Жаздық бидайдың ауыспалы егістігі орны
МАЗМҰНЫ
Кіріспе. 2
Әдебиетке шолу. 4
1.1.Бидайдың жалпы сипаттамасы. 4
1.2. Бидайдың морфо – биологиялық ерекшеліктері. 11
1.3.Бидайдың агротехникасы. 16
1.4.Бидайдың сорттары. 20
2 - тарау. Шаруашылыққа жалпы мәлімет. 22
2.1. Шаруашылық ЖШС Бектау орналасқан жері. 22
2.2.Бектау ЖШС топырақ - климат жағдайлары. 25
Метреологиялық жағдайлар. 26
Бидай егісінде арамшөптерге қарсы күрес. 27
Бидай егісінде ауруларға және зиянкестерге қарсы күрес. 29
Зиянкестер. 29
5.Жобаны экономикалық бағалау 30
6.Еңбекті қорғау 31
7. Қоршаған ортаны қорғау 41
Қорытынды 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 48
Кіріспе.
Дүние жүзі егіншілігінде дәнді дақылдардың арасында бірінші орынды
бидай алады.Жер шары халқының жартысынан көбі негізінен бидаймен –
нан, макарон, кондитер өнімдері тағы басқалармен қоректенеді.Аталған
өнімдердің қоректілігі жоғары болып халық мұқтажын қанағаттандыру үшін
оларды бағалы сапа көрсеткіштері мен қасиеттер болған абзал.
Астық өндірісі – ауыл шаруашылығының ірі саласы.Қазақстан астық
өндіру жөнінде дүние жүзінде бесінші орында тұр.Егін шаруашылығының
көлемі жөнінен Қазақстан ТМД елдерінің ішінде үшінші орында (Ресей мен
Украинадан кейін).Бірақ астық сапасы жағынан бірінші орын алады.Оған мен
іс-сана өткізген жердегі Бектау ЖШС – нің қосар үлесі зор, себебі
астық аспан ашық күн астында толық пісіп, дән ұлпасының мөлшері,
шынылығы және басқа көрсеткіштері артып, сапасы жақсартады.
Дәнді дақылдар ең әуелі адамзаттың азық қоры болып табылады.Астық
– жер шарындағы халықтың негізгі азық – түлігі.Сонымен қатар, дәнді
дақылдар – өңдеу өнеркәсібінің шикізат қоры (сыра қайнату, сыра
өндіру, крахмал т.б).
Шаруашылықтың материалдық техникалық базасына тоқталатын болсақ,
соңғы екі - үш жылда шаруашылыққа қажетті жаңа техникалармен
толықтырылды.Айта кетер болсақ Джон-Дир фирмасының комбайндары,
тракторлары және жегілетін кешенді агрегаттарымен өсімдік қорғайтын
және астық артқыш тракторы қолданылуда.Сонымен қатар: Бюллер-Версетайл,
МТЗ-82.1 тракторлары; Саммерс тыңайтқыш шашатын құралы; Гигант 1000
култиваторы мен Моррис тырмасы; көпжылдық шөптерді шабатын өздігінен
жүретін Мак-Дон, престейтін Вестерн және артатын Кун агрегаттары; және
тасымалдайтын Кенверт (лизинг) машинасы.Шаруашылықтың техника және ауыл
шаруашылық машиналармен қамтамасыз етілуі толық шаруашылықтың жаңа
техникалармен толықтырылғанына көз жеткізуге болады.Шаруашылықта көп
жұмыс жаңа техникалармен жүргізіліп келеді,себебі олар жанармай
шығынын және уақытты үнемдейді.Бір мезгілде үш-төрт операцияны
жүргізеді және алым ендері мен сиымдылықтары бұрынғы техникамен
салыстырғанда жоғары, мысалы Джон-Дир фирмасының өсімдік қорғайтын
машинасының алым ені 36 метр, комбайндарынікі 12 метр, Самермтің алым ені
24 метр, ал лизингке алынған тасмалдағыш Кенверт машинасының сиымдылығы
40 тоннаға дейін барады.Сондықтанда осы техникалар шаруашылық үшін
тиімді әрі үнемді болып отыр.
Ауыл шаруашылығы қарқынды дамуда.Соңғы он жылда шаруашылық
өнімдерінің көлемі 3 есеге дейін ұлғайды.
Ауыл шаруашылығы – республика экономикасының басым бағыттарының
бірі.Қазақстанның климат жағдайы мал шаруашылығын дамыту мен дәнді
дақылдарды егуге мүмкіндік береді.2009 жылы ауылшаруашылық өнімдеріне
330 миллиард теңге бөлінді, бұл алдыңғы жылға қарағанда үш пайыз
жоғары.Егіс алаңы алдыңғы жылға қарағанда 1,6 миллионға артық,дәлірек
айтқанда 21миллион 600мың гектарды құраған.
Дәстүрлі түрде ең көп өнім Қ останай, Солтүстік Қазақстан және
Ақмола облыстарында жиналды.Қазақстан жан басына шаққанда астық
өндірісі мен ұн экспорты бойынша әлемде бірінші орынға шықты.Бүгінгі
таңда Қазақстан әлемнің 40-тан астам еліне бидайды экспортқа жібереді. Осы
жылдар ішінде біздің негізгі мақсатымыз бағдарлы әлеуметтік экономика
құру, азаматтардың экономикалық жағдайын көтеру болды.Бізге адам
әлеуетін дамытудың тиімді үлесін қалыптастырып, өмір сапасының
қазақстандық ұлт стандартының негізін қалауға қол жеткізу мүмкіндігі
туды.[179].
Агроөнеркәсіптік кешеннің алдында тұрған міндеттерінің маңыздыларының
бірі халықтың қажеттілігіне сәйкес нарықты сапалы азық-түлік тауарларымен
толтыру болып табылады. Қазақстандағы осы міндетті шешу негізінен егін
шаруашылығын тиімді жұмыс істетуге байланысты. Оның даму деңгейі көп
жағдайда республикадағы саяси және экономикалық тұрақтылықта, оның азық-
түліктік қауіпсіздігін белгілейді. Республикамызда ауыл шаруашылығын дамыту
туралы бағдарлама қабылданып іс жүзіне асырғаннан кейін соңғы жылдары егін
шаруашылығына жаңа техника мен озық технология кеңінен енгізілуде. Ол
астықты мол өндіріп, оның сапасын жақсартуға мүмкіндік береді.
Шаруашылықтың қазіргі мүмкіндіктерін ескеріп, осы жобада мен жаздық
бидай егісін негізгі зиянкестерден қорғау шараларын дайындап ұсынбақпын,
ал қарқынды технологияның бүкіл элементтері кейін, шаруашылықтың
экономиялық жағдайы жақсарғанда толық игеріледі деген сенімдемін.
Жұмыстың мақсаты. Ақмола облысы Шортанды ауданындағы ЖШС Бектау-да
жаздық жұмсақ бидай егісін негізгі зиянкестерден қорғау шараларын
қарастыру және болашақта оның қолдану жолдарын ұсыну.
Әдебиетке шолу.
1.1.Бидайдың жалпы сипаттамасы.
Бидай –жер шары халқының басты азық- түлік дақылы. Бидай астығы мен
оның өңделген өнімдері тамақтық және технологиялық қасиеттері жағынан басқа
дәнді-дақылдардың ішінде ерекше орын алады. Бидайдың дәнінде клейковиналық
(дән ұлпасы, уызы) белок түзу қабілеті ақ нан пісіруде, макарон жәнге
басқа нан өнімдерін дайындауында оны үлкен маңызға ие етеді.
Бидай астығының сапасын жақсарту бірнеше бағытта жүргізілуде: өнім
шығымы мен сапасына әсер ететін технологиялық процестерді жетілдіру; мол
өнімді, әрі жоғары сапалы жаңа бидай сорттарын шығару және оларды өндіріске
енгізу; осы заманғы өсіру технологияларын қолдану және т.б.
Ұн тарту және нан өнімдерін өндіру кәсіпорындарының өндірістік
процестерін механикаландыру мен автоматтандыруды жетілдіру нәтижесінде
астық сапасына осы талаптар қойылуда.
Жер шары халқының жартысынан астамы бидай өнімдерін күнделікті өмір
тіршілігінде пайдаланады.Оның құрамында организмге қажетті заттардың
көпшілігі бар.
Бидай дәнінде орта есепен 12-14 пайыз ақуыз (белок), 70 пайыз әртүрлі
көмірсутектер (қант, крахмал, гемицеллюлоза және т.б), 2 пайыз шамасында
май және сонша мөлшерде клетчатка мен минералды заттар болады. Бидай
дәнінің қоректік сапасын анықтайтын негізгі заттар – ақуыз бен крахмал.
Бидай нанының құрғақ затында 16-17 пайыз ақуыз (белок), 77-78 пайыз
көмірсутегі және 1,2-1,5 пайыз май құрастырады. Астықтың, ұнның және нанның
тағамдық құндылығы калориялығына, айырбасқа жатпайтын амин қышқылдары
(лизин, лейцин, триптофан және т.б), дәрумендер (витаминдер В, С),
ферменттер мен минералдық заттардын мөлшеріне байланысты.
Бір киллограм бидай нанында 2000-2250 калория энергия болады. Нанның
калориялығы деп оның 1000 гр жаққанда бөлініп шыққан жылу мөлшерін
калориямен есептеуді айтады. Адамдар орта есеппен өзіне керекті
көміртегінің жартысын, ақуыздың 30 пайыздан астамын, В дәрумені топтарының
56 пайызын және С дәруменінің 80 пайызын осы наннан алады.
Бидай наны тамақтығы жағынан қара бидайдың нанынан анағұрлым жоғары,
өйткені ол адам ағзасында жеңіл қорытылады. Клейковиналық ақуыз бен
крахмалдың тиімді ара қатынасының нәтижесінде бидайдың тор көзді наны оның
өте жоғары көлемінің арқасында ас қорыту өзегінің сөлдерімен жанасады да
жеңіл қортылады. Адамзаттың қоректенуіндегі бидайдың ерекше маңызы оның
егіс көлемін, астықтың жалпы түсімін арттыруға мүмкіндік береді. [1].
Астық өндірісінің жалпы жағдайына келетін болсақ Қазакстанда 2003 -2005
жылдары орта есеппен жыл сайын 14,5 млн. т. астық өндірілді, оның 11,0 -
11,5 млн. тоннасы немесе 79,3 пайызға таяу бидай болып табылады. Елімізде
тауарлы астықты негізінен солтүстік облыстарының тың игерген аудандарында
өндіреді. Қазақстанның солтүстігіндегі төрт облыстың (Ақмола,
Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар) үлесіне бүкіл бидай өндірісінің 70
пайыздан астамы тиеді [14].
Қазақстанның солтүстік өңірі батыстан шығысқа қарай 1300, ал
солтүстіктен оңтүстікке қарай 900 шақырымға созылып жатыр. Бұл аумақта
орналасқан төрт облыстың - Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Павлодар
- жер көлемі 600 мың шаршы километрден асады. Ақмола облысының оңтүстігі
мен батысына қарай және Павлодар облысының оңтүстігіне қарай Орталық
Қазақстанға жататын Қарағанды облысының егіншілікпен айналысатын аудандары
орналасқан. 2003 - 2005 жылдары орта есеппен жыл сайын 13,7 млн га жерге
бидай егістігі орналастырылып, 11,5 млн. тоннаға таяу бидай астығы
жиналады. Болашақта Республикамызда бидай егістік жерлерін 20 млн. га дейін
жеткізуге мақсат қойылып отыр [14].
2005 жылы 1 қазандағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасы Ауыл
шаруашылығы министрлігінің деректері көрсеткендей себілген алқаптан
бастапқы кіріске алынған салмақпен 13357,9 мың тонна астық бастырылды. бұл
өткен жылғыдан 19,7 % аз, сонын ішінде Солтүстік Қазақстан облысында
-3125,0 мың тонна, Ақмолада - 3083,0 мың тонна, Қостанайда - 2610,6 мың
тонна, Алматыда - 826,3 мың тонна, Шығыс Қазақстанда - 650 мың тонна,
Жамбылда 630,7 мың тонна, Қарағандыда- 311,6 мың тонна, Оңтүстік
Қазақстанда - 470,6 мың тонна, Ақтөбеде - 394,2 мың тонна, Батыс
Қазақстанда - 392,0 Імың тонна, Павлодарда - 383 мың тонна, Қызылордада
-181,3 мың тонна.
Көрсетілген күнге дәнді дақылдардың өнімділігі (бастапқы кіріске
алынған салмақпен) бір гектардан 9,5 центнер болды, өткен жылы 12,5центнер
болған. Өнімділігі өткен жылғыдан кем астық жинаған Қызылорда (33,0
центнер, өткен 2004 жылы 34,2 центнер болған), Алматы (тиісінше. 19,0 және
21,4), Жамбыл (17,6 және 20,8), Солтүстік Қазақстан (10,4 және 13,0).
Ақмола (8,6 және 11,3). Қостанай (8,5 және 13,0), Қараганды (7,5 және 8,3),
Батыс Қазақстан (6,0 және 10,5) және Ақтөбе (5,6 және 8,9) облыстары болды.
Сонымен бірге 1 гектардан алынған астық түсімі Оңтүстік Қазақстан
(21,7 центнер, өткен жылы 21,3 центнер болған), Шығыс Қазақстан (тиісінше
12,2 және 11,8), Павлодар (7,0 және 6,9) облыстарында артып отыр.
Дәнді дақылдардың жаңа өнімінен тұқым құю барлық жерде жүріп жатыр. 1
қазандағы жағдай бойынша 1909,1 мың тонна немесе қажетті 95.6 % дәніді
дақыл дайындалды. Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Оңтүстік
Қазақстан облыстарында тұқым құю толықтай аяқталды, Павлодар, Алматы,
Жамбыл және Қарағанды облыстарында қажетті тұқымның 94 % - 92 %. Ақтөбе,
Батыс Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында - 86,4 % -74 % және
Қызылордада - 54 % дайындалды. Өткен жылы көрсетілген күнге тұтастай
республика бойынша талап етілетін тұқым көлемінің 1940,0 мың тоннасы немесе
97,5 % құйылған еді [15].
Қазақстанда 1997-2006 жылдары аралығында экспортқа 3,0-3,5 млн.т астық
жіберілді, оның 90 пайызы бидай мен арпа.Бидай өнімін арттырудың негізгі
жолдары - ол өсірудің қарқыңды технологиясын қолдану болып табылады. Ол
негізінен материалдық -техникалық ресурстар және ғылыми жетістіктер мен
озат тәжірибені кенінен пайдалануға сүйенеді.
Жаздық жұмсақ бидай өнімін арттыруда алғы дақылға үлкен маңыз
беріледі. Ең жақсы алғы дақылдар - таза сүрі жер, одан кейінгі екінші жақсы
алғы дақыл - дәнді бұршақ дақылдары, одан кейінгісі сүрлемдік жүгері,
пішенге немесе жасыл балаусаға өсірілген сұлы, арпа да айтарлыктай алғы
дақыл болады.
Солтүстік Қазақстанның далалық және орманды далалы аймақтары үшін
Қазақстан астық шаруашылығы ғылыми зерттеу институтында (кейіннен ҚазАШҒЗИ)
және басқа ғылыми мекемелердің ғалымдары қысқа айналымды төрт, бес, алты
танапты, дәніді - сүрі жерлі және дәніді - отамалы дақылдардың ауыспалы
егістерін әзірледі.
Жаздық бидай өсірудегі маңызды агротехникалық шаралардың бірі топырақты
негізгі өңдеу. Топырақты ғылыми талаптарға сай өңдеу ылғал жинақтауға,
сақтауға және арамшөптерді жоюға мүмкіндік береді. Қазіргі кезеңде
Қазақстанның солтүстік облыстарында топырақты жазықтілгішпен өңдеу
игерілген. Бұл тәсіл топырақ бетінде аңыз паясын сақтауга, соның әсерінен
қыста қар тоқтатуға, ал терең қопсыту арқылы қар суын сіңіруге жағдай
жасайды. Паясы сақталган танаптарда топырақ аз тереңдікке тоңазиды да ерте
көктемде тез жібіп қар суы жақсы сіңеді [4].
Дақылды қарқынды өсіруде себуге рұқсат етілген сұрыпты, жоғары сапалы
тұқым таңдап алу және тұқымды дәрілеу бидай өсіру технологиясындағы маңызды
агротехникалық шара. Осының нәтижесінде топырақтағы және тұқымда сақталған
ауру қоздырғыштардың зиянды әсері басылады да жаңа өнім сапасы жақсарады.
Ғылыми деректерге сүйенсек себуге рұқсат етілген жаңа сұрып, бұрынғы
сұрыппен салыстырғанда әр гектардан қосымша 1,5-3,0 центнерге дейін, кейде
одан да жоғары өнім алуды қамтамасыз ететін көрінеді. Тұқымды улағыш
заттармен байтан - универсал 19,5 % с.т. 1 тонна тұқымға 2 кг, агроцит 50%
с.т. 2,0-3.0 кгт, бенлат 50% с.т.2,0-3,0 кгт, витавакс 200, 75 % с.т.-
2,5 - 3,0 кгт, раксил 6% с.т. 1 тонна тұқымга - 0,6л, ТМТД 80% 1,5-2,0
кгт, фенорам 70% с.т. 2.0-3,0 кгт, фундазол 50% с.т. 2,0-3,0 кгт және
тағы басқа препараттарды колданылады. Дәрілеу агрегаттары ПС - 10,
Мобитокс, Мобитокс супер машиналары дәрілейді. Тұқымды дайындау
жүйесінде асфальтталған аландарда себудің алдында күнге қыздыру
қарастырылады.Бұл агротехникалық шара жаздык бидай тұкымыныи өну әнергиясы
мен танаптың өнгіштігін арттырады. Солтүстік Қазақстан климат жағдайларының
өзгешелігі жаздық бидайдың қолайлы себу мерзімін анықтауға мұқият қарауды
талап етеді. Бұл аймақта ерте мерзімде сепкенде танаптар қара сүлымен қатты
ластанады және жаздық бидай өнімін күрт төмендетуіне әкеп соғады.
ҚазАШҒЗИ, Солтүстік Қазақстанның ауыл шаруашылыгы тәжірибе
станцияларының, Сәкен Сейфуллин атындағы Ақмола аграрлық университеті
окымыстыларының зерттеулері көрсеткендей, 15-25 мамырда себілген жаздык
бидай барынша жоғары өнім алуды камтамасыз етеді, сондықтан оның колайлы
себу мерзімі болып табылады.
Жаздық жүмсақ бидайдың қарқынды өсіру технологиясында бидай себілгеннен
кейін егінді күтіп-баптауда - арамшөптермен, аурулармен және зиянкестермен
күресу шаралары маңызды рөл аткарады, жаздык бидай егістігіне егістік
қалуен, шырмауық, жатаған бидайық тағы басқа атпатамырлы, • тамырсабақты
көп жылдық арамшөптер, ал бір жылдык түрлерінен кара сүлы, жасыл және
көкшіл сүр ит қонақ, қүс тарысы тағы басқалары үлкен зиян келтіреді.
Егістік арамшөптермен шамалы ластанғанда астық шығыны 3-7 %, ал күшті
ластанғанда 20 - 30 % дейін жетеді [4].
Нақты шаруашылықтарда агротехникалық және химиялык коргау шараларын
ұйымдастырғанда танаптардың арамшөптермен ластану карталары жасалады,
оларда ластану деңгейі мен арамшөптердің түр күрамы анықталады да түптену
кезенінде гербицид қолданылады. Егістікті аурулармен зиянкестерден қорғау
үшін кіші авияция (АН - 2) мен ОП - 2000 - 2, ОП - 3200, ПОМ-630-1, ОПУ-400
және тағы басқа жер үсті бүріккіштері колданылады.
Пестицидтермен жұмыс істегенде техника қауіпсіздігі ережелерін қатаң
сақтау қажет, сонымен бірге ауыл шаруашылығы саласында арамшөптерге,
ауруларға және зиянкестерге қарсы пайдаланылатын қолдануға рүқсат етілген
химиялық кұралдардың тізімінде бекітілген енгізу уақыты мен нормаларілн
орындау шарт.Айналаның қорғалуын қамтамасыз ету мақсатымен химиялық өңдеу
жүмыстарын жел жылдамдығы 4 мсек аспайтын жағдайда жүргізілуге
тиіс.Әдетте, егістікте химиялық өңдеу жүмыстарын таңертенгі және кешкі
уакыттарда жүргізеді, бұл уақыттарда айтарлықтай тынық және температура
төмен болады.
Бидайдың шыққан жері- алдыңғы Азия орталығы- қазіргі Ирак,Аравия
территориялары.Бұдан бидайдың 18 түрі,оның ішінде жұмсақ бидай
тараған.
Бидайдың дүние жүзіндегі егіс көлемі220млн\га,екпе дақылдардың
ішінде ол бірінші орын алады.Оның егіс көлемімен жалпы түсімі
бойынша біздің еліміз дүние жүзінде алдыңғылардың бірі (1988 жылы
тиісінше 48,1млн\га және 84,4млн\т).Бидайды өндірудегі ірі мемлекеттер
қатарына Қытай (29,0 млг\га және 87,5 млн\га).Америка Құрама Штаттары
(21,5 млн\га.т.).Ұнмен нанның сапасын анықтайтын жұмсақ бидай
сорттарының көрсеткіші- ұнның күшіне қарай күшті, орташа және әлсіз
болып үш топқа бөлінеді:
Күшті бидай ақуызының көптігі,уызының жиырымдылығы және созымдылығы
жағынан көзге түседі.Мұндай ұннан пісірілген нан көмпиіп тұрады,
түрі өте ұнамды,бүйір қабығы жұқа немесе тор көзді, жұмсақ
созылмалы келеді, сондай-ақ өте дәмді, сүйкімді иісі болады.Сонымен
қатар күшті бидайдың байытушылық қасиеті бар.Әлсіз бидайдың ұнына
аздап күшті бидайдың ұнын қосқанда одан шығатын нанның сапасы
анағұрлым жақсарады.Күшті бидай ең таңдаулы бидай болып саналады,
сондықтан оған ішкі және халықаралық нарықта сұраныс жоғары.
Орташа нандық күшті бидай ешқандай қоспасыз жақсы сапалы нан
береді.Оған жататын сорттар ақуызының мөлшері орташа, уызының
жиырымдылығы біршама төмен, сондай-ақ қамырының ашытылған кездегі
ферменттік тұрақтылығы да төмендеу болады.
Осал (әлсіз) бидайдың ақуызы шамалы, дән уызының жиырымдылығы өте
әлсіз болады.Сондықтан нан сапасын жақсарту үшін міндетті түрде күші
бидай ұнына қосады.
Бидай түрлері.Бидай қоңырбастар (poaceae) тұқымдасына және
(triticum) туыстығына жатады.Осы заманғы жіктеу бойынша бұл туыстық
22 түрді біріктіреді.Ол 4 гентикалық топқа бөлінеді:
1.Диплоидты бидайлар, олардың соматикалық жасушасында 14 хромосом
(2n -14) болады.Бұл топтың өкілдеріне мәдени бірдәнді, жабайы
бірдәнді жатады.Диплоидты түрлердің ішінде дәніндегі ақуыз мөлшері
35-37 % жететін, саңырауқұлақ ауруларына төзімді үлгілеріде бар.
2.Тетраплоидты түрлер, соматикалық жасушасында 28 хромосом (2n- 28)
бар, өкілдері ретінде қатты бидай жабайы, қосдәнді бидайды тағы
басқа атауға болады.Тетраплоидты бидайлардың ішінде қатты бидай
(triticum durum) барынша үлкен маңызға ие, ол дүние жүзінде егіс
көлемі бойынша екінші орын (жұмсақ бидайдан) кейін алады.
3.Гексаплоидты түрлер (2n - 42) соматикалық жасушасында 42
хромосомы бар көптеген бидай өкілдерінің бірігуін қамтамасыз
етеді.Бұларға жұмсақ бидай, спельта, карлик тағы басқа бидайлары
жатады.Олардың ішінде ең көп тарағаны жұмсақ бидай (triticum
aestivum).Бұл бүкіл дүние жүзінде көп тарағаны жұмсақ бидай.
4.Октаплоидты түрі (2 n– 56) қолдан жасалған.Оған грибобой бидайы
(triticum funicidum) жатады.
Дәннің гүл қабықшаларынан ажыратылу дәрежесіне қарай барлық
бидай түрлері жалаңаш дәнді, немесе нағыз бидайлар және қабықты
немесе полба бидайлары болып екі топқа бөлінеді:
Жалаңаш дәнді (нағыз) бидайлардың масағы сынбайды, қалыпты
жағдайда бастырғанда дәндері қабықшалардан жеңіл ажыратылады (жұмсақ,
қатты, карлик, персикум тағы басқа бидайлар).
Қабықты (полба) түрлерінің масағы омырылғыш және бастырғанда өте
қиын үгітіледі (спельта, мәдени бірдәнді тағы басқа бидайлар).
Жұмсақ бидай (triticum aestivum) жоғарыда көрсеткендей
егіншілікте көп тараған,масағы борпылдақ, қылтықты және қылтықсыз,
қылтықты формаларында қылтықтары жан- жағына шашыраңқы орналасқан
және масақ ұзындығынан қысқа.Масақ қабықшасы ұзынша әжімді, оның
қыры (киль) жіңішке,негізіне қарай жойылып кетеді.Масақтың бет жағы
бүйірінен жалпақ.Масақ асты сабағының бөлігі қалыпты жағдайда
кеуек.Дәндері жеңіл үгітіледі,ұсақ, орташа және ірі болып келеді,ұнды
немесе жылтыр (шынылы).Айдары айқын ажыратылады,қылдары
ұзын.Қазақстанның солтүстігінде ең көп тараған түршелерге жұмсақ
бидайдан лютесценс, барбаросса және қатты бидайлар жатады.
1.2. Бидайдың морфо – биологиялық ерекшеліктері.
Бидай, арпа, сұлы, қара бидай – дақылдардың бірінші тобына
жатады.Бидайдың тамыр жүйесі шашақты болып келеді.Түп немесе ұрықтық
тамырлар және түйін, немесе қосалқы тамырлар ажыратылады.Түп
тамырлар тікелей тұқым ұрығынан өсіп шығады,ол түйін немесе қосалқы
тамырлар (кейде екінші тамыр депте атайды) сабақтың жер асты
түйінінен түзіледі.Бұл тамыр түрлерінің екеуіненде өсімдік тіршілігінде
үлкен маңызы бар.Жақсы дамыған түп немесе екінші тамыр жүйесінің
қалыптастырған бидай өнімінің 65% түп тамырлар.Дәнді дақылдардың
тамырлары, соның ішінде бидай тамыры 100см және одан да тереңге
бойлайды.Бірақ олардың негізгі массасы (80-90) топырақтың жыртылатын
қабатында орналасады.Тамыр жүйесіне неғұрлым қуатты болса, өсімдік
қоректік заттар және ылғалмен соғұрлым жақсы қамтамасыз етіледі.Түп
және қосалқы тамырлар талшықтарын түзеді де, олар өсімдіктің
ылғалмен қамтамасыз етілуін және қуаңшылыққа төзімділігін күшейте
түседі.
Дәнді дақылдардың, яғни бидайдың сабағы сабан, ол түйіндерден
және түйін аралығынан тұрады.Түйіндер дегеніміз сабақтың қолқамен
ажыратылған жұмыр бөлігі, түйіндер арасындағы кесіндіні түйін аралығы
деп атайды және олардың саны 5-7 бидайда, сұлыда және тағы
басқаларында.Бидайдың сабағының іші кеуек.Сабақ барлық түйін
аралықтарымен өседі. Ең әуелгі төмендегі түйін аралығы өсе бастайды,
одан кейін ортаңғы және жоғарғылары өседі.Сабақ жуандығы ұзынның
бойына біркелкі емес: ең жуан бөлігі орта шеңінде, ал жіңішке жері –
жоғары бөлігі.Бидай дақылының жапырағы екі бөліктен - жапырақ
тақтасы мен жапырақ қынабынан тұрады.Жапырақ қынабының тақтаға
ауысатын жерінде тілше деп аталатын жұқа қабық болады.Ол жапырақ
қынабының ішінде судың еніп кетуіне жол бермейді.Тілшенің жан-жағына
екі жарты ай сияқты құлақша орналасқан және ол жапырақ қынабын
сабаққа бекітіп ұстап тұрады.Бидай дамуының ерте кезеңінде тілше
мен құлақша дақылдарды бір-бірінен ажыратуға көмектесетін жүйелі
көрсеткіштер болып табылады:бидай мен қара бидайда тілше мен құлақша
жақсы дамыған.
Собық - ұзақ табиғи сұрыптау нәтижесінде түр өзгерісіне ұшыраған
сіпсебас болып табылады, оның білігі борпылдақ паренхима
ұлпаларынан тұрады және сыртындағы ұсақ ұяларда масақшалар
орналасқан.
Жемісі - дән,ол ұрықтан және эндоспермнен құралған,Дән ұрығы
үлкен емес және бидай, қара бидай, арпада -1,5-5% дән массасының
бөлігін құрайды.Дәнді дақылдар дәнінің құрамы дақыл түріне, ауа
райы жағдайына, топырақ, өсіру технологиясының дәрежесі мен сорттарға
байланысты өзгереді.
Бидайдың гүл шоғыры масақ түрінде болады.Масақ біліктен тұрады,
оның екі жағынан кезектесіп масақшалар орын тепкен.Сіпсебас орталық
білікпен бірінші, екінші және одан кейінгі дәрежедегі бүйір
бұтақтарынан тұрады да олардың ұшар басында масақшалар
орналасқан.Масақша екі масақ қабықшасымен бір немесе бірнеше гүлден
тұрады.Әрбір гүлде екі қабықшасы болады:масақ қабықшасына телу
орналасқаны қалыңдау болады ол жұқа, әрі нәзік болады және оны ішкі
гүл қабықшасы деп атайды.Гүл қабықшаларының арасында екі қалақты
аналық аузы бар жатынмен үш аталық орналасқан. Дәннің химиялық
құрамына қысқаша тоқталып өтейік:Көмірқышқылдар немесе азотсыз
экстрактивті заттар орта есеппен дән массасының 68-81 % құрайды және
олардың негізгі бөлігін крахмал алып жатыр.Эндосперм жасушаларында
крахмал дәндерінің орналасу ерекшеліктеріне қарай астық ұнды немесе
жылтыр (шынылы) болып келеді.Крахмал мөлшерінің өзгеруі ақуызға
керісінше, ол оңтүстіктен солтүстікке және шығыстан батысқа қарай арта
түседі.
Ақуыздар - астық дақылдарының азық-түлік және мал азықтық маңызын
анықтайтын барынша бағалы бөлігі.Калориялы жөнінен ақуыздар крахмал
мен қанттан асып түседі, тек қана өсімдік майынан төмен.
Дәнді астық дақылдарының ішінде белокқа бай – бидай, әсіресе
қатты бидай.Халықаралық стандарт бойынша бидай дәніндегі ақуыз
мөлшері 13,5% болуы қажет.Ал біздің еліміздің өсіретін бидайдағы
мөлшері орта есеппен 13,9%.Ал Солтүстік Қазақстан бидайында 18-20%
.Неғұрлым климат құрғақ және топырақта азот мөлшері мол болса,
соғұрлым дәндегі ақуыз жоғары болады. Ақуыздар қарапайым (протеиндер)
және күрделі (протеидтер) болып ажыратылады.Қарапайым ақуыздар суда
ерігіш (альбуминдер) және суда ерімейтін (глобулиндер, глиадиндер,
глютениндер) фракцияларға бөлінеді де соңғылары дән уызы (клейковина)
деп аталады.Ол иілімді,байланысқан және серпімді масса қамырды суда
шайып крахмалды аластату арқылы алады.Дән уызының мөлшерімен сапасына
нан өнімдерінің дәмдік және нандық сапасы тәуелді.Оның көп
мөлшері бидай дәнінде 16-дан 50% дейін.Дән уызының мөлшерімен сапасына
топырақ – климат жағдайлары , өсіру технологиясы, сорт белгілері тағы
басқа әсер етеді.
Дәндегі майдың мөлшері 2-6% шамасында,негізінен ұрықта
жинақталады.Оның ең көп мөлшері сұлы мен жүгері ұрығында. Күлдің көп
мөлшері қабық пен жеміс қабықшаларында.Дәнді дақылдардың күлі фосфор
қышқылына бай (күлдің 50% дейін) және кальцийге барынша кедей.(2,8%).
Дән уызы - дән қабықшасымен жасуша қабырғаларының негізі.Оның
барынша көп мөлшері қарақұмық (13,1%) және сұлы (11,5%)
дақылдарында.Дәннің құрамына кіретін қосылыстың бірі су болып
табылады.Ол химиялық, физика- химиялық және механикалық байланысқан
түрде болады.Айта кету керек , сақтауға құйылған астықтың ылғалдылығы
14-15% аспағаны жөн. Дәннің құрамына жоғары аталғандардан басқа тағы
ферменттер (диастаза, амилаза, липаза тағы басқа) мен витаминдер
(B1,B2,B3,РР,Е,А) кіреді.
Бидайдың биологиялық ерекшеліктері. Бидайдың әрбір түршесі биологиялық
және өндірістік ерекшеліктерімен бір-бірінен ажыратылатын бірқатар түрлерін
біріктіреді. Бір түршеде жаздық та күздік те, ерте пісетін және кеш пісетін
т.б. түрлері болу мүмкін.
Жаздық жұмсақ бидай салқынға айтарлықтай төзімді дәнді дақыл.
Тұқымдары +1-20С жылылықта өне бастайды. Алайда тіршілікке қабілетті егін
көгі +4-50С пайда болады. Топырақтың тұқым сіңіру тереңдігінде температура
+50С болғанда егін көгі 30 күнде, +80С – 13 күнде, +100С – 9 күнде, +150С –
7 күнде пайда болады. Жаздық бидайдың егін көгі қысқа мерзімде - 100С
дейінгі аязды көтереді, бірақ гүлдену және қамырлану кезеңдерінде -1-20С
бозқыраудан жарақаттанады. Қолайлы жағдайларда жаздық бидайдың тұқымы 5
күнде тамырланып өседі. Себу – көктеу кезеңінің ұзақтығы ең алдымен
топырақтың температурасы мен ылғалдылығына байланысты. Мәселен, Ақмола
ғылыми зерттеу институтының өсімдік шаруашылығы кафедрасының деректері
бойынша Целиноград ауданы жағдайында аталған кезен 10 күннен 16 күнге дейін
өзгерумен, орта есеппен 13 күнге созылады [1].
Жаздық бидайдың түптенуі +10 – 120С температурада жақсы өтеді. Қалыпты
жағдайда жаздық бидай нашар түптенеді. Көктеу – түптену кезеңіндегі
температураның төмендеуі түйін қосалқы тамырлардың түзілуі мен дамуына оң
әсерін тигізеді, соның нәтижесінде жаздық бидайдың өнімі артады. Өсімдіктің
жеке дамуына бұл кезең жастық шақ дәуреніне сәйкес келетін органогенездің
алғашқы төрт кезеңін қамтиды; сабақтың өсу конусының мүшеленуін, жапырақ
пен екінші деңгейдегі біліктің, гүл шоғырының білігі қалыптаса бастайды,
гүл шоғырының қалақшалары дифференциацияланады. Ақмола облысы жағдайында
бүл кезең 12 – 17 күнге созылады. Жоғары температура мен анызақ бүл
кезеңнің өтуін тездетеді де, кейіннен егін өнімін күрт төмендетеді. Жаздық
бидайдың өсіп-даму кезеңінде, әсіресе түптену-түтікке шығу және түтіктену-
масақтану кезеңдеріндегі температура жағдайлары өсімдік тіршілігіндегі
шешуші фактор болып табылады. Бүл кезеңдерде жаздық бидай өсімдігі екінші
жастық дәуренін – органогенездің 5 – 8 кезеңдерін (гүл дифференциациясы,
жатын мен аталықтардың қалыптасуы, түйін аралықтарының ұзара өсуі,
масақтану кезеңінің аяқталуы) өтеді. Солтүстік Қазақстанда бұл кезеңдердің
ұзақтығы 16 – 29 күн шеңберінде өзгереді және масақтану кезеңі көбінесе
шілденің алғашқы онкүндігінде, ал күшті қуаншылықта – маусымның соңында
өтеді. Жоғары температурада гүлдену кезеңі де тездетіледі – жаздық бидай
тіршілік шағының үшінші дәуірінің басы немесе органогенездің 9-кезеңі.
Жаздық бидай тіршілігінің маңызды масақтану-пісіп жетілу кезеңінің
ұзақтылығы 42-51 күнге (балауызданып пісуіне дейін) созылады да
органогенездің 10-12 кезеңдеріне сәйкес келеді. Бүл кезеңдегі қолайлы
температура +16-230С. Жалпы алғанда орташа мерзімде және ортадан кеш
пісетін сорттар үшін Солтүстік Қазақстан жағдайында қажетті белсенді
температура жиынтығы 1700-19000С, ал оң температура жиынтығы 2200-25000С
дейін жетеді, бірақ аязсыз кезең қысқа – орта есеппен 110-115 күннен
аспайды.
Жаздық жұмсақ бидай тұқымы құрғақ дән массасына шаққанда 50-60%
мөлшерінде ылғал сіңіргенде өне бастайды. Бір өлшем құрғақ зат түзу үшін ол
өзінің организмінен 400-500 өлшем су буландырады, немесе транспирация
коэффициенті 400-500 тең деген сөз. Ақмола ғылыми зерттеу институтының
өсімдік шаруашылығы кафедрасының деректері бойынша жаздық бидайдың су
пайдалану коэффициенті суармаған жағдайда 18,5 – 22,0 ммц, ал суармалы
жерлерде 10,9 – 12,0 ммц болды [2].
Жаздық бидайдың даму кезңдеріне қарай ылғалды пайдалану біркелкі
емес: барлық қажетті ылғалдың көктеу кезеңінде 5 – 7%, түптену мен
масақтануда – 50 – 60%, сүттене пісуде – 20-30%, ал балауызданып піскенде-3-
5% жұмсалады.
Жаздық бидайдың ылғалға барынша көп қажетсінуі, немесе қиын-қыстау
кезеңі түптену-масақтану басқаша айтқанда, репродуктивтік органдарының
пайда болу (органогенездің 5 – 7 кезеңдері) кезеңінде байқалады. Бүл
кезеңдегі топырақтағы ылғал тапшылығы бидай дәнінің қалыптасуы мен
толысуына теріс әсерін тигізеді де егін өнімін қүрт төмендетеді. Қолайлы
мерзімде себілгенде жаздық бидайдың қиын-қыстау кезеңі ауа-райының
барынша қолайлы уақытында өтеді. Солтүстік Қазақстан жағдайында себу
алдында топырақтың 1 м қабатында 60-80 мм болғанда – төмен, 100 – 120 мм –
орташа және 140 мм артық болғанда – жөғары дәрежеде қамтамасыз етілген деп
есептеледі. Айта кету керек, жаздық бидай арпаға, күздік бидайға, қара
бидай мен тары тәріздес дақылдарға қарағанда ылғалға анағұрлым жоғары талап
қояды.
Тамыр жүйесінің сіңіру қабілетінің және оның басқа дәнді дақылдарға
қарағанда айтарлықтай әлсіз дамитындығынан жаздық бидай топырақ құнарлығына
өте жоғары талап қояды. Өсімдік тіршілігіндегі қоректік заттардың рөлі
әрқилы. Азот (N) жақсы түптенуге, қуатты сабақ пен жапырақ түзуге мүмкіндік
жасайды, фотосинтетикалық қызметті күшейтеді, биологиялық массаның
қорлануын, дәндегі протеин мөлшерін арттырады. Фосфор (P2O5) тамыр
жүйесінің дамуын тездетеді, жалпы өнімдері астық үлесін арттырады,
қуаншылыққа төзімділігін күшейтеді, су пайдалану коэффициентін төмендетеді,
жаздық бидайдың пісуін 5 – 6 күнге тездетеді. Калий (K2O) фотосинтездің
қалыпты жағдайда өтуіне мүмкіндік жасайды, өсімдіктің ылғал ұстау және
тамырдың ылғал сіңіру қабылеттерін арттырады, қуаншылыққа, аурулар мен
зиянкестерге төзімділігін арттырады. Қоректік заттарды пайдалану өсімдік
ылғал қажетсінуіне ұқсас. Жаздық бидайдың қоректену элементтерін шығару
топыраққа байланысты және орта есеппен (әрбір центнер астық пен тиісті
сабанға шаққанда) азот (N) – 3,7-4,0, фосфор (P2O5) - 0,9-1,1 және (K2O)
- 1,7-1,8 кг тең. Жаздық бидай өсіруге барынша қолайлы қара және қоңыр
топырақтар деп есептеледі. Ол тұзды топырақты нашар көтеретін дақылдар
тобына жатады. Сортаңдау топырақтарда, әсіресе қуаншылық жылдары, өнімді
қүрт төмендетеді. Жақсы өнімді реакциясы қалыпты, немесе әлсіз қышқыл
топырақтарда алуға болады [3].
1.3.Бидайдың агротехникасы.
Бидай өнімін арттырудың негізгі жолдарының бірі – оны өндіру,
өсірудің интенсивті технологиясын қолдану болып табылады.Ол негізінен
материалдық – техникалық ресурстар жаңа ғылыми жетістіктер мен
тәжірибені кеңінен пайдалануға сүйенеді.
Жаздық жұмсақ бидай өнімін арттыруда алғы дақылға үлкен маңыз
беріледі.Ең жақсы алғы дақылдар – таза пар, пардан кейінгі екінші
дақыл, дәнді – бұршақ дақылдары,сүрлемдік жүгері.Пішенге немесе жасыл
балаусаға өсірілген сұлы, соныменқатар ерте себіліп және монокормға
жиналған арпа.Сонымен қатар отамалы (жүгері, картоп), дәнді бұршақ
(асбұршақ, ноқат), көп жылдық шөптерден кейін ерте жыртылған жер
қыртысы жаздық бидай үшін қолайлы алғы дақылдар болып саналады.
Жаздық жұмсақ бидай орналастырған көп тараған ауыспалы егістер
мыналар:
1 пар, 2 танап бидай,арпа мен сұлы;
2 пар, 2 танап бидай, бір жылдық шөптер,бидай, арпа, (сұлы);
3 пар, 2 танап бидай , жүгері, бидай, арпа (сұлы).
Эрозияға қауіпті алқаптарда жаздық бидайды жолақты парларда
орналастырады: пар+ жаздық бидай, жаздық бидай+пар, жаздық бидай+
пар,арпа, сұлы.
Таза парда топырақтың құнарлығы да артады.Мұнда өсімдік
басқаларына қарағанда тез сіңіре алатын түрдегі азот қосылыстары
көп мөлшерде жинақталады.Н.В.Шрамконың (1983) жылғы деректеріне
қарағанда көктемде бидайды себу алдында топырақтың 1м қабатындағы
нақты нитратты азот мөлшері таза парда 200-400,екінші дақылда 150-
350, үшінші дақылда -100-300 кг\га болады.
Жаздық бидайдың өнімділігін арттыру, оны егу, күтіп-баптау
жөніндегі агротехникалық шаралармен тығыз байланысты.Ал қолданылатын
агротехника бидайдың сортына, физиологиялық ерекшеліктеріне, аймақтың
табиғат климат жағдайларына сай болуы тиіс.Осыған орай институттарда
көптеген зерттеулер жүргізілген.Осындай зерттеулердің нәтижесінде
Қазақстанның табиғатымен топырағы әртүрлі аймақтарында жаздық бидайды
егіп, өсірудің ғылыми комплексті түрлерін жасаған ВАСХНИЛ академигі
А.И.Бараев бастаған ғалымдардың бір тобына Лениндік силық
берілді.Жаздық бидай егілетін басты аудандарда қолданылатын осы
агротехникалық жүйелердің бірден-бір мақсаты – топырақты жел
эрозиясынан сақтау.
Жаздық бидайдың ауыспалы егістігі орны.Дақылдың өнімділігін
арттырып, сапасын жақсартуға қол жеткізген маңызды агротехникалық
шаралардың бірі – ауыспалы егіс.
Ауыспалы егіс деп белгілі бір алқапта ғылыми зерттеулер жүргізу
үшін дақылдардың жылма-жыл кезекпен ауысып отыруын айтады.Мұның өзі
шаруашылықтың бағытына, экономикасына, табиғатына, топырақтың эрозияға
төзімділігіне тағы басқа жағдайға байланысты қалыптастырылады.Өсімдік
шаруашылығын индустриялды негізінде жүргізу ауыспалы егістің
интенсивті түрлерін өндіріске енгізумен тығыз байланысты.Атап айтса,
ғылыми негізделген ауыспалы егіс жүйесі ғана топырақтың құнарлығын
әрі оның физикалық құрамын жақсартып, ондағы қоректік заттармен
берілген тыңайтқыштарды дақылдарға толығырақ пайдалануға,топырақты су
және жел эрозиясынан сақтауға, арам шөптерді, астықтың зиянкестері мен
ауруларын азайтуға мүмкіндік туғызады.
Топырақты өңдеу.Жаздық бидай өсірудегі маңызды агротехникалық
шаралардың бірі топырақты негізгі және себу алдындағы өңдеу болып
табылады.Мұның өзі ылғал жинақтау мен сақтауға және арамшөптерді
жоюға мүмкіндік береді.Қазіргі кезеңде Қазақстанның солтүстік
облыстарында топырақты сыдыра жыртып өңдеу игерілген.Бұл тәсіл
топырақ бетінде жерін сақтауға,соның әсерінен қыста қар тоқтатуға, ал
терең қопсыту қар суын сіңіруге жағдай жасайды.Жері сақталған
танаптарда топырақ аз тереңдікке қатады да, көктемде ерте жібіп қар
суы жақсы тоқтатылады.Топырақтың негізгі өңдеу ең алдымен алғы
дақылға байланысты, сондықтан таза парды дайындауды қарастырайық.Алғы
дақыл жинағаннан кейін топырақ жазық тілгіш культиваторлармен (ОПТ-
3,5 КПШ-9) 12-14 см тереңдікте өңделеді.Соның нәтижесінде өсіп
тұрған арамшөптер қырқылады, олардың тұқымының бір бөлігі топыраққа
сіңіріледі және қопсытылған топырақ суды жақсы жұтады.Қара сұлымен
қатты ластанған танаптарды күзде жазық тілгіштермен өңдеп БИГ-3 имек
тісті тырмалармен 4-6 см тереңдікке қосымша қопсытылады.
Көктемгі жұмыс таза парды қара сұлы жаппай көктегеннен кейін
КПШ -9, КТС -10-01, ОПТ-3,5 культиваторлармен өңдеуден басталады.Пар
танабының бұдан әрі өңделуі атпа тамырлы арамшөптер күйіне
байланысты – олардың сабақтанып кетуіне жол бермеген жөн.Осы мақсатпен
парды өңдегенде әрбір 18-20 күнде 10-12 см тереңдікте
культивацияланады,да жаз бойы кем дегенде төрт рет жүргізіледі.Жаз
қуаңшылықты болғанда культиваторлармен парды екінші немесе үшінші
өңдеуден өткізгеннен кейін тамырлы арамшөптер өсіп –шығуы
мүмкін.Олардың ішінде ең қауіптісі шырмауық.Қуатты тамыр жүйесінің
арқасында ол механикалық өңдеуге өте төзімді.Оны құрту үшін
топырақты жазық тілгіш құралдармен өңдеумен қатар 2,4-Д немесе
диален гербицидімен бүрку жұмыстарын қатыстырып жүргізу керек.
Қара сұлымен, итқонақпен, шырмауықты қарақұмықпен ластанған
танапты парға дайындағанда мүмкіндігінше топырақты таяз өндеген жөн,
топырақтың беткі қабатының терең кеуіп кетпеуін қарастырады.Соның
нәтижесінде арамшөптер жаппай өсіп шығады да, кейіннен
культивациялаудың тиімділігі артады.Осы себеппен СЗС -2,1 және СЗС
-2,1Л сеялкаларында пайдалануға болады.
Солтүстік Қазақстанның карбонатты оңтүстік қара топырағын, қара
қоңыр және қоңыр топырақтарын 20-25 см-ден 25-27 см-ге дейін
қопсытады.Солтүстік Қазақстан, Қостанай, және Көкшетау облыстарының
қоңыржай қуаңшылық аймағында механикалық құрамы ауыр, бірақ ылғал
қабілеті жақсы қаратопырақтарын 14 см асырмай қопсытса
жеткілікті.Жекелеген өте құрғақ жылдары ықтырма себу алдында таза
пар алқаптарының беткі қабаты (8-10 см дейін) барынша кеуіп кетеді
де қыша ықтырмасының егін көгін алу қиындап кетеді.Мұндай жағдайда
ықтырмаға сұлы себіледі, өйткені оның тұқымын тереңірек сіңіріп,
жақсы егін көгін алуға болады.Шілденің басында аралығын 8-10 м етіп
СЗС -2,1 сеялкасымен 4-5 қатарлы ықтырма себіледі.Сұлы ықтырмасының
қышаға қарағанда қар тоқтату қарқыны шамалырақ, сондықтан қар
тоқтатудың қажеттігі туады.
Солтүстік Қазақстан аймағында жоғарыда көрсетілгендей далалық
ауыспалы егістерде жаздық бидайды интенсивті технологиясымен
өсіргенде пар емес алғы дақыл ретінде пардан кейінгі бірінші
бидайды, отамалы дақылдарды пішенге, немесе монокормға біржылдық
шөптерді тағы басқаны пайдалануға болады. Жаздық бидай өсіруде алғы
дақылға отамалы дақылдар ішінде сүрлемдік жүгері жиі
пайдаланылады.Әдетте жүгеріге топырақ 20-22-ден 25-27 см дейін жазық
тілгіш құралдармен немесе қайырмалы соқамен терең өңделеді.
Қар тоқтату – СВУ-2,6 немесе СВШ -10 қар тоқтатқыш құралдармен
іске асырылады.Ол қар қабаты 12-15 см жеткенде басталады да желдің
басым бағытына көлденең жүргізіледі.Қар тоқтатуда еңбек өнімділігін
арттыру үшін агрегаттар 2-3 СВУ 2,6 қар тоқтатқыштан
құрастырылады.Соңғы жылдары шаруашылықтарға жаңа , гидрокөтергішті СВШ-
10 қар тоқтатқыштар түсе бастады.Олар бірден ара қашықтығы 4 м екі
қар жалдарын қалыптастырады.
Ерте көктемгі топырақ өңдеу оның физикалық пісу кезеңінде
басталады.Негізгі мақсаты – екпе дақылдар тұқымдарын біркелкі сіңіру
үшін топырақ бетін тегістеу және қара сұлы тұқымын
сіңіру.Тәжірибеде алғашқы көктемгі көктемгі топырақ өңдеуі ылғал
жабумен теңеседі.Бұл жұмысты жүргізуге шығармашылықпен қарау керек:
барлық сортаңдау топырақтарда, жаз аяғында немесе күзде терең
қопсытудың нәтижесінде ірі топырақ кесектері пайда болған танаптарда
ерте көктемгі топырақ өңдеу қажетті агротехникалық шара.Ол үшін
тісті тырмалармен топырақ 4-5 см тереңдікке қңделеді.Ықтырмалы парда
тырмалау ықтырма бағытымен жүргізіледі. Қара сұлымен жоғары дәрежеде
ластанған танаптарға триаллат немесе авадекс қолдануға болады.Оларды
себуге дейінгі кезеңнің кез келген уақытында топыраққа 3-5 см
тереңдікке сіңіредіЕң дұрысы мұны бір агрегатпен іске асырған дұрыс
бүріккіш штангасы тісті тырма немесе сыдыра жыртқыш рамасына
бекітіледі.Сонымен гербицид еңгізу аралық, немесе себу алдындағы
культивациялаумен қабыстырып жүргізіледіБір есте ұстайтын жәйт, қара
сұлыға қарсы гербицид енгізілетін танаптарда алғашқы көктемгі өңдеу
жұмысын сыдыра жыртқыштармен жүргізген жөн, өйткені аңыз паясымен
сабан қалдықтары топыраққа сіңіріледі.Бұл еңгізілген гербицидтің
тиімділігін айтарлықтай арттырады.
Дәннің, сабанның және өсімдіктің жер асты бөлігінің құрамындағы
қоректік заттарға жаздық бидай өсірудің интенцивті технологиясының
басты элементтерінің бірі – тыңайтқыштар көп әсер етеді.Топырақтан
қоректік заттарды жаздық бидай түптенуден дәннің сүттене пісу
кезеңіне дейін барынша қарқынды сіңіреді.Алайда астық өніміне әсер
ететін қиын-қыстау кезеңі –себу – түтікке шығу аралығы.Қазақстанның
солтүстік облыстары жағдайында бұл айырықша байқалады.
1.4.Бидайдың сорттары.
Қазіргі уақытта Солтүстік Қазақстан аймақтарында Саратовская
29, Ақмола 2,Целинная 3с, Карабалыкская 90, Астана, Казахстанская
раннеспелая, Омская 18,Эритосперум 35 тағы басқа сорттар аудандастырылып
ойдағыдай өсірілуде.
Саратовская 29. Оңтүстік-шығыс ауылшаруашылық ғылыми зерттеу
институттарында шығарылған.Лютесценс түршесіне жатады.1000 дәннің
массасы 32-42 грамм.Сорт орташа мерзімде піседі,қуаңшылыққа төзімділігі
орташадан жоғары шашылып қалмауға төзімді.Нандық сапасы жақсы және
өте жақсы.Күшті бидайға жатады, ұнның күші бойынша - теңдесі жоқ
сорт.Солтүстік Қазақстанның барлық облыстарында аудандастырылған.
Ақмола -2.А.И.Бараев атындағы қазақ астықшаруашылығы ғылыми
зерттеу институтында шығарылған.Лютесценс түршесі, масақтары ақ,
қылтықсыз, қабығы түксіз, дәні қызыл.Орташа мерзімде пісетін сорт,
вегетациялық ұзақтығы 85-95 күн.Жатып қалуға төзімді, өнімділігі
жоғары.Аймақтағы орташа өнімділігі 20ц\га.Күшті дән қалыптастырады,
клейковинасы – 29-31%, мың тұқымның массасы 32-35г.Ақмола облыстарында
қолданып жүрген интенсивті сорт.
Целинная 3С А.И.Бараев атындағы қазақ астықшаруашылығы ғылыми-
зерттеу институтында шығарылған.Лютесценс түршесі.Орташа пісетін сорт,
құрғақшылыққа төзімді.
Карабалыкская 90. Қостанай ауылшаруашылық ҒЗИ-ның Қарабалық
ауылшаруашылық тәжірибелік станциясында шығарылған.Лютесценс түршесі,
орташа мерзімде пісетін сорт,ерте жазғы құрғақшылыққа төзімді, жазғы
жауын-шашынды жақсы қолданады, жатып қалуға, шашылуға төзімді.Сорт
жоғары икемділігімен сипатталады.Күшті бидай.Жоғары өнімі 33,2 ц\га.
Астана. А.И.Бараев атындағы қазақ астықшаруашылығы ғылыми-зерттеу
институтында шығарылған.Лютесценс түршесі.Орташадан ерте пісетін
сорт.Ақмола-2 стандарттан 2-3 күн бұрын піседі.Құрғақшылыққа және
жатып қалуға төзімді.Сорт жоғары сапалы тұқым қалыптастырады:
клейковина құрамы 32,8 -38%, ақуызы – 15,3-16,8%. Өнімділігі жоғары.2003
жылы астана сорты ең жоғарғы өнімді 32,0 ц\га құрады.Ауруларға (қара
күйе, тат, септериоз, жасырын сабақ зиянкестеріне, төзімді.
Казахстанская раннеспелая – В.Р.Вильямс атындағы егіншілік ҒЗИ
және Қарабалық ауылшаруашылық тәжірибе станциясында
шығарылған.Лютесценс түршесі.Орташадан ерте пісетін сорт, 68-85 күнде
пісіп жетіледі, жатып қалуға төзімділігі жоғары, күшті бидай.Мың
тұқымның массасы 35,8-38,0 грамм.Қаракүйе және тамыр шірігі
ауруларымен орташа залалданады, жоғары өнімділігі -33,8ц\га.
Омская 18. Сорт Сібір ауылшаруашылық ҒЗИ шығарылған.Лютесценс
түршесі.Орташадан кеш мерзімде пісетін сорт, кезең ұзақтылығы 81-103
күн.Құрғақшылыққа төзімділігі жоғары, аурулармен залалдануы орташа
Саратовская 29 деңгейінде.Мың тұқымның массасы 28,8-33,2 г.Сорт өнімді
түптенумен және масақтың дәнділігімен ерекшеленеді.Жоғары өнімділігі
интенсивті фонда 62ц\га құрайды.
Омская 28. Сорт Сібір ауылшаруашылық ҒЗИ шығарылған.Лютесценс
түршесі.Орташадан кеш пісетін сорт.Вегетациясы және өнімділігі Омская
18 сортымен бірдей.Жатып қалуға және шашылып қалуға төзімді.Дән
ірілігі орташа, жоғары натуралы.Күшті бидай.
Росинка 3.Сорт Сібір ауылшаруашылық ҒЗИ шығарылған.. Лютесценс
түршесі.Орташадан кеш мерзімде пісетін сорт.79-85 күн мерзімінде
пісіп жетіледі.Тозаңды және қара күйе ауруына төзімді, күшті
бидай.Дәні ірі, мың тұқымның массасы 38,2-45,0 г.Жоғары өнімділігі –
47 ц\га.
Эритросперум 35.Сорт Қостанай ауылшаруашылық ҒЗИ және А.И.Бараев
атындағы қазақ астықшаруашылығы ғылыми – зерттеу институтында
шығарылған.Эритросперум түршесі.Масағы қылтықты, ақ, қабықшасы түксіз,
дәні қызыл.Жатып қалуға төзімділігі 3,5 балмен бағаланады.Саратовская
29 сорты деңгейінде.Құрғақшылыққа төзімділігі жоғары,шашылмайды.Тозаңды
қара күйе аурумен залалдануы төмен, бурыл және сабақ тот ауруымен
тез залалданады.
2 - тарау. Шаруашылыққа жалпы мәлімет.
2.1. Шаруашылық ЖШС Бектау орналасқан жері.
ЖШС Бектау (КазЦик) Ақмола облысы, Шортанды ауданының солтүстік-
бөлігінде орналасқан.1929 жылы құрылған, Шаруашылықтың жалпы көлемі
40614 га, оның ішінде 29468 га егістік,11146 га жайылым жерлер
құрайды.Шаруашылықтың жерлері батысында Шортанды аудан орталығы және
Ақмола теміржол шаруашылығының жерлерімен, солтүстік – батысында
шекара өзен Колутон арқылы Ақкөл ауданының Трудовой
шаруашылығының жерлерімен шектеледі.Шығыс және оңтүстік – шығыс
бөлігі КНИИЗХа орталық зерттеу шаруашылықтарының жерлерімен шектеледі.
Бектау шаруашылығымен аудан орталығы Шортанды арасы 18 км, ал
облыс орталығы Көкшетау – 250 км.
Шаруашылықтың негізгі өнеркәсіптік бағыты астықты өндіру және
сүт, ет өнімдерін алу үшін мал шаруашылығын дамыту және қосымша
сала шошқа шаруашылығы.
Ұжымдық шаруашылықтың, жай шаруашылықтан құрамы жағы үш
бөліктен тұрады: орталық басқару бөлімі - бригада.Қазіргі уақытта
шаруашылықта 4 бригада және бір ферма жұмыс істейді.
ЖШС Бектау шаруашылығының жерді пайдалану барлық соңғы жылдары
жоғарлады.Барлық қолданатын жерлер 29468 га, оның ішінде 22707 га
астық дақылдар.Орташа өнімді жылдар бойы ауытқиды, бидай 7 ц\га-дан
12,6 ц\га дейін, ал арпа 5,9 ц\га – 11,8 ц\га.оны мына 1- кестеден
көруге болады.
1-Кесте.2009 жылғы шаруашылықтың жерді пайдалану барысы.
Қолданбалы жерлер га
%
Жалпы жер көлемі 41164
100
Жалпы шаруашылық жерлер 40614
98
Олардың ішінде жыртылған : 29108
71
Шабындық жерлер 360
0,8
Жайылым жерлер 11146
27
Су қоймалар 500
1,1
Бақшалы аймақ 50
0,1
Аталған жерлерді пайдалану нәтижесінде шаруашылықтың негізгі
өнеркәсіптік бағыты, ол астықшаруашылығы және ет, сүт өнімдерін
дамыту, қосымша өндіріс шошқа шаруашылығы.
Шаруашылықтың жерлері қарашірікті топырақты, климаттық зонада
орналасқан.Оңтүстік бөлігінде қарашірікті топырақ аз дамыған.
Топырақ түзуші қабаттар эллювиалды – деллювиалды қабаттар.Өсімдік
түрлері типчатты – жусанды, шөптесін жусанды топқа жататын
өсімдіктер.Олардың негізгі ерекшеліктері топырақтың құрамына тасты
материалдардың болуы.Топырақтар ұсақ түйіршікті қабатпен
қапталған.Бұл қабаттың қалыңдығы 5-30 см ауытқиды, оның түсі қара-сұр
болып келеді.
2 – кесте.Жыртылған жердің ауданы және егістік ауданының
құрылымы.
Атаулары Аудан га %
Бр1. % Бр2
% Бр3 % Бр4 %
Аудан.га
аудан.га аудан.га аудан.га
Жыртылған жер.ауд 27257 100 10783 100
5832 100 5480 100 5162 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. 2
Әдебиетке шолу. 4
1.1.Бидайдың жалпы сипаттамасы. 4
1.2. Бидайдың морфо – биологиялық ерекшеліктері. 11
1.3.Бидайдың агротехникасы. 16
1.4.Бидайдың сорттары. 20
2 - тарау. Шаруашылыққа жалпы мәлімет. 22
2.1. Шаруашылық ЖШС Бектау орналасқан жері. 22
2.2.Бектау ЖШС топырақ - климат жағдайлары. 25
Метреологиялық жағдайлар. 26
Бидай егісінде арамшөптерге қарсы күрес. 27
Бидай егісінде ауруларға және зиянкестерге қарсы күрес. 29
Зиянкестер. 29
5.Жобаны экономикалық бағалау 30
6.Еңбекті қорғау 31
7. Қоршаған ортаны қорғау 41
Қорытынды 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 48
Кіріспе.
Дүние жүзі егіншілігінде дәнді дақылдардың арасында бірінші орынды
бидай алады.Жер шары халқының жартысынан көбі негізінен бидаймен –
нан, макарон, кондитер өнімдері тағы басқалармен қоректенеді.Аталған
өнімдердің қоректілігі жоғары болып халық мұқтажын қанағаттандыру үшін
оларды бағалы сапа көрсеткіштері мен қасиеттер болған абзал.
Астық өндірісі – ауыл шаруашылығының ірі саласы.Қазақстан астық
өндіру жөнінде дүние жүзінде бесінші орында тұр.Егін шаруашылығының
көлемі жөнінен Қазақстан ТМД елдерінің ішінде үшінші орында (Ресей мен
Украинадан кейін).Бірақ астық сапасы жағынан бірінші орын алады.Оған мен
іс-сана өткізген жердегі Бектау ЖШС – нің қосар үлесі зор, себебі
астық аспан ашық күн астында толық пісіп, дән ұлпасының мөлшері,
шынылығы және басқа көрсеткіштері артып, сапасы жақсартады.
Дәнді дақылдар ең әуелі адамзаттың азық қоры болып табылады.Астық
– жер шарындағы халықтың негізгі азық – түлігі.Сонымен қатар, дәнді
дақылдар – өңдеу өнеркәсібінің шикізат қоры (сыра қайнату, сыра
өндіру, крахмал т.б).
Шаруашылықтың материалдық техникалық базасына тоқталатын болсақ,
соңғы екі - үш жылда шаруашылыққа қажетті жаңа техникалармен
толықтырылды.Айта кетер болсақ Джон-Дир фирмасының комбайндары,
тракторлары және жегілетін кешенді агрегаттарымен өсімдік қорғайтын
және астық артқыш тракторы қолданылуда.Сонымен қатар: Бюллер-Версетайл,
МТЗ-82.1 тракторлары; Саммерс тыңайтқыш шашатын құралы; Гигант 1000
култиваторы мен Моррис тырмасы; көпжылдық шөптерді шабатын өздігінен
жүретін Мак-Дон, престейтін Вестерн және артатын Кун агрегаттары; және
тасымалдайтын Кенверт (лизинг) машинасы.Шаруашылықтың техника және ауыл
шаруашылық машиналармен қамтамасыз етілуі толық шаруашылықтың жаңа
техникалармен толықтырылғанына көз жеткізуге болады.Шаруашылықта көп
жұмыс жаңа техникалармен жүргізіліп келеді,себебі олар жанармай
шығынын және уақытты үнемдейді.Бір мезгілде үш-төрт операцияны
жүргізеді және алым ендері мен сиымдылықтары бұрынғы техникамен
салыстырғанда жоғары, мысалы Джон-Дир фирмасының өсімдік қорғайтын
машинасының алым ені 36 метр, комбайндарынікі 12 метр, Самермтің алым ені
24 метр, ал лизингке алынған тасмалдағыш Кенверт машинасының сиымдылығы
40 тоннаға дейін барады.Сондықтанда осы техникалар шаруашылық үшін
тиімді әрі үнемді болып отыр.
Ауыл шаруашылығы қарқынды дамуда.Соңғы он жылда шаруашылық
өнімдерінің көлемі 3 есеге дейін ұлғайды.
Ауыл шаруашылығы – республика экономикасының басым бағыттарының
бірі.Қазақстанның климат жағдайы мал шаруашылығын дамыту мен дәнді
дақылдарды егуге мүмкіндік береді.2009 жылы ауылшаруашылық өнімдеріне
330 миллиард теңге бөлінді, бұл алдыңғы жылға қарағанда үш пайыз
жоғары.Егіс алаңы алдыңғы жылға қарағанда 1,6 миллионға артық,дәлірек
айтқанда 21миллион 600мың гектарды құраған.
Дәстүрлі түрде ең көп өнім Қ останай, Солтүстік Қазақстан және
Ақмола облыстарында жиналды.Қазақстан жан басына шаққанда астық
өндірісі мен ұн экспорты бойынша әлемде бірінші орынға шықты.Бүгінгі
таңда Қазақстан әлемнің 40-тан астам еліне бидайды экспортқа жібереді. Осы
жылдар ішінде біздің негізгі мақсатымыз бағдарлы әлеуметтік экономика
құру, азаматтардың экономикалық жағдайын көтеру болды.Бізге адам
әлеуетін дамытудың тиімді үлесін қалыптастырып, өмір сапасының
қазақстандық ұлт стандартының негізін қалауға қол жеткізу мүмкіндігі
туды.[179].
Агроөнеркәсіптік кешеннің алдында тұрған міндеттерінің маңыздыларының
бірі халықтың қажеттілігіне сәйкес нарықты сапалы азық-түлік тауарларымен
толтыру болып табылады. Қазақстандағы осы міндетті шешу негізінен егін
шаруашылығын тиімді жұмыс істетуге байланысты. Оның даму деңгейі көп
жағдайда республикадағы саяси және экономикалық тұрақтылықта, оның азық-
түліктік қауіпсіздігін белгілейді. Республикамызда ауыл шаруашылығын дамыту
туралы бағдарлама қабылданып іс жүзіне асырғаннан кейін соңғы жылдары егін
шаруашылығына жаңа техника мен озық технология кеңінен енгізілуде. Ол
астықты мол өндіріп, оның сапасын жақсартуға мүмкіндік береді.
Шаруашылықтың қазіргі мүмкіндіктерін ескеріп, осы жобада мен жаздық
бидай егісін негізгі зиянкестерден қорғау шараларын дайындап ұсынбақпын,
ал қарқынды технологияның бүкіл элементтері кейін, шаруашылықтың
экономиялық жағдайы жақсарғанда толық игеріледі деген сенімдемін.
Жұмыстың мақсаты. Ақмола облысы Шортанды ауданындағы ЖШС Бектау-да
жаздық жұмсақ бидай егісін негізгі зиянкестерден қорғау шараларын
қарастыру және болашақта оның қолдану жолдарын ұсыну.
Әдебиетке шолу.
1.1.Бидайдың жалпы сипаттамасы.
Бидай –жер шары халқының басты азық- түлік дақылы. Бидай астығы мен
оның өңделген өнімдері тамақтық және технологиялық қасиеттері жағынан басқа
дәнді-дақылдардың ішінде ерекше орын алады. Бидайдың дәнінде клейковиналық
(дән ұлпасы, уызы) белок түзу қабілеті ақ нан пісіруде, макарон жәнге
басқа нан өнімдерін дайындауында оны үлкен маңызға ие етеді.
Бидай астығының сапасын жақсарту бірнеше бағытта жүргізілуде: өнім
шығымы мен сапасына әсер ететін технологиялық процестерді жетілдіру; мол
өнімді, әрі жоғары сапалы жаңа бидай сорттарын шығару және оларды өндіріске
енгізу; осы заманғы өсіру технологияларын қолдану және т.б.
Ұн тарту және нан өнімдерін өндіру кәсіпорындарының өндірістік
процестерін механикаландыру мен автоматтандыруды жетілдіру нәтижесінде
астық сапасына осы талаптар қойылуда.
Жер шары халқының жартысынан астамы бидай өнімдерін күнделікті өмір
тіршілігінде пайдаланады.Оның құрамында организмге қажетті заттардың
көпшілігі бар.
Бидай дәнінде орта есепен 12-14 пайыз ақуыз (белок), 70 пайыз әртүрлі
көмірсутектер (қант, крахмал, гемицеллюлоза және т.б), 2 пайыз шамасында
май және сонша мөлшерде клетчатка мен минералды заттар болады. Бидай
дәнінің қоректік сапасын анықтайтын негізгі заттар – ақуыз бен крахмал.
Бидай нанының құрғақ затында 16-17 пайыз ақуыз (белок), 77-78 пайыз
көмірсутегі және 1,2-1,5 пайыз май құрастырады. Астықтың, ұнның және нанның
тағамдық құндылығы калориялығына, айырбасқа жатпайтын амин қышқылдары
(лизин, лейцин, триптофан және т.б), дәрумендер (витаминдер В, С),
ферменттер мен минералдық заттардын мөлшеріне байланысты.
Бір киллограм бидай нанында 2000-2250 калория энергия болады. Нанның
калориялығы деп оның 1000 гр жаққанда бөлініп шыққан жылу мөлшерін
калориямен есептеуді айтады. Адамдар орта есеппен өзіне керекті
көміртегінің жартысын, ақуыздың 30 пайыздан астамын, В дәрумені топтарының
56 пайызын және С дәруменінің 80 пайызын осы наннан алады.
Бидай наны тамақтығы жағынан қара бидайдың нанынан анағұрлым жоғары,
өйткені ол адам ағзасында жеңіл қорытылады. Клейковиналық ақуыз бен
крахмалдың тиімді ара қатынасының нәтижесінде бидайдың тор көзді наны оның
өте жоғары көлемінің арқасында ас қорыту өзегінің сөлдерімен жанасады да
жеңіл қортылады. Адамзаттың қоректенуіндегі бидайдың ерекше маңызы оның
егіс көлемін, астықтың жалпы түсімін арттыруға мүмкіндік береді. [1].
Астық өндірісінің жалпы жағдайына келетін болсақ Қазакстанда 2003 -2005
жылдары орта есеппен жыл сайын 14,5 млн. т. астық өндірілді, оның 11,0 -
11,5 млн. тоннасы немесе 79,3 пайызға таяу бидай болып табылады. Елімізде
тауарлы астықты негізінен солтүстік облыстарының тың игерген аудандарында
өндіреді. Қазақстанның солтүстігіндегі төрт облыстың (Ақмола,
Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар) үлесіне бүкіл бидай өндірісінің 70
пайыздан астамы тиеді [14].
Қазақстанның солтүстік өңірі батыстан шығысқа қарай 1300, ал
солтүстіктен оңтүстікке қарай 900 шақырымға созылып жатыр. Бұл аумақта
орналасқан төрт облыстың - Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Павлодар
- жер көлемі 600 мың шаршы километрден асады. Ақмола облысының оңтүстігі
мен батысына қарай және Павлодар облысының оңтүстігіне қарай Орталық
Қазақстанға жататын Қарағанды облысының егіншілікпен айналысатын аудандары
орналасқан. 2003 - 2005 жылдары орта есеппен жыл сайын 13,7 млн га жерге
бидай егістігі орналастырылып, 11,5 млн. тоннаға таяу бидай астығы
жиналады. Болашақта Республикамызда бидай егістік жерлерін 20 млн. га дейін
жеткізуге мақсат қойылып отыр [14].
2005 жылы 1 қазандағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасы Ауыл
шаруашылығы министрлігінің деректері көрсеткендей себілген алқаптан
бастапқы кіріске алынған салмақпен 13357,9 мың тонна астық бастырылды. бұл
өткен жылғыдан 19,7 % аз, сонын ішінде Солтүстік Қазақстан облысында
-3125,0 мың тонна, Ақмолада - 3083,0 мың тонна, Қостанайда - 2610,6 мың
тонна, Алматыда - 826,3 мың тонна, Шығыс Қазақстанда - 650 мың тонна,
Жамбылда 630,7 мың тонна, Қарағандыда- 311,6 мың тонна, Оңтүстік
Қазақстанда - 470,6 мың тонна, Ақтөбеде - 394,2 мың тонна, Батыс
Қазақстанда - 392,0 Імың тонна, Павлодарда - 383 мың тонна, Қызылордада
-181,3 мың тонна.
Көрсетілген күнге дәнді дақылдардың өнімділігі (бастапқы кіріске
алынған салмақпен) бір гектардан 9,5 центнер болды, өткен жылы 12,5центнер
болған. Өнімділігі өткен жылғыдан кем астық жинаған Қызылорда (33,0
центнер, өткен 2004 жылы 34,2 центнер болған), Алматы (тиісінше. 19,0 және
21,4), Жамбыл (17,6 және 20,8), Солтүстік Қазақстан (10,4 және 13,0).
Ақмола (8,6 және 11,3). Қостанай (8,5 және 13,0), Қараганды (7,5 және 8,3),
Батыс Қазақстан (6,0 және 10,5) және Ақтөбе (5,6 және 8,9) облыстары болды.
Сонымен бірге 1 гектардан алынған астық түсімі Оңтүстік Қазақстан
(21,7 центнер, өткен жылы 21,3 центнер болған), Шығыс Қазақстан (тиісінше
12,2 және 11,8), Павлодар (7,0 және 6,9) облыстарында артып отыр.
Дәнді дақылдардың жаңа өнімінен тұқым құю барлық жерде жүріп жатыр. 1
қазандағы жағдай бойынша 1909,1 мың тонна немесе қажетті 95.6 % дәніді
дақыл дайындалды. Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Оңтүстік
Қазақстан облыстарында тұқым құю толықтай аяқталды, Павлодар, Алматы,
Жамбыл және Қарағанды облыстарында қажетті тұқымның 94 % - 92 %. Ақтөбе,
Батыс Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында - 86,4 % -74 % және
Қызылордада - 54 % дайындалды. Өткен жылы көрсетілген күнге тұтастай
республика бойынша талап етілетін тұқым көлемінің 1940,0 мың тоннасы немесе
97,5 % құйылған еді [15].
Қазақстанда 1997-2006 жылдары аралығында экспортқа 3,0-3,5 млн.т астық
жіберілді, оның 90 пайызы бидай мен арпа.Бидай өнімін арттырудың негізгі
жолдары - ол өсірудің қарқыңды технологиясын қолдану болып табылады. Ол
негізінен материалдық -техникалық ресурстар және ғылыми жетістіктер мен
озат тәжірибені кенінен пайдалануға сүйенеді.
Жаздық жұмсақ бидай өнімін арттыруда алғы дақылға үлкен маңыз
беріледі. Ең жақсы алғы дақылдар - таза сүрі жер, одан кейінгі екінші жақсы
алғы дақыл - дәнді бұршақ дақылдары, одан кейінгісі сүрлемдік жүгері,
пішенге немесе жасыл балаусаға өсірілген сұлы, арпа да айтарлыктай алғы
дақыл болады.
Солтүстік Қазақстанның далалық және орманды далалы аймақтары үшін
Қазақстан астық шаруашылығы ғылыми зерттеу институтында (кейіннен ҚазАШҒЗИ)
және басқа ғылыми мекемелердің ғалымдары қысқа айналымды төрт, бес, алты
танапты, дәніді - сүрі жерлі және дәніді - отамалы дақылдардың ауыспалы
егістерін әзірледі.
Жаздық бидай өсірудегі маңызды агротехникалық шаралардың бірі топырақты
негізгі өңдеу. Топырақты ғылыми талаптарға сай өңдеу ылғал жинақтауға,
сақтауға және арамшөптерді жоюға мүмкіндік береді. Қазіргі кезеңде
Қазақстанның солтүстік облыстарында топырақты жазықтілгішпен өңдеу
игерілген. Бұл тәсіл топырақ бетінде аңыз паясын сақтауга, соның әсерінен
қыста қар тоқтатуға, ал терең қопсыту арқылы қар суын сіңіруге жағдай
жасайды. Паясы сақталган танаптарда топырақ аз тереңдікке тоңазиды да ерте
көктемде тез жібіп қар суы жақсы сіңеді [4].
Дақылды қарқынды өсіруде себуге рұқсат етілген сұрыпты, жоғары сапалы
тұқым таңдап алу және тұқымды дәрілеу бидай өсіру технологиясындағы маңызды
агротехникалық шара. Осының нәтижесінде топырақтағы және тұқымда сақталған
ауру қоздырғыштардың зиянды әсері басылады да жаңа өнім сапасы жақсарады.
Ғылыми деректерге сүйенсек себуге рұқсат етілген жаңа сұрып, бұрынғы
сұрыппен салыстырғанда әр гектардан қосымша 1,5-3,0 центнерге дейін, кейде
одан да жоғары өнім алуды қамтамасыз ететін көрінеді. Тұқымды улағыш
заттармен байтан - универсал 19,5 % с.т. 1 тонна тұқымға 2 кг, агроцит 50%
с.т. 2,0-3.0 кгт, бенлат 50% с.т.2,0-3,0 кгт, витавакс 200, 75 % с.т.-
2,5 - 3,0 кгт, раксил 6% с.т. 1 тонна тұқымга - 0,6л, ТМТД 80% 1,5-2,0
кгт, фенорам 70% с.т. 2.0-3,0 кгт, фундазол 50% с.т. 2,0-3,0 кгт және
тағы басқа препараттарды колданылады. Дәрілеу агрегаттары ПС - 10,
Мобитокс, Мобитокс супер машиналары дәрілейді. Тұқымды дайындау
жүйесінде асфальтталған аландарда себудің алдында күнге қыздыру
қарастырылады.Бұл агротехникалық шара жаздык бидай тұкымыныи өну әнергиясы
мен танаптың өнгіштігін арттырады. Солтүстік Қазақстан климат жағдайларының
өзгешелігі жаздық бидайдың қолайлы себу мерзімін анықтауға мұқият қарауды
талап етеді. Бұл аймақта ерте мерзімде сепкенде танаптар қара сүлымен қатты
ластанады және жаздық бидай өнімін күрт төмендетуіне әкеп соғады.
ҚазАШҒЗИ, Солтүстік Қазақстанның ауыл шаруашылыгы тәжірибе
станцияларының, Сәкен Сейфуллин атындағы Ақмола аграрлық университеті
окымыстыларының зерттеулері көрсеткендей, 15-25 мамырда себілген жаздык
бидай барынша жоғары өнім алуды камтамасыз етеді, сондықтан оның колайлы
себу мерзімі болып табылады.
Жаздық жүмсақ бидайдың қарқынды өсіру технологиясында бидай себілгеннен
кейін егінді күтіп-баптауда - арамшөптермен, аурулармен және зиянкестермен
күресу шаралары маңызды рөл аткарады, жаздык бидай егістігіне егістік
қалуен, шырмауық, жатаған бидайық тағы басқа атпатамырлы, • тамырсабақты
көп жылдық арамшөптер, ал бір жылдык түрлерінен кара сүлы, жасыл және
көкшіл сүр ит қонақ, қүс тарысы тағы басқалары үлкен зиян келтіреді.
Егістік арамшөптермен шамалы ластанғанда астық шығыны 3-7 %, ал күшті
ластанғанда 20 - 30 % дейін жетеді [4].
Нақты шаруашылықтарда агротехникалық және химиялык коргау шараларын
ұйымдастырғанда танаптардың арамшөптермен ластану карталары жасалады,
оларда ластану деңгейі мен арамшөптердің түр күрамы анықталады да түптену
кезенінде гербицид қолданылады. Егістікті аурулармен зиянкестерден қорғау
үшін кіші авияция (АН - 2) мен ОП - 2000 - 2, ОП - 3200, ПОМ-630-1, ОПУ-400
және тағы басқа жер үсті бүріккіштері колданылады.
Пестицидтермен жұмыс істегенде техника қауіпсіздігі ережелерін қатаң
сақтау қажет, сонымен бірге ауыл шаруашылығы саласында арамшөптерге,
ауруларға және зиянкестерге қарсы пайдаланылатын қолдануға рүқсат етілген
химиялық кұралдардың тізімінде бекітілген енгізу уақыты мен нормаларілн
орындау шарт.Айналаның қорғалуын қамтамасыз ету мақсатымен химиялық өңдеу
жүмыстарын жел жылдамдығы 4 мсек аспайтын жағдайда жүргізілуге
тиіс.Әдетте, егістікте химиялық өңдеу жүмыстарын таңертенгі және кешкі
уакыттарда жүргізеді, бұл уақыттарда айтарлықтай тынық және температура
төмен болады.
Бидайдың шыққан жері- алдыңғы Азия орталығы- қазіргі Ирак,Аравия
территориялары.Бұдан бидайдың 18 түрі,оның ішінде жұмсақ бидай
тараған.
Бидайдың дүние жүзіндегі егіс көлемі220млн\га,екпе дақылдардың
ішінде ол бірінші орын алады.Оның егіс көлемімен жалпы түсімі
бойынша біздің еліміз дүние жүзінде алдыңғылардың бірі (1988 жылы
тиісінше 48,1млн\га және 84,4млн\т).Бидайды өндірудегі ірі мемлекеттер
қатарына Қытай (29,0 млг\га және 87,5 млн\га).Америка Құрама Штаттары
(21,5 млн\га.т.).Ұнмен нанның сапасын анықтайтын жұмсақ бидай
сорттарының көрсеткіші- ұнның күшіне қарай күшті, орташа және әлсіз
болып үш топқа бөлінеді:
Күшті бидай ақуызының көптігі,уызының жиырымдылығы және созымдылығы
жағынан көзге түседі.Мұндай ұннан пісірілген нан көмпиіп тұрады,
түрі өте ұнамды,бүйір қабығы жұқа немесе тор көзді, жұмсақ
созылмалы келеді, сондай-ақ өте дәмді, сүйкімді иісі болады.Сонымен
қатар күшті бидайдың байытушылық қасиеті бар.Әлсіз бидайдың ұнына
аздап күшті бидайдың ұнын қосқанда одан шығатын нанның сапасы
анағұрлым жақсарады.Күшті бидай ең таңдаулы бидай болып саналады,
сондықтан оған ішкі және халықаралық нарықта сұраныс жоғары.
Орташа нандық күшті бидай ешқандай қоспасыз жақсы сапалы нан
береді.Оған жататын сорттар ақуызының мөлшері орташа, уызының
жиырымдылығы біршама төмен, сондай-ақ қамырының ашытылған кездегі
ферменттік тұрақтылығы да төмендеу болады.
Осал (әлсіз) бидайдың ақуызы шамалы, дән уызының жиырымдылығы өте
әлсіз болады.Сондықтан нан сапасын жақсарту үшін міндетті түрде күші
бидай ұнына қосады.
Бидай түрлері.Бидай қоңырбастар (poaceae) тұқымдасына және
(triticum) туыстығына жатады.Осы заманғы жіктеу бойынша бұл туыстық
22 түрді біріктіреді.Ол 4 гентикалық топқа бөлінеді:
1.Диплоидты бидайлар, олардың соматикалық жасушасында 14 хромосом
(2n -14) болады.Бұл топтың өкілдеріне мәдени бірдәнді, жабайы
бірдәнді жатады.Диплоидты түрлердің ішінде дәніндегі ақуыз мөлшері
35-37 % жететін, саңырауқұлақ ауруларына төзімді үлгілеріде бар.
2.Тетраплоидты түрлер, соматикалық жасушасында 28 хромосом (2n- 28)
бар, өкілдері ретінде қатты бидай жабайы, қосдәнді бидайды тағы
басқа атауға болады.Тетраплоидты бидайлардың ішінде қатты бидай
(triticum durum) барынша үлкен маңызға ие, ол дүние жүзінде егіс
көлемі бойынша екінші орын (жұмсақ бидайдан) кейін алады.
3.Гексаплоидты түрлер (2n - 42) соматикалық жасушасында 42
хромосомы бар көптеген бидай өкілдерінің бірігуін қамтамасыз
етеді.Бұларға жұмсақ бидай, спельта, карлик тағы басқа бидайлары
жатады.Олардың ішінде ең көп тарағаны жұмсақ бидай (triticum
aestivum).Бұл бүкіл дүние жүзінде көп тарағаны жұмсақ бидай.
4.Октаплоидты түрі (2 n– 56) қолдан жасалған.Оған грибобой бидайы
(triticum funicidum) жатады.
Дәннің гүл қабықшаларынан ажыратылу дәрежесіне қарай барлық
бидай түрлері жалаңаш дәнді, немесе нағыз бидайлар және қабықты
немесе полба бидайлары болып екі топқа бөлінеді:
Жалаңаш дәнді (нағыз) бидайлардың масағы сынбайды, қалыпты
жағдайда бастырғанда дәндері қабықшалардан жеңіл ажыратылады (жұмсақ,
қатты, карлик, персикум тағы басқа бидайлар).
Қабықты (полба) түрлерінің масағы омырылғыш және бастырғанда өте
қиын үгітіледі (спельта, мәдени бірдәнді тағы басқа бидайлар).
Жұмсақ бидай (triticum aestivum) жоғарыда көрсеткендей
егіншілікте көп тараған,масағы борпылдақ, қылтықты және қылтықсыз,
қылтықты формаларында қылтықтары жан- жағына шашыраңқы орналасқан
және масақ ұзындығынан қысқа.Масақ қабықшасы ұзынша әжімді, оның
қыры (киль) жіңішке,негізіне қарай жойылып кетеді.Масақтың бет жағы
бүйірінен жалпақ.Масақ асты сабағының бөлігі қалыпты жағдайда
кеуек.Дәндері жеңіл үгітіледі,ұсақ, орташа және ірі болып келеді,ұнды
немесе жылтыр (шынылы).Айдары айқын ажыратылады,қылдары
ұзын.Қазақстанның солтүстігінде ең көп тараған түршелерге жұмсақ
бидайдан лютесценс, барбаросса және қатты бидайлар жатады.
1.2. Бидайдың морфо – биологиялық ерекшеліктері.
Бидай, арпа, сұлы, қара бидай – дақылдардың бірінші тобына
жатады.Бидайдың тамыр жүйесі шашақты болып келеді.Түп немесе ұрықтық
тамырлар және түйін, немесе қосалқы тамырлар ажыратылады.Түп
тамырлар тікелей тұқым ұрығынан өсіп шығады,ол түйін немесе қосалқы
тамырлар (кейде екінші тамыр депте атайды) сабақтың жер асты
түйінінен түзіледі.Бұл тамыр түрлерінің екеуіненде өсімдік тіршілігінде
үлкен маңызы бар.Жақсы дамыған түп немесе екінші тамыр жүйесінің
қалыптастырған бидай өнімінің 65% түп тамырлар.Дәнді дақылдардың
тамырлары, соның ішінде бидай тамыры 100см және одан да тереңге
бойлайды.Бірақ олардың негізгі массасы (80-90) топырақтың жыртылатын
қабатында орналасады.Тамыр жүйесіне неғұрлым қуатты болса, өсімдік
қоректік заттар және ылғалмен соғұрлым жақсы қамтамасыз етіледі.Түп
және қосалқы тамырлар талшықтарын түзеді де, олар өсімдіктің
ылғалмен қамтамасыз етілуін және қуаңшылыққа төзімділігін күшейте
түседі.
Дәнді дақылдардың, яғни бидайдың сабағы сабан, ол түйіндерден
және түйін аралығынан тұрады.Түйіндер дегеніміз сабақтың қолқамен
ажыратылған жұмыр бөлігі, түйіндер арасындағы кесіндіні түйін аралығы
деп атайды және олардың саны 5-7 бидайда, сұлыда және тағы
басқаларында.Бидайдың сабағының іші кеуек.Сабақ барлық түйін
аралықтарымен өседі. Ең әуелгі төмендегі түйін аралығы өсе бастайды,
одан кейін ортаңғы және жоғарғылары өседі.Сабақ жуандығы ұзынның
бойына біркелкі емес: ең жуан бөлігі орта шеңінде, ал жіңішке жері –
жоғары бөлігі.Бидай дақылының жапырағы екі бөліктен - жапырақ
тақтасы мен жапырақ қынабынан тұрады.Жапырақ қынабының тақтаға
ауысатын жерінде тілше деп аталатын жұқа қабық болады.Ол жапырақ
қынабының ішінде судың еніп кетуіне жол бермейді.Тілшенің жан-жағына
екі жарты ай сияқты құлақша орналасқан және ол жапырақ қынабын
сабаққа бекітіп ұстап тұрады.Бидай дамуының ерте кезеңінде тілше
мен құлақша дақылдарды бір-бірінен ажыратуға көмектесетін жүйелі
көрсеткіштер болып табылады:бидай мен қара бидайда тілше мен құлақша
жақсы дамыған.
Собық - ұзақ табиғи сұрыптау нәтижесінде түр өзгерісіне ұшыраған
сіпсебас болып табылады, оның білігі борпылдақ паренхима
ұлпаларынан тұрады және сыртындағы ұсақ ұяларда масақшалар
орналасқан.
Жемісі - дән,ол ұрықтан және эндоспермнен құралған,Дән ұрығы
үлкен емес және бидай, қара бидай, арпада -1,5-5% дән массасының
бөлігін құрайды.Дәнді дақылдар дәнінің құрамы дақыл түріне, ауа
райы жағдайына, топырақ, өсіру технологиясының дәрежесі мен сорттарға
байланысты өзгереді.
Бидайдың гүл шоғыры масақ түрінде болады.Масақ біліктен тұрады,
оның екі жағынан кезектесіп масақшалар орын тепкен.Сіпсебас орталық
білікпен бірінші, екінші және одан кейінгі дәрежедегі бүйір
бұтақтарынан тұрады да олардың ұшар басында масақшалар
орналасқан.Масақша екі масақ қабықшасымен бір немесе бірнеше гүлден
тұрады.Әрбір гүлде екі қабықшасы болады:масақ қабықшасына телу
орналасқаны қалыңдау болады ол жұқа, әрі нәзік болады және оны ішкі
гүл қабықшасы деп атайды.Гүл қабықшаларының арасында екі қалақты
аналық аузы бар жатынмен үш аталық орналасқан. Дәннің химиялық
құрамына қысқаша тоқталып өтейік:Көмірқышқылдар немесе азотсыз
экстрактивті заттар орта есеппен дән массасының 68-81 % құрайды және
олардың негізгі бөлігін крахмал алып жатыр.Эндосперм жасушаларында
крахмал дәндерінің орналасу ерекшеліктеріне қарай астық ұнды немесе
жылтыр (шынылы) болып келеді.Крахмал мөлшерінің өзгеруі ақуызға
керісінше, ол оңтүстіктен солтүстікке және шығыстан батысқа қарай арта
түседі.
Ақуыздар - астық дақылдарының азық-түлік және мал азықтық маңызын
анықтайтын барынша бағалы бөлігі.Калориялы жөнінен ақуыздар крахмал
мен қанттан асып түседі, тек қана өсімдік майынан төмен.
Дәнді астық дақылдарының ішінде белокқа бай – бидай, әсіресе
қатты бидай.Халықаралық стандарт бойынша бидай дәніндегі ақуыз
мөлшері 13,5% болуы қажет.Ал біздің еліміздің өсіретін бидайдағы
мөлшері орта есеппен 13,9%.Ал Солтүстік Қазақстан бидайында 18-20%
.Неғұрлым климат құрғақ және топырақта азот мөлшері мол болса,
соғұрлым дәндегі ақуыз жоғары болады. Ақуыздар қарапайым (протеиндер)
және күрделі (протеидтер) болып ажыратылады.Қарапайым ақуыздар суда
ерігіш (альбуминдер) және суда ерімейтін (глобулиндер, глиадиндер,
глютениндер) фракцияларға бөлінеді де соңғылары дән уызы (клейковина)
деп аталады.Ол иілімді,байланысқан және серпімді масса қамырды суда
шайып крахмалды аластату арқылы алады.Дән уызының мөлшерімен сапасына
нан өнімдерінің дәмдік және нандық сапасы тәуелді.Оның көп
мөлшері бидай дәнінде 16-дан 50% дейін.Дән уызының мөлшерімен сапасына
топырақ – климат жағдайлары , өсіру технологиясы, сорт белгілері тағы
басқа әсер етеді.
Дәндегі майдың мөлшері 2-6% шамасында,негізінен ұрықта
жинақталады.Оның ең көп мөлшері сұлы мен жүгері ұрығында. Күлдің көп
мөлшері қабық пен жеміс қабықшаларында.Дәнді дақылдардың күлі фосфор
қышқылына бай (күлдің 50% дейін) және кальцийге барынша кедей.(2,8%).
Дән уызы - дән қабықшасымен жасуша қабырғаларының негізі.Оның
барынша көп мөлшері қарақұмық (13,1%) және сұлы (11,5%)
дақылдарында.Дәннің құрамына кіретін қосылыстың бірі су болып
табылады.Ол химиялық, физика- химиялық және механикалық байланысқан
түрде болады.Айта кету керек , сақтауға құйылған астықтың ылғалдылығы
14-15% аспағаны жөн. Дәннің құрамына жоғары аталғандардан басқа тағы
ферменттер (диастаза, амилаза, липаза тағы басқа) мен витаминдер
(B1,B2,B3,РР,Е,А) кіреді.
Бидайдың биологиялық ерекшеліктері. Бидайдың әрбір түршесі биологиялық
және өндірістік ерекшеліктерімен бір-бірінен ажыратылатын бірқатар түрлерін
біріктіреді. Бір түршеде жаздық та күздік те, ерте пісетін және кеш пісетін
т.б. түрлері болу мүмкін.
Жаздық жұмсақ бидай салқынға айтарлықтай төзімді дәнді дақыл.
Тұқымдары +1-20С жылылықта өне бастайды. Алайда тіршілікке қабілетті егін
көгі +4-50С пайда болады. Топырақтың тұқым сіңіру тереңдігінде температура
+50С болғанда егін көгі 30 күнде, +80С – 13 күнде, +100С – 9 күнде, +150С –
7 күнде пайда болады. Жаздық бидайдың егін көгі қысқа мерзімде - 100С
дейінгі аязды көтереді, бірақ гүлдену және қамырлану кезеңдерінде -1-20С
бозқыраудан жарақаттанады. Қолайлы жағдайларда жаздық бидайдың тұқымы 5
күнде тамырланып өседі. Себу – көктеу кезеңінің ұзақтығы ең алдымен
топырақтың температурасы мен ылғалдылығына байланысты. Мәселен, Ақмола
ғылыми зерттеу институтының өсімдік шаруашылығы кафедрасының деректері
бойынша Целиноград ауданы жағдайында аталған кезен 10 күннен 16 күнге дейін
өзгерумен, орта есеппен 13 күнге созылады [1].
Жаздық бидайдың түптенуі +10 – 120С температурада жақсы өтеді. Қалыпты
жағдайда жаздық бидай нашар түптенеді. Көктеу – түптену кезеңіндегі
температураның төмендеуі түйін қосалқы тамырлардың түзілуі мен дамуына оң
әсерін тигізеді, соның нәтижесінде жаздық бидайдың өнімі артады. Өсімдіктің
жеке дамуына бұл кезең жастық шақ дәуреніне сәйкес келетін органогенездің
алғашқы төрт кезеңін қамтиды; сабақтың өсу конусының мүшеленуін, жапырақ
пен екінші деңгейдегі біліктің, гүл шоғырының білігі қалыптаса бастайды,
гүл шоғырының қалақшалары дифференциацияланады. Ақмола облысы жағдайында
бүл кезең 12 – 17 күнге созылады. Жоғары температура мен анызақ бүл
кезеңнің өтуін тездетеді де, кейіннен егін өнімін күрт төмендетеді. Жаздық
бидайдың өсіп-даму кезеңінде, әсіресе түптену-түтікке шығу және түтіктену-
масақтану кезеңдеріндегі температура жағдайлары өсімдік тіршілігіндегі
шешуші фактор болып табылады. Бүл кезеңдерде жаздық бидай өсімдігі екінші
жастық дәуренін – органогенездің 5 – 8 кезеңдерін (гүл дифференциациясы,
жатын мен аталықтардың қалыптасуы, түйін аралықтарының ұзара өсуі,
масақтану кезеңінің аяқталуы) өтеді. Солтүстік Қазақстанда бұл кезеңдердің
ұзақтығы 16 – 29 күн шеңберінде өзгереді және масақтану кезеңі көбінесе
шілденің алғашқы онкүндігінде, ал күшті қуаншылықта – маусымның соңында
өтеді. Жоғары температурада гүлдену кезеңі де тездетіледі – жаздық бидай
тіршілік шағының үшінші дәуірінің басы немесе органогенездің 9-кезеңі.
Жаздық бидай тіршілігінің маңызды масақтану-пісіп жетілу кезеңінің
ұзақтылығы 42-51 күнге (балауызданып пісуіне дейін) созылады да
органогенездің 10-12 кезеңдеріне сәйкес келеді. Бүл кезеңдегі қолайлы
температура +16-230С. Жалпы алғанда орташа мерзімде және ортадан кеш
пісетін сорттар үшін Солтүстік Қазақстан жағдайында қажетті белсенді
температура жиынтығы 1700-19000С, ал оң температура жиынтығы 2200-25000С
дейін жетеді, бірақ аязсыз кезең қысқа – орта есеппен 110-115 күннен
аспайды.
Жаздық жұмсақ бидай тұқымы құрғақ дән массасына шаққанда 50-60%
мөлшерінде ылғал сіңіргенде өне бастайды. Бір өлшем құрғақ зат түзу үшін ол
өзінің организмінен 400-500 өлшем су буландырады, немесе транспирация
коэффициенті 400-500 тең деген сөз. Ақмола ғылыми зерттеу институтының
өсімдік шаруашылығы кафедрасының деректері бойынша жаздық бидайдың су
пайдалану коэффициенті суармаған жағдайда 18,5 – 22,0 ммц, ал суармалы
жерлерде 10,9 – 12,0 ммц болды [2].
Жаздық бидайдың даму кезңдеріне қарай ылғалды пайдалану біркелкі
емес: барлық қажетті ылғалдың көктеу кезеңінде 5 – 7%, түптену мен
масақтануда – 50 – 60%, сүттене пісуде – 20-30%, ал балауызданып піскенде-3-
5% жұмсалады.
Жаздық бидайдың ылғалға барынша көп қажетсінуі, немесе қиын-қыстау
кезеңі түптену-масақтану басқаша айтқанда, репродуктивтік органдарының
пайда болу (органогенездің 5 – 7 кезеңдері) кезеңінде байқалады. Бүл
кезеңдегі топырақтағы ылғал тапшылығы бидай дәнінің қалыптасуы мен
толысуына теріс әсерін тигізеді де егін өнімін қүрт төмендетеді. Қолайлы
мерзімде себілгенде жаздық бидайдың қиын-қыстау кезеңі ауа-райының
барынша қолайлы уақытында өтеді. Солтүстік Қазақстан жағдайында себу
алдында топырақтың 1 м қабатында 60-80 мм болғанда – төмен, 100 – 120 мм –
орташа және 140 мм артық болғанда – жөғары дәрежеде қамтамасыз етілген деп
есептеледі. Айта кету керек, жаздық бидай арпаға, күздік бидайға, қара
бидай мен тары тәріздес дақылдарға қарағанда ылғалға анағұрлым жоғары талап
қояды.
Тамыр жүйесінің сіңіру қабілетінің және оның басқа дәнді дақылдарға
қарағанда айтарлықтай әлсіз дамитындығынан жаздық бидай топырақ құнарлығына
өте жоғары талап қояды. Өсімдік тіршілігіндегі қоректік заттардың рөлі
әрқилы. Азот (N) жақсы түптенуге, қуатты сабақ пен жапырақ түзуге мүмкіндік
жасайды, фотосинтетикалық қызметті күшейтеді, биологиялық массаның
қорлануын, дәндегі протеин мөлшерін арттырады. Фосфор (P2O5) тамыр
жүйесінің дамуын тездетеді, жалпы өнімдері астық үлесін арттырады,
қуаншылыққа төзімділігін күшейтеді, су пайдалану коэффициентін төмендетеді,
жаздық бидайдың пісуін 5 – 6 күнге тездетеді. Калий (K2O) фотосинтездің
қалыпты жағдайда өтуіне мүмкіндік жасайды, өсімдіктің ылғал ұстау және
тамырдың ылғал сіңіру қабылеттерін арттырады, қуаншылыққа, аурулар мен
зиянкестерге төзімділігін арттырады. Қоректік заттарды пайдалану өсімдік
ылғал қажетсінуіне ұқсас. Жаздық бидайдың қоректену элементтерін шығару
топыраққа байланысты және орта есеппен (әрбір центнер астық пен тиісті
сабанға шаққанда) азот (N) – 3,7-4,0, фосфор (P2O5) - 0,9-1,1 және (K2O)
- 1,7-1,8 кг тең. Жаздық бидай өсіруге барынша қолайлы қара және қоңыр
топырақтар деп есептеледі. Ол тұзды топырақты нашар көтеретін дақылдар
тобына жатады. Сортаңдау топырақтарда, әсіресе қуаншылық жылдары, өнімді
қүрт төмендетеді. Жақсы өнімді реакциясы қалыпты, немесе әлсіз қышқыл
топырақтарда алуға болады [3].
1.3.Бидайдың агротехникасы.
Бидай өнімін арттырудың негізгі жолдарының бірі – оны өндіру,
өсірудің интенсивті технологиясын қолдану болып табылады.Ол негізінен
материалдық – техникалық ресурстар жаңа ғылыми жетістіктер мен
тәжірибені кеңінен пайдалануға сүйенеді.
Жаздық жұмсақ бидай өнімін арттыруда алғы дақылға үлкен маңыз
беріледі.Ең жақсы алғы дақылдар – таза пар, пардан кейінгі екінші
дақыл, дәнді – бұршақ дақылдары,сүрлемдік жүгері.Пішенге немесе жасыл
балаусаға өсірілген сұлы, соныменқатар ерте себіліп және монокормға
жиналған арпа.Сонымен қатар отамалы (жүгері, картоп), дәнді бұршақ
(асбұршақ, ноқат), көп жылдық шөптерден кейін ерте жыртылған жер
қыртысы жаздық бидай үшін қолайлы алғы дақылдар болып саналады.
Жаздық жұмсақ бидай орналастырған көп тараған ауыспалы егістер
мыналар:
1 пар, 2 танап бидай,арпа мен сұлы;
2 пар, 2 танап бидай, бір жылдық шөптер,бидай, арпа, (сұлы);
3 пар, 2 танап бидай , жүгері, бидай, арпа (сұлы).
Эрозияға қауіпті алқаптарда жаздық бидайды жолақты парларда
орналастырады: пар+ жаздық бидай, жаздық бидай+пар, жаздық бидай+
пар,арпа, сұлы.
Таза парда топырақтың құнарлығы да артады.Мұнда өсімдік
басқаларына қарағанда тез сіңіре алатын түрдегі азот қосылыстары
көп мөлшерде жинақталады.Н.В.Шрамконың (1983) жылғы деректеріне
қарағанда көктемде бидайды себу алдында топырақтың 1м қабатындағы
нақты нитратты азот мөлшері таза парда 200-400,екінші дақылда 150-
350, үшінші дақылда -100-300 кг\га болады.
Жаздық бидайдың өнімділігін арттыру, оны егу, күтіп-баптау
жөніндегі агротехникалық шаралармен тығыз байланысты.Ал қолданылатын
агротехника бидайдың сортына, физиологиялық ерекшеліктеріне, аймақтың
табиғат климат жағдайларына сай болуы тиіс.Осыған орай институттарда
көптеген зерттеулер жүргізілген.Осындай зерттеулердің нәтижесінде
Қазақстанның табиғатымен топырағы әртүрлі аймақтарында жаздық бидайды
егіп, өсірудің ғылыми комплексті түрлерін жасаған ВАСХНИЛ академигі
А.И.Бараев бастаған ғалымдардың бір тобына Лениндік силық
берілді.Жаздық бидай егілетін басты аудандарда қолданылатын осы
агротехникалық жүйелердің бірден-бір мақсаты – топырақты жел
эрозиясынан сақтау.
Жаздық бидайдың ауыспалы егістігі орны.Дақылдың өнімділігін
арттырып, сапасын жақсартуға қол жеткізген маңызды агротехникалық
шаралардың бірі – ауыспалы егіс.
Ауыспалы егіс деп белгілі бір алқапта ғылыми зерттеулер жүргізу
үшін дақылдардың жылма-жыл кезекпен ауысып отыруын айтады.Мұның өзі
шаруашылықтың бағытына, экономикасына, табиғатына, топырақтың эрозияға
төзімділігіне тағы басқа жағдайға байланысты қалыптастырылады.Өсімдік
шаруашылығын индустриялды негізінде жүргізу ауыспалы егістің
интенсивті түрлерін өндіріске енгізумен тығыз байланысты.Атап айтса,
ғылыми негізделген ауыспалы егіс жүйесі ғана топырақтың құнарлығын
әрі оның физикалық құрамын жақсартып, ондағы қоректік заттармен
берілген тыңайтқыштарды дақылдарға толығырақ пайдалануға,топырақты су
және жел эрозиясынан сақтауға, арам шөптерді, астықтың зиянкестері мен
ауруларын азайтуға мүмкіндік туғызады.
Топырақты өңдеу.Жаздық бидай өсірудегі маңызды агротехникалық
шаралардың бірі топырақты негізгі және себу алдындағы өңдеу болып
табылады.Мұның өзі ылғал жинақтау мен сақтауға және арамшөптерді
жоюға мүмкіндік береді.Қазіргі кезеңде Қазақстанның солтүстік
облыстарында топырақты сыдыра жыртып өңдеу игерілген.Бұл тәсіл
топырақ бетінде жерін сақтауға,соның әсерінен қыста қар тоқтатуға, ал
терең қопсыту қар суын сіңіруге жағдай жасайды.Жері сақталған
танаптарда топырақ аз тереңдікке қатады да, көктемде ерте жібіп қар
суы жақсы тоқтатылады.Топырақтың негізгі өңдеу ең алдымен алғы
дақылға байланысты, сондықтан таза парды дайындауды қарастырайық.Алғы
дақыл жинағаннан кейін топырақ жазық тілгіш культиваторлармен (ОПТ-
3,5 КПШ-9) 12-14 см тереңдікте өңделеді.Соның нәтижесінде өсіп
тұрған арамшөптер қырқылады, олардың тұқымының бір бөлігі топыраққа
сіңіріледі және қопсытылған топырақ суды жақсы жұтады.Қара сұлымен
қатты ластанған танаптарды күзде жазық тілгіштермен өңдеп БИГ-3 имек
тісті тырмалармен 4-6 см тереңдікке қосымша қопсытылады.
Көктемгі жұмыс таза парды қара сұлы жаппай көктегеннен кейін
КПШ -9, КТС -10-01, ОПТ-3,5 культиваторлармен өңдеуден басталады.Пар
танабының бұдан әрі өңделуі атпа тамырлы арамшөптер күйіне
байланысты – олардың сабақтанып кетуіне жол бермеген жөн.Осы мақсатпен
парды өңдегенде әрбір 18-20 күнде 10-12 см тереңдікте
культивацияланады,да жаз бойы кем дегенде төрт рет жүргізіледі.Жаз
қуаңшылықты болғанда культиваторлармен парды екінші немесе үшінші
өңдеуден өткізгеннен кейін тамырлы арамшөптер өсіп –шығуы
мүмкін.Олардың ішінде ең қауіптісі шырмауық.Қуатты тамыр жүйесінің
арқасында ол механикалық өңдеуге өте төзімді.Оны құрту үшін
топырақты жазық тілгіш құралдармен өңдеумен қатар 2,4-Д немесе
диален гербицидімен бүрку жұмыстарын қатыстырып жүргізу керек.
Қара сұлымен, итқонақпен, шырмауықты қарақұмықпен ластанған
танапты парға дайындағанда мүмкіндігінше топырақты таяз өндеген жөн,
топырақтың беткі қабатының терең кеуіп кетпеуін қарастырады.Соның
нәтижесінде арамшөптер жаппай өсіп шығады да, кейіннен
культивациялаудың тиімділігі артады.Осы себеппен СЗС -2,1 және СЗС
-2,1Л сеялкаларында пайдалануға болады.
Солтүстік Қазақстанның карбонатты оңтүстік қара топырағын, қара
қоңыр және қоңыр топырақтарын 20-25 см-ден 25-27 см-ге дейін
қопсытады.Солтүстік Қазақстан, Қостанай, және Көкшетау облыстарының
қоңыржай қуаңшылық аймағында механикалық құрамы ауыр, бірақ ылғал
қабілеті жақсы қаратопырақтарын 14 см асырмай қопсытса
жеткілікті.Жекелеген өте құрғақ жылдары ықтырма себу алдында таза
пар алқаптарының беткі қабаты (8-10 см дейін) барынша кеуіп кетеді
де қыша ықтырмасының егін көгін алу қиындап кетеді.Мұндай жағдайда
ықтырмаға сұлы себіледі, өйткені оның тұқымын тереңірек сіңіріп,
жақсы егін көгін алуға болады.Шілденің басында аралығын 8-10 м етіп
СЗС -2,1 сеялкасымен 4-5 қатарлы ықтырма себіледі.Сұлы ықтырмасының
қышаға қарағанда қар тоқтату қарқыны шамалырақ, сондықтан қар
тоқтатудың қажеттігі туады.
Солтүстік Қазақстан аймағында жоғарыда көрсетілгендей далалық
ауыспалы егістерде жаздық бидайды интенсивті технологиясымен
өсіргенде пар емес алғы дақыл ретінде пардан кейінгі бірінші
бидайды, отамалы дақылдарды пішенге, немесе монокормға біржылдық
шөптерді тағы басқаны пайдалануға болады. Жаздық бидай өсіруде алғы
дақылға отамалы дақылдар ішінде сүрлемдік жүгері жиі
пайдаланылады.Әдетте жүгеріге топырақ 20-22-ден 25-27 см дейін жазық
тілгіш құралдармен немесе қайырмалы соқамен терең өңделеді.
Қар тоқтату – СВУ-2,6 немесе СВШ -10 қар тоқтатқыш құралдармен
іске асырылады.Ол қар қабаты 12-15 см жеткенде басталады да желдің
басым бағытына көлденең жүргізіледі.Қар тоқтатуда еңбек өнімділігін
арттыру үшін агрегаттар 2-3 СВУ 2,6 қар тоқтатқыштан
құрастырылады.Соңғы жылдары шаруашылықтарға жаңа , гидрокөтергішті СВШ-
10 қар тоқтатқыштар түсе бастады.Олар бірден ара қашықтығы 4 м екі
қар жалдарын қалыптастырады.
Ерте көктемгі топырақ өңдеу оның физикалық пісу кезеңінде
басталады.Негізгі мақсаты – екпе дақылдар тұқымдарын біркелкі сіңіру
үшін топырақ бетін тегістеу және қара сұлы тұқымын
сіңіру.Тәжірибеде алғашқы көктемгі көктемгі топырақ өңдеуі ылғал
жабумен теңеседі.Бұл жұмысты жүргізуге шығармашылықпен қарау керек:
барлық сортаңдау топырақтарда, жаз аяғында немесе күзде терең
қопсытудың нәтижесінде ірі топырақ кесектері пайда болған танаптарда
ерте көктемгі топырақ өңдеу қажетті агротехникалық шара.Ол үшін
тісті тырмалармен топырақ 4-5 см тереңдікке қңделеді.Ықтырмалы парда
тырмалау ықтырма бағытымен жүргізіледі. Қара сұлымен жоғары дәрежеде
ластанған танаптарға триаллат немесе авадекс қолдануға болады.Оларды
себуге дейінгі кезеңнің кез келген уақытында топыраққа 3-5 см
тереңдікке сіңіредіЕң дұрысы мұны бір агрегатпен іске асырған дұрыс
бүріккіш штангасы тісті тырма немесе сыдыра жыртқыш рамасына
бекітіледі.Сонымен гербицид еңгізу аралық, немесе себу алдындағы
культивациялаумен қабыстырып жүргізіледіБір есте ұстайтын жәйт, қара
сұлыға қарсы гербицид енгізілетін танаптарда алғашқы көктемгі өңдеу
жұмысын сыдыра жыртқыштармен жүргізген жөн, өйткені аңыз паясымен
сабан қалдықтары топыраққа сіңіріледі.Бұл еңгізілген гербицидтің
тиімділігін айтарлықтай арттырады.
Дәннің, сабанның және өсімдіктің жер асты бөлігінің құрамындағы
қоректік заттарға жаздық бидай өсірудің интенцивті технологиясының
басты элементтерінің бірі – тыңайтқыштар көп әсер етеді.Топырақтан
қоректік заттарды жаздық бидай түптенуден дәннің сүттене пісу
кезеңіне дейін барынша қарқынды сіңіреді.Алайда астық өніміне әсер
ететін қиын-қыстау кезеңі –себу – түтікке шығу аралығы.Қазақстанның
солтүстік облыстары жағдайында бұл айырықша байқалады.
1.4.Бидайдың сорттары.
Қазіргі уақытта Солтүстік Қазақстан аймақтарында Саратовская
29, Ақмола 2,Целинная 3с, Карабалыкская 90, Астана, Казахстанская
раннеспелая, Омская 18,Эритосперум 35 тағы басқа сорттар аудандастырылып
ойдағыдай өсірілуде.
Саратовская 29. Оңтүстік-шығыс ауылшаруашылық ғылыми зерттеу
институттарында шығарылған.Лютесценс түршесіне жатады.1000 дәннің
массасы 32-42 грамм.Сорт орташа мерзімде піседі,қуаңшылыққа төзімділігі
орташадан жоғары шашылып қалмауға төзімді.Нандық сапасы жақсы және
өте жақсы.Күшті бидайға жатады, ұнның күші бойынша - теңдесі жоқ
сорт.Солтүстік Қазақстанның барлық облыстарында аудандастырылған.
Ақмола -2.А.И.Бараев атындағы қазақ астықшаруашылығы ғылыми
зерттеу институтында шығарылған.Лютесценс түршесі, масақтары ақ,
қылтықсыз, қабығы түксіз, дәні қызыл.Орташа мерзімде пісетін сорт,
вегетациялық ұзақтығы 85-95 күн.Жатып қалуға төзімді, өнімділігі
жоғары.Аймақтағы орташа өнімділігі 20ц\га.Күшті дән қалыптастырады,
клейковинасы – 29-31%, мың тұқымның массасы 32-35г.Ақмола облыстарында
қолданып жүрген интенсивті сорт.
Целинная 3С А.И.Бараев атындағы қазақ астықшаруашылығы ғылыми-
зерттеу институтында шығарылған.Лютесценс түршесі.Орташа пісетін сорт,
құрғақшылыққа төзімді.
Карабалыкская 90. Қостанай ауылшаруашылық ҒЗИ-ның Қарабалық
ауылшаруашылық тәжірибелік станциясында шығарылған.Лютесценс түршесі,
орташа мерзімде пісетін сорт,ерте жазғы құрғақшылыққа төзімді, жазғы
жауын-шашынды жақсы қолданады, жатып қалуға, шашылуға төзімді.Сорт
жоғары икемділігімен сипатталады.Күшті бидай.Жоғары өнімі 33,2 ц\га.
Астана. А.И.Бараев атындағы қазақ астықшаруашылығы ғылыми-зерттеу
институтында шығарылған.Лютесценс түршесі.Орташадан ерте пісетін
сорт.Ақмола-2 стандарттан 2-3 күн бұрын піседі.Құрғақшылыққа және
жатып қалуға төзімді.Сорт жоғары сапалы тұқым қалыптастырады:
клейковина құрамы 32,8 -38%, ақуызы – 15,3-16,8%. Өнімділігі жоғары.2003
жылы астана сорты ең жоғарғы өнімді 32,0 ц\га құрады.Ауруларға (қара
күйе, тат, септериоз, жасырын сабақ зиянкестеріне, төзімді.
Казахстанская раннеспелая – В.Р.Вильямс атындағы егіншілік ҒЗИ
және Қарабалық ауылшаруашылық тәжірибе станциясында
шығарылған.Лютесценс түршесі.Орташадан ерте пісетін сорт, 68-85 күнде
пісіп жетіледі, жатып қалуға төзімділігі жоғары, күшті бидай.Мың
тұқымның массасы 35,8-38,0 грамм.Қаракүйе және тамыр шірігі
ауруларымен орташа залалданады, жоғары өнімділігі -33,8ц\га.
Омская 18. Сорт Сібір ауылшаруашылық ҒЗИ шығарылған.Лютесценс
түршесі.Орташадан кеш мерзімде пісетін сорт, кезең ұзақтылығы 81-103
күн.Құрғақшылыққа төзімділігі жоғары, аурулармен залалдануы орташа
Саратовская 29 деңгейінде.Мың тұқымның массасы 28,8-33,2 г.Сорт өнімді
түптенумен және масақтың дәнділігімен ерекшеленеді.Жоғары өнімділігі
интенсивті фонда 62ц\га құрайды.
Омская 28. Сорт Сібір ауылшаруашылық ҒЗИ шығарылған.Лютесценс
түршесі.Орташадан кеш пісетін сорт.Вегетациясы және өнімділігі Омская
18 сортымен бірдей.Жатып қалуға және шашылып қалуға төзімді.Дән
ірілігі орташа, жоғары натуралы.Күшті бидай.
Росинка 3.Сорт Сібір ауылшаруашылық ҒЗИ шығарылған.. Лютесценс
түршесі.Орташадан кеш мерзімде пісетін сорт.79-85 күн мерзімінде
пісіп жетіледі.Тозаңды және қара күйе ауруына төзімді, күшті
бидай.Дәні ірі, мың тұқымның массасы 38,2-45,0 г.Жоғары өнімділігі –
47 ц\га.
Эритросперум 35.Сорт Қостанай ауылшаруашылық ҒЗИ және А.И.Бараев
атындағы қазақ астықшаруашылығы ғылыми – зерттеу институтында
шығарылған.Эритросперум түршесі.Масағы қылтықты, ақ, қабықшасы түксіз,
дәні қызыл.Жатып қалуға төзімділігі 3,5 балмен бағаланады.Саратовская
29 сорты деңгейінде.Құрғақшылыққа төзімділігі жоғары,шашылмайды.Тозаңды
қара күйе аурумен залалдануы төмен, бурыл және сабақ тот ауруымен
тез залалданады.
2 - тарау. Шаруашылыққа жалпы мәлімет.
2.1. Шаруашылық ЖШС Бектау орналасқан жері.
ЖШС Бектау (КазЦик) Ақмола облысы, Шортанды ауданының солтүстік-
бөлігінде орналасқан.1929 жылы құрылған, Шаруашылықтың жалпы көлемі
40614 га, оның ішінде 29468 га егістік,11146 га жайылым жерлер
құрайды.Шаруашылықтың жерлері батысында Шортанды аудан орталығы және
Ақмола теміржол шаруашылығының жерлерімен, солтүстік – батысында
шекара өзен Колутон арқылы Ақкөл ауданының Трудовой
шаруашылығының жерлерімен шектеледі.Шығыс және оңтүстік – шығыс
бөлігі КНИИЗХа орталық зерттеу шаруашылықтарының жерлерімен шектеледі.
Бектау шаруашылығымен аудан орталығы Шортанды арасы 18 км, ал
облыс орталығы Көкшетау – 250 км.
Шаруашылықтың негізгі өнеркәсіптік бағыты астықты өндіру және
сүт, ет өнімдерін алу үшін мал шаруашылығын дамыту және қосымша
сала шошқа шаруашылығы.
Ұжымдық шаруашылықтың, жай шаруашылықтан құрамы жағы үш
бөліктен тұрады: орталық басқару бөлімі - бригада.Қазіргі уақытта
шаруашылықта 4 бригада және бір ферма жұмыс істейді.
ЖШС Бектау шаруашылығының жерді пайдалану барлық соңғы жылдары
жоғарлады.Барлық қолданатын жерлер 29468 га, оның ішінде 22707 га
астық дақылдар.Орташа өнімді жылдар бойы ауытқиды, бидай 7 ц\га-дан
12,6 ц\га дейін, ал арпа 5,9 ц\га – 11,8 ц\га.оны мына 1- кестеден
көруге болады.
1-Кесте.2009 жылғы шаруашылықтың жерді пайдалану барысы.
Қолданбалы жерлер га
%
Жалпы жер көлемі 41164
100
Жалпы шаруашылық жерлер 40614
98
Олардың ішінде жыртылған : 29108
71
Шабындық жерлер 360
0,8
Жайылым жерлер 11146
27
Су қоймалар 500
1,1
Бақшалы аймақ 50
0,1
Аталған жерлерді пайдалану нәтижесінде шаруашылықтың негізгі
өнеркәсіптік бағыты, ол астықшаруашылығы және ет, сүт өнімдерін
дамыту, қосымша өндіріс шошқа шаруашылығы.
Шаруашылықтың жерлері қарашірікті топырақты, климаттық зонада
орналасқан.Оңтүстік бөлігінде қарашірікті топырақ аз дамыған.
Топырақ түзуші қабаттар эллювиалды – деллювиалды қабаттар.Өсімдік
түрлері типчатты – жусанды, шөптесін жусанды топқа жататын
өсімдіктер.Олардың негізгі ерекшеліктері топырақтың құрамына тасты
материалдардың болуы.Топырақтар ұсақ түйіршікті қабатпен
қапталған.Бұл қабаттың қалыңдығы 5-30 см ауытқиды, оның түсі қара-сұр
болып келеді.
2 – кесте.Жыртылған жердің ауданы және егістік ауданының
құрылымы.
Атаулары Аудан га %
Бр1. % Бр2
% Бр3 % Бр4 %
Аудан.га
аудан.га аудан.га аудан.га
Жыртылған жер.ауд 27257 100 10783 100
5832 100 5480 100 5162 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz