Тәртіптік жауапкершілік және материалдық жауапкершілік
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысы кіріспе, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады.
Бітіру жұмыста заңды жауапкершіліктің түсінігіне, ұғымына және
түрлеріне сипаттама берілген. Заңды жауаптылық ұғымы – арнаулы органдар
немесе лауазымды тұлға түріндегі мемлекет пен құқық бұзушының арасындағы
тиісінше айырулар мен қарсы әрекеттер үшін жағымсыз салдарға төзу міндеті
жүктелетін құқық нормасын бұзудан туындайтын құқықтық қатынас болып
табылады.
Заңды жауапкершіліктің мағынасы мен мақсаты субъектілердің құқықтары
мен бостандықтарын қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті сақтау мен қорғау
болып табылады. Заңды жауапкершіліктің міндеттері осыдан туыдайды.
Бітіру жұмыста бірнеше терминдер пайданылды – “қылмыс”, “терісқылық”,
“құқық принциптері”, “жазадан құтылмайтындық”, кінәсіздік презумпция, айып
және т.б.
МАЗМҮНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4
1. Тарау Құқық бузушылық түсінігі, түрлері ... ... ... ... . 5
2. Тарау Заңды жауапкершіліктің түсінгі;
негізгі белгілері,
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3 Тарау Заңды жауапкершіліктің түрлері ... ... ... ... ... ... ... 21
§ 1. Қылмыстық
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 21
§ 2. Азаматтық
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 25
§ 3. Әкімшілік
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . 27
§ 4. Тәртіптік жауапкершілік және материалдық
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 45
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
Кіріспе
Заң алдыңдағы жауаптылық – құқық бұзушылыққа барған жағдайда оны
жасаған адамның мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына тартылуының қажеттілігі.
Заңдық жауапкершілктің негізгі мақсаты субьектілердің құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету және қоғамдық тәртіпті сақтау әрі қорғау
болып табылады. Атап айтқанда осы заңдық жауапкершілік аспабы құқық
субьектілерінің мүдделерін қанағаттандыру және әлеуметтік байланыстардың
әділетті түрде реттелуінде белгіленеді. Ал құқық бұзып кінәлі болған
субьектіге мемлекет өзінің мәжбүрлеу шараларын қолданады. Ол бойынша кінәлі
субьектінің жеке өз басы мүліктік шектеуге ұшырайды немесе ұйымдық
сипаттағы қысым мен шектеуге түседі. Осындағы заң алдыңдағы жауаптылық
мәселесі құқық бұзушылық орын алған жағдайда туындайды.
Заңды жауаптылықпен қатар құқық негізімен соның шегінде жүзеге
асырылатын мемлекеттік ырықтандырудың басқа да түрлері атқарылады, оларға
қорғау шаралары, бұлтартпау шаралары, тәрбиелік ырықтандыру шаралары,
медициналық сипаттағы ырықтандыру шаралары жатқызылады.
Өз тәуелсіздігінің іргетасын қалап отырған жас мемелекетіміз үшін
заңдылықты қатаң сақтау, бұлжытпай жүзеге асыру, тәуелсіздігінің нығаюының
негізгі шарты болып табылады. Заңдылық қағидасын сақтау, жүзеге асыру құқық
қорғау органдарының қызметкерлерінің қасиетті борышы. Бұл азаматтардың
конституциялық құқықтарын, бостандықтарын жүзеге асырудың негізгі кепілі
болып табылады. Сондай-ақ заңдылық талабын дұрыс жүзеге асыру қылмыс
істеген адамға заңды дұрыс қолданып, оның әрекетіне заң талабына сай баға
беру болып табылады. Қылмыстық заңды дұрыс қолданудың маңызды шарттарының
бірі қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып сай баға беріп
саралау болып табылады.
1. Тарау Құқық бузушылық түсінігі, түрлері
Заң ғылымында көптеген құбылыстар орын алуда. Оларды зерттеу – ғылыми
әдістер негізінде болуы тиіс[1].
Құқық бұзұшылық – қоғамның, мемлекет пен жеке адамның мүдделеріне зиян
келтіретін субъектінің кінәлі, құқыққа қарсы, қоғамға қауіпті әрекеті. Кез
келген құқық бұзушылық дегеніміз заң жүктеген міндетті орындамау,
адамдардың іс-әрекеті немесе әрекетсіздігі. Енді құқық бұзушылықтың
белгілерін қарастырайық. Заң әдебиеттерінде құқық бұзушылықтың бес
белгілері бар деп анықталады.
1. Қоғамға, түлғаға, мемлекетке қауптілігі.
2. Қоғамға, түлғаға, мемлекетке зиян келтірілуі.
3. Құқыққа қарсылығы.
4. Құқық бузушылықтын кінәлілігі.
5. Әрекет немесе әрекетсіздік[2].
Құқық бузушылық екі түрге бөлінеді – қылмыс және теріс қылық. Теріс
қылықтың үш түрі бар - әкімшілік теріс қылық, азаматтық теріс қылық,
тәртіптік теріс қылық.
Қылмыстық заңда қылмыстың жалпы түсінігі берілген, сонымен бірге Ерекше
бөлімде нақты қылмыстар жеке-жеке көрсетілген. Қылмыстық заң қылмыс құрамы
деген түсінікті ашпайды. Бұл түсінікті қылмыстық құқық теориясы ғана
береді. Қылмыстың құрамы деп – қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді белгілі бір қылмыстың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін
қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарынан құралған элементтердің
және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз. Қылмыс құрамынының әрқайсысы
оның субъективтік және объективтік белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер
секілді қылмыстың құрамы да белгілі бір элементтерден тұрады.
Осы белгілердің қосымша жүйелерінің ең болмағанда біреуінің жоқ болуы
жүйенің болмауына, яғни қылмыс құрамының тұтастай жоқ болуына әкеп соғады.
Бұл жерде қылмыс құрамының элементтері деп, қылмыс құрамы жүйелерін
құрайтын бастапқы компоненттерді айтамыз. Қылмыс құрамының белгілеріне
мынандай 4 түрлі элементтер жатады: объект, объективтік жағы, субъект,
субъективтік жағы. Мысалы, бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру
қылмысы (ҚР ҚК187 б.) белгілері болып біріншіден, басқа біреудің мүлкіне
қол сұғу, екіншіден, осы мүлікті жою немесе бүлдіру, үшіншіден, осы
әрекетті қасақана істеу, төртіншіден, бұл іс-әрекет ауырлататын жағдайды
жасалса ол үшін 14 – ке толған адам жауапқа тартылады. Осы көрсетілген
төрт белгінің біреу жоқ болса, онда бұл қылмыс құрамы болмайды. Егер адам
бөтен адамның мүлкін абайсызда бүлдірсе немесе жойса онда кінәлінің
әрекетінде басқа бір қылмыс құрамы болады. Себебі, бұл жерде ҚР КК187-
бапта көрсетілген қылмыстың басты белгісі қылмысты қасақаналықпен істеу
жоқ. Әрбір қылмыс құрамының белгілері Ерекше бөлімдегі баптардың
диспозициясында ғана емес, қылмыстық заңның Жалпы бөлімінде оның тиісті
баптарында да айтылады.
Ерекше бөлімнің баптарының диспозицияларында әр түрлі қылмыстың
көптеген белгілері аталып көрсетілген. Мұның өзінде диспозициялардың
қылмыстың ерекшелігін анықтайтын және оны басқа қылмыстардан ажырататын
соған тән белгілерінің тізбегін береді. Барлық қылмыстарға жалпылама ортақ
немесе нақты қылмыс топтарына тән белгілер Жалпы бөлімнің баптарында
анықталады. Мысалы, бөтеннің мүлкін ұрлауды анықтайтын Қылмыстық кодекстің
175 - бабының диспозициясында осы қылмыстың не субъектісі, не кінәнің
нысаны аталмаған. Бұл жалпылама белгілер Қылмыстық кодекстің 15 және 20-
баптарында көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 175-бабында ұрлықтың оған тән
белгісі – басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана көрсетілген. Осы
белгі арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді. Әрбір қылмыс істелген уақытында
көптеген белгілермен сипатталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс
құрамына жатпайды. Қылмыс құрамына мұқияттылықпен таңдап алынған түрлік
белгілер ғана қосылады. Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ,
олардың қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының
көрінісі болады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тән
белгілер қылмыс құрамына қосылмайды.
Сондықтан олар қылмыс құрамынан тысқары болады да, осыған байланысты
оның қылмысты саралау үшін маңызы болмайды. Мысалы, біреудің мүлкін
ұрлағанда (ақша, зат. құжат т.б.) немесе ол ұрлықтың қашан болғаны қылмысты
саралауға әсер етпейді. Түрлік белгі сол немесе басқа қылмыстың міндетті
белгілері болып табылады. Осы түрлік белгілердің біреуі жоқ болса да, онда
қылмыс құрамы да болмайды. Мысалы, басқа біреудің мүлкін ұрлаудың түрлік
белгісі – оны жасырын ұрлау. Егер басқа біреудің мүлкін алу жасырын түрде
емес, ашық түрде жүзеге асырылса, онда ұрлық емес, басқа қылмыс құрамы –
тонау болады. Қылмыс құрамы бір ғана қылмыстық құқылық нормада – бір бапта
көрсетілуі мүмкін. Мысалы, ҚР ҚК 314-бап – қызметтік жалғандық жасау.
Басқа жағдайларда Қылмыстық кодекстің бір бабында қылмыс құрамының бір
немесе бірнеше түрі қарасырылуы мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 308 –
бабында қылмыстың қауіптілік дәрежесіне қарай билікті немесе қызметтік
өкілеттілікті асыра пайдаланудың үш құрамы көрсетілген: баптың бірінші
бөлімінде осы қылмыстың жай түрі, ал екінші, үшінші бөлігінде осы
қылмыстың ауыр немесе өте ауыр түрлері көрсетілген[3].
Ерекше бөлімнің баптарында әдетте аяқталған немесе орындаушының тікелей
істеген қылмыстары көрсетіледі. Алдын ала қылмысты әрекеттерде немесе
қылмысқа қатысушы адамдардың: ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші
әрекеттеріне сол немесе басқа қылмыстың құрамының барлық белгілері
болмайды. Мысалы, әйелді зорлауға оқталғанда онымен зорлап жыныстық қатынас
жасау орындалмайды немесе кісі өлтіруге оқталғанда қылмыстың зардабы – адам
өлімі жоқ. Бірақ та осы жағдайларда кінәлінің әрекеттерінде Ерекше
бөлімдегі аталған баптарды көрсетілген қылмыстың барлық белгілерінің
болмауы олардың іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ деуге негіз болмайды. Бұл
жағдайда да қылмыс құрамы бар, бірақ ол оның құрамы Ерекше бөлімнің, сол
сияқты Жалпы бөлімнің тиісті баптары көрсетіле отырып белгіленеді. Мысалы,
әйел зорлауға оқталғанда кінәлінің әрекетінде Қылмыстық кодекстің 120 және
24-баптарында көрсетілген қылмыс құрамының белгілері бар. Қылмыс құрамының
заңдылықты сақтауда және оны нығайтуға маңызы зор.
Заңдылықты қатаң сақтау, бұлжытпай жүзеге асыру, тәуелсіз
мемлекетіміздің нығаюының негізгі шарты. Заңдылық қағидасын сақтау, жүзеге
асыру құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің қасиетті борышы. Бұл
азаматтардың конституциялық құқығын, бостандықтарын жүзеге асырудың
негізгі кепілі болып табылады. Заңдылық талабын дұрыс жүзеге асыру қылмыс
істеген адамға заңды дұрыс қолданып, оның әрекетіне заң талабына сай баға
беру болып табылады. Қылмыстық заңды дұрыс қолданудың маңызды шарттарының
бірі қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып сай баға беріп
саралау болып табылады.
Қылмысты саралау дегеніміз адамның қоғамға істеген қауіпті іс-әрекетін
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс құрамының белгісі бар бапқа дәлме-
дәл жатқызу болып табылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда
көрсетілген нақты қылмыс құрамымен қамтылса, онда ол дұрыс сараланған деп
саналады. Қылмысты саралауда іс-әрекеттің қылмыс құрамының тиісті баптары
немесе оның бөліктеріне, тармақтарына сай келетіндегін дәлме дәл көрсету
қажет. Егер адамның іс-әрекетінде бірнеше қылмыстың құрамы болса, онда
оның іс-әрекетінде бірнеше бөлектері, тармақтары бойынша сараланады.
Қандай түрде болса да қылмысты дұрыс сараламау, ол заңдылықты бұзуға,
қылмысқа қарсы күрес жүргізетін органдардың беделіне нұқсан келтірумен
байланысты болады. Мұндай құбылысқа жол бермеу үшін қылмыстық заңды дұрыс
қолданып, істің мән-жайын терең зерттей білу, істелген іс-әрекетті дұрыс
саралау қажет, сондай ақ қылмысты қылмыс еместіліктен немесе соған ұқсас
басқа қылмыстардан ажырататын белгілерді анықтау керек. Міне, бұл жерде
қылмыс құрамының, оның белгілерінің қылмысты саралаудағы, заңдылықты
сақтаудағы маңыздылығы ерекше болып отыр. Біздің құқықтық мемлекетімізде
бірде-бір адам, егер оның істеген іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болса,
қылмыстық жауапқа тартылуға немесе жазалануға тиісті емес. Өйткені жаңа
Қылмыстық кодекстің негізгі талабы қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана
қылмыс істегенге, яғни қылмыстық заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-
әрекетті қасақана немесе абайсыздықтан істеген кінәлі адамды ғана тарту
болып табылады.
Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ бір-біріне
ұқсамайтын қылмыстық-құқықтық түсініктер. Олардың өзара мазмұны да, бағыты
да әр түрлі. Жоғарыда айтқандай қылмыс туралы ұғым Қылмыстық кодекстің 9-
бабында “жазалау қатерімен тыйым салынған айыптық қоғамдық қауіпті әрекет
(іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады” делінген. Осы баптағы
анықтамадан көрінгендей, қылмыс дегеніміз адамның әлеуметтік-құқытық,
қоғамға қауіпті және құқыққа қайшы секілді міндетті белгілерінің
жиынтығынан туратын ерекше іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі, сол қылмыстың заңдылық сипаттамасын беріп
қана қоймай, оның әлеуметтік-саяси мәнін де ашып көрсетеді. Өмірде
қылмыстық құбылыстар әр түрлі нысанда көрініс тауып немесе түрлі түрде
болатындықтан қылмыстық заң қылмыстың жалпы түсінігімен бірге нақты
қылмыстардың да түсінігін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі – барлық
қылмыстарға тән, оның белгілері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде
көрсетілген жеке қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің
ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы – бұл қылмысты іс-әрекет
емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана. Ол – нақты қылмыстың заңды
сипаттамасы, жеке нақты қылмыстың заңдылық түсінігі. Егер қылмыстың
түсінігінде барлық қылмыстарға тән белгілер – қоғамға қауіптілік, құқыққа
қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында
іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін білдеретін нақты қылмыстардың міндетті
белгілерінің жиынтығы есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс құрамының
емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық-
түсініктерінің бағыты да әр түрлі. Нақты қылмыстың құрамы қылмыстық
жауаптылықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы түсінігі нақты қылмыстың
құрамының заңдылық базасын жасаудың, қылмыстық құқықта оның құқықылық,
әлеуметтік-саяси табиғатын түсіндіру қажеттілігінен туындайды.
Қылмыстық құқық теориясында, оқулықтарды қылмыс құрамының жалпы
түсініктері кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың құрамының
түсінігі жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым
болып табылады. Бұл ұғым теориясында нақты қылмыстардың түсінігінен,
қылмыстың нақты құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз
бойында жалпылама барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен әлементтерін
сипаттап, көрсетеді. Нақты қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді
көрсетеді деп жоғарыда атап өттік[4].
Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық қылмыстардың құрамына тән,
жиынтығында қылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни кез келген
қылмыстар құрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар. Қылмыстық
құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті элементтерді:
қылмыстың объектісін, қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарын,
субъектісін атап көрсетеді. Осы белгілерге орай кез келген қылмыстың құрамы
осындай төрт түрлі топтағы элементтерге бөлінеді. Әрбір қылмыс құрамында
оның объектісін, объективтік, субъективтік жақтарын, және субъектіні
бейнелейтін белгілері міндетті түрде болады. Осы элементтердің әрқайсысы
қылмыстың құрамдас бөлігі болып табылады, сондықтан да осы элементтердің
біреуінің жоқ болуы қылмыс құрамының мүлде және қылмыстық жауаптылыққа
негіздің де жоқ екендігін көрсетеді.
Қылмыстың құрамының жалпы түсінігі барлық қылмыс құрамына тән осы төрт
түрлі элементтермен сипатталады. Қылмыстың осы немесе басқа элементтерін
сипаттау тиісінше қылмыс құрамының элементтерін сипаттау деп аталады.
Мысалы, қылмыстың субъективтік жағының белгілерін сипаттау қылмыс құрамының
субъективтік жағы деп аталады.
Қылмыстың объектісі деп, сол қылмыстық қиянаттын неге бағытталғанын,
оның қандай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана алғанын айтамыз.
Қылмыстың объектісі заң қорғайтын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Қылмыстық құқықта олар шартты түрде жалпы, топтық және тікелей объект болып
бөлінеді. Қылмыстың объектісін оны сипаттайтын қылмыс құрамының белгілерін
дұрыс анықтаудың қоғамға зиянды іс-әрекеттің сипаты мен дәрежесін белгілеу
үшін оны саралау үшін маңызы ерекше.
Қылмыстың сыртқы пішінің, көрінісін сипаттайтын белгілердің жиынтығы
қылмыстың объективтік жағын құрайды. Объективтік жағының белгісіне ең
алдымен қоғамға қауіпті мінез-құлық актісінің сыртқы көрінісі – адамның
әрекеті немесе әрекетсіздігі жатады. Қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздіктің нысандары мен түрлері қылмыстық заң тұжырымдарында әр түрлі
және жан-жақты (мүлікті жою немесе бүлдіру, қауіпті жағдайда қалдыру,
т.б.).
Біршама қылмыс құрамының объективтік жағы әрекет немесе әрекетсіздіктен
басқа қылмыстың зардабы және іс-әрекеттің зардап пен себепті байланысын
көрсетеді. Көрсетілген белгілерден басқа заңда кейбір қатынастардың
объективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт, орын, жағдай,
қылмыстың жасалу тәсілдері де жатады. Қылмыстарды ажыратып жіктеуде, оның
қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты саралауда объективтік
жақтын осы белгілерінің маңызы зор. Қылмыстың субъективтік жағының
белгілеріне қылмыстың ішкі жағын құрайтын белгілері, яғни адам істеген
қоғамға қауіпті іс-әрекет не психикалық қатынас сипатталады. Субъективтік
жақтын белгілеріне кінә, ниет және мақсат жатады. Кінә екі түрлі нысанда:
қасақаналық және абайсыздық түрінде (ҚР ҚК 20,21-баптар) көрініс табады.
Субъективтік жағынан бір қылмыстар қасақаналықпен (ұрлық), екінші біреулер
абайсыздықпен (абайсызда кісі өлтіру), үшіншіден қасақаналықпен де,
абайсыздықпен де жасалау мүмкін. Кінәнің нысанының көпшілігі қылмыстық
заңның өзінде тікелей ашып көрсетіледі. Ал көрсетілмеген жағдайда олар
қылмыстың құрамының белгілеріне талдау жасау арқылы анықталады.
Кейбір қылмыс құрамының субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың
ниеті мен мақсаты да жатады. Мысалы, пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру, басқа
қылмыстың ізін жасыру мақсатымен кісі өлтіру. Қылмыс құрамының субъективтік
жағының белгілерін анықтау, қылмысты саралауда қылмыстың және
қылмыскердің қауіптілік дәрежесін анықтау үшін және қылмыскердің қауіптілік
дәрежесін анықтау үшін және жаза мөлшерін белгілеу үшін аса маңызды болып
табылады. Қылмыстық заң бойынша қылмыстың субъектісі болып, қылмыстық
жауаптылыққа тартылуда кез келген адам жатады. Қылмыстық жауаптылыққа есі
дұрыс, қылмыс жасалған уақытта 16-ға, кейбір қылмыстар үшін 14, 18-ге
толған (ҚР КК 14, 15-бап) жеке адамдар жатады.
Сонымен кез келген қылмыс құрамының субъектісінің жалпы белгілері
болып: жеке адам, есі дұрыс адам, белгілі жасқа толғандар саналады.
Қайсыбір қылмыс құрамдары үшін жауаптылыққа осы жалпы белгілерден бөтен
қосымша белгілер болғанда ғана жол берілуі мүмкін. Әдетте, мұндай қосымша
белгілер осы қылмыс үшін жауап беруі мүмкін адамдардың шеңберін шектейді.
Мысалы, пара алудың субъектісі болып тек қана мемлекеттік органдардың
адамдары ғана, ал әскери қылмыстардың субъектісі болып әскери
қызметшілердің болуы қылмыстың субъектісін белгілейтін белгілердің қылмысты
саралау үшін, қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде және жаза мөлшерін
белгілеуде маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда қылмыстық құқық теориясында
қылмыстың құрамының жалпы түсінігі, қылмыс құрамының қажетті, міндетті
белгілері және факультативті белгілері болып өзгешеленеді. Мұндай
өзгешелену қылмыс құрамының мазмұнын ашуға, қылмысты іс-әрекетті дұрыс
саралауға көмектеседі. Қылмыстың құрамының қажетті, міндетті белгілері
дегеніміз бұл кез келген қылмыс құрамында болатын белгілер. Ондай
белгілердің кем дегенде біреуінің болмауы қылмыс құрамының мүлде болмауының
көрінісі болып табылады. Мұндай белгілерге жататындар: әрекет немесе
әрекетсіздік, кінәнің нысаны, адамның есі дұрыстығы және оның белгілі жасқа
толуы.
Қылмыс құрамының факультативті нышандары дегеніміз бұл заң шығарушының
кейбір қылмыс құрамдары сипаттау үшін қолданатын белгілері болып табылады.
Факультативтік белгілерге жататындар: уақыт, қылмыс істеу тәсілі, қылмыстық
арнаулы субъектісі, қылмыстың зардабы, себепті байланыс.
Егер факультативтік белгі сол немесе басқа бір құрамда атап
көрсетілсе, онда ол өзінің мәні жағынан осы құрамның қажетті, негізгі
белгісіне айналып кетеді. Мысалы, басқа біреудің мүлкін тонауды алсақ,
мұнда тонаудың тәсілі – мүлікті ашықтан ашық алу, осы қылмыстың белгісі.
Егер факультативтік белгісі қылмыс құрамына енгізілмесе, онда ол қылмысты
саралауға әсер етпейді. Тек қана қылмыстық-құқылық құжаттарды қолдан жасау
қылмысын саралауда оның қандай тәсілмен, қандай құралмен істелгені есепке
алынбайды (314-бап). Бірақ қолданылған тәсіл, мақсат, жаза тағайындалғанда
сөз жоқ ескеріледі. Қылмыс құрамының жалпы түсінігінің ол туралы ілімінің
заңдылықты сақтауда және оны нығайтудағы маңызы орасан зор.
Қылмысты дұрыс саралау үшін, нақты қылмыс құрамдарының белгілерің
тиісінше дұрыс түсіну қажет. Осындай әдіс қылмыс құрамының жалпы белгілерін
білуге жәрдемдеседі. Ал қылмыс құрамының жалпы түсінігі нақты қылмыс
құрамын қатесіз табудың аса қажетті сатысы болып табылады.
Қылмыс құрамының түрлері
Жекелеген қылмыс құрамының мазмұнын терең ашу, олардың белгілерін
анықтауды жеңілдету және нақты істелген іс-әрекетті дұрыс саралау
мақсатымен қылмыс құрамының түлері нақты белгілер бойынша бөлінуі мүмкін.
Қылмыстық құқық ғылымында мұндай бөлінудің негізі (критериясы) болып:
біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесі, екіншіден, қылмыс
құрамының сипатталау тәсілі, үшіншіден, қылмыс құрамының құрылысы есепке
алынады. Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесі мен мәніне қарай
құрамдар негізгі, жауаптылықты ауырлататын қылмыс құрамдары және
жауаптылықты жеңілдетітін қылмыс құрамдары болып бөлінеді. Негізгі қылмыс
құрамы деп іс-әрекеттің белгілі түрі бойынша онда негізгі, тұрақты
белгілердің болуын айтамыз. Негізгі қылмыс құрамында қылмысты ауырлататын
немесе жеңілдететін жағдайлар көрсетілмейді. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 96-
бабының 1-бөлігіндегі құрам негізгі құрамға жатады. Онда кісі өлтірудің жай
түрі ғана көрсетілген, ауыр немесе жеңіл түрлері айтылмаған.
Егер қылмыс құрамында осы іс-әрекеттің негізгі белгілерінен басқа
жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар көрсетілсе, онда ондай қылмыс құрамын
жауаптылықты жеңілдететін қылмыс құрамы деп атаймыз. Мұндай қылмыс құрамына
Қылмыстық кодекстің 98-бабында көрсетілген қылмыс құрамы жатады (жан
күйзелісі жағдайында болған кісі өлтіру). Негізгі белгілермен бірге
жауаптылықты ауырлататын жағдайлар көрсетілген қылмыс құрамы, сараланған
қылмыс құрамы (яғни, жауаптылықты ауырлататын құрам) деп аталады. Сондай-ақ
құрам қатарына ҚР ҚК 129-баптың III бөлігінде көрсетілген адамды ауыр
қылмыс істеді деп айыптап жала жабу жатады. Немесе ҚР ҚК 175-баптың 2-
бөлігіндегі ұрлықты ауырлататын жағдайлар; адамдар тобының алдын ала сөз
байласу бойынша, бірнеше рет т.б. жағдайлар жатады. Қылмыс құрамының
сипатталу тәсіліне қарай құрам жай қылмыс құрамы, күрделі қылмыс құрамы
және балама қылмыс құрамы деп бөлінеді. Жай құрам дегеніміз қылмыс
құрамының белгілерінің біркелкі болуы, яғни оның бір ғана объектісі, бір
ғана объективтік жағы ғана болуы. Бұған мысалы, ҚР ҚК 125-баптың 1-
бөлігінде көрсетілген адамды ұрлау жатады.
Күрделі қылмыс құрамы деп қылмыс құрамы әлементтерінің бірінің
қүрделенуін айтамыз (объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік жағы).
Мысалы, екі объектігі бірдей қол сұғуын (ҚР ҚК 179-бап - қарақшылық).
Кінәнің екі түрлі нысаны болатын қылмыстар (ҚР ҚК 103-бап, 2-бөлігі және
т.б.) Балама құрам деп Қылмыстық кодекстің бабындағы диспозициясында
көрсетілген әрекеттердің біреуін істегендікті айтамыз. Мысалы, ҚР ҚК 259-
бап есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз дайындау,
сатып алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе сату.
Қылмыс құрамының құрылысына қарай құрамды түрге бөлудің де практикалық
маңызы ерекше. Осы белгісі бойынша қылмыс құрамы материалдық, формальдық
және келте қылмыс құрамы болып бөлінеді. Іс-әрекеттің натижесінен болатын
зардап қылмыс құрамында көрсетілсе ондай қылмысты материалдық қылмыс құрамы
деп атайды. Мұндай қылмыс құрамы әрекет немесе әрекетсіздік жасалған
уақыттан бастап қана емес, заңда көрсетілген қылмыстың зардабы болған
уақыттан бастап аяқталған деп саналады. Мысалы, қызмет өкілеттігін теріс
пайдаланып қиянат жасауды келтіруге болады (ҚР ҚК 307-бап).
Формальдық қылмыс құрамы деп зардабы болмайтын қылмысты айтамыз.
Формальдық қылмысқа жататындар: пара беру (ҚР ҚК 312-бап), қызметтік
жалғандық (ҚР ҚК 314-бап). Пара беру, параны кез келген нысанда берген
уақыттан бастап, белгілі бір зардаптың болуына қарамастан аяқталған қылмыс
деп саналады. Кейде заң шығарушы қылмыстың аяқталған уақытын алдын ала
қылмысты әрекет сатысына көшіреді. Мұндай құралымда қылмыс құрамына келте
құрам айтамыз. Келте қылмыс құрамына адамның иммун тапшылығы вирусын
жұқтыру қаупінде қалдыру (ҚР ҚК 116-бап, 1-бөлігі) жатады. Бұл құрам
бойынша заң шығарушы аяқтау уақытын оның зияндылығына байланысты оқталу
сатысына көшірген. Яғни, бұл қылмыскер деп аталған адамдардың жәбірленушіге
осы ауруды жұқтырған уақытынан емес, оларға осы ауруды жұқтыру қауіпін
туғызған уақыттан бастап аяқталған деп танылады. Келте қылмыс құрамына
бандитизм де (ҚР ҚК 237-бап) жатады. Бұл қылмыс құрамы ұйымдастырылған
уақыттан бастап-ақ біткен қылмыс деп есептелінеді.
2. Тарау Заңды жауапкершіліктің түсінігі, негізі, белгілері
Жауапкершілік деген түсінік көпмағыналы. Ол саяси, моральдік және заңды
жауапкершілік болуы мүмкін. ҚР Конституциясының 34 бабында “әркім ҚР
Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын,
бостандықтарын; абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті” делінген.
Бұл аспектіде жауапкершілік адамдарда өз міндетіне деген дұрыс көзқарасты
тәрбиелейтін фактор, құқыққа сай жүріс-тұрысты насихаттайды деуге болады.
Заңды жауапкершілік әркім өзіндік түсінік береді. О.Ф. Иваненконың
айтуынша “заңды жауапкершілік – құқық бұзушының жағымсыз салдарға төзуі,
белгілі бір мемлекеттік мәжбүрлеу нысанын өз басынан өткізуі ”.[5]
Ал Б.Т. Базылев “заңды жауапкершілік өз табиғаты бойынша қорғаушы
құқықтық қатынас, ал сыртқы пішіні – жазалаушы құқықтық байланыс” дейді.[6]
Заңды жауапкершілік – бұл да міндет, бірақ мәжбүрлеп орындалады, егер бұл
міндет жүктелегн тұлға ерікті түрде орындалмаса.[7]
Заңды жауапкершілік дегеніміз – арнаулы органдар немесе лауазымды тұлға
түріндегі мемлекет пен құқық бұзушының арасындағы тиісінше айырулар мен
қарсы әрекеті үшін жағымсыз салдарға төзу міндеті жүктелетін құқық нормасын
бұзудан туындайтын құқықтық қатынас. Жеке сипаттағы (мысалы, бас
бостандығынан айыру), мүліктік (мысалы, айыппұл) немесе ұйымдық сипаттағы
(мысалы, жұмыстан шығару) шектеулер осындай зардаптар болуы мүмкін[8].
Әлеуметтік жауапкершіліктің ерекше бір түрі ретіндегі заңды
жауапкершіліктің белгілері мыналар: а) мемлекет құқық нормаларында
белгілеген; ә) мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенеді; б) арнаулы уәкілетті
мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар іс жүргізу тәртібімен
қолданады; в) құқық бұзушы үшін нақты теріс зардаптардан көрінеді және
қосымша міндеттер жүктеумен байланысты; г) тек қана жасалған құқық
бұзушылық үшін туады және қоғамның бетіне басумен байланысты.
Заңды жауапкершіліктің мағынасы мен мақсаты субъектілердің құқықтары
мен бостандықтарын қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті сақтау мен қорғау
болып табылады. Заңдық жауапкершіліктің міндеттері осыдан туындайды.
Біріншіден, құқық бұзушылыққа кінәліні жазалау (жазалау міндеті).
Екіншіден, құқықты қалпына келтіру және келтірген зиянды өндіріп алу,
ысырапты өтеу (қалпына келтіру міндеті). Үшіншіден, құқықтық санада заңды
мінең-құлық мотивтерін қалыптастыру және заңдық жауапқа тартылушы
субъектінің де (жеке ескерту), құқық қатынастарының басқа субъектілерінің
де (жалпы ескерту) жаңадан құқық бұзушылық жасауының алдын алу.
Құқық бұзушылықтардың түрлеріне қарай заңдық жауапкершілік былайша
жіктеледі:
қылмыстық, тек қана қылмыс үшін және қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу
және қылмыстық атқару заңдарына сәйкес соттың үкімі бойынша ғана
қолданалатын ең қатан түрі;
әкімшілік, яғни әкімшілік теріс қылық жасағаны үшін, қызмет міндеттерін
орындаумен байланысы жоқ түрі;
азаматтық, шарттық міндеттемелерді бұзудан туындайтын түрі;
тәртіптік, тәртіптік билігі бар лауазымды адамдардын
тәртіптік теріс қылық үшін қолданылатын түрі.
Тәртіптік жауапкершілік ішкі еңбек тәртібінің ережелеріне сәйкес,
бағыныштылық тәртібімен, кейбір салаларда қолданылатын тәртіптік жарғылар
мен ережелерге сәйкес пайда болуы мүмкін;
материалдық, еңбек міндеттерін орындау кезінде ұйымға келтірген залал
үшін болатын түрі.
Заңды жауапкершіліктің әр түрінің өзіне тән мемлекеттік мәжбүрлеу
шаралары бар. Оларды мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шараларымен
шатастырмаған жөн, ал оларға: құқық бұзушыны жауапқа тартпай-ақ, бұзылған
құқықты қалпына келтіру үшін қолданылатын қорғау шаралары (алименттерді
мәжбүрлеп өндіріп алу және т.б. ); құқық бұзушылықтың алдын алу мақсатында,
яғни ол жасалғанға немесе аяқталғанға дейін формальды түрде және, демек,
жаза ретінде емес, сақтық ретінде қолданылатын тыю шаралары (кетпей түралы
тілхат, ұстау және т.б.); мәжбүрлеп алдын алу сипатындағы шаралар
(карантин, дүлей зілзалалар немесе бұқаралық шаралар жағдайларында жүріп-
тұру еркіндігін шектеу), қоғамға қауіпті әрекеттер жасағаны үшін кәмелетке
толмағандарға тәрбиелік ықпал жасаудың мәжбүрлеу шаралары немесе
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары (ақыл-есі кемістерге, алкаголиктер
мен нашақорларға, жезөкшелерге және айналасындағылар үшін ерекше қауіпті
аурулар жұқтырғандарға); меншік иесінің мүлкін оның құнын тең етіп өтіп,
мемлекеттік мұқтаждар үшін мәжбүрлеп иеліктен айыру ретіндегі реквизициялау
жатады.
Заңды жауапкершілік мемлекеттік мәжбүрлеумен байланысты. Бірақ заңды
жауапкершілікті тек мемлекеттік жауапкершілікпен теңестіруге болмайды.
Заңды жауапкершілік құқықтық қатынас ретінде оның бір трапты құқық бұзушы
белгілі бір айырулырға, жазаларға төзуге міндетті. Жауапкершілік –
мәжбүрлеудің өзі емес, ол құқықтық нормалардың санкцияларына сәйкес төзу
міндеті болып табылады. Яғни, құқық бұзушыға мемлекеттік мәжбүрлеу шарасын
қолдану заңды жауапкершілікті жүзеге асыру.[9]
Қазақстанда заңды жауапкершіліктің кез келген түрі заңдылық (жауаптылық
тек заң негізінде, заңда көзделген әрекет үшін және заң шегінде ғана болуы
мүмкін); әділеттік (теріс қылық үшін қылмыстық жазалауға жол
берілмеушілік;жауаптылықты анықтайтын немесе оны күшейтейтін заңның кері
күші болмауға тиіс; зиян өтелуге тиіс; істелген әрекеттік ауырлық жазасы
мен кінә дәрежесінің мөлшерлестігі; бір құқық бұзушылық үшін бір ғана жаза
қолданылуы мүмкін); ізгілік (адамның қадір-қасиетін кемітетін жазалау
шараларын, азаптауды белгілеу мен қолдануға тыйым салу); негізділік (істің
мән-жайын жан-жақты зерттеу және адам жасаған нақты құқық бұзушылық
фактісін объективті ақиқат ретінде анықтау); орындылық (таңдап алынатын
ықпал ету шараларының заңды жауапкершілік мақсаттарына сәйкестігі, оны
дараландыру және саралау, кінәні ауырлататын мән-жайларды да, жұмсататын
мән-жайларды да есепке алу) және заңды жауапкершіліктің болмай
қоймайтындығы (оның сөзсіз болатындығы, құқық бұзушылықты сапалы түрде және
толық ашу, мемлекеттің кінәлілерге міндетті түрде көңіл аударуы,
қылмыскерлікке қарсы күрес тиімділігінің шарты) принциптеріне негізделерді.
Кешірім жасау немесе рақымшылық ету актілері жауаптылықтан босатпайды,
бірақ жазаны ауыстыруы немесе жоюы мүмкін.
Заңдылық – қолданалып жүрген құқық нормаларына оның барлық
субъектілерінің (мемлекеттік огандар мен лауазымды адамдардың,
азаматтардың, барлық жеке және заңды тұлғалардың) қатаң және бұлжытпай
сақтауы. Жұмыс істеуі тұрғысынан алғанда заңдылық қызмет принципі ретінде,
билікті жүзеге асыру әдісі ретінде, қоғамдық-саяси өмірдің режимі ретінде,
түрлі құқықтық қатынастарға қатысушыларға қойылатын талаптар жүйесі ретінде
қарастырылуы мүмкін.
Заңдылық ұғымын неғұрлым кең көлемді болып табылатын және заңдық
негізділікті (мысалы, билік институты, лауазымды адамның іс-әрекеттері,
басқару шешімдерінің заңдылығы, заңдардың конституциялығы және т.б.) ғана
емес, сонымен қатар нақ солардың әлеуметтік танылғандығы ретіндегі, билік
пен беделді, талап пен органдарына сену ретіндегі мазмұнды жағын да
қамтитын заңды (легититимность) деген ұғымға балауға болмайды.
Заңдылық ұғымына мынадай элементтер (олар принциптер деп те аталады)
кіреді: мемлекеттің бүкіл аумағында нормативтік актілерді бірдей түсініп,
бірыңғай қолдану ретіндегі заңдылықтың бірлігі; Конституция мен заңдардың
оларға өзге де барлық нормативтік және жеке құқықтық актілердің
бағыныштылығы мен кімнің болса да Конституцияға және заңдарға қайшы келетін
актілерді қабылдауына немесе шығаруына болмайтындығы ретіндегі үстемдігі;
адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының оларды жүзеге асырудың
нақтылығы ретіндегі кепілділігі; заңдылық пен орындылықты қарама-қарсы
қоюға болмайтындығы – Конституция, қолданылып жүрген заң дегеніміздің өзі
де ең жоғары орындылық. Пайданы, тиімділікті, қажеттілікті сылтауратып
олардан орағытып өту – барып тұрған орынсыздық; конституциялық норма
ретіндегі кінәсіздік презумпциясы: адамның кінәлі екендігі заңды күшіне
енген сот үкімімен танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп
есептеледі (Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабы 3-тармағының
1)тармақшасы); заңдылық пен мәдениеттіліктің өзара байланысы: құқық
нормаларының талаптарын сақтау – жеке адам мен қоғамның мәдениет деңгейінің
көрсеткіші; жеке адам мен қоғамның мәдениеті заңдылықтың жай-күйін, құқық
тәртібінің адамгершілік табиғатын анықтайды.
Заңдылық үшін қолданылып жүрген құқық нормаларын дәл және бұлжытпай
сақтауды, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын кедергісіз жүзеге
асыруды және барша жұрттың өздерінің заңдық міндеттерін орындауын
қамтамасыз ететін жағдайлар мен амалдар кешені өте маңызды. Бұл жағдайлар
мен амалдар – заңдылықтың кепілдіктері.
Заңдылықтың кепілдіктері әдебиетте: жалпы және арнаулы болып негізгі
екі түрге бөлінеді.
Заңдылықтың жалпы кепілдіктері қоғамның экономикалық жағынан
дамығандығының дәрежесі, экономикалық бостандық және ондағы әл-ауқат
деңгейі (әлеуметтік-экономикалық кепілдіктер), мемлекеттік құрылыстың
конституциялық негіздерінің мызғымастығы және саясм режим демократизмінің
деңгейі (қоғамдық-саяси кепілдіктер); сөз және баспасөз бостандығын қоса
алғанда, идеологиялық плюрализм зайырлы мемлекет шеңберіндегі діни
бостандық (идеологиялық кепілдіктер).
Заңдылықтың арнаулы кепілдіктеріне (немесе оның жай күйі неге тікелей
байланысты болса, соған) мыналарды жатқызу керек: біріншіден, қолданылып
жүрген нормалардағы қоғамдық даму сарындары мен қажеттерінің дәлме-дәл және
мерзімінде бейнеленуі; екіншіден, заң шығарушылықтың конституциялылығы
мен заңдылығы, мемлекеттік басқарудың заңға бағыныштылығы, нормативтік
құқықтық актілерді жүйеге түсіріп, код беру, олардың айқындығы, дәлдігі мен
қол жеткізілуі; үшіншіден, барша жұрттың заң мен сот алдындағы теңдігі;
төртіншіден, барлық соттар мен судьялар үшін ортақ және бірыңғай сот
әділдігінің конституциялық принциптері; тек қана сот жүзеге асырады; судья
тәуелсіз және тек Конституция мен заңға ғана бағынады; кінәсіздік
презумпциясы; әрбір адамның сотта құқықтары мен бостандықтарын қорғау
құқығы; ұсталған, қамауға алынған немесе айыпталған адамның тиісінше
ұсталған, қамауға алынған немесе айып тағылған кезден бастап қорғану
құқығы; қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға тыйым салу;
бесіншіден, елдің бүқіл аумағында заңдардың, мемлекет басшысы жарлықтарының
және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына
орталықтандырылған Прокурорлық қадағалау, Республиканың Конституциясы мен
заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да құқықтық актілерге наразылық
келтіру; алтыншыдан, заңдылық пен әділеттікті қалпына келтіруге
бағытталған заңды жауапкершілік шараларының нақтылығы мен тиімділігі;
жетіншіден, барлық салалардағы заң қызметін жетілдіру, халықтың құқықтық
санасы мен құқықтық мәдениетін қалыптастыру және, ақырында, сегізіншіден,
Қазақстан Республикасы Президентінің халық пен мемлекеттік өкіметтің,
Конституция бұлжымастығының, адам мен азамат құқықтарының және
бостандықтарының кепілі ретіндегі қызметі. Заңдылықты нақты жүзеге асыру
нәтижесінде қоғамдық қатынастарды іс жүзінде тәртіпке келтірудің жай-күйі
дегеніміз құқық тәртібі. Қалыптасып және өзгеріп жататын құқық тәртібі –
мемлекет жариялайтын заңдылықтың нақты қамтамасыз етілуінің, оның
кепілдіктері пәрменділігінің маңызды көрсеткіші. Әртүрлі маңызды құқықтар
мен міндеттердің субъектілері ретінде адамдардың заңды еріктілік қызметі,
мінез-құлқы құқық тәтібінің мазмұнын айқындайды, құқық тәртібін жасайды.
Ең алдымен құқық тәртібін қорғауға тиісті мемлекеттік органдардың
қызметінде заңдылықты сақтаудың елдегі заңдылықтың жай-күйінің айнасы деп
саналатыны кездейсоқ емес, өйткені заңдармен реттелген нақты қоғамдық
тәртіптің ұйтқысы ретінде құқық тәртібін тек заңды құралдар ғана қамтамасыз
ете алады, ал заңдардың орындалуы құқық тәртібін нығайтуға жеткізуге тиіс.
Құқық тәртібі демократияны дамыту мен нығайтуға жәрдемдеседі. Құқық
тәртібі болмайынша демократия берекесіздік пен бетімен кетушілікке
айналады.
Құқық бұзушы үшін заңды жауапкершілік оған деген құқықтық нормада
көрініс тапқан жауапкершілік шаралары көрсетілгенсанкцияларды қолдану.[10]
3. Тарау Заңды жауапкершіліктің түрлері
§1. Қылмыстық жауапкершілік
Мемлекет өз азаматтарынан конституцияда көрсетілген белгілі бір
әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте
азаматтарға заңда көрсетілген негізде моральдық немесе құқықтық
жауапкершілік жүктеледі. Құқықтық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі
қылмыстық жауаптылық болып саналады. Қылмыстық жауаптылық мемлекеттің заң
шығарушы органы арқылы қылмыстық жазалау қатерімен тыйым салынған қоғамға
қауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді. Адам
қылмыстық жауаптылыққа істелген іс-әрекеттердінде қылмыстық заңда
көрсетілген нақтылы бір қылмыстың құрамы болған жағдайда ғана тартылады.
Мысалы: тонау, ұрып-соғу. денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру,
бұзақылық, т.б. Мұның өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақты
қылмыс құрамын түзейтін қылмыстық құқықтық нормалар кінәлі түрде ғана
бұзғанда жүзеге асырылады.
Яғни, қылмыстық жауаптылық бұл қылмыстық құқықтық норманы бұзудың
нәтижесі, қоғамға қауіпті іс-әрекеттің көрінісі болып табылады. Қылмыс
істелмесе қылмыстық жауаптылық та болмайды. Қылмыстық заң бойынша жазалау
қатерімен тыйым салынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттер үшін қылмыстық
жауаптылық тек қана қылмыс істеу арқылы қелтірілген зиянның көлеміне,
қылмыстың жасау тәсіліне, кінәнің нысанына, қылмыскердің тұлғасының
ерекшеліктерін еске ала отырып жүзеге асырылады. [11]
Қылмыстық жауаптылық өзіне тән ерекшелегімен оқшауланған құқылық
жауапкершіліктің бір түрі болып табылады. Қылмыстық жауаптылық - өзінің
нысаны, мазмұны жағынан мемлекеттік мәні бар жауаптылықтың түрі. Өйткені,
мемлекет кез келген қылмысқа тиісінше баға бере отырып, оны істеген адамға
мемлекет тарапынан заңда көрсетілген күшпен орындалуға тиісті шараларды
қолдануды жүзеге асырады. Яғни, қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік
мазмұнының өзі сол субъектіге қылмыстық жауаптылық жүктей отырып, мемлекет
оның істеген қылмысын мінеп, оған заңдылық баға береді.
Қылмыстық жауаптылықтың мазмұны (теріс қылыққа моральдық саяси баға
беріп мінеу және мемлекет, қоғам тарапынан қылмыстың бетін басу ) және
заңдылық (қылымыс істеген адамға қолданылатын мемлекеттік күштеу шаралары).
Бұлар қылмыстық жауаптылықтың маңызды, мәнді екі бөлігі болып табылады.
Сонымен, қылмыстық жауаптылық деп – қылмыс заңы бойынша қылмыс деп
белгіленген нақты іс-әрекетті істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті
органдары арқылы мінеушілігін (айыптаушылығын) айтамыз. Қылмыстық
жауаптылық қылмыстық құқықтық қатынас мәсілімен тығыз байланысты. Бұл
байланыс екі жақты көрініс арқылы белгіленеді. Біріншіден, қылмыстық
құқықтық қатынас қылмыстық жауаптылық сияқты істелген қылмыстың құқықтың
зардабы.
Яғни, нақты қылмыс жасалмаса қылмыстық жауаптылық та, қылмыстық
құқықтық қатынас та жоқ. Екіншіден, нақты қылмыс жасалған уақыттан бастап
қылмыстық жауаптылық, ал мұнымен бірге бір мезетте істелген қылмыстың
салдарынан қылмыстық құбылыс, яғни қылмыстық құқықтық қатынас пайда
болады. Бұл жерде істелген қылмыс заңдылық факт болып табылады. Тараптардың
арасында қылмыстың субъектісімен (қылмыс жасалған адаммен) мемлекеттің
атынан өкілділік алған органдардың арасында тиісінше құқылық қатынастар
пайда болады. Қылмыстық-құқықтық қатынас бір жағынан мемлекет атынан әділ
соттылықты жүзеге асыратын анықтама, тергеу, прокуратура, сот органдарымен,
екінші жағынан қылмыс істеген субъектінің (қылмыскердің) арасындағы
қатынас болып табылады. Бұл қатынастар материалдық мазмұнға ие болады.
Олар істеген қылмыстың фактісіне қатысты: істелеген қылмыстың құрамы
қандай, кінәнің нысаны, дәріжесі, қылмыскердің тұлғасы, біткен немесе
бітпеген қылмыс па? Мұндай қылмысқа қатысу немесе қылмысқа жанасушылық
болды ма және т.б. Сондай-ақ жазаны тағайындау немесе жазаны өзгерту
шарттары, жазадан босату сияқты мәселелерге байланысты болады. Қылмыстық
құқықтық қатынас іс жүргізу құқықтық қатынастармен тығыз байланысты.
Өйткені, қылмыстық құқылық қатынас қылмыс істеу фактісіне байланысты
болады. Істелген қылмыс бойынша оны қозғау, тергеу, сотта қарау мәселелері
қылмыстық іс жүргізу құқылық құқылық қатынастар арқылы дамып, жүзеге
асырылыды. Бұл қатынастар субъектімен (қылмыс істеген адам) мемлекеттің
оның уәкілдігін жузеге асыратын органдар арасында іске асырылады. Қылмыстық
құқықтық қатынастар субъектілері заң бойынша айрықша құқықтар мен
міндеттерге ие болады. Қылмыскер қылмыстық құқықтық қатынастың объектісі
болып табылады. Мемлекет қылмыскерді жазалай отырып, басқаларды қылмыс
істеуден сақтандырады және сотталған адамды түзеу мақсатын жүзеге асырады.
мемлекеттің осы функциясын атқару кезінде қылмыскер де мемлекетке өз
көзқарасын білдіретін қатынастың субъектісі ретінде көрінеді. Мұндай
жағдайда мемлекет осындай қатынастың объектісі болып қалады. Яғни, субъект
және объект салыстырмалы түсініктер, соңдықтан да олар сөз жоқ өзара орын
ауыстырулары мүмкін. Қылмыстық құқықтық қатынастың пайда болуын қылмыстық
жауаптылықтың жүзеге асырылуы деп түсінуге болмайды.[12]
Тек соттың айыптау үкімі заңды күшіне енгеннен кейін ғана қылмыстық
жауаптылық жүзеге асырылады. Сот айыптайтыны кінәлі деп тани отырып,
қылмыскер мен мемлекет арасында кінәлінің қылмыс жасаған уақытынан бастап
қылмыстық-құқықтық қатынастың орын алғандығын бекітеді. Қылмыстық құқықтық
қатынас мемлекеттің жаза жөніндегі құқығы мен қылмыскердің тиісінше
қылмыстың жауаптылығын көтеру міндеттілігімен ғана шектеліп қоймайды.
Қылмыскер тиісті өкімет органының қүштеу арқылы ықпал ететін объектісі
ғана емес, белгілі бір құқықтырдың субъектісі де. Өйткені, жазалау шаралары
оған оның жасаған қылмысының табиғатына, осы қылмысқа заңда белгіленген
жазаға, яғни санкцияға, Қылмыстық кодекстің Жалпы бөліміндегі жаза
тағайындау туралы ережерлерге сай жүзеге асырылады.
Сондықтан, да қылмыстық құқықтық қатынас мемлекеттің қылмыскер
жөніндегі құқығын белгілеп қана қоймайды, сонымен бірге әділ соттылықты
жүзеге асыруда заңдылықтың кепілі ретінде де көрінеді. Адамның қылмыстық
жауаптылығы оған сот тағайындаған жазаны өтеумен жүзеге асырылады. Яғни,
оның жүзеге асырылуы жаза өтеліп болған соң жойылады. Бірақ та қылмыстық
жауаптылық барлық уақытта да жазаны өтеу ретінде жүзеге асырылмайды.
Мысалы, қылмыс жасаған адам анықталмайды делік. Мұндай ретте қылмыстық
құқықтық қатынас (қылмыс істеген адам мен мемлекет арасындағы) жүзеге
аспайды. Бұған мысал ретінде латентті қылмыстарды қосуға болады. Қылмыс
жасаған кінәлі адам, егер де ол ауыр қылмыс жасаумен байланысты болса,
қылмыстық жауаптылыққа және жазаға тартылады. Бірақ та қолданылып жүрген
қылмыстық жазаға сәйкес барлық уақытта да қылмыс жасаған адамға жаза
тағайындалуы міндетті ретте емес. Мысалы: Қылмыстық кодекстің 68-бабының 1-
2бөліктерінде: Қылмыс белгілері бар әрекет жасаған адамды, егер сот істі
қараған кезде жағдайдың өзгеруі салдарынан ол жасаған әрекет қоғамға
қауіпті емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адамды,
егер ол адамның одан кейінгі мүлтіксіз мінез-құлқына байланысты іс сотта
қаралған уақытта ол қоғамға қауіпті деп есептеле алмайтындығы белгіленсе,
сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін делінген. Осы бапта қылмыстық
жауаптылықтан босату негізі көрсетілген. Ал Қылмыстық кодекстің 74
–бабының 1- белігінде: Кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмысы үшін
сотталған адамды, егер жазаны өтеу өрт немесе кездейсоқ апат, отбасының
еңбекке жарамды жалғыз мүшесінің ауыр науқастануы немесе қайтыс болуы
немесе басқа да төтенше мән-жайлардың салдарынан сотталған адам немесе оның
отбасы үшін оның жазасын өтеуі аса ауыр зардапқа әкеліп соқтыруы мүмкін
болса, сот жазадан босатудың негізі ғана көрсетілген.
Сонымен қылмыстық жауаптылық өзінің сипатына қарай жаза
тағайындалмайтын және жаза тағайындалатын болып екіге бөлінеді. Жаза
тағайындалмайтын қылмыстық жауаптылық айыптаушылық фактісімен аяқталады. Ал
жаза тағайындалатын қылмыстық жауаптылықта айыптаушылықпен бірге жазалану
фактісі де бар. Осыған байланысты қылмыстық жауаптылық бұл жазаға
қарағанда жеке, ауқымы кең, қылмыстық-құқықтық түсінік екендігін оның
жазасыз-ақ қолданылатындығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бітіру жұмысы кіріспе, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады.
Бітіру жұмыста заңды жауапкершіліктің түсінігіне, ұғымына және
түрлеріне сипаттама берілген. Заңды жауаптылық ұғымы – арнаулы органдар
немесе лауазымды тұлға түріндегі мемлекет пен құқық бұзушының арасындағы
тиісінше айырулар мен қарсы әрекеттер үшін жағымсыз салдарға төзу міндеті
жүктелетін құқық нормасын бұзудан туындайтын құқықтық қатынас болып
табылады.
Заңды жауапкершіліктің мағынасы мен мақсаты субъектілердің құқықтары
мен бостандықтарын қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті сақтау мен қорғау
болып табылады. Заңды жауапкершіліктің міндеттері осыдан туыдайды.
Бітіру жұмыста бірнеше терминдер пайданылды – “қылмыс”, “терісқылық”,
“құқық принциптері”, “жазадан құтылмайтындық”, кінәсіздік презумпция, айып
және т.б.
МАЗМҮНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4
1. Тарау Құқық бузушылық түсінігі, түрлері ... ... ... ... . 5
2. Тарау Заңды жауапкершіліктің түсінгі;
негізгі белгілері,
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3 Тарау Заңды жауапкершіліктің түрлері ... ... ... ... ... ... ... 21
§ 1. Қылмыстық
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 21
§ 2. Азаматтық
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 25
§ 3. Әкімшілік
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . 27
§ 4. Тәртіптік жауапкершілік және материалдық
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 45
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
Кіріспе
Заң алдыңдағы жауаптылық – құқық бұзушылыққа барған жағдайда оны
жасаған адамның мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына тартылуының қажеттілігі.
Заңдық жауапкершілктің негізгі мақсаты субьектілердің құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету және қоғамдық тәртіпті сақтау әрі қорғау
болып табылады. Атап айтқанда осы заңдық жауапкершілік аспабы құқық
субьектілерінің мүдделерін қанағаттандыру және әлеуметтік байланыстардың
әділетті түрде реттелуінде белгіленеді. Ал құқық бұзып кінәлі болған
субьектіге мемлекет өзінің мәжбүрлеу шараларын қолданады. Ол бойынша кінәлі
субьектінің жеке өз басы мүліктік шектеуге ұшырайды немесе ұйымдық
сипаттағы қысым мен шектеуге түседі. Осындағы заң алдыңдағы жауаптылық
мәселесі құқық бұзушылық орын алған жағдайда туындайды.
Заңды жауаптылықпен қатар құқық негізімен соның шегінде жүзеге
асырылатын мемлекеттік ырықтандырудың басқа да түрлері атқарылады, оларға
қорғау шаралары, бұлтартпау шаралары, тәрбиелік ырықтандыру шаралары,
медициналық сипаттағы ырықтандыру шаралары жатқызылады.
Өз тәуелсіздігінің іргетасын қалап отырған жас мемелекетіміз үшін
заңдылықты қатаң сақтау, бұлжытпай жүзеге асыру, тәуелсіздігінің нығаюының
негізгі шарты болып табылады. Заңдылық қағидасын сақтау, жүзеге асыру құқық
қорғау органдарының қызметкерлерінің қасиетті борышы. Бұл азаматтардың
конституциялық құқықтарын, бостандықтарын жүзеге асырудың негізгі кепілі
болып табылады. Сондай-ақ заңдылық талабын дұрыс жүзеге асыру қылмыс
істеген адамға заңды дұрыс қолданып, оның әрекетіне заң талабына сай баға
беру болып табылады. Қылмыстық заңды дұрыс қолданудың маңызды шарттарының
бірі қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып сай баға беріп
саралау болып табылады.
1. Тарау Құқық бузушылық түсінігі, түрлері
Заң ғылымында көптеген құбылыстар орын алуда. Оларды зерттеу – ғылыми
әдістер негізінде болуы тиіс[1].
Құқық бұзұшылық – қоғамның, мемлекет пен жеке адамның мүдделеріне зиян
келтіретін субъектінің кінәлі, құқыққа қарсы, қоғамға қауіпті әрекеті. Кез
келген құқық бұзушылық дегеніміз заң жүктеген міндетті орындамау,
адамдардың іс-әрекеті немесе әрекетсіздігі. Енді құқық бұзушылықтың
белгілерін қарастырайық. Заң әдебиеттерінде құқық бұзушылықтың бес
белгілері бар деп анықталады.
1. Қоғамға, түлғаға, мемлекетке қауптілігі.
2. Қоғамға, түлғаға, мемлекетке зиян келтірілуі.
3. Құқыққа қарсылығы.
4. Құқық бузушылықтын кінәлілігі.
5. Әрекет немесе әрекетсіздік[2].
Құқық бузушылық екі түрге бөлінеді – қылмыс және теріс қылық. Теріс
қылықтың үш түрі бар - әкімшілік теріс қылық, азаматтық теріс қылық,
тәртіптік теріс қылық.
Қылмыстық заңда қылмыстың жалпы түсінігі берілген, сонымен бірге Ерекше
бөлімде нақты қылмыстар жеке-жеке көрсетілген. Қылмыстық заң қылмыс құрамы
деген түсінікті ашпайды. Бұл түсінікті қылмыстық құқық теориясы ғана
береді. Қылмыстың құрамы деп – қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді белгілі бір қылмыстың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін
қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарынан құралған элементтердің
және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз. Қылмыс құрамынының әрқайсысы
оның субъективтік және объективтік белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер
секілді қылмыстың құрамы да белгілі бір элементтерден тұрады.
Осы белгілердің қосымша жүйелерінің ең болмағанда біреуінің жоқ болуы
жүйенің болмауына, яғни қылмыс құрамының тұтастай жоқ болуына әкеп соғады.
Бұл жерде қылмыс құрамының элементтері деп, қылмыс құрамы жүйелерін
құрайтын бастапқы компоненттерді айтамыз. Қылмыс құрамының белгілеріне
мынандай 4 түрлі элементтер жатады: объект, объективтік жағы, субъект,
субъективтік жағы. Мысалы, бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру
қылмысы (ҚР ҚК187 б.) белгілері болып біріншіден, басқа біреудің мүлкіне
қол сұғу, екіншіден, осы мүлікті жою немесе бүлдіру, үшіншіден, осы
әрекетті қасақана істеу, төртіншіден, бұл іс-әрекет ауырлататын жағдайды
жасалса ол үшін 14 – ке толған адам жауапқа тартылады. Осы көрсетілген
төрт белгінің біреу жоқ болса, онда бұл қылмыс құрамы болмайды. Егер адам
бөтен адамның мүлкін абайсызда бүлдірсе немесе жойса онда кінәлінің
әрекетінде басқа бір қылмыс құрамы болады. Себебі, бұл жерде ҚР КК187-
бапта көрсетілген қылмыстың басты белгісі қылмысты қасақаналықпен істеу
жоқ. Әрбір қылмыс құрамының белгілері Ерекше бөлімдегі баптардың
диспозициясында ғана емес, қылмыстық заңның Жалпы бөлімінде оның тиісті
баптарында да айтылады.
Ерекше бөлімнің баптарының диспозицияларында әр түрлі қылмыстың
көптеген белгілері аталып көрсетілген. Мұның өзінде диспозициялардың
қылмыстың ерекшелігін анықтайтын және оны басқа қылмыстардан ажырататын
соған тән белгілерінің тізбегін береді. Барлық қылмыстарға жалпылама ортақ
немесе нақты қылмыс топтарына тән белгілер Жалпы бөлімнің баптарында
анықталады. Мысалы, бөтеннің мүлкін ұрлауды анықтайтын Қылмыстық кодекстің
175 - бабының диспозициясында осы қылмыстың не субъектісі, не кінәнің
нысаны аталмаған. Бұл жалпылама белгілер Қылмыстық кодекстің 15 және 20-
баптарында көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 175-бабында ұрлықтың оған тән
белгісі – басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана көрсетілген. Осы
белгі арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді. Әрбір қылмыс істелген уақытында
көптеген белгілермен сипатталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс
құрамына жатпайды. Қылмыс құрамына мұқияттылықпен таңдап алынған түрлік
белгілер ғана қосылады. Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ,
олардың қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының
көрінісі болады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тән
белгілер қылмыс құрамына қосылмайды.
Сондықтан олар қылмыс құрамынан тысқары болады да, осыған байланысты
оның қылмысты саралау үшін маңызы болмайды. Мысалы, біреудің мүлкін
ұрлағанда (ақша, зат. құжат т.б.) немесе ол ұрлықтың қашан болғаны қылмысты
саралауға әсер етпейді. Түрлік белгі сол немесе басқа қылмыстың міндетті
белгілері болып табылады. Осы түрлік белгілердің біреуі жоқ болса да, онда
қылмыс құрамы да болмайды. Мысалы, басқа біреудің мүлкін ұрлаудың түрлік
белгісі – оны жасырын ұрлау. Егер басқа біреудің мүлкін алу жасырын түрде
емес, ашық түрде жүзеге асырылса, онда ұрлық емес, басқа қылмыс құрамы –
тонау болады. Қылмыс құрамы бір ғана қылмыстық құқылық нормада – бір бапта
көрсетілуі мүмкін. Мысалы, ҚР ҚК 314-бап – қызметтік жалғандық жасау.
Басқа жағдайларда Қылмыстық кодекстің бір бабында қылмыс құрамының бір
немесе бірнеше түрі қарасырылуы мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 308 –
бабында қылмыстың қауіптілік дәрежесіне қарай билікті немесе қызметтік
өкілеттілікті асыра пайдаланудың үш құрамы көрсетілген: баптың бірінші
бөлімінде осы қылмыстың жай түрі, ал екінші, үшінші бөлігінде осы
қылмыстың ауыр немесе өте ауыр түрлері көрсетілген[3].
Ерекше бөлімнің баптарында әдетте аяқталған немесе орындаушының тікелей
істеген қылмыстары көрсетіледі. Алдын ала қылмысты әрекеттерде немесе
қылмысқа қатысушы адамдардың: ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші
әрекеттеріне сол немесе басқа қылмыстың құрамының барлық белгілері
болмайды. Мысалы, әйелді зорлауға оқталғанда онымен зорлап жыныстық қатынас
жасау орындалмайды немесе кісі өлтіруге оқталғанда қылмыстың зардабы – адам
өлімі жоқ. Бірақ та осы жағдайларда кінәлінің әрекеттерінде Ерекше
бөлімдегі аталған баптарды көрсетілген қылмыстың барлық белгілерінің
болмауы олардың іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ деуге негіз болмайды. Бұл
жағдайда да қылмыс құрамы бар, бірақ ол оның құрамы Ерекше бөлімнің, сол
сияқты Жалпы бөлімнің тиісті баптары көрсетіле отырып белгіленеді. Мысалы,
әйел зорлауға оқталғанда кінәлінің әрекетінде Қылмыстық кодекстің 120 және
24-баптарында көрсетілген қылмыс құрамының белгілері бар. Қылмыс құрамының
заңдылықты сақтауда және оны нығайтуға маңызы зор.
Заңдылықты қатаң сақтау, бұлжытпай жүзеге асыру, тәуелсіз
мемлекетіміздің нығаюының негізгі шарты. Заңдылық қағидасын сақтау, жүзеге
асыру құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің қасиетті борышы. Бұл
азаматтардың конституциялық құқығын, бостандықтарын жүзеге асырудың
негізгі кепілі болып табылады. Заңдылық талабын дұрыс жүзеге асыру қылмыс
істеген адамға заңды дұрыс қолданып, оның әрекетіне заң талабына сай баға
беру болып табылады. Қылмыстық заңды дұрыс қолданудың маңызды шарттарының
бірі қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып сай баға беріп
саралау болып табылады.
Қылмысты саралау дегеніміз адамның қоғамға істеген қауіпті іс-әрекетін
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс құрамының белгісі бар бапқа дәлме-
дәл жатқызу болып табылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда
көрсетілген нақты қылмыс құрамымен қамтылса, онда ол дұрыс сараланған деп
саналады. Қылмысты саралауда іс-әрекеттің қылмыс құрамының тиісті баптары
немесе оның бөліктеріне, тармақтарына сай келетіндегін дәлме дәл көрсету
қажет. Егер адамның іс-әрекетінде бірнеше қылмыстың құрамы болса, онда
оның іс-әрекетінде бірнеше бөлектері, тармақтары бойынша сараланады.
Қандай түрде болса да қылмысты дұрыс сараламау, ол заңдылықты бұзуға,
қылмысқа қарсы күрес жүргізетін органдардың беделіне нұқсан келтірумен
байланысты болады. Мұндай құбылысқа жол бермеу үшін қылмыстық заңды дұрыс
қолданып, істің мән-жайын терең зерттей білу, істелген іс-әрекетті дұрыс
саралау қажет, сондай ақ қылмысты қылмыс еместіліктен немесе соған ұқсас
басқа қылмыстардан ажырататын белгілерді анықтау керек. Міне, бұл жерде
қылмыс құрамының, оның белгілерінің қылмысты саралаудағы, заңдылықты
сақтаудағы маңыздылығы ерекше болып отыр. Біздің құқықтық мемлекетімізде
бірде-бір адам, егер оның істеген іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болса,
қылмыстық жауапқа тартылуға немесе жазалануға тиісті емес. Өйткені жаңа
Қылмыстық кодекстің негізгі талабы қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана
қылмыс істегенге, яғни қылмыстық заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-
әрекетті қасақана немесе абайсыздықтан істеген кінәлі адамды ғана тарту
болып табылады.
Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ бір-біріне
ұқсамайтын қылмыстық-құқықтық түсініктер. Олардың өзара мазмұны да, бағыты
да әр түрлі. Жоғарыда айтқандай қылмыс туралы ұғым Қылмыстық кодекстің 9-
бабында “жазалау қатерімен тыйым салынған айыптық қоғамдық қауіпті әрекет
(іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады” делінген. Осы баптағы
анықтамадан көрінгендей, қылмыс дегеніміз адамның әлеуметтік-құқытық,
қоғамға қауіпті және құқыққа қайшы секілді міндетті белгілерінің
жиынтығынан туратын ерекше іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі, сол қылмыстың заңдылық сипаттамасын беріп
қана қоймай, оның әлеуметтік-саяси мәнін де ашып көрсетеді. Өмірде
қылмыстық құбылыстар әр түрлі нысанда көрініс тауып немесе түрлі түрде
болатындықтан қылмыстық заң қылмыстың жалпы түсінігімен бірге нақты
қылмыстардың да түсінігін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі – барлық
қылмыстарға тән, оның белгілері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде
көрсетілген жеке қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің
ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы – бұл қылмысты іс-әрекет
емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана. Ол – нақты қылмыстың заңды
сипаттамасы, жеке нақты қылмыстың заңдылық түсінігі. Егер қылмыстың
түсінігінде барлық қылмыстарға тән белгілер – қоғамға қауіптілік, құқыққа
қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында
іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін білдеретін нақты қылмыстардың міндетті
белгілерінің жиынтығы есепке алынады. Қоғамға қауіптілік қылмыс құрамының
емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық-
түсініктерінің бағыты да әр түрлі. Нақты қылмыстың құрамы қылмыстық
жауаптылықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы түсінігі нақты қылмыстың
құрамының заңдылық базасын жасаудың, қылмыстық құқықта оның құқықылық,
әлеуметтік-саяси табиғатын түсіндіру қажеттілігінен туындайды.
Қылмыстық құқық теориясында, оқулықтарды қылмыс құрамының жалпы
түсініктері кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың құрамының
түсінігі жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым
болып табылады. Бұл ұғым теориясында нақты қылмыстардың түсінігінен,
қылмыстың нақты құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз
бойында жалпылама барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен әлементтерін
сипаттап, көрсетеді. Нақты қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді
көрсетеді деп жоғарыда атап өттік[4].
Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық қылмыстардың құрамына тән,
жиынтығында қылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни кез келген
қылмыстар құрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар. Қылмыстық
құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті элементтерді:
қылмыстың объектісін, қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарын,
субъектісін атап көрсетеді. Осы белгілерге орай кез келген қылмыстың құрамы
осындай төрт түрлі топтағы элементтерге бөлінеді. Әрбір қылмыс құрамында
оның объектісін, объективтік, субъективтік жақтарын, және субъектіні
бейнелейтін белгілері міндетті түрде болады. Осы элементтердің әрқайсысы
қылмыстың құрамдас бөлігі болып табылады, сондықтан да осы элементтердің
біреуінің жоқ болуы қылмыс құрамының мүлде және қылмыстық жауаптылыққа
негіздің де жоқ екендігін көрсетеді.
Қылмыстың құрамының жалпы түсінігі барлық қылмыс құрамына тән осы төрт
түрлі элементтермен сипатталады. Қылмыстың осы немесе басқа элементтерін
сипаттау тиісінше қылмыс құрамының элементтерін сипаттау деп аталады.
Мысалы, қылмыстың субъективтік жағының белгілерін сипаттау қылмыс құрамының
субъективтік жағы деп аталады.
Қылмыстың объектісі деп, сол қылмыстық қиянаттын неге бағытталғанын,
оның қандай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана алғанын айтамыз.
Қылмыстың объектісі заң қорғайтын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Қылмыстық құқықта олар шартты түрде жалпы, топтық және тікелей объект болып
бөлінеді. Қылмыстың объектісін оны сипаттайтын қылмыс құрамының белгілерін
дұрыс анықтаудың қоғамға зиянды іс-әрекеттің сипаты мен дәрежесін белгілеу
үшін оны саралау үшін маңызы ерекше.
Қылмыстың сыртқы пішінің, көрінісін сипаттайтын белгілердің жиынтығы
қылмыстың объективтік жағын құрайды. Объективтік жағының белгісіне ең
алдымен қоғамға қауіпті мінез-құлық актісінің сыртқы көрінісі – адамның
әрекеті немесе әрекетсіздігі жатады. Қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздіктің нысандары мен түрлері қылмыстық заң тұжырымдарында әр түрлі
және жан-жақты (мүлікті жою немесе бүлдіру, қауіпті жағдайда қалдыру,
т.б.).
Біршама қылмыс құрамының объективтік жағы әрекет немесе әрекетсіздіктен
басқа қылмыстың зардабы және іс-әрекеттің зардап пен себепті байланысын
көрсетеді. Көрсетілген белгілерден басқа заңда кейбір қатынастардың
объективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт, орын, жағдай,
қылмыстың жасалу тәсілдері де жатады. Қылмыстарды ажыратып жіктеуде, оның
қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты саралауда объективтік
жақтын осы белгілерінің маңызы зор. Қылмыстың субъективтік жағының
белгілеріне қылмыстың ішкі жағын құрайтын белгілері, яғни адам істеген
қоғамға қауіпті іс-әрекет не психикалық қатынас сипатталады. Субъективтік
жақтын белгілеріне кінә, ниет және мақсат жатады. Кінә екі түрлі нысанда:
қасақаналық және абайсыздық түрінде (ҚР ҚК 20,21-баптар) көрініс табады.
Субъективтік жағынан бір қылмыстар қасақаналықпен (ұрлық), екінші біреулер
абайсыздықпен (абайсызда кісі өлтіру), үшіншіден қасақаналықпен де,
абайсыздықпен де жасалау мүмкін. Кінәнің нысанының көпшілігі қылмыстық
заңның өзінде тікелей ашып көрсетіледі. Ал көрсетілмеген жағдайда олар
қылмыстың құрамының белгілеріне талдау жасау арқылы анықталады.
Кейбір қылмыс құрамының субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың
ниеті мен мақсаты да жатады. Мысалы, пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру, басқа
қылмыстың ізін жасыру мақсатымен кісі өлтіру. Қылмыс құрамының субъективтік
жағының белгілерін анықтау, қылмысты саралауда қылмыстың және
қылмыскердің қауіптілік дәрежесін анықтау үшін және қылмыскердің қауіптілік
дәрежесін анықтау үшін және жаза мөлшерін белгілеу үшін аса маңызды болып
табылады. Қылмыстық заң бойынша қылмыстың субъектісі болып, қылмыстық
жауаптылыққа тартылуда кез келген адам жатады. Қылмыстық жауаптылыққа есі
дұрыс, қылмыс жасалған уақытта 16-ға, кейбір қылмыстар үшін 14, 18-ге
толған (ҚР КК 14, 15-бап) жеке адамдар жатады.
Сонымен кез келген қылмыс құрамының субъектісінің жалпы белгілері
болып: жеке адам, есі дұрыс адам, белгілі жасқа толғандар саналады.
Қайсыбір қылмыс құрамдары үшін жауаптылыққа осы жалпы белгілерден бөтен
қосымша белгілер болғанда ғана жол берілуі мүмкін. Әдетте, мұндай қосымша
белгілер осы қылмыс үшін жауап беруі мүмкін адамдардың шеңберін шектейді.
Мысалы, пара алудың субъектісі болып тек қана мемлекеттік органдардың
адамдары ғана, ал әскери қылмыстардың субъектісі болып әскери
қызметшілердің болуы қылмыстың субъектісін белгілейтін белгілердің қылмысты
саралау үшін, қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде және жаза мөлшерін
белгілеуде маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда қылмыстық құқық теориясында
қылмыстың құрамының жалпы түсінігі, қылмыс құрамының қажетті, міндетті
белгілері және факультативті белгілері болып өзгешеленеді. Мұндай
өзгешелену қылмыс құрамының мазмұнын ашуға, қылмысты іс-әрекетті дұрыс
саралауға көмектеседі. Қылмыстың құрамының қажетті, міндетті белгілері
дегеніміз бұл кез келген қылмыс құрамында болатын белгілер. Ондай
белгілердің кем дегенде біреуінің болмауы қылмыс құрамының мүлде болмауының
көрінісі болып табылады. Мұндай белгілерге жататындар: әрекет немесе
әрекетсіздік, кінәнің нысаны, адамның есі дұрыстығы және оның белгілі жасқа
толуы.
Қылмыс құрамының факультативті нышандары дегеніміз бұл заң шығарушының
кейбір қылмыс құрамдары сипаттау үшін қолданатын белгілері болып табылады.
Факультативтік белгілерге жататындар: уақыт, қылмыс істеу тәсілі, қылмыстық
арнаулы субъектісі, қылмыстың зардабы, себепті байланыс.
Егер факультативтік белгі сол немесе басқа бір құрамда атап
көрсетілсе, онда ол өзінің мәні жағынан осы құрамның қажетті, негізгі
белгісіне айналып кетеді. Мысалы, басқа біреудің мүлкін тонауды алсақ,
мұнда тонаудың тәсілі – мүлікті ашықтан ашық алу, осы қылмыстың белгісі.
Егер факультативтік белгісі қылмыс құрамына енгізілмесе, онда ол қылмысты
саралауға әсер етпейді. Тек қана қылмыстық-құқылық құжаттарды қолдан жасау
қылмысын саралауда оның қандай тәсілмен, қандай құралмен істелгені есепке
алынбайды (314-бап). Бірақ қолданылған тәсіл, мақсат, жаза тағайындалғанда
сөз жоқ ескеріледі. Қылмыс құрамының жалпы түсінігінің ол туралы ілімінің
заңдылықты сақтауда және оны нығайтудағы маңызы орасан зор.
Қылмысты дұрыс саралау үшін, нақты қылмыс құрамдарының белгілерің
тиісінше дұрыс түсіну қажет. Осындай әдіс қылмыс құрамының жалпы белгілерін
білуге жәрдемдеседі. Ал қылмыс құрамының жалпы түсінігі нақты қылмыс
құрамын қатесіз табудың аса қажетті сатысы болып табылады.
Қылмыс құрамының түрлері
Жекелеген қылмыс құрамының мазмұнын терең ашу, олардың белгілерін
анықтауды жеңілдету және нақты істелген іс-әрекетті дұрыс саралау
мақсатымен қылмыс құрамының түлері нақты белгілер бойынша бөлінуі мүмкін.
Қылмыстық құқық ғылымында мұндай бөлінудің негізі (критериясы) болып:
біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесі, екіншіден, қылмыс
құрамының сипатталау тәсілі, үшіншіден, қылмыс құрамының құрылысы есепке
алынады. Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесі мен мәніне қарай
құрамдар негізгі, жауаптылықты ауырлататын қылмыс құрамдары және
жауаптылықты жеңілдетітін қылмыс құрамдары болып бөлінеді. Негізгі қылмыс
құрамы деп іс-әрекеттің белгілі түрі бойынша онда негізгі, тұрақты
белгілердің болуын айтамыз. Негізгі қылмыс құрамында қылмысты ауырлататын
немесе жеңілдететін жағдайлар көрсетілмейді. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 96-
бабының 1-бөлігіндегі құрам негізгі құрамға жатады. Онда кісі өлтірудің жай
түрі ғана көрсетілген, ауыр немесе жеңіл түрлері айтылмаған.
Егер қылмыс құрамында осы іс-әрекеттің негізгі белгілерінен басқа
жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар көрсетілсе, онда ондай қылмыс құрамын
жауаптылықты жеңілдететін қылмыс құрамы деп атаймыз. Мұндай қылмыс құрамына
Қылмыстық кодекстің 98-бабында көрсетілген қылмыс құрамы жатады (жан
күйзелісі жағдайында болған кісі өлтіру). Негізгі белгілермен бірге
жауаптылықты ауырлататын жағдайлар көрсетілген қылмыс құрамы, сараланған
қылмыс құрамы (яғни, жауаптылықты ауырлататын құрам) деп аталады. Сондай-ақ
құрам қатарына ҚР ҚК 129-баптың III бөлігінде көрсетілген адамды ауыр
қылмыс істеді деп айыптап жала жабу жатады. Немесе ҚР ҚК 175-баптың 2-
бөлігіндегі ұрлықты ауырлататын жағдайлар; адамдар тобының алдын ала сөз
байласу бойынша, бірнеше рет т.б. жағдайлар жатады. Қылмыс құрамының
сипатталу тәсіліне қарай құрам жай қылмыс құрамы, күрделі қылмыс құрамы
және балама қылмыс құрамы деп бөлінеді. Жай құрам дегеніміз қылмыс
құрамының белгілерінің біркелкі болуы, яғни оның бір ғана объектісі, бір
ғана объективтік жағы ғана болуы. Бұған мысалы, ҚР ҚК 125-баптың 1-
бөлігінде көрсетілген адамды ұрлау жатады.
Күрделі қылмыс құрамы деп қылмыс құрамы әлементтерінің бірінің
қүрделенуін айтамыз (объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік жағы).
Мысалы, екі объектігі бірдей қол сұғуын (ҚР ҚК 179-бап - қарақшылық).
Кінәнің екі түрлі нысаны болатын қылмыстар (ҚР ҚК 103-бап, 2-бөлігі және
т.б.) Балама құрам деп Қылмыстық кодекстің бабындағы диспозициясында
көрсетілген әрекеттердің біреуін істегендікті айтамыз. Мысалы, ҚР ҚК 259-
бап есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз дайындау,
сатып алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе сату.
Қылмыс құрамының құрылысына қарай құрамды түрге бөлудің де практикалық
маңызы ерекше. Осы белгісі бойынша қылмыс құрамы материалдық, формальдық
және келте қылмыс құрамы болып бөлінеді. Іс-әрекеттің натижесінен болатын
зардап қылмыс құрамында көрсетілсе ондай қылмысты материалдық қылмыс құрамы
деп атайды. Мұндай қылмыс құрамы әрекет немесе әрекетсіздік жасалған
уақыттан бастап қана емес, заңда көрсетілген қылмыстың зардабы болған
уақыттан бастап аяқталған деп саналады. Мысалы, қызмет өкілеттігін теріс
пайдаланып қиянат жасауды келтіруге болады (ҚР ҚК 307-бап).
Формальдық қылмыс құрамы деп зардабы болмайтын қылмысты айтамыз.
Формальдық қылмысқа жататындар: пара беру (ҚР ҚК 312-бап), қызметтік
жалғандық (ҚР ҚК 314-бап). Пара беру, параны кез келген нысанда берген
уақыттан бастап, белгілі бір зардаптың болуына қарамастан аяқталған қылмыс
деп саналады. Кейде заң шығарушы қылмыстың аяқталған уақытын алдын ала
қылмысты әрекет сатысына көшіреді. Мұндай құралымда қылмыс құрамына келте
құрам айтамыз. Келте қылмыс құрамына адамның иммун тапшылығы вирусын
жұқтыру қаупінде қалдыру (ҚР ҚК 116-бап, 1-бөлігі) жатады. Бұл құрам
бойынша заң шығарушы аяқтау уақытын оның зияндылығына байланысты оқталу
сатысына көшірген. Яғни, бұл қылмыскер деп аталған адамдардың жәбірленушіге
осы ауруды жұқтырған уақытынан емес, оларға осы ауруды жұқтыру қауіпін
туғызған уақыттан бастап аяқталған деп танылады. Келте қылмыс құрамына
бандитизм де (ҚР ҚК 237-бап) жатады. Бұл қылмыс құрамы ұйымдастырылған
уақыттан бастап-ақ біткен қылмыс деп есептелінеді.
2. Тарау Заңды жауапкершіліктің түсінігі, негізі, белгілері
Жауапкершілік деген түсінік көпмағыналы. Ол саяси, моральдік және заңды
жауапкершілік болуы мүмкін. ҚР Конституциясының 34 бабында “әркім ҚР
Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын,
бостандықтарын; абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті” делінген.
Бұл аспектіде жауапкершілік адамдарда өз міндетіне деген дұрыс көзқарасты
тәрбиелейтін фактор, құқыққа сай жүріс-тұрысты насихаттайды деуге болады.
Заңды жауапкершілік әркім өзіндік түсінік береді. О.Ф. Иваненконың
айтуынша “заңды жауапкершілік – құқық бұзушының жағымсыз салдарға төзуі,
белгілі бір мемлекеттік мәжбүрлеу нысанын өз басынан өткізуі ”.[5]
Ал Б.Т. Базылев “заңды жауапкершілік өз табиғаты бойынша қорғаушы
құқықтық қатынас, ал сыртқы пішіні – жазалаушы құқықтық байланыс” дейді.[6]
Заңды жауапкершілік – бұл да міндет, бірақ мәжбүрлеп орындалады, егер бұл
міндет жүктелегн тұлға ерікті түрде орындалмаса.[7]
Заңды жауапкершілік дегеніміз – арнаулы органдар немесе лауазымды тұлға
түріндегі мемлекет пен құқық бұзушының арасындағы тиісінше айырулар мен
қарсы әрекеті үшін жағымсыз салдарға төзу міндеті жүктелетін құқық нормасын
бұзудан туындайтын құқықтық қатынас. Жеке сипаттағы (мысалы, бас
бостандығынан айыру), мүліктік (мысалы, айыппұл) немесе ұйымдық сипаттағы
(мысалы, жұмыстан шығару) шектеулер осындай зардаптар болуы мүмкін[8].
Әлеуметтік жауапкершіліктің ерекше бір түрі ретіндегі заңды
жауапкершіліктің белгілері мыналар: а) мемлекет құқық нормаларында
белгілеген; ә) мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенеді; б) арнаулы уәкілетті
мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар іс жүргізу тәртібімен
қолданады; в) құқық бұзушы үшін нақты теріс зардаптардан көрінеді және
қосымша міндеттер жүктеумен байланысты; г) тек қана жасалған құқық
бұзушылық үшін туады және қоғамның бетіне басумен байланысты.
Заңды жауапкершіліктің мағынасы мен мақсаты субъектілердің құқықтары
мен бостандықтарын қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті сақтау мен қорғау
болып табылады. Заңдық жауапкершіліктің міндеттері осыдан туындайды.
Біріншіден, құқық бұзушылыққа кінәліні жазалау (жазалау міндеті).
Екіншіден, құқықты қалпына келтіру және келтірген зиянды өндіріп алу,
ысырапты өтеу (қалпына келтіру міндеті). Үшіншіден, құқықтық санада заңды
мінең-құлық мотивтерін қалыптастыру және заңдық жауапқа тартылушы
субъектінің де (жеке ескерту), құқық қатынастарының басқа субъектілерінің
де (жалпы ескерту) жаңадан құқық бұзушылық жасауының алдын алу.
Құқық бұзушылықтардың түрлеріне қарай заңдық жауапкершілік былайша
жіктеледі:
қылмыстық, тек қана қылмыс үшін және қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу
және қылмыстық атқару заңдарына сәйкес соттың үкімі бойынша ғана
қолданалатын ең қатан түрі;
әкімшілік, яғни әкімшілік теріс қылық жасағаны үшін, қызмет міндеттерін
орындаумен байланысы жоқ түрі;
азаматтық, шарттық міндеттемелерді бұзудан туындайтын түрі;
тәртіптік, тәртіптік билігі бар лауазымды адамдардын
тәртіптік теріс қылық үшін қолданылатын түрі.
Тәртіптік жауапкершілік ішкі еңбек тәртібінің ережелеріне сәйкес,
бағыныштылық тәртібімен, кейбір салаларда қолданылатын тәртіптік жарғылар
мен ережелерге сәйкес пайда болуы мүмкін;
материалдық, еңбек міндеттерін орындау кезінде ұйымға келтірген залал
үшін болатын түрі.
Заңды жауапкершіліктің әр түрінің өзіне тән мемлекеттік мәжбүрлеу
шаралары бар. Оларды мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шараларымен
шатастырмаған жөн, ал оларға: құқық бұзушыны жауапқа тартпай-ақ, бұзылған
құқықты қалпына келтіру үшін қолданылатын қорғау шаралары (алименттерді
мәжбүрлеп өндіріп алу және т.б. ); құқық бұзушылықтың алдын алу мақсатында,
яғни ол жасалғанға немесе аяқталғанға дейін формальды түрде және, демек,
жаза ретінде емес, сақтық ретінде қолданылатын тыю шаралары (кетпей түралы
тілхат, ұстау және т.б.); мәжбүрлеп алдын алу сипатындағы шаралар
(карантин, дүлей зілзалалар немесе бұқаралық шаралар жағдайларында жүріп-
тұру еркіндігін шектеу), қоғамға қауіпті әрекеттер жасағаны үшін кәмелетке
толмағандарға тәрбиелік ықпал жасаудың мәжбүрлеу шаралары немесе
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары (ақыл-есі кемістерге, алкаголиктер
мен нашақорларға, жезөкшелерге және айналасындағылар үшін ерекше қауіпті
аурулар жұқтырғандарға); меншік иесінің мүлкін оның құнын тең етіп өтіп,
мемлекеттік мұқтаждар үшін мәжбүрлеп иеліктен айыру ретіндегі реквизициялау
жатады.
Заңды жауапкершілік мемлекеттік мәжбүрлеумен байланысты. Бірақ заңды
жауапкершілікті тек мемлекеттік жауапкершілікпен теңестіруге болмайды.
Заңды жауапкершілік құқықтық қатынас ретінде оның бір трапты құқық бұзушы
белгілі бір айырулырға, жазаларға төзуге міндетті. Жауапкершілік –
мәжбүрлеудің өзі емес, ол құқықтық нормалардың санкцияларына сәйкес төзу
міндеті болып табылады. Яғни, құқық бұзушыға мемлекеттік мәжбүрлеу шарасын
қолдану заңды жауапкершілікті жүзеге асыру.[9]
Қазақстанда заңды жауапкершіліктің кез келген түрі заңдылық (жауаптылық
тек заң негізінде, заңда көзделген әрекет үшін және заң шегінде ғана болуы
мүмкін); әділеттік (теріс қылық үшін қылмыстық жазалауға жол
берілмеушілік;жауаптылықты анықтайтын немесе оны күшейтейтін заңның кері
күші болмауға тиіс; зиян өтелуге тиіс; істелген әрекеттік ауырлық жазасы
мен кінә дәрежесінің мөлшерлестігі; бір құқық бұзушылық үшін бір ғана жаза
қолданылуы мүмкін); ізгілік (адамның қадір-қасиетін кемітетін жазалау
шараларын, азаптауды белгілеу мен қолдануға тыйым салу); негізділік (істің
мән-жайын жан-жақты зерттеу және адам жасаған нақты құқық бұзушылық
фактісін объективті ақиқат ретінде анықтау); орындылық (таңдап алынатын
ықпал ету шараларының заңды жауапкершілік мақсаттарына сәйкестігі, оны
дараландыру және саралау, кінәні ауырлататын мән-жайларды да, жұмсататын
мән-жайларды да есепке алу) және заңды жауапкершіліктің болмай
қоймайтындығы (оның сөзсіз болатындығы, құқық бұзушылықты сапалы түрде және
толық ашу, мемлекеттің кінәлілерге міндетті түрде көңіл аударуы,
қылмыскерлікке қарсы күрес тиімділігінің шарты) принциптеріне негізделерді.
Кешірім жасау немесе рақымшылық ету актілері жауаптылықтан босатпайды,
бірақ жазаны ауыстыруы немесе жоюы мүмкін.
Заңдылық – қолданалып жүрген құқық нормаларына оның барлық
субъектілерінің (мемлекеттік огандар мен лауазымды адамдардың,
азаматтардың, барлық жеке және заңды тұлғалардың) қатаң және бұлжытпай
сақтауы. Жұмыс істеуі тұрғысынан алғанда заңдылық қызмет принципі ретінде,
билікті жүзеге асыру әдісі ретінде, қоғамдық-саяси өмірдің режимі ретінде,
түрлі құқықтық қатынастарға қатысушыларға қойылатын талаптар жүйесі ретінде
қарастырылуы мүмкін.
Заңдылық ұғымын неғұрлым кең көлемді болып табылатын және заңдық
негізділікті (мысалы, билік институты, лауазымды адамның іс-әрекеттері,
басқару шешімдерінің заңдылығы, заңдардың конституциялығы және т.б.) ғана
емес, сонымен қатар нақ солардың әлеуметтік танылғандығы ретіндегі, билік
пен беделді, талап пен органдарына сену ретіндегі мазмұнды жағын да
қамтитын заңды (легититимность) деген ұғымға балауға болмайды.
Заңдылық ұғымына мынадай элементтер (олар принциптер деп те аталады)
кіреді: мемлекеттің бүкіл аумағында нормативтік актілерді бірдей түсініп,
бірыңғай қолдану ретіндегі заңдылықтың бірлігі; Конституция мен заңдардың
оларға өзге де барлық нормативтік және жеке құқықтық актілердің
бағыныштылығы мен кімнің болса да Конституцияға және заңдарға қайшы келетін
актілерді қабылдауына немесе шығаруына болмайтындығы ретіндегі үстемдігі;
адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының оларды жүзеге асырудың
нақтылығы ретіндегі кепілділігі; заңдылық пен орындылықты қарама-қарсы
қоюға болмайтындығы – Конституция, қолданылып жүрген заң дегеніміздің өзі
де ең жоғары орындылық. Пайданы, тиімділікті, қажеттілікті сылтауратып
олардан орағытып өту – барып тұрған орынсыздық; конституциялық норма
ретіндегі кінәсіздік презумпциясы: адамның кінәлі екендігі заңды күшіне
енген сот үкімімен танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп
есептеледі (Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабы 3-тармағының
1)тармақшасы); заңдылық пен мәдениеттіліктің өзара байланысы: құқық
нормаларының талаптарын сақтау – жеке адам мен қоғамның мәдениет деңгейінің
көрсеткіші; жеке адам мен қоғамның мәдениеті заңдылықтың жай-күйін, құқық
тәртібінің адамгершілік табиғатын анықтайды.
Заңдылық үшін қолданылып жүрген құқық нормаларын дәл және бұлжытпай
сақтауды, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын кедергісіз жүзеге
асыруды және барша жұрттың өздерінің заңдық міндеттерін орындауын
қамтамасыз ететін жағдайлар мен амалдар кешені өте маңызды. Бұл жағдайлар
мен амалдар – заңдылықтың кепілдіктері.
Заңдылықтың кепілдіктері әдебиетте: жалпы және арнаулы болып негізгі
екі түрге бөлінеді.
Заңдылықтың жалпы кепілдіктері қоғамның экономикалық жағынан
дамығандығының дәрежесі, экономикалық бостандық және ондағы әл-ауқат
деңгейі (әлеуметтік-экономикалық кепілдіктер), мемлекеттік құрылыстың
конституциялық негіздерінің мызғымастығы және саясм режим демократизмінің
деңгейі (қоғамдық-саяси кепілдіктер); сөз және баспасөз бостандығын қоса
алғанда, идеологиялық плюрализм зайырлы мемлекет шеңберіндегі діни
бостандық (идеологиялық кепілдіктер).
Заңдылықтың арнаулы кепілдіктеріне (немесе оның жай күйі неге тікелей
байланысты болса, соған) мыналарды жатқызу керек: біріншіден, қолданылып
жүрген нормалардағы қоғамдық даму сарындары мен қажеттерінің дәлме-дәл және
мерзімінде бейнеленуі; екіншіден, заң шығарушылықтың конституциялылығы
мен заңдылығы, мемлекеттік басқарудың заңға бағыныштылығы, нормативтік
құқықтық актілерді жүйеге түсіріп, код беру, олардың айқындығы, дәлдігі мен
қол жеткізілуі; үшіншіден, барша жұрттың заң мен сот алдындағы теңдігі;
төртіншіден, барлық соттар мен судьялар үшін ортақ және бірыңғай сот
әділдігінің конституциялық принциптері; тек қана сот жүзеге асырады; судья
тәуелсіз және тек Конституция мен заңға ғана бағынады; кінәсіздік
презумпциясы; әрбір адамның сотта құқықтары мен бостандықтарын қорғау
құқығы; ұсталған, қамауға алынған немесе айыпталған адамның тиісінше
ұсталған, қамауға алынған немесе айып тағылған кезден бастап қорғану
құқығы; қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға тыйым салу;
бесіншіден, елдің бүқіл аумағында заңдардың, мемлекет басшысы жарлықтарының
және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына
орталықтандырылған Прокурорлық қадағалау, Республиканың Конституциясы мен
заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да құқықтық актілерге наразылық
келтіру; алтыншыдан, заңдылық пен әділеттікті қалпына келтіруге
бағытталған заңды жауапкершілік шараларының нақтылығы мен тиімділігі;
жетіншіден, барлық салалардағы заң қызметін жетілдіру, халықтың құқықтық
санасы мен құқықтық мәдениетін қалыптастыру және, ақырында, сегізіншіден,
Қазақстан Республикасы Президентінің халық пен мемлекеттік өкіметтің,
Конституция бұлжымастығының, адам мен азамат құқықтарының және
бостандықтарының кепілі ретіндегі қызметі. Заңдылықты нақты жүзеге асыру
нәтижесінде қоғамдық қатынастарды іс жүзінде тәртіпке келтірудің жай-күйі
дегеніміз құқық тәртібі. Қалыптасып және өзгеріп жататын құқық тәртібі –
мемлекет жариялайтын заңдылықтың нақты қамтамасыз етілуінің, оның
кепілдіктері пәрменділігінің маңызды көрсеткіші. Әртүрлі маңызды құқықтар
мен міндеттердің субъектілері ретінде адамдардың заңды еріктілік қызметі,
мінез-құлқы құқық тәтібінің мазмұнын айқындайды, құқық тәртібін жасайды.
Ең алдымен құқық тәртібін қорғауға тиісті мемлекеттік органдардың
қызметінде заңдылықты сақтаудың елдегі заңдылықтың жай-күйінің айнасы деп
саналатыны кездейсоқ емес, өйткені заңдармен реттелген нақты қоғамдық
тәртіптің ұйтқысы ретінде құқық тәртібін тек заңды құралдар ғана қамтамасыз
ете алады, ал заңдардың орындалуы құқық тәртібін нығайтуға жеткізуге тиіс.
Құқық тәртібі демократияны дамыту мен нығайтуға жәрдемдеседі. Құқық
тәртібі болмайынша демократия берекесіздік пен бетімен кетушілікке
айналады.
Құқық бұзушы үшін заңды жауапкершілік оған деген құқықтық нормада
көрініс тапқан жауапкершілік шаралары көрсетілгенсанкцияларды қолдану.[10]
3. Тарау Заңды жауапкершіліктің түрлері
§1. Қылмыстық жауапкершілік
Мемлекет өз азаматтарынан конституцияда көрсетілген белгілі бір
әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте
азаматтарға заңда көрсетілген негізде моральдық немесе құқықтық
жауапкершілік жүктеледі. Құқықтық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі
қылмыстық жауаптылық болып саналады. Қылмыстық жауаптылық мемлекеттің заң
шығарушы органы арқылы қылмыстық жазалау қатерімен тыйым салынған қоғамға
қауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді. Адам
қылмыстық жауаптылыққа істелген іс-әрекеттердінде қылмыстық заңда
көрсетілген нақтылы бір қылмыстың құрамы болған жағдайда ғана тартылады.
Мысалы: тонау, ұрып-соғу. денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру,
бұзақылық, т.б. Мұның өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақты
қылмыс құрамын түзейтін қылмыстық құқықтық нормалар кінәлі түрде ғана
бұзғанда жүзеге асырылады.
Яғни, қылмыстық жауаптылық бұл қылмыстық құқықтық норманы бұзудың
нәтижесі, қоғамға қауіпті іс-әрекеттің көрінісі болып табылады. Қылмыс
істелмесе қылмыстық жауаптылық та болмайды. Қылмыстық заң бойынша жазалау
қатерімен тыйым салынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттер үшін қылмыстық
жауаптылық тек қана қылмыс істеу арқылы қелтірілген зиянның көлеміне,
қылмыстың жасау тәсіліне, кінәнің нысанына, қылмыскердің тұлғасының
ерекшеліктерін еске ала отырып жүзеге асырылады. [11]
Қылмыстық жауаптылық өзіне тән ерекшелегімен оқшауланған құқылық
жауапкершіліктің бір түрі болып табылады. Қылмыстық жауаптылық - өзінің
нысаны, мазмұны жағынан мемлекеттік мәні бар жауаптылықтың түрі. Өйткені,
мемлекет кез келген қылмысқа тиісінше баға бере отырып, оны істеген адамға
мемлекет тарапынан заңда көрсетілген күшпен орындалуға тиісті шараларды
қолдануды жүзеге асырады. Яғни, қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік
мазмұнының өзі сол субъектіге қылмыстық жауаптылық жүктей отырып, мемлекет
оның істеген қылмысын мінеп, оған заңдылық баға береді.
Қылмыстық жауаптылықтың мазмұны (теріс қылыққа моральдық саяси баға
беріп мінеу және мемлекет, қоғам тарапынан қылмыстың бетін басу ) және
заңдылық (қылымыс істеген адамға қолданылатын мемлекеттік күштеу шаралары).
Бұлар қылмыстық жауаптылықтың маңызды, мәнді екі бөлігі болып табылады.
Сонымен, қылмыстық жауаптылық деп – қылмыс заңы бойынша қылмыс деп
белгіленген нақты іс-әрекетті істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті
органдары арқылы мінеушілігін (айыптаушылығын) айтамыз. Қылмыстық
жауаптылық қылмыстық құқықтық қатынас мәсілімен тығыз байланысты. Бұл
байланыс екі жақты көрініс арқылы белгіленеді. Біріншіден, қылмыстық
құқықтық қатынас қылмыстық жауаптылық сияқты істелген қылмыстың құқықтың
зардабы.
Яғни, нақты қылмыс жасалмаса қылмыстық жауаптылық та, қылмыстық
құқықтық қатынас та жоқ. Екіншіден, нақты қылмыс жасалған уақыттан бастап
қылмыстық жауаптылық, ал мұнымен бірге бір мезетте істелген қылмыстың
салдарынан қылмыстық құбылыс, яғни қылмыстық құқықтық қатынас пайда
болады. Бұл жерде істелген қылмыс заңдылық факт болып табылады. Тараптардың
арасында қылмыстың субъектісімен (қылмыс жасалған адаммен) мемлекеттің
атынан өкілділік алған органдардың арасында тиісінше құқылық қатынастар
пайда болады. Қылмыстық-құқықтық қатынас бір жағынан мемлекет атынан әділ
соттылықты жүзеге асыратын анықтама, тергеу, прокуратура, сот органдарымен,
екінші жағынан қылмыс істеген субъектінің (қылмыскердің) арасындағы
қатынас болып табылады. Бұл қатынастар материалдық мазмұнға ие болады.
Олар істеген қылмыстың фактісіне қатысты: істелеген қылмыстың құрамы
қандай, кінәнің нысаны, дәріжесі, қылмыскердің тұлғасы, біткен немесе
бітпеген қылмыс па? Мұндай қылмысқа қатысу немесе қылмысқа жанасушылық
болды ма және т.б. Сондай-ақ жазаны тағайындау немесе жазаны өзгерту
шарттары, жазадан босату сияқты мәселелерге байланысты болады. Қылмыстық
құқықтық қатынас іс жүргізу құқықтық қатынастармен тығыз байланысты.
Өйткені, қылмыстық құқылық қатынас қылмыс істеу фактісіне байланысты
болады. Істелген қылмыс бойынша оны қозғау, тергеу, сотта қарау мәселелері
қылмыстық іс жүргізу құқылық құқылық қатынастар арқылы дамып, жүзеге
асырылыды. Бұл қатынастар субъектімен (қылмыс істеген адам) мемлекеттің
оның уәкілдігін жузеге асыратын органдар арасында іске асырылады. Қылмыстық
құқықтық қатынастар субъектілері заң бойынша айрықша құқықтар мен
міндеттерге ие болады. Қылмыскер қылмыстық құқықтық қатынастың объектісі
болып табылады. Мемлекет қылмыскерді жазалай отырып, басқаларды қылмыс
істеуден сақтандырады және сотталған адамды түзеу мақсатын жүзеге асырады.
мемлекеттің осы функциясын атқару кезінде қылмыскер де мемлекетке өз
көзқарасын білдіретін қатынастың субъектісі ретінде көрінеді. Мұндай
жағдайда мемлекет осындай қатынастың объектісі болып қалады. Яғни, субъект
және объект салыстырмалы түсініктер, соңдықтан да олар сөз жоқ өзара орын
ауыстырулары мүмкін. Қылмыстық құқықтық қатынастың пайда болуын қылмыстық
жауаптылықтың жүзеге асырылуы деп түсінуге болмайды.[12]
Тек соттың айыптау үкімі заңды күшіне енгеннен кейін ғана қылмыстық
жауаптылық жүзеге асырылады. Сот айыптайтыны кінәлі деп тани отырып,
қылмыскер мен мемлекет арасында кінәлінің қылмыс жасаған уақытынан бастап
қылмыстық-құқықтық қатынастың орын алғандығын бекітеді. Қылмыстық құқықтық
қатынас мемлекеттің жаза жөніндегі құқығы мен қылмыскердің тиісінше
қылмыстың жауаптылығын көтеру міндеттілігімен ғана шектеліп қоймайды.
Қылмыскер тиісті өкімет органының қүштеу арқылы ықпал ететін объектісі
ғана емес, белгілі бір құқықтырдың субъектісі де. Өйткені, жазалау шаралары
оған оның жасаған қылмысының табиғатына, осы қылмысқа заңда белгіленген
жазаға, яғни санкцияға, Қылмыстық кодекстің Жалпы бөліміндегі жаза
тағайындау туралы ережерлерге сай жүзеге асырылады.
Сондықтан, да қылмыстық құқықтық қатынас мемлекеттің қылмыскер
жөніндегі құқығын белгілеп қана қоймайды, сонымен бірге әділ соттылықты
жүзеге асыруда заңдылықтың кепілі ретінде де көрінеді. Адамның қылмыстық
жауаптылығы оған сот тағайындаған жазаны өтеумен жүзеге асырылады. Яғни,
оның жүзеге асырылуы жаза өтеліп болған соң жойылады. Бірақ та қылмыстық
жауаптылық барлық уақытта да жазаны өтеу ретінде жүзеге асырылмайды.
Мысалы, қылмыс жасаған адам анықталмайды делік. Мұндай ретте қылмыстық
құқықтық қатынас (қылмыс істеген адам мен мемлекет арасындағы) жүзеге
аспайды. Бұған мысал ретінде латентті қылмыстарды қосуға болады. Қылмыс
жасаған кінәлі адам, егер де ол ауыр қылмыс жасаумен байланысты болса,
қылмыстық жауаптылыққа және жазаға тартылады. Бірақ та қолданылып жүрген
қылмыстық жазаға сәйкес барлық уақытта да қылмыс жасаған адамға жаза
тағайындалуы міндетті ретте емес. Мысалы: Қылмыстық кодекстің 68-бабының 1-
2бөліктерінде: Қылмыс белгілері бар әрекет жасаған адамды, егер сот істі
қараған кезде жағдайдың өзгеруі салдарынан ол жасаған әрекет қоғамға
қауіпті емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адамды,
егер ол адамның одан кейінгі мүлтіксіз мінез-құлқына байланысты іс сотта
қаралған уақытта ол қоғамға қауіпті деп есептеле алмайтындығы белгіленсе,
сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін делінген. Осы бапта қылмыстық
жауаптылықтан босату негізі көрсетілген. Ал Қылмыстық кодекстің 74
–бабының 1- белігінде: Кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмысы үшін
сотталған адамды, егер жазаны өтеу өрт немесе кездейсоқ апат, отбасының
еңбекке жарамды жалғыз мүшесінің ауыр науқастануы немесе қайтыс болуы
немесе басқа да төтенше мән-жайлардың салдарынан сотталған адам немесе оның
отбасы үшін оның жазасын өтеуі аса ауыр зардапқа әкеліп соқтыруы мүмкін
болса, сот жазадан босатудың негізі ғана көрсетілген.
Сонымен қылмыстық жауаптылық өзінің сипатына қарай жаза
тағайындалмайтын және жаза тағайындалатын болып екіге бөлінеді. Жаза
тағайындалмайтын қылмыстық жауаптылық айыптаушылық фактісімен аяқталады. Ал
жаза тағайындалатын қылмыстық жауаптылықта айыптаушылықпен бірге жазалану
фактісі де бар. Осыған байланысты қылмыстық жауаптылық бұл жазаға
қарағанда жеке, ауқымы кең, қылмыстық-құқықтық түсінік екендігін оның
жазасыз-ақ қолданылатындығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz