзырлары арнайы түрде белгіленіп берілетіндері (ішкі істер
органдары).
4. Билік бөлінісі қағидаттары бойынша:
а) Заң шығару органдары (Парламент);
б) Атқарушы(Әділет және т.б. министірліктері);
в) Сот органдары (соттар);
5. Шешім қабылдау тәртібі бойынша:
а) Алқалы органдар, яғни шешімді алқалы түрде қабылдайттындар
(Парламент,Үкімет және т.б.)
б) Жеке дара басшылық органдар, яғни шешімді жеке дара басшылықпен
қабылдайтындар (Президент, министрліктер, комитеттер).
Саяси және мемлекеттік билік, оның ерекшеліктері мен міндеттері.
Саяси биліктің ерекшеліктері:
-Ол - адамдардың үлкен тобының мүддесін қорғайды, ол топтың қоғам
экономикасындағы ролі басым болады да, қоғам сол тап мүддесі тұрғысынан
басқарылады.
-Қоғамдағы басшылық көбінесе сол топ өкілдерінің қатысуымен мемлекет
арқылы, қоғамдық- саяси ұйымдар мен саяси көсемдер арқылы жүргізіледі.
-Саяси биліктің ерекшелігі - арнайы басқару ісімен шұғылданатын
ерекше кәсіби топтардың болуы.
Мемлекеттік саяси режим – мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асыру
әдістерінің жиынтығы. Саяси режимнің түрлерінің жіктелуін төмендегі
3 кестеден көруге болады.
Кесте 3. Мемлекеттік саяси режим түрлері
Е с к е р т у: Мемлкеттік саяси режим түрлернің негізгі атқаратын
қызметтері және жіктелуі
Саяси биліктің қасиеттерінің бірі - оның ең жоғарғы, басты
айқындаушы, шешуші күш ретіндегі ықпалы. Екінші қасиет - биліктің
иерархиялық сипат алуы. Келесі қасиет - үстемдікті шоғырландыруға және
монополизациялауға ұмтылу. Саяси билік қоғамда көбінесе мемлекеттік билік
арқылы жүзеге асады. Мемелекеттік билік саяси биліктің бір түрі. Оның
ерекшеліктері:
1) Ол белгілі бір территориясында ерекше аппарат арқылы жүргізілетін
билік.
2) Мемлекеттік билік өзінің күштеу аппатарына сүйенеді.
3) Мемлекеттік билік монополиялық сипат алады.
Жергілікті билік органдары.Әкімдік — Қазақстан атқарушы билігінің
аймақтағы органы.Әкімдік басшысы әкім, ол республика Президенті мен
Үкіметінің облыстағы өкілі боп саналады. Облыстың, республикалық маңызы бар
қалалардың және астананың әкімдерін қызметке Қазақстан премьер-министрінің
ұсынысымен Президент тағайындайды.
Басқа әкімшілік-аумақтық бірлік әкімдері Қазақстан Президенті белгілеген
тәртіп бойынша тағайындалады немесе сайланады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты — елдің азаматтық, қылмыстық
және басқа да жергілікті сот істері бойынша заңда көзделген
процессуалдық формада олардың қызметін қадағалап, сот практикасы мәселелері
бойынша түсініктеме беретін жоғарғы сот органы. Оның мәртебесі Қазақстан
Конституциясы мен “Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі мен соттар
мәртебесі туралы” Конституциялық заң жазылған. Жоғарғы Сот Төрағасы,
Жоғарғы Сот алқасының төрағалары мен соттары Республика Президентінің
ұсынуымен Сенатта сайланады. Сот төрелігін Қазақстанда тек қана соттар
жүзеге асырады [25].
1.2 Діни қатынастар саласындағы мемлекеттік биліктің өзара байланысы
Тарихи жадыға тиеселі адамзат тарихының бойына көз жүгіртер болсақ,
онда діндарлықтың адамзат тарихын басынан аяғына дейін толық қамтып
жатқандығын көреміз. Қаншама рет діннің ақыры келді деген сөз айтылса да ол
қазірдің өзінде әлемдік өмірдің негізгі қалыптастырушы факторларының бірі
болып табылады. Діннің халықтар өміріндегі алатын орнының зорлығы
соншалықты діндердің негізін түсінбей жатып сол діндерді ұстанатын
халықтардың мәдениеті туралы толық көзқарас қалыптастыру мүмкін емес.
Біздің ойымызша, діннің анықтауыш қызметі оның әлеуметтілікті
қалыптастыруында, яғни адамдар қарым-қатынасын реттеуде болса керек.
Өйткені религия, сөзінің этимологиялық бастапқы мәнінің өзі де
біріктіру, байланыстыру, қатынасты қалыптастыру дегенді білдіреді.
Дін адамдардың бірлестігін және ұйымдастығын қалыптастырушы идеологиялық
механизм. Діннің мазмұны әлеуметтік мәні бар негізгі құндылықтарды қасиетті
деп танудан тұрады.
Мәдениеттегі діннің рөлін әрбір мәдениеттің жүйе құрастырушы факторы
деп анықтауға болады.
Дін — қоғамдық құбылыстардың ішіндегі ең күрделісі. Діннің мән-
мағынасын қаншама ғұламалар ашып көрсетуге талпынған болатын. Дегенмен
діннің бастауы мен тұңғиық терең мәні ел көзінен тасада қалып қойды
Қорқыныш-үрей де, сүйіспеншілік те, ата-бабаларды қастерлеу де діни
сенімнің өз алдына жеке тұрған бастауы бола алмасы анық. Егер религия —
(дін) терминіне келер болсақ, латын тілінен дәлме-дәл аударғанда байлау,
екінші қайта оралу дегенді білдіреді.
Дін -деп адамдардың қасиетті байланысты іздеу және табу барысыңда қол
жеткізетін бірлестігінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін методологиялық
механизмді атайды.Діннің негізінде рәсім тұр. Рәсім деп жеке тұлғаның
әлеуметтік ісәрекетін қатал қадағалаушы ережелер жиынтығын айтады. Өкімет
пен азаматтық қоғам институттары пайда болмай тұрыпақ рәсім адамдар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеп, қоғамдық тәртіпті сақтауға болысқан.
Дамыған діндердің ортақ мүддесі — қақтығыссыз, кикілжіңсіз өмір сүру. Бір
құдайға табынушы діндердің алғашқысы — иудаизмнің өзінде қауымдастар
арасындағы жанжалды бүкіл көпшілік алдында ортақтаса шешу принципі қабыл
алынған болатын. Діни бірлестік бұл жерде қауым арасында үйлесімді тіршілік
етуді көздейтін және бейбіт-тыныш өмір сүрудің кепілі бола алатын дәрежеде
көрсетілген. Дін — бейбіт өмірдің субстанциясы. Дін арқылы көпшілік
арасында кең танымал бейбіт сүйгіштік идеясы тарайды [9].
Жалпы қандай да болмасын қауымның тұрақты әрі үзіліссіз, ұдайы
дамуының және қызмет етуінің түпкі себебі сол қауым мүшелерінің әлеуметке
лайық, мақсат-мүделлі іс-әрекетіне көп байланысты екендігі кімге де болса
түсінікті нәрсе.
Бастапқыда дін өкіметпен, мемлекетпен тығыз байланыста өмір сүрді.
Мысалы, қола дәуіріндегі көптеген мәдениеттерде саяси және рәсімдік немесе
діни қызметтерді бөліп жару өте қиын болатын. Көне шығыс өркениеттерінде
діни ұйымдар мемлекеттік басқару ісіне тікелей араласатын еді. Бұндай күйді
біз орта ғасырлық Еуропа тарихынан да кездестіреміз. Еуропада тек Жаңа
Дәуірдегі ірі рухани төңкерілістен кейін ғана жағдай мүлдем басқаша болып
өзгереді. Қайта Өрлеу кезеңінен басталған өзгерістер нәтижесінде еуропалық
қоғамдық-мәдени өмір шіркеу қарамағынан, оның қатал бақылауынан бірте-бірте
босана бастайды. Бұл процесс реформация нәтижесінде жылдамдап, қарқын
алады. Мәдениеттің зайырлылық принципіне өтуі саяси-қоғамдық және
экономикалық құндылықтардың пайдалану аясының кеңеюімен, ғылыми зерттеулер
мен техникалық шығармашылықтың қарқынды дамуымен етене байланысты жүріп
отырды. Қоғамның, жеке адамның дін ықпалынан айырылуы шіркеудің өкіметтен,
мемлекеттен шеттеуіне, соның нәтижесінде оның саяси құрылымдар қатарынан
жеке бастың еншілігіне қарай ығысуына, яғни мемлекеттен азаматтық қоғам
аясына ауысуына әкеліп соқты.
Батыс адамзаты өкімет билігінің заңға негізделген легалды түріне
көшкен сәтте Шығыста әлі де болса сакралды (қасиетті) және профанды
(қарапайым күнделікті), діни және зайырлы бастамалардың біте қайнасып жатуы
көзге ұрады. Соның айғағы ретінде исламдық әлем мен қытайдың ұлы
мәдениеттерін мысал ете кетуге болады [13].
Христиан және буддизм дінімен салыстырғанда дүние жүзілік діндердің
тағы бірі — ислам адамдардың күнделікті тіршілігіне көп араласады.
Сондықтан болар исламда дін мен саясаттың, діни ұйымдар мен мемлекеттік
органдардың байланысы тамырын тереңге жайған.
Ислам мен оның өкімет билігі құрылымдарымен ара қатынасын байыптау
Қазақстандағы дін мен азаматтық қоғам мәселесін қарастырғанда қажет болады.
Қазақстан Республикасының ата заңы — Конституциясы бойынша дін мемлекеттен
алшақ бөлінген, ол дегеніміз жоғарыда аталғандардың әрқайсысы өз алдына
өзінің қызметтерін атқарады әрі бір-біріне кедергі етпейді деген сөз.
Біздің республикамыздың азаматтарының қандай дінді ұстанам деуі, яғни, ар-
ождан еріктілігі Қазақстан Республикасының Конституциясына, Азаматтық
Кодексіне, Қазақстан Республикасының діни бірлестіктер және дін тұту
еркіндігі туралы Заңдарына негізделеді.
Қазақстан Республикасында заң жүзінде бекітілген шіркеу, мешіттің
мемлекеттен бөлінуі діннің мемлекетке ешбір етер ықпалы жоқ дегенді
білдірмесе керек. Қандай да болмасын мемлекет азаматтардан тұрады, ал
олардың өзіндік наным-сенімдері, соның ішінде діни наным-сенімдері бар
болатын болса, онда мемлекет те өзін толығымен діннің ыкдалынан тысқарымьш
деп сезіне алмайды. Діни факторды ескермей маңызды әлеуметтік процестерді
қарастыру және олардың мәселелі тұстарын шешу мүмкін емес екендігін бүгінде
елдің бәрі мойындайды. Дін елдің бәріне, көпшілікке түсінікті түрде адамзат
тарихының мәні мен ерекшелігі туралы сұрақ қояды, адамшылық идеясын алға
тартады, адамгершілікті тұлға, ар-ождан, ұят туралы көзқарастарды
қалыптастырады. Діни қажеттіліктер әсіресе қоғамдық қарым-қатынастардың
күрт өзгеріске ұшыраған, түбегейлі жаңашыл бағыт ұстанған қиын-қыстау
өтпелі кезеңдерінде өте маңызды болары сөзсіз, өйткені дәл сондай шақтарда
жеке тұлғаның өзінің болашағына деген үміті жоғалып, өзіне деген сенімінің
азаятындығы белгілі. Сондықтан болар, КСРО-ның ьщырауы, яғни алғы шептегі
қоғамдық мұрат — коммунистік бақытты болашақтың жүзеге аспай қалуының
нәтижесінде адамдардың көпшілігі әр түрлі діни конфессияларға,
бірлестіктерге бет бұрды. Қазірде Батыста болсын, Шығыстың көптеген зайырлы
мемлекеттерінде болсын, солардың арасында бізде де дін азаматтық қоғамның
біріктіруші-бақылаушы механизмі ретінде қарастырылады. Азаматтық қоғамдағы
діннің негізгі қызметі оның мәдени-әлеуметтік жүйенің бірлігін сақтап
қалушы күш болып табылатындығында. Көптеген діни бірлестіктер өздерінің
діни насихатын шаруашылық қызметімен қоса ала жүреді, нәтижесінде
республика территориясында кіші жеке меншік ұжымдар мен фирмалар пайда
болып, экономиканың дамуына және жаңа жұмыс орындарының пайда болуына
әсерін тигізеді. Шіркеулер мен мешіттер қаражаттан тапшылық көретін
кемтарларға, кәрі-құртаңдарға, жалғызіліктілерге және қайырымдылық
көрсетуді де ұмытпайды. Діни ұйымдардың бүкіл қаржы-қайрат, іс-әрекеттері
бейбітшілік, төзімділік және сүйіспеншілік мұраттарын өмірге енгізу үшін
бағышталған.
Саясаттағы ислам - ислам барлық болмыс пен фәни, адам өмі- ріндегі ең
маңызды ұғымдардың бірі. Ислами ұғымда бұл дін - абсолютті құдірет иесі
Жаратушы тарапынан ең алғашқы адамнан ең соңғы адамға дейінгі барлық
адамзатқа және заманаға жіберілген дін. Ислам сөзінің түбірі арабшадағы
"сәлиме", "силм" етістігі. Бұл сөздер сөздікте бейбітшілік, тыныштық,
амандық, татулық, келісім, мойынсыну, сенімділік дегенді білдіреді. Ислам
сөзі сенім мен ұжданды да қамти отырып, бұларға қоса бейбітшілік пен
татулықты, жүгіну мен тепе-теңдікті, әсілі, тұтастай өмір сүру салтын
білдіреді. Ислам - Құран Кәрімде есімдері аталған барлық пайғамбарларга
жіберілген иләһи (тәңірлік, құдайы) діндердің ортақ аты. Құран Кәрім
аяттары бойынша мұсылмандар Аллаһ Тағалаға, оның елшісі Мұхаммедке (с.а.у.)
және мұсылман әміршілерге бағынуға міндетті. Мұсылмандардың істерін
реттеуші басшы еркін сайлау арқылы қызметке келеді. Ислам құқығында "бигат"
деп аталатын дауыс беру азаматтардың ерікті түрде ризашылық білдіруімен
болады. Қоқан-лоқымен, яғни күшпен жасалған биғат жарамсыз болып табылады.
Басшының міндеті - аяттарда көрсетілген қағидалар негізінде және кеңесе
отырып елді басқару. Кеңесе отырып басқару исламдагы мемлекет басқару
жүйесінің басым сипаты болып табылады.
Зайырлы мемлекеттер діннің үстемдігіне де, дінді насихаттауға да заң
бойынша жол бермейді. Дегенмен, зайырлы мемлекет пен атеистік мемлекеттің
арасын ажырата алмайтын жағдай ТМД елдерінде, қазақстандық қоғамда да жиі
кездеседі. Төркініміз — кеңес үкіметі ұлт десе ұлтшыл деп айыптауға дайын
тұратын еді. Енді бүгін дін десе, әсіресе ислам діні туралы сөз бола
қалса, ол дінді ұстанушыларға экстремист, террорист, ваххабист
дейтіндер көбейді. Шындығында мұндай анықтаманы тек сот бере алады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында дін мемлекеттен бөлінген
делінбеген. Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы
Қазақстан Республикасының заңының 4-бабында Діни бірлестіктер мемлекеттен
бөлінген — делінген. Ал Конституция заңының бірінші бабында Қазақстан
зайырлы мемлекет деп жариялаған.
Демократиялық қоғамда дін міндетті мемлекеттік мәртебеге ие емес,
бірақ оның өз орны бар. Конституциямыздың 5-бабында: Қазақстан
Республикасында идеологиялық және саяси әр алуандылық танылады, —
делінген. Дін тек идеология ғана емес, дегенмен, Конституцияның бұл
тұжырымы дүниеге деген әр түрлі көзқарастың (идеологияның) заң алдында
теңдігін, бірақ ешқайсысының анық міндетті еместігін көрсетеді.
Конституцияның бұл бабынан экстремистік, радикалдық емес идеологиядан
басқалар, діни де, атеистік те көзқарастар мәдени өмірімізде, бұқаралық
ақпарат, сондай-ақ азаматтардың қалауына байланысты меншік түріне
қарамастан оқу орындарында уағыздалуы мүмкіндігін байқаймыз.
Мемлекетімізде іштей атеизмнің әлі тұғыры берік. Сырттан таңылып
жатқан пікірді қолдай жөнеліп, елімізде ислам тым асқынып бара жатыр,
мешіттер тым көбейіп кетті, қалаларда діни рәміздер басым, бұл зайырлы
мемлекетке сәйкес емес деушілер кездеседі. Осылай мемлекетіміз
клерикалданып немесе дінге бой ұсынып бара жатыр деп те айтушылар бар.
Елін, рухани дәстүрін сыйлайтын зайырлы мемлекеттерде бұндай сөздерді ашық
айтуға бармайды, оны әдепсіздікке санайды, ал ол елдерде діни
ғибадатханалар, ай мен крестер де баршылық [8].
Конституцияның 22-бабындағы Әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы
бар, 14-бабындағы дінге көзқарасына байланысты ешкімді кемсітуге
болмайды деген қағидаларына сәйкес мемлекет:
-азаматтардың дінге қатынасына, дін таңдауына, балаларының да дін
таңдауына араласпайды;
-мемлекеттік органдардың жұмысын діни бірлестіктерге жүктемейді;
-діни бірлестіктерді қаржыландырмайды;
-діни бірлестіктердің жұмысына, егер ол заңға қайшы болмаса,
араласпайды;
-әр түрлі діндегі немесе дінге сенбейтін адамдардың, діни
бірлестіктердің өзара сыйластықта, төзімділікте болуына ықпал етеді.
Ал діни бірлестіктер:
-мемлекеттік биліктің қызметін атқармайды және мемлекеттік
органдардың жұмысына араласпайды;
-саяси партиялардың жұмысына қатыспайды, оларға қаржылай қолдау
көрсетпейді;
-мемлекеттің заңнама талаптары мен хұқық тәртібін сақтауға
міндетті [25].
Діни ұйымдар мен мемлекеттің қоғамға ықпалы бірдей емес. Ел
тұрғындары негізінен мемлекеттің азаматтары, ал наным-сенім жағынан олар әр
түрлі дінге жатады, болмаса атеист, дінге бейжай, себебі адамның наным-
сенімі тек дінмен шектелмейді. Мемлекеттің заңдарын орындау барлық
азаматтардың міндеті болса, ал діни қауымдастықтардың, адамдардың бағыт-
бағдарларының орындалуы азаматтардың калауына қарай.
Мемлекет пен діннің қызметін анықтау, олардың арақатынасын ажырату
заң алдында олардың теңдігі, олардың ортақ мүдделері барлығын жоққа
шығармайды. Сол себепті дін мен мемлекет арасында шекара жоқ.
Мемлекет адамдардың тәнін билесе, ішіп-жеуін, тұрмыстық жағдайын,
денсаулығын реттесе, жаратушы ол дүниеде де, бұл дүниеде де адамның жанын
билейді. Қазақ ойшылдары жан дүниеге қонақ екен, дүние деген шолақ екен
деп талай айтқан. Дін адамдар Алла алдында бірдей десе, мемлекет адамдар
заң алдында бірдей дейді. Мемлекет өз адамдарына елдің азаматы ретінде
қараса, дін адамдарға Алланың сүйіктісі ретінде қарайды. Осы тұста зайырлы
қоғамда дін мен мемлекет, билік пен діни салт-сана, ал қоғамда дін мен
мемлекет, билік пен діни салт-сана үйлесіп жатыр. Халықтың күш-қуатты,
жұбатуды, жан жарасына емді діннен де іздейтіні анық. Бірқатар зайырлы
елдерде діни бірлестіктер елде болып жатқан, әсіресе адам өліміне
байланысты уақиғаларға өз бағасын беріп, не себепті христиандар,
мұсылмандар, басқалар қаза тапты деп дін тұрғысынан билікпен пікір алмасып
жатады. Мемлекет те діни бірлестіктерге байланысты өз ұстанымын ашық
білдіреді. Ондай диалог заңды, ал кейде тіпті мемлекет пен дін арақатынасын
шешуде сотқа жүгіну де жиі көрініс алды.
Мемлекет азаматтарды мейірімділік, патриотизм, сабырлылықты
уағыздайтын діннің қолдауына мұқтаж. Ал тарихи құндылықтарымыз, дініміз
мемлекеттің қолдауын қажет етеді.
Ежелгі қазақ хандығының мұсылман мемлекеті, оның ресми діні әрі
идеологиясы ислам діні болғандығы бүгін талас тудырмайды. Мемлекеттік
рәмізі – жасыл ту, қазақ тұрмысына негізделген заңнамасы — Жеті жарғы
мемлекеттің құқықтық, мәдени негізі болды. Қазақ хандары Құранды сүйіп ант
берген. Бұқара халық үшін дін мен тәуелсіздік, дін мен патриотизм —
ажырамас идеялар.
Кеңес заманында Қазақстанды басқа республикалар сияқты атеизм
салтанат құрған ел десе, ХХ ғасырдың аяғы мен ХХI ғасырдың басында, біз,
керісінше, ислам мемлекеті болдық, Ислам конференциясы Ұйымына мүшеміз.
Биыл, 2011 жылы сол Ұйымға төрағалық етеміз. Елімізде он екі миллиондай
мұсылман бар.
Діни бірлестік – Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдіктер
мен азаматтығы жоқ адамдардың өз мүдделерінің ортақтығы негізінде діни
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілерінде белгіленген тәртіппен біріккен ерікті бірлестігі.
Еліміздегі діни ахуалды сараптағанда, діни бірлестіктердің санының
өскендігі, культтік орындардың көбейгені назар аудартады. 2010 жылдың
басында елімізде 3776 діни бірлестік пен 561 діни топ тіркелген
(Қосымша 3 қараңыз).Сан жағынан ең көбі мұсылман діни
қауымдастықтары мен топтары – 2697. Ислам дінін ұстаушылар да, ислам
ғибадатханалары да сан жағынан басым — 2343. Ал 1990 жылы небәрі 46
ислам бірлестіктері мен 46 мешіт болған.
Бүгін бірқатар ТМД елдерінде Мемлекеттің рухани тұрағы не? деген
сауалға жауап іздеуде. Басты тіректің бірі дін мен мәдениет екені даусыз.
Осы тұста, әрине аға ұрпақтан гөрі мәселе жас ұрпақтың діндарлығына, оның
діни идеяларды, догматтарды қабылдауы туралы мәселе өткір.
Еуропада шынайы христиандық бар, тақуа, құлықты, діндар азаматтар да
көп. Сондықтан христиан дініне деген салқындыққа, бұл рухани дағдарысқа
үлкен алаңдаушылық білдіріп, адамгершіліктің қазығын Еуропа діннен іздеуде.
Еуропа мемлекеттері барлық діни топтармен ынтымақтасуға ықыласты, бірақ
барлығына бірдей бейімді емес, діндерге үлкен таңдау, талғампаздық
танытады. Қоғамның іргелі тарихи құндылықтары, мәдениетімен үйлесетін діни
бірлестіктермен жарасымды қарым-қатынас орнату басты мақсатқа айналса,
басқаларға тек төзімділік қана танытады, кейде қысым да жасайды.
Миссионерлік қызмет – Қазақстан Республикасы азаматтарының,
шетелдіктердің,азаматтығы жоқ адамдардың, Қазақстан Республикасында
тіркелген діни бірлестіктердің атынан Қазақстан Республикасының аумағында
діни ілімді таратуға бағытталған қызметі.
Еуроодақ елдеріндегі мемлекеттер шартты түрде зайырлы және ресми діні
бар мемлекет деп бөлінеді. Еуропа және қазақстандық ғалымдар діндердің
құқық мәртебесін пирамидаға теңеп жатады.
Пирамиданың төбесінде сол ресми дінді мемлекеттер тұр: Олар
Ұлыбритания, Дания, Норвегия, Грекия, Болгария сияқты мемлекеттер, олардың
шіркеулерін, дәстүрлі діндерін мемлекет толық қаржыландырады.
Нақтырақ мағлұмат алу үшін Норвегиядағы діни сенім жағдайына
тоқталайық. Норвегияда дін мен мемлекет бөлінбеген. Ресми діні —
евангелистік-лютерандық шіркеу. Норвегиялықтар өз дінін жарнамалауға әуес
емес, діни шараларға қатысуға аса белсенділік танытпайды. Ресми дінді ел
халқының 88 пайызы қолдайды, балалардың 75,7 пайызы шіркеуде
шоқындырылады. Халқының 6,2 пайызы қай дінге де бейжай қарайды, олар
атеист те емес. Елде жүз мыңға жуық мұсылмандар бар. Норвегия королі —
шіркеудің де басшысы. Шіркеуді қаржылай қолдауға дін ахуалына жауапты
мәдениет және шіркеу істері жөніндегі министрлік қатысады. Епископтар мен
священниктерді осы министрлік тағайындайды. Парламент депутаттарының басым
көпшілігі де евангелистік-лютерандық діндегілер. Мектептерде заң бойынша
Христиандық діндер және дүниетаным пәні міндетті түрде жүргізіледі,
сабаққа оқушылардың қатысуы талап етіледі. Бұл пәннің енгізілуі туралы
қоғамда пікір әр түрлі: қолдаушылар да, қарсыластар да бар. Бірақ білім
туралы Заң христиандық, басқа әлемдік діндер, өмір философиясы туралы
жастардың білуін талап етеді. Христиандық-Батыс өркениетінің мәдени мұрасы
ретінде жоғары бағаланады.
Ал Германия, Франция, Испания, Австрия, Италия сияқты зайырлы елдер
пирамиданың бел ортасында, дәстүрлі діндерін қолдау үшін әр түрлі
конфессияларды қатал түрде жіктеп саралайды, артықшылықтар христиан
шіркеуіне берілген. Германия, Румыния, Бельгия, Чехияда оның қызметі
қаржыландырылады. Бельгия мен Германияда мектептерде діни тәрбие беріледі.
Италия, Бельгия, Польша, Нидерланды, Австрия, басқа елдерде христиандық-
демократиялық партиялар жұмыс жасайды. Германия, Грекия, Польша,
Италияда әскерде діни қызметкерлер ұстайды. Испания, Чехия, Словакияда
шіркеуде тіркелген некенің заң күші бар. Бірқатар елдерде діни
қауымдастықтар салықтан жеңілдіктер алады. Сонымен, Еуропаның зайырлы
елдері саяси өмірде, дін тәрбиесінде және әскерде дінді ашық қолдап
отыр.Сондықтан шіркеу мәртебесін алу, оны тіркелу өте қиын, ол үшін
Австрияда – он алты мың, Румынияда – жиырма мың, Чехияда – он мың мүшелері
болу қажет және діни дәстүрден айнымайтын, осы мемлекетте 10, тіпті кейбір
мемлекеттерде 20 жыл өмір сүрген, қоғамға пайдалы, адамгершілік
қағидаларына қайшы келмейтін қауымдастықтар тіркеледі. Бізде қауымдастық он
адам болса тіркеле береді.
Еуропаның бірқатар елдері Ватиканмен келісім арқылы түрмелер мен
ауруханаларда діни салт-жоралар өткізуге, өздерінің жеке балалар бақшалары,
мектептер, жоғары оқу орындары, денсаулық мекемелелерін ашуға мемлекет
есебінен білім мекемелерінде дін пәнін оқытуға құқық береді және діни неке
мен мемлекеттік некенің бірдейлігін мойындайды. Айта кету керек, осындай
келісім Ватикан мен Қазақстан арасында да бар, ол еліміздегі католиктерге
жақсы жағдай туғызып отыр.Сондай-ақ арнаулы комиссиялар секталардың
қызметін қадағалап, елдегі жағдайды талдап, шешімдер қабылдайды. Әсіресе,
адамдарды таза жолдан адастыратын секталарға қарсы заң қатаюда. Діни
салттар мен дәстүрлерді қолдауда негізінен отбасына зор мән беріледі.
Балаларды ата-аналарының дінін қабылдауға бейімдеп, жастардың басқа
діндерге өтуінен сақтандырады. Діни дәстүрлерді дәріптеуде салтанатты діни
мерекелердің орны бөлек [14].
1.3 Жергілікті өзін-өзі басқаруға саласына әсер етуші діни факторлар
Жергілікті өзін-өзі басқару — мемлекеттегі белгілі бір әкімшілік-
аумақтық бөлік тұрғындарының және оның сайланбалы органдарының жергілікті
істерді басқару жөніндегі дербес қызметі. Қазақстан Республикасы
Конституциясының (1995) “Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі
басқару” туралы 8-бөлімінде жергілікті өкілді органдардың сипатына,
мақсатына және құрылу тәртібіне қатысты жалпы ережелер белгіленген. Осы
бөлімнің 89-бабы бойынша, Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар
мәселелерді жергілікті тұрғындардың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті
өзін-өзі басқару танылады. Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғындар тікелей
сайлау жолымен, сондай-ақ, адамдар жинақы тұратын аумақты қамтитын ауылдық
және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті
өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады. Жергілікті өзін-өзі
басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңда
көрсетілген шекте азаматтардың өздері белгілейді. Жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен белгіленген өкілеттігі
шегінде кепілдік беріледі. Мемлекет олардың қызметін және олардың
өкілеттігінің шегін заңдылық деңгейінде тек жалпы шеңберде белгілейді.
Басқа жағдайларда өзін-өзі басқару органдары мәселені дербес шешеді.
Сондықтан жергілікті жерлерде мұндай органдардың құрылуы тек атауы бойынша
ғана емес, бағыты, нысаны, қызмет тәртібі, кірістердің қосымша көздері,
әкімдермен, мәслихаттармен өзара қатынас тәсілдері бойынша да әр түрлі
болуы мүмкін. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметі әрбір мемлекеттің өзінің
ішкі ерекшеліктеріне қарай қалыптасады. Әлемде, негізінен, жергілікті өзін-
өзі басқарудың англосаксондық француздық, кеңестік үлгілері қолданылады.
Англосаксондық үлгідегі АҚШ, Ұлыбритания, Канада, т.б. елдерде жергілікті
өкілді орган коммитеттері жергілікті басқару органдары мемлекеттік
механизмінің құрамдас бөлігі болып саналып, барынша кең өкілеттілікке ие
болады. Бұл үлгі бойынша жергілікті өзін-өзі басқарудың жергілікті
мемлекеттік басқарудан айырмасы оның жергілікті сипатында ғана. Еуропа,
Африка, Латын Америкасының бірқатар елдерінде жергілікті өзін-өзі
басқарудың француздық үлгісі кеңінен таралған. Жергілікті өзін-өзі
басқарудың кеңестік үлгісінің әр түрлі көріністерін қазіргі Қытай, Куба,
ҚХДР-дан көруге болады. Бұрынғы Кеңес Одағы құрамында болған елдер арасында
Эстония, Латвия және Қырғызстанда 1991 — 1995 жылдар аралығында жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесін үйлестіретін заңдар қабылданып, жүзеге асырылды.
Қазақстанда жергілікті басқарудың тиімді тәсілдерін қалыптастыру жолында
бірқатар түбірлі өзгерістерге қол жеткізіліп келеді. Қазақстан
Республикасындағы саяси билік пен қоғамдық өмірді демократияландырудағы
басты мәселелердің бірі — жергілікті мемл. басқару мен жергілікті өзін-өзі
басқаруды реформалау болып табылады. Бұл ретте шетелдік тәжірибелерді
пайдаланумен қатар, Қазақстан халықтарының тарихи-мәдени дәстүрлері
ескеріледі. Қазақ халқының ежелден қалыптасқан өзіндік дәстүрлі басқару
жолдарында жергілікті өзін-өзі басқарудың алғышарттары болғандығы белгілі.
Рубасылары мен тайпа көсемдері көшпелілердің құрылтайлары мен жиындарында
сайланды. Оларға тартыс-таластарды шешуге, өз алдына әскер жасақтарын
құруға құқықты өкілет беріліп, рулық қауымдастықтар кең көлемде автономияға
айналды.Қазақ даласы Ресей патшалығының отарына айналғаннан кейін,
қалыптасқан дәстүр түбірлі өзгерістерге ұшырады [16].
Қазақ КСР-ның 1937 жылғы Конституциясында жергілікті басқару
органдары туралы “Облыстық, аудандық, қалалық, поселкелік, селолық және
ауылдық жерлердегі мемлекеттік билік органдары Халық депутаттары кеңесі
болып саналады” деп жазылып, жергілікті кеңестердің құрылуына жол ашылған
болатын. Алайда, шын мәніндегі жергілікті өзін-өзі басқару болмады,
жергілікті мемлекеттік басқарудың жетегінде кетіп отырды. 1978 жылы
қабылданған Қазақ КСР Конституциясында бұрынғы жүйеге көп өзгеріс
енгізілген жоқ, мұнда да: “Мемлекеттік биліктің органдары болып еңбекшілер
депутаттарының кеңесі саналады” деп жазылып, жергілікті өзін-өзі басқарудың
қоғамдық сипатының негіздері көрініс таппады. Қоғамдық-саяси өмірді қатаң
бақылауда ұстаған тоталитарлық мемлекет жергілікті өзін-өзі басқару тәрізді
мемлекеттік емес институттардың қызметіне мүдделі болмады. Жергілікті
кеңестер партиялық бюрократияның бет пердесіне айналды. Меншікті түгелдей
мемлекет иелігіне алу мен бір партиялық идеология жергілікті халыққа өз
бетінше іс-әрекет етудің, өзін-өзі басқарудың ешқандай мүмкіндігін
қалдырмады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың кейбір нышандарының (жолдастық
соттар, аудандық, облыстық, қалалық бақылау коммитеттері, т.б.) қызмет аясы
мен құзыреті реттелінді. КСРО тарихында тұңғыш рет 1990 жылы сәуір айында
жарияланған “КСРО-дағы жергілікті өзін-өзі басқару мен шаруашылық
жүргізудің жалпы бастаулары туралы” заң жергілікті жерлердегі билікті
демократияландыруға қарай жасалынған маңызды бетбұрыс болған еді.
Қазақстанда “Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ КСР халық
депутаттарының жергілікті кеңестері туралы” 1991 жылғы 15 ақпандағы Қазақ
КСР Заңымен жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізуге бірінші қадам жасалынды.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне халық депутаттарының жергілікті
кеңестері, аумақтық-қоғамдық өзін-өзі басқару органдары, жергілікті
референдумдар, жиналыстар (жиындар), азаматтардың конференциялары, өзге де
демократияның тікелей нышандары енді. 1992 жылы 13 қаңтарда аталған заңға
өтпелі кезеңге байланысты өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, бұрынғы
атқару коммитеттерін алмастырған жергілікті әкімдер институты, іс-жүзінде,
өзін-өзі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz