Қазақ тіл біліміндегі қазіргі когнитивті парадигмала
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 3
1 Қазақ лингвистикасында тілтанымдық этюдтер
парадигмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..5
1.1 Лексикалық бірліктер –таным
көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . . .7
1.2 Тілдік норма – танымдық заңдылық
... ... ... ... ... ... ... ... . 19
1.3 Тілдік қор – танымдық жады қызметінің
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .25
1.4 Тілдегі тәжірибе мен таным бірлігі –
лингвистикалық
мәселе ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2 Қазақ тіл біліміндегі қазіргі когнитивті
парадигмала ... ... ... .41
2.1Тілтаным теориясының концептологиялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..43
2.2 Семантика мен таным теорияларының
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 47
2.3Тіл мен таным одағының лингво-мәдени
сипаты ... ... ... ... ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .57
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...60
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...64
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бұл күні қазақ тіл білімінің танымдық
бағытын зерделеу, оның себеп-салдарын айғақтау, ғылыми-теориялық
ұстанымдары мен ұғымдық бірліктерін жүйелеу әрі когнитивтік парадигма
негіздерін анықтау өзекті тілдік мәселелер ретінде күн тәртібіне еніп
келеді. Қазақ лингвистикасының тарихын тілтаным теориясының қалыптасуымен
байланыстыру, соның негізінде жекеленген тұлғалардың тілтанымдық
тұжырымдарымен танысу, сол арқылы қазақ халқының төл қазынасын құрайтын
құндылықтарына зер салу, оларды зерттеу нысанына қарай арнайы бағыттарға
топтап қарастыру – барлығы дерлік қазақ тіл біліміндегі когнитивтік
ұстанымдардың бастамасын зерделеуге, олардың негізін әлемдік қордың бір
бөлшегі есебінде бағалауға көмектеседі, яғни қазақ тіл білімінің тарихи
негізінен бастау алатын тілтаным теориясы уақыт сұранысынан туындай келіп,
қазіргі жалпы лингвистиканың көкейтесті мәселесіне айналғаны көпшілікке
мәлім.
Адамзат тіршілігінің ең басты құралы деп танылатын тіл болмысына зер
салу, сөз мағынасын халықтық таным тұңғиығынан өрбіту, тіл тарихын адамның
қабылдау, пайымдау, ойлау тарихымен ұштастыру, дәстүр мен жаңашылдық
үдерістерін танымның динамикалық табиғатымен үйлестіру, сол арқылы
универсалды, яғни барша жұртқа ортақ ұстанымдарға қол жеткізу қазақ тілінің
өрісін кеңейтуге, өркениетті мемлекеттің қоғамдық-әлеуметтік мүмкіндігін
арттыруға әсер етері хақ. Демек, бүгінгі тіл ғылымының атқарар қызметі де,
жол бастар соқпағы да айрықша. Оны ұсынылып отырылған тілтанымдық
тұжырымдар, бір жүйеге келтірілген универсалды принциптер, топталып
берілген когнитивтік ұғымдар мен бағыттар парадигмасы, сөзсіз, дәйектей
түседі.
Зерттеу нысаны. Тіл табиғатын, сөз мағынасы мен қызметін анықтауға
бағытталған қазақ зерттеушілерінің танымдық тұжырымдары негізінде
зерделенген қазақ тіл біліміндегі тілтаным теориясының басты қағидалары мен
ұстанымдары.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – қазақ
тілтаным теориясының концептуалдық жүйесі мен когнитивтік парадигмасын тіл
білімінің ұлттық сипатын танытар әрі әлемдік қордың маңызды ғылыми арнасын
құрар қағидалар тізбегі ретінде анықтап-талдау, сол арқылы тілтанымның
когнитивтік лингвистика іліміне ұласар универсалды ұстанымдары мен
бірліктерін, негізгі бағыттарын саралап көрсету. Ол үшін төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді:
1. қазақ тіл білімінің концептуалды және когнитивтік тұжырымдамалық
қорын дәстүрлі және тың бағытта негіздеп талдау;
1. қазақ тілі теориясының танымдық негізде қалыптасып даму бағытын
уәждейтін ұғымдық бірліктерді жүйелеу, олардың халықтық дүниетаныммен
сабақтастығын, идеялық және мағыналық болмысын түсіндіру;
2. тіл теориясының әлеуметтік негіздерін қоғамдық факторлардың
жалпыадамзаттық танымға әсер етер өзгешелігімен дәйектеу;
психологиялық табиғатын адамдық фактордың өзектелуімен байланыстыру;
3. тіл теориясының халықтық танымнан бастау алар қағидаларына мән беру,
этникалық таным, ұлттық бейне, әлемнің тілдік бейнесі,
халықтық дәстүр сынды ұғымдардың қолданылу аясына назар аудару
және мәдени нормалар мен тілтанымдық заңдылықтардың арасалмағын
айқындау, тілді экстратанымдық факторлардың тоғысымен дәлелдеу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Қазақ тіл білімінің
рухани қоры мен мұрагерлік қазынасынан бастау ала отырып, бүгінгі танымдық
ұстанымдарға үйлесе жалғасқан тілтаным теориясының ғылыми негіздерін
анықтап талдау арқылы жұмыста төмендегідей проблемалар өз шешімін тапты:
1. қоршаған әлемді тану, оның тілдік бейнесін жасау міндеттерін шешуден
бастау алған когнитивтік лингвистика шеңберінде қазақ тілтанымының да
ұғымдық бірліктері сараланып, оның алғашқы дереккөздері ғылыми
сараптамадан өтті;
1. тілтаным теориясының өзіндік даму бағыты қазақ ұлтының заңды
динамикалық өсуінің, өркениетті өрлеуінің жемісі, қоршаған дүниені
тануға талпынған болмысының тілдегі көрінісі ретінде танылды және
тілтаным теориясын жан-жақты меңгеруге ықпал ететін терминдер бір
жүйеге келтіріліп, оларға ғылыми негізде түсініктеме берілді.
Зерттеу дереккөздері. ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап тіл ғылымы
саласында дүниеге келген зерттеу жұмыстары, арнайы когнитология саласында
жазылған ізденістер мен лексикографиялық еңбектер негізге алынды.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеу барысында жұмыста
жинақтау, сипаттау, жүйелеу, салыстыру, дедуктивті-индуктивті тұрғыдан
жіктеу, талдау, қорытындылау әдіс-тәсілдері кеңінен қолданыс тапты.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен
және қорытындыдан тұрады. Еңбектің соңында зерттеуде пайдаланылған
әдебиеттер тізімі және қосымша берілген.
1 Қазақ лингвистикасындағы тілтанымдық этюдтер парадигмасы
ХХ ғасырдың бас кезінен бастап дүниеге келген тіл туралы жалпы
ұстанымдар бүгінгі күні қазақ тіл білімінің маңызды салаларын
қалыптастырып, тың лингвистикалық ізденістер мен зерттеулердің жүргізілуіне
мүмкіндік беріп отыр. Әлемдік тұжырымдармен сабақтаса, оларды жан-жақты
дәйектей әрі өзіндік үрдіспен дәлелдей дамып келе жатқан қазақ тілтану
жүйесі тіл ғылымын соны пікірлермен, адамзат тіліне әсер етер
экстратанымдық деректермен толықтыру үстінде. Тіл пішін мен мазмұн
бірлігінен тұратын тілдік құралдардың жиынтығынан, олардың өзара байланысу
ерекшелігінен құралған күрделі де универсалды құбылыс болғандықтан,
ғалымдар оның құрылымдық-жүйелік өзгешелігін жеке салалық және салааралық
зерттеулерге арқау етуде. Ғылым нысанын адам баласының тілі құрайтындықтан
әрі лингвистика қоғамдық ғылымдармен де, психофизиология мәселелерімен де,
логика-философия заңдылықтарымен де, тарих-этнография деректерімен де
сабақтаса дамитындықтан, тілдің шығу тегін, табиғатын, қызметін саралау
мақсатында тілшілер адам, ойлау, таным, халық, қоғам сияқты ұғымдардың мән-
мағынасына көңіл бөліп келеді. Қоғам өмірімен етене қабысқан тіл – сөйлеу
тәжірибесі, оның лексикасы сол қоғамның тыныс-тіршілігіне орай әр алуан
тематикалық серияларға бөлініп, бірқатарының мағыналары өзгеріп, енді
бірсыпырасы тұрақталып, терминденіп жатады. Қысқасы, лексиканың белгілі бір
топтары сол қоғамның сол дәуірдегі мазмұн-мәнін көрсететіндей дәрежеде
қызмет етеді [1; 141-б.],- деп ғалым Р.Сыздық атап көрсеткендей, тілдің
дамуы тек оның ішкі мүмкіндігі арқылы ғана емес, оған сырттан әсер етуші
өзге фактілердің ықпалымен де айқындалатындықтан, аталған ұғымдардың
бірлікте зерттелуі бүгінгі тілтанымдық ұстанымдардың соны бағыттарын
анықтауға мүмкіндік берері даусыз.
Тіл теориясының тарихи тұжырымдары мен құрылымдық заңдылықтарын
басшылыққа ала әрі пәнаралық байланысқа зер сала дамып отырған жалпы
тілдік қағидалар желісін қазақ тіл білімінде негізгі 5 арнада қарастыруға
болады:
1. тіл және қоғам, әлеуметтік дамудың тілдік бірліктер мен ережелерге
әсері - әлеуметтік лингвистика мәселелері;
1. тіл және ойлау, адам ойының тіл арқылы көрініс табуы, тілдің
эмоционалды-экспрессивтік ерекшелігі – психолингвистика мәселелері;
1. этнос болмысы және тіл әлемі - этнолингвистика мәселелері;
1. тіл мен мәдениет ұғымдарының сабақтастығы – лингвистикалық
мәдениеттану негіздері;
1. тілдің танымдық қызметі – когнитивті лингвистика ұстанымдары.
“Көпшілік назарын өзіне аударған Қазақстандық лингвистиканың
өзекті мәселелері қатарында әр түрлі бағыттардың әдістемелік және
онтологиялық негіздерін пайымдап түсіну, соның ішінде әлеуметтік
лингвистика, этнолингвистика секілді интегралды салаларға, ат қою
теориясына, когнитивті лингвистика, лингвосемиотика, лингвистикалық
семантика, сөйлеу актілерінің теориясы мен мәдениаралық қатынас
проблемаларына және т.б. көңіл бөлу аталып келеді” [2; 5-б.],- деп тілші
Э.Д.Сүлейменова атап көрсеткендей, қазақстандық тіл ғылымы лингвистиканың
маңызды проблемаларын шешуге зор үлес қоса отырып, тіл білімін жеке дара
емес, өзге ғылымдармен тоғысқан бірлікте қарастыру арқылы таза формалық
тұжырымдармен қатар, тілге пәлсапалық, логикалық, танымдық сипаттама беру
мүмкіндіктерін де қарастырды. Демек, бұл кезде тілдің қатысымдық
қызметімен қатар оның аккумулятивті негізін немесе алуан түрлі
мәліметтер мен деректерді жинақтайтын, қоғамдық тәжірибелер мен білім-ғылым
қорларын құрайтын өзгешелігін сұрыптау қажеттілігі ерекше өзектеле бастады.
Соның арқасында тілді материалдық әрі рухани мәдениетті қалыптастырушы
құрал ретінде жан-жақты зерттеу принциптері дүниеге келді. Әр ұрпақ өзіне
жеткен мұраны толықтырып, нығайту негізінде тілдің уақыт пен заман
талабына сай келетін қоғам, ғылым, мәдениет, өндіріс қажеттіліктерін өтер
қабілетін де назардан тыс қалдырмайтындықтан, ғалымдар тілді қоғамдық
құбылыс ретінде, ал тіл білімін қоғамдық ғылым ретінде қарастыру керектігін
дәлелдей түсті. Қазір ақпараттар заманы, ақпараттық қоғам өмірде жаңа
үрдістерге жол ашты, шешендіктің жаңа түрін туғызды. Қазіргі шешендіктің
басты міндеті – ұлттың рухани мәдениетін бойына сіңірген, қоғамдағы
өзгерістерді ақыл-ой зердесінен өткізіп, ой қорытындысын жасай білетін,
өзіндік көзқарасы қалыптасқан, көпшілік алдына шығып шешіліп сөйлеп, өз
пікірін саналы қорғай алатын, жұртшылыққа ой тастап, іске жұмылдыра алатын
қабілетті адамдарды қалыптастыру [2; 4-б.] болып табылатындықтан, тілдің
қоғамдық-әлеуметтік принциптерін анықтау, адам ойының әрекеті, үздіксіз
тануы мен пайымдауының келбеті іспеттес психофизиологиялық, пәлсапалық
өлшемдерін қалыптастыру қазіргі лингвистикалық ізденістердің өзгеше лебін
құрау үстінде, сондықтан адам мен қоғам ұғымдарынан туындайтын, олардың
өмір сүру, әрекет ету тәсілі болып табылатын тіл лингвистердің
еңбектерінде, ең алдымен, қоғамдық фактор ретінде және оның маңызды
құрамды бөлшегі есебінде әрі халықтық танымның ажырамас белгісі ретінде
пайымдалып талданды. Сөйтіп, дәстүрлі жолдың жалғасын құраған бұл
зерттеулер заман талабына сай жаңарып та, жаңғырып та отырғандықтан,
маңызды да өзекті тұжырымдамаларды таза когнитивті түйіндерден гөрі,
тілтанымдық этюдтер қатарында зерделеген дұрыс деп қорытындыладық,
өйткені ғалым Ә.Қайдардың айтуына қарағанда, этюд дегеніміздің өзі
түсініктемелер, анықтамалар, мағлұматтар, топшылаулар тізбегі болып
табылады. Басқаша айтқанда, тіл мен таным байланысын өз тұжырымдарына арқау
ете отырып, аталмыш кезең зерттеушілері қазақ тіл білімінде когнитивті
ізденістердің өзектелуіне, танымдық ұғымдардың ғылыми айналымға енуіне және
тілтанымдық деректердің жан-жақты зерделенуіне көп үлес қосты. Осыған
орай, қазіргі қазақ тіл ғылымының жан-жақты дамуын, теориялық негізде
өркендеп өсуін қамтамасыз етіп отырған ғалымдардың еңбектеріне мән беру
аса қажет. Ол үшін тілтанымдық ізденістердің негізгі теориялық
тұжырымдарын айқындап алған дұрыс. Ондай мәселелер қатарын:
1. Лексикалық бірліктер – таным көрсеткіші;
1. Тілдік норма – танымдық заңдылық;
1. Тілдік қор – танымдық жады қызметінің нәтижесі;
1. Тілдегі тәжірибе мен таным бірлігі – лингвистикалық мәселе
деген түйіндер уәждеді.
1.1 Лексикалық бірліктер – таным көрсеткіші
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап дүниеге келген зерттеулердің
басым көпшілігі танымдық ұғымдарды жан-жақты қолдануымен, лингвистика
мәселелерін экстрафакторлар негізінде түсіндіруімен және тілдік материалды
антропологиялық және ғаламдық деректер арқылы меңгере талдауымен көзге
түседі. Тілді тек қарым-қатынас құралы ретінде ғана емес, барша ақпараттар
мен хабарлар жиынтығы, адамзат тіршілігінің негізі, тәжірибе мен білім
арнасы, таным өзегі деп қарастырған ғалымдар оның сөздік қоры мен сөздік
құрамын, стильдік тармақтарын, тарихи дереккөздерін, грамматикалық
бірліктерін әрі мағына мен пішін бірлігі тұрғысынан, әрі ұғым мен таным
арақатынасы негізінде дәйектеп көрсете білген. Аталған тілдік
проблемалардың ішінде әсіресе тілдің лексикалық қабаты танымдық
ұстанымдармен жиірек уәжделіп айқындалып отырған, себебі заттар мен
құбылыстардың табиғатын танып қабылдау алдымен сөздің мағыналық өрісіне,
ұғымдық аясына зер салудан басталары ақиқат. Тіл адам баласының қол жеткен
табыстарын сөздер арқылы көрсетеді. Әрбір тілдің сөздік құрамындағы сөздер
халықтың басынан өткен ұзақ сонар тарихын, оның саяси-әлеуметтік өмірін,
тұрмыс-салтын, күнкөріс-тіршілігін, мәдени-рухани өмірін, бүкіл
экономикасын айнытпай айқын бейнелеп бере алады. Сөз байлығында біздің
барлық біліміміз, ойымыз, идеямыз, ұғымымыз сақталған [6; 6-б.],- деп
ғалым Ә.Болғанбаев атап көрсеткендей, лексикалық бірліктердің қоғамдық
сипаты мен когнитивтік қызметі оның кез келген халықтың тыныс-тіршілігімен
үздіксіз байланысын түсінуге көмектеседі. Тілтанымдық зерделеудің негізгі
нысаны осы лексикалық арналарға бағыттала отырып, сөз табиғатын
түсіндіруге, оның танымдық тарихын, уәжделу ерекшелігін жоғары бағалауға
негізделеді. Сөз дыбыстық құрамнан жасала отырып, зат, құбылыс, іс-қимыл
жайында жалпыға түсінікті, қоғамдық дәрежеде қалыптасып, қауым таныған
ұғымды (мағынаны) білдіреді [6; 67-б.] деген пікірді нық ұстанған
Ә.Болғанбаев өзге лексикалық мәселелерді сөздің ұғымдық және мағыналық
шеңберімен сабақтастыра зерттеді. Осы мақсатта сыртқы дүниенің құрамды
бөліктері мен өзіндік даму заңдарын да ескерусіз қалдырмады, керісінше,
тілдік құралдардың бастауы ретінде жоғары бағалап, тіл мен танымның
байланысын маңызды тілдік мәселелерді шешуге арқау етті. Ұғым –логикалық
категория, ойлау процесінің нәтижесі, ал сөз – тілдік категория. Бұл
екеуінің арасында тығыз байланыс бар. Логикалық ұғымның тіл жүйесіне қатысы
сөз арқылы іске асады. Ұғым дегеніміз – шындық өмірдегі зат, құбылыс, іс-
әрекетке тән басты белгілердің адам санасында жинақталып, қорытылып
берілген бейнесі. Адам санасында ең алдымен сезім мүшелері (есту, көру,
дәм, иіс сезу) арқылы қабылдауға болатын нақты, деректі заттар мен
құбылыстардың бейнесі қалыптасқан [7; 69-б.] секілді тұжырымның астарында
да сол байланыстың мүмкіндігі мен қажеттілігі көрініс тапқан. Ғалым
тілтанымдық элементтердің алдымен деректі сипаттағы көрсеткіштеріне зер
салса, екінші кезекте оның күрделі сатысын құрайтын әрі субъективті
қабілеттердің араласуымен уәжделетін фактілеріне, анығырақ айтқанда,
дерексіз заттар мен құбылыстарға, мән берді. Сөйтіп, оларды адамның ойлау
қабілетінің дамуымен, адамның санасында сезім мүшелерімен білуге
болмайтын, тек түйсік сезімі арқылы қабылданатын өзгешелігімен сипаттап
берді, осы мақсатта ғалым жады қызметін де, адамның ұқсату, салыстыру
әрекеттерін де өзектеді.
Тіл өнері үлгілерінің дамуын сол тіл арқылы адамзат қауымының асыл
арманын, ақыл-парасатын, өмірлік тәжірибесін, дүниетанымын ұрпағына ғибрат
етіп ұсыну әрекеті [8; 8-б.],- деп түсіндірген ғалым Ә.Қайдар
тәжірибе, тағылым, зерде, сана ұғымдарының табиғатын тілтанымдық
зерттеулердің маңызды бөлшегі деп тұжырымдады. Тіл табиғатын, оның қызметін
жоғары бағалаған автор оны адам, қоғам, табиғат ұғымдарының бастауы деп
қарастырды, сондықтан тілдік зерттеулердің маңызды бөлшегін құраған, ойлау
мен қабылдау, таным мен пайымдау әрекеттеріне жүгінген автор тұжырымдары
терең этнофилософиялық астармен, тарихи деректерге сүйенген нақтылығымен
және адамзат табиғатын ашып тануға бағытталған маңыздылығымен
сипатталады. Ғалым тарихи дамудың нәтижесін құрайтын этнолингвистикалық
ұғымдар мен бірліктер табиғатын зерттеуді мақсат ету арқылы қазақ тіл
білімінде жаңа лингвистикалық бағыттың өзектелуіне себепкер болды. Ол
туралы автор Тіл әлемінің өзіндік табиғатын, даму заңдылықтарын толық та
жан-жақты зерттеу барысында іштей жіктеліп, дүниеге келген
социолингвистика, психолингвистика, статолингвистика, паралингвистика
іспеттес этнолингвистика да – этностаным мен тілтаным ғылымдарының
ортақ проблемасы шеңберінде тоғысу нәтижесінде пайда болған жаңа сала,-деп
түйіндеді. Этнос болмысын айқындайтын арналар мен этюдтарға тоқтала
отырып, ғалым тілді танымның, психологиялық қабылдаудың, әлеуметтік
қалыптасудың кілті деп бағалады. ...белгілі бір тілдің лексикасын
жалпылама емес, нақтылы бір халықтың азаматтық тарихына байланысты, сол
халықтың мәдениетіне, дүниетанымына, салт-сана, әдет-ғұрпына т.б.
экстралингвистикалық факторларына қатысты зерттеу керектігін ескерген
тілші халықтың рухани бастауын тілден өрбіте отырып, ғылыми тұжырымдарын
пәнаралық сабақтастық нәтижелерімен дәйектеді. Тіл білімін этнографиямен,
этимологиямен, диалектологиямен байланыстыра зерттеген тілші ғылымдардың
бір-біріне мұқтаж болатын тұстарын сөз етті. Этнографиялық заттық
бағалылықтардың мән-мағынасын саралау, күңгірттенген бірліктердің мәнін
ашып, жасалу мотивтері мен қолданыс шеңберін айқындау және т.б. осы сынды
міндеттер негізінде тілші қазақ этнолингвистикасының өзіндік сипатын
тұжырымдап, оның негізгі мақсатына Қазақ этносының ұлттық бейнесін,
өзіндік болмысын толық та түбегейлі түрде оның тіл байлығы – тіл әлемі
арқылы ғана жан-жақты танып-білуді әрі Тіл әлеміндегі этнос бейнесін тек
лексика қорының жиі қолданылатын үстіңгі қабатындағы мағыналық бірліктер
негізінде ғана емес, сонымен қатар оның төменгі қабаттарына, қойнау-
қолаттарында тұнып жатқан [бүгінде сирек қолданылатын] сөз маржандары
арқылы да жаңғыртуды жатқызды. Тілтанымның тарихи пәлсапалық негіздерін
айғақтаған тілші тілдік құралдардың өткен өмір мен бүгінгі болмысты танып-
білудегі логикалық, философиялық, дүниетанымдық, эстетикалық, тағылымдық,
прагматикалық, этнолингвистикалық мәнін [6; 14-б.] зор бағалады, сондықтан
адам баласына тән асқақ ой, тегеурінді тұжырым, кешенді ақыл, дара біткен
даналық – бәрі-бәрі, сайып келгенде, тауып айтылған сөз арқылы ғана әр
қырынан жарқырап көріне алады [6; 16-б.],- деп есептеді. Ғалым
зерттеулерінде ұлттық логика, ойлау жүйесі, төл даналық қоры, рухани
мүмкіншілік, дүниетанымды уағыздау [6; 31-б., 24-б.] секілді ұғымдық
тіркестер арқылы ұлт даналығын қалыптастыратын маңызды шарттар
сұрыпталды. Автор ...ұлт даналығы тек сол ұлттың өз тілінде, өз ортасында
және өз данагөй-ақылмандары арқылы ғана қалыптасады [6; 41-б.],- дей
отырып, тарихи шежіренің ерекшелігін сол этностың даму процесін,
қоғамдық-әлеуметтік өмірін, рухани-мәдени құндылықтарын, өріс-қонысын т.б.
тарихи танымдарын сөз етумен [7; 4-б.] байланыстырды, яғни тілдік
фактілермен этнотанымдық деректердің сабақтастығы арқылы қазақ тіл
біліміндегі тілтанымдық теорияның халықтық негіздерін өзектеуге мүмкіндік
берді.
Таным адам табиғатына негізделген, қоршаған әлем заңдылықтарынан нәр
ала қалыптасқан күрделі де маңызды құбылыстардың бірі болғандықтан,
когнитивистер тілдік зерттеулерді әлемдік бейнемен, жанды-жансыз
құбылыстармен, нақтылы-абстрактылы ұғымдармен байланыстыра дәйектеу
қажеттігін және сол арқылы жасалатын модель үлгілерінің деректанымдық мәнін
атады, логикалық танымның дедуктивті-индуктивті амалдарына да осы мақсатта
жүгінді. Тілші Р.Сыздықтың танымдық талдауларында да картина, әлем,
қалып секілді сөздердің идеялық мазмұнын басшылыққа алған үзінділер орын
алған. Автор заманының әлеуметтік картинасы, нақты картинаны беру,
әсемдік әлемі [8; 66-б., 71-б., 14-б.] сынды тіркестерді қолдана отырып,
өмірлік тәжірибені адамның танымдық қабылдауымен, тілдік қорымен, ойлау
әрекетімен байланыстырды, сол арқылы тілтанымның өзекті мәселелерін
дәйектеді. ...көркемдікті беруде жазушы ана тілінің ғасырлар бойы
қалыптасқан, белгілі бір бояумен айтылатын теңеулерін де қолданады.
Солардың қалыбымен (моделімен) өзі де жаңа теңеулер ұсынады. Қалыбы дегенде
теңеулердің жасалу тәртібі сияқты моделі ғана емес, теңеуге алынатын
материалдық (зат, құбылыс, ұғымдардың) көзін айтамыз. Мысалы, М.Әуезовтің
алғашқы әңгімелеріндегі теңеулердің дені қазақтың айналасын қоршаған
табиғат көріністерінен, күнделікті зат-бұйымдарынан, тұрмыс-салтынан, мал
бағу, көшіп-қону сияқты тіршілік әрекетінен алынады деген үзіндіде автор
танымдық процестің барлық сатыларын тілдік талдауға арқау етті. Біріншіден,
қоршаған ортаның тілдік құралдарды, сөздік қорды қалыптастырудағы маңызы
аталса; екіншіден, тілтанымдық модельдердің материалдық негізін анықтау
арқылы жеке тұлғалардың объективті шындықты қабылдаудағы субъективті
өзгешелігі сараланды. Тіл мен таным негіздерін жеке тұлғалардың
психологиялық әлемі, қоршаған ортаны қабылдау өзгешелігі тұрғысынан
сипаттаған тілші зерттеулерінің көлемді бөлігі ақын-жазушылардың
шығармаларын талдауға бағытталғандықтан, ғылыми тұжырымдар көп жағдайда
жеке қаламгерлер мен тіл мамандарының танымдық әрекеттерін сабақтастыра
дәлелдеуге негізделген. Суреткер тілін танудың біз бармаған қырлары әлі де
аз емес екенін айтамыз, ол қырлар (зерттеу аспектілері) жеке танымдық
ізденістермен қатар, көркем тілдің жалпы теориялық мәселелеріне де қатысты
болатынын және айтамыз. Бұл – алдағы шаруалар... [8; 6-б.],- деп ғалымның
өзі атап көрсеткендей, автордың ғылыми және танымдық мақсатпен жазылған
[8; 8-б.] еңбектері қазақ тіл білімінің когнитивтік көкжиектерін анықтауға
көмектесіп қана қоймайды, сонымен қатар әлемдік лингвистиканың да
болашақтағы мақсат-міндетін танымдық бағытта саралауға мүмкіндік береді.
Тілде де әзір бейнелеу құралдары, халықтың қаншама ғасыр бойында әр
түрлі құбылысты өз ара салыстыра суреттеу, бір-біріне теңей сөйлеу
тәжірибесінің, ойды тыңдаушыға әсерлі етіп, көркем түрде жеткізу дағдысының
нәтижесінде қалыптасқан тіркестер, афоризмдік орамдар, контексте емес,
тіпті жеке тұрғанда да экспрессиясы айқын сөз де, сөйлем де мол [9; 18-б.]
болатындығын негізге алған Е.Жанпейісов зерттеулеріндегі тілтанымдық
деректердің дені тарихи-этимологиялық барлау [9; 157-б.] арқылы тіл мен
халық ұғымдарының ажырамас бірлігін анықтауға бағытталған. Тілдік бірліктер
табиғатын этнотанымдық қабылдаудың нәтижесі деп дәйектеген ғалым
М.Әуезовтің Абай жолын сарқылмас этнографизмдердің, халықтық дәстүр мен
мәдениеттің көзі тұрғысынан зерделеп, рухани қазынаның [9; 8-б.]
ұрпақтан ұрпаққа берілер құнарлы арнасы [9; 11-б.] деп есептелетін
құндылықтар мен эстетикалық байлықтар жігін ұлттық болмысты қалыптастырушы
алғышарттар ретінде түсіндірді. Оған дәлел ретінде зерттеуші
антропонимдердің қолданылу ерекшелігіне назар аударды. Айталық, АЖ - да
тікелей кейіпкер ретінде қатысқан төрт жүздей адамның аты кездеседі, -
дей отырып, Е.Жанпейісов Нұрғанымның лақап атына төмендегідей талдау
жасады: Құнанбай Нұрғанымды өз атымен, Нұрғаным деп атамаған, Қалмақ деп
кеткен...қалай түсінуге болады? Әлде ол қалмақ деген этнониммен байланысты
ма? Бұл ретте қалмақ этнонимі жөніндегі мына бір пікірді еске салғымыз
келеді. Хальмг, халимаг, хлдиман этнонимі смешанный дегенді білдіреді
(Дарбакова). Осыған жуық мағына АЖ-да Нұрғанымның лақап аты түрінде
келтірілген Қалмақ антропонимінде де бар сияқты. Олай дейтініміз: Нұрғаным
– тобықты ішіне Түркістан жақтан келіп сіңген Бердіқожа дейтін қожаның
қызы. Құнанбай...Қожа мен Тобықтының араластығын ескерген болар [9; 148-
б.]. Адамның тану, салыстыру, бақылау сынды әрекеттеріне негізделетін
мұндай тұжырымдар, біріншіден, физиологиялық даму мен психологиялық
қабылдаудың жемісін құраса; екіншіден, әр дәуірдің өз келбетін айғақтар
әлеуметтік-мәдени нормалардың көрсеткішіне айналып отыр. Бұл тектес
мысалдар жұмыста молынан кездеседі, сол себепті халықтың қоғамдық дамуын
сипаттайтын тілдік амалдар қазіргі когнитивтік ұстанымдарды дәйектеп қана
қоймайды, сонымен қатар оның негізгі танымдық қорын да қамтамасыз ете
алады. Е.Жанпейісовтің еңбектері өзінің теориялық деңгейімен, бай
этнографиялық материалымен, кең ауқымды салыстырмалы, этимологиялық
талдауларымен ерекшеленеді [10; 10-б.],- деп тілші Ж.Манкеева атап
өткендей, ғалым зерттеуінің екінші тарауында шығармаға арқау болған көне
және қазір сирек қолданылатын құбылыстар жан-жақты талданып, жинақталған.
Тілді, оның әдеби түрін де халық жасайды [11; 5-б.] деп
көрсетілгендей, тілдік дәстүр [9; 18-б.] мәселесі, оның этнотанымдық
өзегі тілшілер назарына ерте кезден іліккен, сол себепті зерттеушілер әдеби
шығармалар тілін зерделеу барысында да, сөз өнері үлгілерін талдау кезінде
де, баспасөз тілінің ерекшелігін жүйелеу арқылы да рухани қазына,
құнарлы арна, ішкі қор, тіл қоры, мирас [9; 8-18-бб.] сынды
ұғымдарды жиі қолдана отырып өзектеді, өйткені К.Аханов Халықтың ерте
кездегі әдет-ғұрпы, тұрмысы жайындағы этнографиялық ұғымдардың атаулары
(сөздер мен сөз тіркестері) тарихи сөздіктер мен тарихи шығармаларда
сақталып, олар жайында мағлұмат береді...тіл – солардың бәрін ұзақ
замандардың бойында ұрпақтан ұрпаққа жеткізген және сақтап қалған
құралдардың бірі [2; 24-б.],-деген еді. Осыған орай, Е.Жанпейісовтің
М.Әуезовтің Абай жолы эпопеясының тілі атты еңбегі де маңызды
этнографизмдерді топтауға, олардың мән-мағынасын түсінуге әрі қолданылу
шеңберін тарихи өрлеу кезеңдерімен сабқтастыруға мүмкіндік беріп отыр.
Абай дәуірінің тілдік ерекшеліктерін көркем ой тәжірибесінің [9; 48-б.]
қажеттілігімен туындаған нормалар мен заңдылықтар деп бағалаған тілші
байырғы тіл құбылыстарынан көбірек байқалатын этнотанымдық әрекеттер
қатарында әрбір халықтың мәдениетінің, өнерінің, көркем ой тәжірибесінің,
рухани-эстетикалық байлығының өзіндік ерекшеліктерін, ұлттық сипатын [9;
18-б.] атады. Ғалым эпопеяда кездесетін этнографиялық тіл құбылыстарын,
шығыс дәстүрін, өлшем, мөлшер мәнін білдіретін тіркестерді, санға,
есеп қисап түріне байланысты тілдік бірліктерді т.б. жинақтай отырып,
қазақ халқының танымдық болмысын айқындайтын тілдік құралдардың маңызын
өзектеді, сөйтіп, антропоним, этноним, топонимдерді тарихи-этимологиялық
барлаудың [9; 157-б.] нысаны етті. Нәтижесінде, шығарманың ...қазақ
халқының тілдік қасиетін, қазақ тілінің халықтық қасиетін көрсететін [9;
157-б.] екі жақты құндылығы айқындалып, елдің ұлттық психологиясын
дәйектейтін деректер топталып, тұжырымдар жасалды. Мысалы, зерттеуде ай
аттары жан-жақты қарастырылып, танымдық бақылау мен қабылдаудың негізін
құрады. Е.Жанпейісов: ...айдың атын дәл осындай түрде атау түркі
тілдерінде жалпы бұрыннан бар, дәстүрлі құбылыс [9; 137-б.],- дей отырып,
Отамалы деген ұғымның этнографиялық сипатын сұрыптау барысында дәстүр
мен таным мәселелеріне зер салды: Отамалы - көкек айының он бірінде
кіріп, он жетісінде шығады...Желсіз, борансыз өтпейді. Қыстың ең соңғы зәрі
сонда... [9; 137-б.]. Немесе сан мен есепке қатысты тіркестер де халық
жадында сақталған белгілі бір әрекеттерді яки талғамдық қабылдауды
өрнектейді. Тоғыз – тоғыз сый, екі тоғыз айып, бас тоғыз, екінші тоғыз,
ешкі тоғыз... сынды ұғымдардың әрқайсысы халықтың салт-дәстүрімен, әдет-
ғұрпымен тығыз байланыса келе, ұрпақтан ұрпаққа берілетін құндылықтарды
дұрыс ұғына білуге ықпал етеді. Осы қатарда ғалым қойтұяқ, тайтұяқ
сөздеріне де анықтама бере отырып, заң нормаларын айғақтайтын этникалық
көріністерге шолу жасады. Мәселен, ...тұяқ көне сөзі қырғыз тілінде малды
бөтен бір жерде жайғаны, не айдап өткені үшін берілетін ақы дегенді
білдіреді...Тұяқ қат – малды бөтен жерде жайғаны үшін, тұяқ от – малды
бөтен жермен айдап өткені үшін білдіреді... [9; 136-б.] сияқты тіркестер
соның дәлелі. Халықтық танымның өзгеше үлгісін уақыт, қашықтық өлшемімен
байланысты тіркестер мен фразеологизмдер де құрайтындықтан, ғалым олардың
өзіндік жіктемесін жеке топтап берді, оларға ет асым мезгіл, сүт пісірім,
шай қайнатым, сойыл салым жер, түстік жер, төстіктей жер, атшаптырым жер,
құнаншаптырым жер, қозы-көш жер, қозы өрісіндей жер...бие байлаған кез,
биенің бас сауымы...түйе көш жер... секілді ұғымдарды жатқызып, Алыс пен
жақындық жөніндегі өлшем әр еңбекте әр түрлі айтылады. Мысалы, түйе көш жер
тіркесі тегіс, жақсы жолда елу шақырымдай жер алуға болатынын білдіреді
(Бичурин)...М.Әуезов өлшем, мөлшер мәнін білдіретін бұлардан басқа да
этнографиялық сипаттағы біраз тіркестер қолданады, мысалы: кесек киіз, бір
туырлықтық киіз, найза бойы, арқан бойы,... намаздыгер шақ ... ұлы сәске,
құрама бесін, кіші бесін... [9; 135-б.] деген талдау ұсынды.
Лексикалық бірліктердің танымдық мүмкіндігін сұрыптау мақсатында
ғалым төрт-түлік малдарына қатысты айтылатын сөздерге талдау жасады,
олардың халықтық дүниетаным ұғымымен байланысын анықтады әрі мәнмәтінде
қолданылу сипатына орай қабылдану, бағалану өзгешелігін дәлелдеді [12].
Қадім заманнан халқымыздың дүниетанымында төрт түліктің әрқайсысының өзіне
бөлек ата-бабасы болған-мыс деп айтылады. Этнологтар, фольклористер оны
әдетте олардың иесі, пірі, бақташысы деп түсіндіреді [12; 28-б.],-
дей отырып, Е.Жанпейісов Қамбар ата сөзінің мән-мағынасына, халық
жадында сақталар образына зер салды. Мәселен, Қамбар эпостарда жылқы пірі
ретінде аталады...Эпостарда бейнеленген Қамбар бейнесі саманизмнің табиғат
дүниесіндегі әр қандай құбылыстың иесі болады. Әр қандай құбылысты өзінің
тәңірі билейді деген көзқарасына жуықтайды деген тұжырым негізінде
зерттеуші оны ең ескілікті дәстүр [12; 29-б.] тұрғысынан зерделеді.
Аса құнды танымдық деректер тіл ғылымының ономастика саласында да
шоғырланғанған. Адамның есімі, ру, тайпа, халық, ұлт атаулары, жер мен су,
аспан мен ғалам аттары туралы зерттеулер де когнитивтік тіл білімінің
негізін қалауға ат салысып келеді. Бұл ретте Т.Жанұзақов еңбектеріне
назар аударған дұрыс. Антропологиялық танымның, этнографиялық қабылдаудың,
тарихи археологиялық дамудың жемісін құраған аталмыш ізденістер ғылымның
әр саласынан мәлімет беретін қыруар мол материалдар көзін құрай отырып,
...көп салалас, аралас ғылым қатарына қосылатындықтан [13; 93-б.], оның
маңызды тармағы адамзат болмысын айғақтайтын фактілерден бастау алған.
Қазақ есімдерінің тарихы [1971], Кейбір адам есімдерінің жазылуы туралы
[1961], Ономастикадағы жергілікті тіл ерекшеліктері [1965], Қандай
есімді ұнатасыз? [1968], Есімдер сыры. Тайны имен [1974],
Космонимдердің лексика-семантикалық ерекшеліктері [1978], Қазақстан
географиялық атаулары. Алматы облысы [2005] және т.б. осы сынды ғылыми
еңбектер мен мақалалардың авторы ретінде қазақ тіл білімінде ат қою
теориясының қалыптасу, даму жолдары мен өзіндік ұстанымдарын өзектеген
ғалым халық танымындағы әдет-ғұрып, салт-сана,..рухани
мәдениет...қоғамның даму барысы, оның идеологиялық жағдаяттарының тарихи
көрінісі...Сонымен бірге белгілі бір дәрежеде, олардың тегі, тұрған мекені,
қайда қай кезде өмір сүрген мезгілі... [13; 90-91-бб.] секілді
көрсеткіштердің өзектілігіне зер салды. Соның негізінде алынған
мәліметтерді тіл тарихы үшін аса қажетті, құнды материал деп бағалап,
тілтанымдық арналардың маңызды бөлігіне айналдырды. Кез келген атаудың
астарында адамның әлемді қабылдау, бағалап пайымдау нормалары жататынын
ескерген зерттеуші әр бірлікті, ең алдымен, адамзат тарихымен, этнос
ғұмырымен сабақтастыра талдады.Авторлық тұжырымдардың әрқайсысы халықтың
сан ғасырлық тарихымен тікелей байланысқан [13; 96-б.]. Көпшілікке танымал
болған адам есімдерінің антологиясымен қатар, Т.Жанұзақов зерттеулері аспан
денелері мен ру, тайпа, халық аттарының да шығу, пайда болу уәждерін жан-
жақты зерделеген. Тілші топонимика, антропонимика салаларымен бірге
этнонимика ғылымының да даму бағыттарын анықтап, өзекті тілдік мәселелерді
саралады. Әрбір қоғамдық дәуірде өмір сүрген ру, тайпа, тайпалық одақ,
халық, ұлт аттарын арнайы зерттейтін ономастиканың бір бөлімі [13; 92-б.]
болып табылатын бұл ғылыми бағыттың өзге салалармен байланыса отырып,
география, этнография, тарих, археология, антропология [13; 93-б.]
деректерін ұштастыратындығына ерекше зейін қойған ғалым Мағынасы да, шығу
төркіні де бимәлім кейбір этнонимдерді тілдік тұрғыдан зерттеп, анықтау
барысында олардың тұңғиық сыры, құпия жайы айқындала түсуі шүбәсіз...әрбір
этнонимнің шығу, пайда болу тарихын анықтау барысында да күтпеген
жаңалықтарға кездесіп қалуымыз мүмкін. Өйткені әрбір есімді қоятын да,
атайтын да халықтың өзі... [13; 96-б.],- деп атап көрсетеді. Олай болса,
...әрбір ру, тайпа атында, белгілі дәрежеде халық тілінің, мәдениеті мен
әдет-ғұрпының түрлі дәрежеде ізі мен бедер белгісі барын негізге алсақ,
авторлық қолданыстағы тілдік материалдардың танымдық қағидаттармен тығыз
қарым-қатынас құрайтындығын да байқауға болады.
Тайпалардың әрқайсысы өзіне тән және басқа тайпалармен көршілес
аймақтарда болғаны, сөйтіп, ортақ шаруашылық, экономикалық, мәдени өміріне
сай сөйлеу тілінің біркелкі дамып отырғаны да анық. Мұның басты себебі
олардың рухани, мәдени және туыстық, территориялық тұтастығының бірлігінде
еді. Кең-байтақ территорияны ен жайлап жатқанмен көшпелі қазақ елі көрші
тайпалармен үнемі берік қарым-қатынас жасап, ат ізін суытпай отырған [13;
100-б.],- дей келе, Т.Жанұзақов үйсін, найман, қыпшақ, қоңырат, жалайыр,
керей сияқты ірі тайпалар мен ашамайлы, балғалы, тарақты тәрізді ру аттарын
өзбек, қырғыз, татар, башқұрт, ноғай, қарақалпақ халықтары құрамынан
кездестіруге [13; 101-б.] болатынын көрсетеді. Бұл сәйкестікті ғалым сол
әр түрлі геграфиялық, әлеуметтік-мәдени факторлармен шартталған дәстүрлі
таным ортақтығымен түсіндіреді. Мысалы, тілші Қошқар мен текені қазақ,
қырғыз, түрікмен т.б. түркі халықтары ежелден қастер тұтып, қадірлеген.
Бұларға байланысты түрлі ертектердің тууы, халық қолөнерінің, ұлттық
өрнектердің кейбір түрлерінің қошқар атымен аталуы (мәселен, қошқар мүйіз,
қошқар бас), адамға Қошқарбай, Қошқар және Текебай деп ат қоюлары тегін
емес... [13; 104-б.],- деп тұжырымдады. Осы негізде этнонимдердің
арасында кездесетін тотем мағынасындағы сөздер мен лақап қойылған аттарды
да талдап өтті, олардың негізгі сырын түрлі әдет-ғұрып, әр қоғамдағы
тұрмыстық жағдаяттарға байланыстыра [13; 106-б.] дәйектеді. Тарихи-
лингвистикалық тұрғыдан талданған авторлық ізденістің тағы бір маңызды
бөлігін географиялық атаулар құрайды, өйткені Ғасырлар бойы алтын
қорымыздай сақталып, сарғайып жатқан сырға толы сол атауларды зерделей
зерттеп, халық игілігіне жарату абзал іс болмақ [44; 14-б.],- деп ғалымның
өзі өзектегендей, жер-су аттарының астарында елдің танымдық болмысын паш
етер өзгешеліктер көрініс тауып отырғаны, яғни ...емін-еркін кең далада
көшіп-қонып жүрген қазақтың ру, тайпалары өздері иемденген таулар мен шұң-
құз, жоталар, қыр, қырат, шоқы, төбелер мен жайлау, қыстауларға, өзендер
мен көл, көлшік, қайнар, бастау, тұма, бұлақ, сай, салалар мен жылға,
аңғарлар мен шатқалдарға үнемі ат қойып, айдар таққаны тарихи шындық [44;
16-17-бб.] болып табылады. Оның айқын айғағы ретінде Т.Жанұзақ Жетісу
өлкесіндегі атауларға лексика-семантикалық талдау жасап, біріншіден, қазақ
тілі мен шетел тілінен енген атауларды жіктеп көрсетсе; екіншіден,
атаулардың мағынасын басшылыққа ала келе, екі үлкен топтың даму сипатына
тоқталды. Олар: 1) қоршаған ортаның физика-географиялық қасиетін көрсететін
атаулардан; 2) адамдардың іс-әрекет, тұрмысы, қоғамдық өмірін көрсететін
топонимдерден жинақталды. Мысалы, алғашқы топқа ...табиғат көрінісі мен
ауа райына, өзен, көл, сулардың үлкен-кішілігіне, дәміне, өсімдіктер мен
жан-жануарлар атауларына байланысты ... [44; 32-б.] т.б. ономастикалық
бірліктер жатқызылды. Айталық, Алмаарасан, Алмалы, Алмалыбақ, Алматы...;
Талдықорған, Талды, Талдыбұлақ...т.с.с. Ал келесі топтың құрамды бөліктері
көшпелі өмір бейнелерін көрсетуіне, жер шаруашылығына, елдің қоғамдық
өмірі мен тұрмыс жайынан мағлұмат беретін [44; 33-б.] ерекшелігіне қарай
топталды: Жетіжол, Жүзасу; Егінсу, Жаңақұрылыс, Кеңдала; Мәдениет, Өрнек,
Біріншімай... Қорыта келгенде, қазақ тіл біліміндегі ат қою теориясының
қалыптасу, даму бағытын саралаған зерттеушілер Тарихи әр кезеңдегі жалқы
есімдер құрамы қоғамның бет-бейнесін айқындайтындықтан [14; 6-б.],
ономастикалық кеңістікті тілдік құралдар арқылы белгіленетін ақиқат және
қияли нысаналардың атаулары мен есімдері құрайды деп есептеді.
„Адам баласы дүниеге келгеннен кейін ең алдымен үш нәрсені тану керек:
бірінші өзін, екінші ғаламды, үшнші Алла тағаланы” [15; 154-б.] деп
есептеген ғалым Б.Сағындықұлы да „таным” ұғымын аса құнды талаптар
деңгейінде өзектеді, сол себепті ол адам баласының табиғи болмыс-бітімін,
қадір-қасиетін, қоршаған әлеммен байланысар өз дүниесін және Жаратушыны
тануға ұмтылған әрекетін анықтап зерделеу мақсатында „бес түрлі логикаға”
назар аударды. Айталық, „...диалектикалық логиканың формалды логикадан
әлдеқайда сапалы” [15; 32-б.] болатындығын ескерте отырып, тілші алғашқы
екеуін „қарапайым адамның логикасы немесе формалды яки адами логика” және
„оқымысты ғалымдардың логикасы не болмаса диалектикалық яки ғалама логика”
деп атады. Одан кейінгі кезекте „жаңылысу, қателесу жоқтың қасы” деп
анықталатын пайымдауларға „Пайғамбардың, машайықтардың, әулиелердің
логикасы, яғни діни немесе ислами логика” жатқызылды. Төртінші логика деп
„Аруақтардың, періштелердің, шайтандардың логикасы” танылып, ол „рухи
логика”деген атауға ие болды. Ең соңғысын автор „Алла тағаланың өз
логикасы. Ларуни (Жаратушы Раббы) логика” деп түсіндірді [15; 33-б.].
Аталған логикалық мәселелердің әрқайсысы, бір жағынан, адам баласына
қоршаған заттар мен құбылыстар, ұғымдар мен болжамдар туралы мағлұмат
жинауға мүмкіндік берсе; екінші жағынан, оның танымдық болмысын тереңнен
зерделеуге, ішкі әлемі мен сыртқы дүниесін тығыз қарым-қатынаста айғақтауға
және өзге тіршілік иелерінен өзгешелігін ұғынуға көмектесері анық. Адам
танымын бағыттайтын үш маңызды арнаға тоқтала келе, ғалым кез келген
„тіршілік иелерінің өз төңірегін бағдарлауы” арқылы жүзеге асатын бірнеше
танымдық сатыларға жіктеме жасады. „Адам өзін танып болғаннан кейін ғаламды
тану керек...Себебі, ғаламды танымайынша ешкім өмір сүре алмайды...Өзінен
өзге адамдарды тану, қоғамды тану – ғалам танудың құрамдас бөлігі” [15; 156-
б.],-деп атап көрсеткен тілші таным бастауын адамның өзінен өрбіте келе,
адамға тән қасиеттер негізінде „түйсік”, „қабылдау”, „елестету”, „ойлау”
сынды формаларға да жеке-жеке анықтама берді, санада қалыптасар ұғымды да
осы аталған бірліктердің ықпалымен, олардың өзара сабақтасу өзгешелігімен
пайымдады. „Ұғым адам санасында қалай қалыптасады? Дүние тану түйсіктен
басталады”,- деу арқылы зерттеуші оны „сезімдік танудың негізі” ретінде
қарастырды. Келесі сатыға адамның қабылдау қабілеті жатқызылды, оның
өзгешелігін „заттар мен құбылыстардың сезім мүшелерімізге тікелей әсер
еткенде - бүкіл белгілерінің біртұтас бейнеленуі” құрды. Бұл ретте ғалым
„адамда бұрыннан бар тәжірибе” мен „білімнің” атқарар қызметіне ерекше
зейін қойды. „Бұрынғы қабылдауларды қайта өңдеу мен жалпылаудың
нәтижесінде” танымның үшінші сатысы дәйектеледі, ол „елестету” деп аталады.
Авторлық талдаудың аса көлемді бөлігі „танымның жоғары сатысы” болып
табылатын „ойлау”мәселесіне арналды. „Ол сезімдік танымға негізделеді,
бейнелерге сүйенеді. Ойлау – ми қыртысында жүзеге асатын психикалық
процесс...Шындық өмірдегі заттар мен құбылыстардың, іс-әрекеттердің, тағы
басқалардың жалпы қасиеттерін, елеулі, маңызды белгілерін бейнелендіретін,
олардың арасындағы нақты байланыстар мен қатынастарды ашатын психикалық
процесті ойлау деп атайды” деген тұжырымға сүйене отырып, тілші ойдың
ұғымға ауысуын „жалпы және мәнді белгілер” негізінде, яғни ұқсастықтар мен
айырмашылықтар арқылы түсіндірді, сол арқылы сөздің пайда болу тарихына
да мән берді. „Ұғым дүниенің бейнесі ретінде санада өмір сүреді”,-деп
тұжырымдаған ғалым „дыбысталуды” „ұғымның таңбасы” ретінде, ал сөзді осы
екеуінің „әбден бірігіп, біте қайнасып, қоғамның сандаған ұрпақтарының
талқысына түсуі” тұрғысынан сипаттады, „ұғымдық мағына”, „сөздік мағына”,
„тілдік мағына”, „семантикалық мағына”, „денотаттық мағына” сынды терминдік
тіркестерді де адам мен қоршаған әлем, дүниедегі заттар мен құбылыстар
және „адамның сезім мүшелері”, олардың қарым-қатынасы негізінде дәйектеді.
Сөздің жеке тұруымен не қатынасқа түсуімен айқындалатын сөздік және тілдік
мағыналардан басқа, сыртқы және ішкі факторлардың әсерімен сұрыпталатын
семантикалық мағынаға да жете назар аударған тілші сөздің „...өзімізді
қоршаған дүниедегі заттарды, заттардың қарым-қатынасын, табиғат
құбылыстарын, іс-әрекеттерді, тағы басқаларды бейнелейтін” „негізгі
ядросын” денотаттық мағынамен байланыстырды, „материалды денотат” пен
„идеалды денотатты” да „шындық өмірдегі заттар мен құбылыстар” арқылы
айғақтады, нәтижесінде біріншісін „адам санасында өмір сүретін ұғымның
негізін жасаушы” деп, ал екіншісін „сөздің мағынасы арқылы білдірілетін”
өзгешеліктер ретінде анықтады. Зерттеуші „Сезім мүшелері арқылы
қабылданған түсініктер мида қорытылғаннан кейін заттың түпнұсқасына жуық
көшірме бейне пайда болады. Материалдық денотат дегеніміз осы...Мұндай
жағдайда адамның өмір тәжірибесі, білімі көмекке келеді. Сол зат туралы
адамзаттың түсінігі, білімі қаншалықты көп болса, көшірме бейне де сол
затқа жақын бола береді”, ал „Идеалды денотат ойдың бір элементі ретінде
материалды денотаттың құрамына енеді. Ол жалпыланып, нақты қасиетінен қол
үзіп, лексикалық мағынаның да құрамдас бөлегі бола алады...идеалды денотат
сөздің лексикалық мағынасын ақиқат дүниемен байланыстырады...”, -деп атап
көрсетті. Оған мысал ретінде „қасқалдақ” сөзін талдады. Естілгенде
„үйректің бір түрі деп түсінуін” идеалды денотатқа, ал ол туралы
жинақталатын „барлық білімді” материалды денотатқа жатқызу қажеттігін
ескерткен тілші екі мағынаның арасындағы байланысты күрделі танымдық
әрекеттің нәтижесі деп түсіндірді. Қорыта келгенде, ғалым Б.Сағындықұлы
адам мен қоршаған орта, табиғат заңдылықтарын сабақтастыра отырып, адам
санасында қалыптасар ұғымды да, оның көмегімен жасалар тілдік құралдарды да
танымдық әрекеттің салдары, оның сатылы дамуының көрінісі деп түсіндірді.
...әр халықтың басынан кешкен тарихы, бүкіл рухани, мәдени байлығы,
болмысы, дүниетанымы, өмір тіршілігіне, күнделікті тұрмысына қажетті
бұйымдары, әдет-ғұрпы, салт-санасы, талғамы т.б. қазақ тілінде сақталып,
тіл арқылы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады [10; 43-б.] ,-деп тұжырымдаған
ғалым Ж.Манкеева тілдік ізденістерін „мәдени лексиканың ұлттық сипатын”
зерделеуге арнады. Тілші семантикалық, морфо-семантикалық, тарихи,
этнолингвистикалық қағидаларға сүйене келе, тілде көрініс табатын
материалдық және рухани мәдениеттің белгілерін олардың қолданыс аялары мен
зерттелу тәжірибелері арқылы талдап көрсетті. Бұл мақсатта автор табиғат
пен адам арақатынасының ерекшелігіне, олардың ұлттық болмысқа әсер етер
сипатына, халықтың күнделікті тіршілігін қалыптастырар шарттарына назар
аударды, соның негізінде тілдік фактілерді уәждеп түсіндіретін сыртқы
танымдық себептерге көңіл бөлді. „Табиғат көрінісіне, жағдайына икемделу -
адамның негізгі бір қасиеті.Жүздеген ия мыңдаған жылдар бойы жалғасатын бұл
икемделу тек материалдық өндіріспен ғана байланысты емес, ол адамдардың ой-
өрісіне де әсер етеді” [10; 70-б.] деген пікірін зерттеуші көшпенділердің
өмір-салтымен („Көк тәңріге” құлшылық, фольклордағы мифологиялық
бейнелер...) дәйектеді. Адам психологиясын, оның „танымдық процесінің
дамуын”, „жеке басының көріністерінің” қалыптасуын [10; 71-б.], ең алдымен,
табиғатпен қарым-қатынасы, шаруашылық кәсібі арқылы өзектеген ғалым тілдік
құралдардың да ұлттық-мәдени „генезисін” „этнопсихология мен биосфера”
заңдылықтарынан өрбіте зерттеді. Осы орайда, тілші „халықтың көкірегі”,
„халықтың жады”, „ұлттық сезім”, „рухани дүние”, „халықтық психология”
секілді ұғымдардың маңыздылығын атап өтті.
Тіл мен таным байланысын автор тарихи қалыптасудың ажырамас факторы
деп қарастырды, сол себепті „...тарихи сілемдер ең алдымен қазақтың
ертедегі көшпелі өмірімен, мал шаруашылығымен, тұрмыс-салтымен...саяси-
әлеуметтік тарихымен байланысты көне тамырлы сөздер мен сөз
тіркестерінде...кездесетінін” [10; 16-б.] ескертті. Оған дәлел ретінде
Ж.Манкеева „қазақтың материалдық мәдениетке қатысты лексикасының қайнар
көздері” қатарында тарихи тақырыптағы көркем шежірелерді, ақын-жыраулардың
шығармаларын, қазақ ақындары туындыларын, фольклорлық мәтіндерді, тұрақты
тіркестер мен диалектілерді зерттеуіне нысана етті, нәтижесінде жинақталған
деректер негізінде оның лексика-семантикалық топтарын жіктеп шығарды.
Материалдық мәдениет лексикасына қатысты атауларды „реалий – ұғым – атау”
[10; 249-б.] үштігінің байланысымен дәйектеген тілші таным мәселесін уәж
ұғымымен ұштастыра отырып, „Көне тамырлы этнолексика – халықтың этномәдени
тарихы және тілдік процестері мен тілдік шығармашылығы туралы баға жетпес
„ақпарат” көзі. Себебі, заттардың атауларында адамның сезімдері, қабылдау
түйсіктері мен ұғымдары, күнделікті тәжірибесі мен тұжырымдары көрінеді”
[10; 263-б.] деген қорытындыға келді. Кез келген ғылым сияқты тілтаным
қағидаларының да өзіндік үрдіспен уәжделіп дамуын айғақтаған автор қазіргі
қазақ тілінің маңызды ұстанымдары қатарында когнитивтік негіздердің дамуына
ерекше мән беріп келеді, оларды тілдегі таным модельдерінің басты дәйегі
деп қарастырады. Тілші 1) қоғамдық тәжірибеге негізделу, яғни дәстүр
жалғастығы, танымның қазыналық сипаты; 2) таным модельдерінің символикалық
түрлері, яғни тілдің қызметі - ақпарат беру емес, бейнелеуге мүмкіншілік
жасау...Басқаша айтқанда – тіл арқылы бейнелілік пен дүниедегі шындықты
субъективті түрде, яғни символдар арқылы беру; 3) таным модельдерінің
жүйелі сипаты, сабақтастығы. Яғни ол – таным моделінің құрылымдарының
тұтасуы [16; 41-б.] сынды мәселелерді сабақтастыра отырып, танымның
күрделі табиғатын бір емес, бірнеше ғылымның ортақтасуы негізінде
шешілетін құбылыстарға жатқызады, сөйтіп, тілдік фактілердің когнитивтік
болмысын айқындайтын заңдылықтарды пәлсапа, этнография, мәдениеттану
заңдылықтарымен ұштастыра сипаттайды.
Қазақ еліне тән шешендік өнерін „халықтың болмысымен, рухани
күшімен”, оның „ой-өрісімен, дүниетанымымен, арман-мүддесімен” [17; 8-б.]
сабақтастыра сөз еткен авторлардың бірі – С.К.Сатенова. „Шешендік сөздер
халықтың өмірден алған тәжірибесінің жиынтығы, ой-тұжырымдарының
қортындысы, „тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні” тәрізді. Олардың
әрқайсысында философиялық ой және саналы логика мен жүйеліліктің
нәтижесінде пайда болған өзіндік тұжырым” [17; 12-б.] болатынын ескерген
ғалым оның қалыптасу, халық санасында орнығу тарихын, „...ортақ мұраға
айналу” жолын „өңдеуден” өтетін ұзақ үдеріс ретінде түсіндіреді. Тілші
зерттеуінің нысанын құрайтын қос тағанды фразеологизмдердің тақырыптық
топтары да сол халықтық қабылдаудың, ежелден келе жатқан аксиологиялық
бейнелеудің нәтижесінде пайда болған тілдік бірліктерге жатады. Мәселен,
табиғат құбылыстарын бейнелейтін сөздерден жасалған ҚТФ, уақыт және
кеңістік атауларынан жасалған; географиялық атаулардан жасалған; әлеуметтік-
қоғамдық өмірді бейнелейтін атаулардан жасалған және т.б. , сол себепті
зерттеуші фразеологизмдердің жасалуына негіз болар образдар әлемін
„халықтың ғасырлар бойы көңілге түйіп, сұрыптап жеткізген...тілдік
элементтері” деп анықтайды. Демек, „образ, фон, ассоциативті образды теңеу”-
барлығы, автордың сипаттауынша, „ми мен түйсіктің элементтері, логикалық
құралдары” [17; 119-б.] болып табылады. Нақтырақ айтқанда, образ дегеніміз
– „белгілі бір субъект, зат, құбылыстың адам санасында қалыптасқан бейнелі
көрінісі”, ал фон – „осы субъектінің негізгі ерекшеліктері...” (айталық,
„ай десе аузы бар, күн десе көзі бар...) [17; 120-б.].Олай болса, тілші
қазақ тілінің тұрақты тіркестері алдымен танымдық әрекеттің,” „адамның
ойлау қабілетінің”, „сана-сезімінің” өзгеше үлгісін танытады деп
тұжырымдайды.
Ғалым Г.Смағұлова: „Тіл білімінде қазақ ұлтының таным парасатын,
Жарық дүниені танудағы көркемдік көк жиегін, ой-қиялын жаңа ғасыр
табалдырығында тұрған жас буын, келер ұрпақ алдында ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 3
1 Қазақ лингвистикасында тілтанымдық этюдтер
парадигмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..5
1.1 Лексикалық бірліктер –таным
көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . . .7
1.2 Тілдік норма – танымдық заңдылық
... ... ... ... ... ... ... ... . 19
1.3 Тілдік қор – танымдық жады қызметінің
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .25
1.4 Тілдегі тәжірибе мен таным бірлігі –
лингвистикалық
мәселе ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2 Қазақ тіл біліміндегі қазіргі когнитивті
парадигмала ... ... ... .41
2.1Тілтаным теориясының концептологиялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..43
2.2 Семантика мен таным теорияларының
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 47
2.3Тіл мен таным одағының лингво-мәдени
сипаты ... ... ... ... ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .57
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...60
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...64
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бұл күні қазақ тіл білімінің танымдық
бағытын зерделеу, оның себеп-салдарын айғақтау, ғылыми-теориялық
ұстанымдары мен ұғымдық бірліктерін жүйелеу әрі когнитивтік парадигма
негіздерін анықтау өзекті тілдік мәселелер ретінде күн тәртібіне еніп
келеді. Қазақ лингвистикасының тарихын тілтаным теориясының қалыптасуымен
байланыстыру, соның негізінде жекеленген тұлғалардың тілтанымдық
тұжырымдарымен танысу, сол арқылы қазақ халқының төл қазынасын құрайтын
құндылықтарына зер салу, оларды зерттеу нысанына қарай арнайы бағыттарға
топтап қарастыру – барлығы дерлік қазақ тіл біліміндегі когнитивтік
ұстанымдардың бастамасын зерделеуге, олардың негізін әлемдік қордың бір
бөлшегі есебінде бағалауға көмектеседі, яғни қазақ тіл білімінің тарихи
негізінен бастау алатын тілтаным теориясы уақыт сұранысынан туындай келіп,
қазіргі жалпы лингвистиканың көкейтесті мәселесіне айналғаны көпшілікке
мәлім.
Адамзат тіршілігінің ең басты құралы деп танылатын тіл болмысына зер
салу, сөз мағынасын халықтық таным тұңғиығынан өрбіту, тіл тарихын адамның
қабылдау, пайымдау, ойлау тарихымен ұштастыру, дәстүр мен жаңашылдық
үдерістерін танымның динамикалық табиғатымен үйлестіру, сол арқылы
универсалды, яғни барша жұртқа ортақ ұстанымдарға қол жеткізу қазақ тілінің
өрісін кеңейтуге, өркениетті мемлекеттің қоғамдық-әлеуметтік мүмкіндігін
арттыруға әсер етері хақ. Демек, бүгінгі тіл ғылымының атқарар қызметі де,
жол бастар соқпағы да айрықша. Оны ұсынылып отырылған тілтанымдық
тұжырымдар, бір жүйеге келтірілген универсалды принциптер, топталып
берілген когнитивтік ұғымдар мен бағыттар парадигмасы, сөзсіз, дәйектей
түседі.
Зерттеу нысаны. Тіл табиғатын, сөз мағынасы мен қызметін анықтауға
бағытталған қазақ зерттеушілерінің танымдық тұжырымдары негізінде
зерделенген қазақ тіл біліміндегі тілтаным теориясының басты қағидалары мен
ұстанымдары.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – қазақ
тілтаным теориясының концептуалдық жүйесі мен когнитивтік парадигмасын тіл
білімінің ұлттық сипатын танытар әрі әлемдік қордың маңызды ғылыми арнасын
құрар қағидалар тізбегі ретінде анықтап-талдау, сол арқылы тілтанымның
когнитивтік лингвистика іліміне ұласар универсалды ұстанымдары мен
бірліктерін, негізгі бағыттарын саралап көрсету. Ол үшін төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді:
1. қазақ тіл білімінің концептуалды және когнитивтік тұжырымдамалық
қорын дәстүрлі және тың бағытта негіздеп талдау;
1. қазақ тілі теориясының танымдық негізде қалыптасып даму бағытын
уәждейтін ұғымдық бірліктерді жүйелеу, олардың халықтық дүниетаныммен
сабақтастығын, идеялық және мағыналық болмысын түсіндіру;
2. тіл теориясының әлеуметтік негіздерін қоғамдық факторлардың
жалпыадамзаттық танымға әсер етер өзгешелігімен дәйектеу;
психологиялық табиғатын адамдық фактордың өзектелуімен байланыстыру;
3. тіл теориясының халықтық танымнан бастау алар қағидаларына мән беру,
этникалық таным, ұлттық бейне, әлемнің тілдік бейнесі,
халықтық дәстүр сынды ұғымдардың қолданылу аясына назар аудару
және мәдени нормалар мен тілтанымдық заңдылықтардың арасалмағын
айқындау, тілді экстратанымдық факторлардың тоғысымен дәлелдеу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Қазақ тіл білімінің
рухани қоры мен мұрагерлік қазынасынан бастау ала отырып, бүгінгі танымдық
ұстанымдарға үйлесе жалғасқан тілтаным теориясының ғылыми негіздерін
анықтап талдау арқылы жұмыста төмендегідей проблемалар өз шешімін тапты:
1. қоршаған әлемді тану, оның тілдік бейнесін жасау міндеттерін шешуден
бастау алған когнитивтік лингвистика шеңберінде қазақ тілтанымының да
ұғымдық бірліктері сараланып, оның алғашқы дереккөздері ғылыми
сараптамадан өтті;
1. тілтаным теориясының өзіндік даму бағыты қазақ ұлтының заңды
динамикалық өсуінің, өркениетті өрлеуінің жемісі, қоршаған дүниені
тануға талпынған болмысының тілдегі көрінісі ретінде танылды және
тілтаным теориясын жан-жақты меңгеруге ықпал ететін терминдер бір
жүйеге келтіріліп, оларға ғылыми негізде түсініктеме берілді.
Зерттеу дереккөздері. ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап тіл ғылымы
саласында дүниеге келген зерттеу жұмыстары, арнайы когнитология саласында
жазылған ізденістер мен лексикографиялық еңбектер негізге алынды.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеу барысында жұмыста
жинақтау, сипаттау, жүйелеу, салыстыру, дедуктивті-индуктивті тұрғыдан
жіктеу, талдау, қорытындылау әдіс-тәсілдері кеңінен қолданыс тапты.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен
және қорытындыдан тұрады. Еңбектің соңында зерттеуде пайдаланылған
әдебиеттер тізімі және қосымша берілген.
1 Қазақ лингвистикасындағы тілтанымдық этюдтер парадигмасы
ХХ ғасырдың бас кезінен бастап дүниеге келген тіл туралы жалпы
ұстанымдар бүгінгі күні қазақ тіл білімінің маңызды салаларын
қалыптастырып, тың лингвистикалық ізденістер мен зерттеулердің жүргізілуіне
мүмкіндік беріп отыр. Әлемдік тұжырымдармен сабақтаса, оларды жан-жақты
дәйектей әрі өзіндік үрдіспен дәлелдей дамып келе жатқан қазақ тілтану
жүйесі тіл ғылымын соны пікірлермен, адамзат тіліне әсер етер
экстратанымдық деректермен толықтыру үстінде. Тіл пішін мен мазмұн
бірлігінен тұратын тілдік құралдардың жиынтығынан, олардың өзара байланысу
ерекшелігінен құралған күрделі де универсалды құбылыс болғандықтан,
ғалымдар оның құрылымдық-жүйелік өзгешелігін жеке салалық және салааралық
зерттеулерге арқау етуде. Ғылым нысанын адам баласының тілі құрайтындықтан
әрі лингвистика қоғамдық ғылымдармен де, психофизиология мәселелерімен де,
логика-философия заңдылықтарымен де, тарих-этнография деректерімен де
сабақтаса дамитындықтан, тілдің шығу тегін, табиғатын, қызметін саралау
мақсатында тілшілер адам, ойлау, таным, халық, қоғам сияқты ұғымдардың мән-
мағынасына көңіл бөліп келеді. Қоғам өмірімен етене қабысқан тіл – сөйлеу
тәжірибесі, оның лексикасы сол қоғамның тыныс-тіршілігіне орай әр алуан
тематикалық серияларға бөлініп, бірқатарының мағыналары өзгеріп, енді
бірсыпырасы тұрақталып, терминденіп жатады. Қысқасы, лексиканың белгілі бір
топтары сол қоғамның сол дәуірдегі мазмұн-мәнін көрсететіндей дәрежеде
қызмет етеді [1; 141-б.],- деп ғалым Р.Сыздық атап көрсеткендей, тілдің
дамуы тек оның ішкі мүмкіндігі арқылы ғана емес, оған сырттан әсер етуші
өзге фактілердің ықпалымен де айқындалатындықтан, аталған ұғымдардың
бірлікте зерттелуі бүгінгі тілтанымдық ұстанымдардың соны бағыттарын
анықтауға мүмкіндік берері даусыз.
Тіл теориясының тарихи тұжырымдары мен құрылымдық заңдылықтарын
басшылыққа ала әрі пәнаралық байланысқа зер сала дамып отырған жалпы
тілдік қағидалар желісін қазақ тіл білімінде негізгі 5 арнада қарастыруға
болады:
1. тіл және қоғам, әлеуметтік дамудың тілдік бірліктер мен ережелерге
әсері - әлеуметтік лингвистика мәселелері;
1. тіл және ойлау, адам ойының тіл арқылы көрініс табуы, тілдің
эмоционалды-экспрессивтік ерекшелігі – психолингвистика мәселелері;
1. этнос болмысы және тіл әлемі - этнолингвистика мәселелері;
1. тіл мен мәдениет ұғымдарының сабақтастығы – лингвистикалық
мәдениеттану негіздері;
1. тілдің танымдық қызметі – когнитивті лингвистика ұстанымдары.
“Көпшілік назарын өзіне аударған Қазақстандық лингвистиканың
өзекті мәселелері қатарында әр түрлі бағыттардың әдістемелік және
онтологиялық негіздерін пайымдап түсіну, соның ішінде әлеуметтік
лингвистика, этнолингвистика секілді интегралды салаларға, ат қою
теориясына, когнитивті лингвистика, лингвосемиотика, лингвистикалық
семантика, сөйлеу актілерінің теориясы мен мәдениаралық қатынас
проблемаларына және т.б. көңіл бөлу аталып келеді” [2; 5-б.],- деп тілші
Э.Д.Сүлейменова атап көрсеткендей, қазақстандық тіл ғылымы лингвистиканың
маңызды проблемаларын шешуге зор үлес қоса отырып, тіл білімін жеке дара
емес, өзге ғылымдармен тоғысқан бірлікте қарастыру арқылы таза формалық
тұжырымдармен қатар, тілге пәлсапалық, логикалық, танымдық сипаттама беру
мүмкіндіктерін де қарастырды. Демек, бұл кезде тілдің қатысымдық
қызметімен қатар оның аккумулятивті негізін немесе алуан түрлі
мәліметтер мен деректерді жинақтайтын, қоғамдық тәжірибелер мен білім-ғылым
қорларын құрайтын өзгешелігін сұрыптау қажеттілігі ерекше өзектеле бастады.
Соның арқасында тілді материалдық әрі рухани мәдениетті қалыптастырушы
құрал ретінде жан-жақты зерттеу принциптері дүниеге келді. Әр ұрпақ өзіне
жеткен мұраны толықтырып, нығайту негізінде тілдің уақыт пен заман
талабына сай келетін қоғам, ғылым, мәдениет, өндіріс қажеттіліктерін өтер
қабілетін де назардан тыс қалдырмайтындықтан, ғалымдар тілді қоғамдық
құбылыс ретінде, ал тіл білімін қоғамдық ғылым ретінде қарастыру керектігін
дәлелдей түсті. Қазір ақпараттар заманы, ақпараттық қоғам өмірде жаңа
үрдістерге жол ашты, шешендіктің жаңа түрін туғызды. Қазіргі шешендіктің
басты міндеті – ұлттың рухани мәдениетін бойына сіңірген, қоғамдағы
өзгерістерді ақыл-ой зердесінен өткізіп, ой қорытындысын жасай білетін,
өзіндік көзқарасы қалыптасқан, көпшілік алдына шығып шешіліп сөйлеп, өз
пікірін саналы қорғай алатын, жұртшылыққа ой тастап, іске жұмылдыра алатын
қабілетті адамдарды қалыптастыру [2; 4-б.] болып табылатындықтан, тілдің
қоғамдық-әлеуметтік принциптерін анықтау, адам ойының әрекеті, үздіксіз
тануы мен пайымдауының келбеті іспеттес психофизиологиялық, пәлсапалық
өлшемдерін қалыптастыру қазіргі лингвистикалық ізденістердің өзгеше лебін
құрау үстінде, сондықтан адам мен қоғам ұғымдарынан туындайтын, олардың
өмір сүру, әрекет ету тәсілі болып табылатын тіл лингвистердің
еңбектерінде, ең алдымен, қоғамдық фактор ретінде және оның маңызды
құрамды бөлшегі есебінде әрі халықтық танымның ажырамас белгісі ретінде
пайымдалып талданды. Сөйтіп, дәстүрлі жолдың жалғасын құраған бұл
зерттеулер заман талабына сай жаңарып та, жаңғырып та отырғандықтан,
маңызды да өзекті тұжырымдамаларды таза когнитивті түйіндерден гөрі,
тілтанымдық этюдтер қатарында зерделеген дұрыс деп қорытындыладық,
өйткені ғалым Ә.Қайдардың айтуына қарағанда, этюд дегеніміздің өзі
түсініктемелер, анықтамалар, мағлұматтар, топшылаулар тізбегі болып
табылады. Басқаша айтқанда, тіл мен таным байланысын өз тұжырымдарына арқау
ете отырып, аталмыш кезең зерттеушілері қазақ тіл білімінде когнитивті
ізденістердің өзектелуіне, танымдық ұғымдардың ғылыми айналымға енуіне және
тілтанымдық деректердің жан-жақты зерделенуіне көп үлес қосты. Осыған
орай, қазіргі қазақ тіл ғылымының жан-жақты дамуын, теориялық негізде
өркендеп өсуін қамтамасыз етіп отырған ғалымдардың еңбектеріне мән беру
аса қажет. Ол үшін тілтанымдық ізденістердің негізгі теориялық
тұжырымдарын айқындап алған дұрыс. Ондай мәселелер қатарын:
1. Лексикалық бірліктер – таным көрсеткіші;
1. Тілдік норма – танымдық заңдылық;
1. Тілдік қор – танымдық жады қызметінің нәтижесі;
1. Тілдегі тәжірибе мен таным бірлігі – лингвистикалық мәселе
деген түйіндер уәждеді.
1.1 Лексикалық бірліктер – таным көрсеткіші
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап дүниеге келген зерттеулердің
басым көпшілігі танымдық ұғымдарды жан-жақты қолдануымен, лингвистика
мәселелерін экстрафакторлар негізінде түсіндіруімен және тілдік материалды
антропологиялық және ғаламдық деректер арқылы меңгере талдауымен көзге
түседі. Тілді тек қарым-қатынас құралы ретінде ғана емес, барша ақпараттар
мен хабарлар жиынтығы, адамзат тіршілігінің негізі, тәжірибе мен білім
арнасы, таным өзегі деп қарастырған ғалымдар оның сөздік қоры мен сөздік
құрамын, стильдік тармақтарын, тарихи дереккөздерін, грамматикалық
бірліктерін әрі мағына мен пішін бірлігі тұрғысынан, әрі ұғым мен таным
арақатынасы негізінде дәйектеп көрсете білген. Аталған тілдік
проблемалардың ішінде әсіресе тілдің лексикалық қабаты танымдық
ұстанымдармен жиірек уәжделіп айқындалып отырған, себебі заттар мен
құбылыстардың табиғатын танып қабылдау алдымен сөздің мағыналық өрісіне,
ұғымдық аясына зер салудан басталары ақиқат. Тіл адам баласының қол жеткен
табыстарын сөздер арқылы көрсетеді. Әрбір тілдің сөздік құрамындағы сөздер
халықтың басынан өткен ұзақ сонар тарихын, оның саяси-әлеуметтік өмірін,
тұрмыс-салтын, күнкөріс-тіршілігін, мәдени-рухани өмірін, бүкіл
экономикасын айнытпай айқын бейнелеп бере алады. Сөз байлығында біздің
барлық біліміміз, ойымыз, идеямыз, ұғымымыз сақталған [6; 6-б.],- деп
ғалым Ә.Болғанбаев атап көрсеткендей, лексикалық бірліктердің қоғамдық
сипаты мен когнитивтік қызметі оның кез келген халықтың тыныс-тіршілігімен
үздіксіз байланысын түсінуге көмектеседі. Тілтанымдық зерделеудің негізгі
нысаны осы лексикалық арналарға бағыттала отырып, сөз табиғатын
түсіндіруге, оның танымдық тарихын, уәжделу ерекшелігін жоғары бағалауға
негізделеді. Сөз дыбыстық құрамнан жасала отырып, зат, құбылыс, іс-қимыл
жайында жалпыға түсінікті, қоғамдық дәрежеде қалыптасып, қауым таныған
ұғымды (мағынаны) білдіреді [6; 67-б.] деген пікірді нық ұстанған
Ә.Болғанбаев өзге лексикалық мәселелерді сөздің ұғымдық және мағыналық
шеңберімен сабақтастыра зерттеді. Осы мақсатта сыртқы дүниенің құрамды
бөліктері мен өзіндік даму заңдарын да ескерусіз қалдырмады, керісінше,
тілдік құралдардың бастауы ретінде жоғары бағалап, тіл мен танымның
байланысын маңызды тілдік мәселелерді шешуге арқау етті. Ұғым –логикалық
категория, ойлау процесінің нәтижесі, ал сөз – тілдік категория. Бұл
екеуінің арасында тығыз байланыс бар. Логикалық ұғымның тіл жүйесіне қатысы
сөз арқылы іске асады. Ұғым дегеніміз – шындық өмірдегі зат, құбылыс, іс-
әрекетке тән басты белгілердің адам санасында жинақталып, қорытылып
берілген бейнесі. Адам санасында ең алдымен сезім мүшелері (есту, көру,
дәм, иіс сезу) арқылы қабылдауға болатын нақты, деректі заттар мен
құбылыстардың бейнесі қалыптасқан [7; 69-б.] секілді тұжырымның астарында
да сол байланыстың мүмкіндігі мен қажеттілігі көрініс тапқан. Ғалым
тілтанымдық элементтердің алдымен деректі сипаттағы көрсеткіштеріне зер
салса, екінші кезекте оның күрделі сатысын құрайтын әрі субъективті
қабілеттердің араласуымен уәжделетін фактілеріне, анығырақ айтқанда,
дерексіз заттар мен құбылыстарға, мән берді. Сөйтіп, оларды адамның ойлау
қабілетінің дамуымен, адамның санасында сезім мүшелерімен білуге
болмайтын, тек түйсік сезімі арқылы қабылданатын өзгешелігімен сипаттап
берді, осы мақсатта ғалым жады қызметін де, адамның ұқсату, салыстыру
әрекеттерін де өзектеді.
Тіл өнері үлгілерінің дамуын сол тіл арқылы адамзат қауымының асыл
арманын, ақыл-парасатын, өмірлік тәжірибесін, дүниетанымын ұрпағына ғибрат
етіп ұсыну әрекеті [8; 8-б.],- деп түсіндірген ғалым Ә.Қайдар
тәжірибе, тағылым, зерде, сана ұғымдарының табиғатын тілтанымдық
зерттеулердің маңызды бөлшегі деп тұжырымдады. Тіл табиғатын, оның қызметін
жоғары бағалаған автор оны адам, қоғам, табиғат ұғымдарының бастауы деп
қарастырды, сондықтан тілдік зерттеулердің маңызды бөлшегін құраған, ойлау
мен қабылдау, таным мен пайымдау әрекеттеріне жүгінген автор тұжырымдары
терең этнофилософиялық астармен, тарихи деректерге сүйенген нақтылығымен
және адамзат табиғатын ашып тануға бағытталған маңыздылығымен
сипатталады. Ғалым тарихи дамудың нәтижесін құрайтын этнолингвистикалық
ұғымдар мен бірліктер табиғатын зерттеуді мақсат ету арқылы қазақ тіл
білімінде жаңа лингвистикалық бағыттың өзектелуіне себепкер болды. Ол
туралы автор Тіл әлемінің өзіндік табиғатын, даму заңдылықтарын толық та
жан-жақты зерттеу барысында іштей жіктеліп, дүниеге келген
социолингвистика, психолингвистика, статолингвистика, паралингвистика
іспеттес этнолингвистика да – этностаным мен тілтаным ғылымдарының
ортақ проблемасы шеңберінде тоғысу нәтижесінде пайда болған жаңа сала,-деп
түйіндеді. Этнос болмысын айқындайтын арналар мен этюдтарға тоқтала
отырып, ғалым тілді танымның, психологиялық қабылдаудың, әлеуметтік
қалыптасудың кілті деп бағалады. ...белгілі бір тілдің лексикасын
жалпылама емес, нақтылы бір халықтың азаматтық тарихына байланысты, сол
халықтың мәдениетіне, дүниетанымына, салт-сана, әдет-ғұрпына т.б.
экстралингвистикалық факторларына қатысты зерттеу керектігін ескерген
тілші халықтың рухани бастауын тілден өрбіте отырып, ғылыми тұжырымдарын
пәнаралық сабақтастық нәтижелерімен дәйектеді. Тіл білімін этнографиямен,
этимологиямен, диалектологиямен байланыстыра зерттеген тілші ғылымдардың
бір-біріне мұқтаж болатын тұстарын сөз етті. Этнографиялық заттық
бағалылықтардың мән-мағынасын саралау, күңгірттенген бірліктердің мәнін
ашып, жасалу мотивтері мен қолданыс шеңберін айқындау және т.б. осы сынды
міндеттер негізінде тілші қазақ этнолингвистикасының өзіндік сипатын
тұжырымдап, оның негізгі мақсатына Қазақ этносының ұлттық бейнесін,
өзіндік болмысын толық та түбегейлі түрде оның тіл байлығы – тіл әлемі
арқылы ғана жан-жақты танып-білуді әрі Тіл әлеміндегі этнос бейнесін тек
лексика қорының жиі қолданылатын үстіңгі қабатындағы мағыналық бірліктер
негізінде ғана емес, сонымен қатар оның төменгі қабаттарына, қойнау-
қолаттарында тұнып жатқан [бүгінде сирек қолданылатын] сөз маржандары
арқылы да жаңғыртуды жатқызды. Тілтанымның тарихи пәлсапалық негіздерін
айғақтаған тілші тілдік құралдардың өткен өмір мен бүгінгі болмысты танып-
білудегі логикалық, философиялық, дүниетанымдық, эстетикалық, тағылымдық,
прагматикалық, этнолингвистикалық мәнін [6; 14-б.] зор бағалады, сондықтан
адам баласына тән асқақ ой, тегеурінді тұжырым, кешенді ақыл, дара біткен
даналық – бәрі-бәрі, сайып келгенде, тауып айтылған сөз арқылы ғана әр
қырынан жарқырап көріне алады [6; 16-б.],- деп есептеді. Ғалым
зерттеулерінде ұлттық логика, ойлау жүйесі, төл даналық қоры, рухани
мүмкіншілік, дүниетанымды уағыздау [6; 31-б., 24-б.] секілді ұғымдық
тіркестер арқылы ұлт даналығын қалыптастыратын маңызды шарттар
сұрыпталды. Автор ...ұлт даналығы тек сол ұлттың өз тілінде, өз ортасында
және өз данагөй-ақылмандары арқылы ғана қалыптасады [6; 41-б.],- дей
отырып, тарихи шежіренің ерекшелігін сол этностың даму процесін,
қоғамдық-әлеуметтік өмірін, рухани-мәдени құндылықтарын, өріс-қонысын т.б.
тарихи танымдарын сөз етумен [7; 4-б.] байланыстырды, яғни тілдік
фактілермен этнотанымдық деректердің сабақтастығы арқылы қазақ тіл
біліміндегі тілтанымдық теорияның халықтық негіздерін өзектеуге мүмкіндік
берді.
Таным адам табиғатына негізделген, қоршаған әлем заңдылықтарынан нәр
ала қалыптасқан күрделі де маңызды құбылыстардың бірі болғандықтан,
когнитивистер тілдік зерттеулерді әлемдік бейнемен, жанды-жансыз
құбылыстармен, нақтылы-абстрактылы ұғымдармен байланыстыра дәйектеу
қажеттігін және сол арқылы жасалатын модель үлгілерінің деректанымдық мәнін
атады, логикалық танымның дедуктивті-индуктивті амалдарына да осы мақсатта
жүгінді. Тілші Р.Сыздықтың танымдық талдауларында да картина, әлем,
қалып секілді сөздердің идеялық мазмұнын басшылыққа алған үзінділер орын
алған. Автор заманының әлеуметтік картинасы, нақты картинаны беру,
әсемдік әлемі [8; 66-б., 71-б., 14-б.] сынды тіркестерді қолдана отырып,
өмірлік тәжірибені адамның танымдық қабылдауымен, тілдік қорымен, ойлау
әрекетімен байланыстырды, сол арқылы тілтанымның өзекті мәселелерін
дәйектеді. ...көркемдікті беруде жазушы ана тілінің ғасырлар бойы
қалыптасқан, белгілі бір бояумен айтылатын теңеулерін де қолданады.
Солардың қалыбымен (моделімен) өзі де жаңа теңеулер ұсынады. Қалыбы дегенде
теңеулердің жасалу тәртібі сияқты моделі ғана емес, теңеуге алынатын
материалдық (зат, құбылыс, ұғымдардың) көзін айтамыз. Мысалы, М.Әуезовтің
алғашқы әңгімелеріндегі теңеулердің дені қазақтың айналасын қоршаған
табиғат көріністерінен, күнделікті зат-бұйымдарынан, тұрмыс-салтынан, мал
бағу, көшіп-қону сияқты тіршілік әрекетінен алынады деген үзіндіде автор
танымдық процестің барлық сатыларын тілдік талдауға арқау етті. Біріншіден,
қоршаған ортаның тілдік құралдарды, сөздік қорды қалыптастырудағы маңызы
аталса; екіншіден, тілтанымдық модельдердің материалдық негізін анықтау
арқылы жеке тұлғалардың объективті шындықты қабылдаудағы субъективті
өзгешелігі сараланды. Тіл мен таным негіздерін жеке тұлғалардың
психологиялық әлемі, қоршаған ортаны қабылдау өзгешелігі тұрғысынан
сипаттаған тілші зерттеулерінің көлемді бөлігі ақын-жазушылардың
шығармаларын талдауға бағытталғандықтан, ғылыми тұжырымдар көп жағдайда
жеке қаламгерлер мен тіл мамандарының танымдық әрекеттерін сабақтастыра
дәлелдеуге негізделген. Суреткер тілін танудың біз бармаған қырлары әлі де
аз емес екенін айтамыз, ол қырлар (зерттеу аспектілері) жеке танымдық
ізденістермен қатар, көркем тілдің жалпы теориялық мәселелеріне де қатысты
болатынын және айтамыз. Бұл – алдағы шаруалар... [8; 6-б.],- деп ғалымның
өзі атап көрсеткендей, автордың ғылыми және танымдық мақсатпен жазылған
[8; 8-б.] еңбектері қазақ тіл білімінің когнитивтік көкжиектерін анықтауға
көмектесіп қана қоймайды, сонымен қатар әлемдік лингвистиканың да
болашақтағы мақсат-міндетін танымдық бағытта саралауға мүмкіндік береді.
Тілде де әзір бейнелеу құралдары, халықтың қаншама ғасыр бойында әр
түрлі құбылысты өз ара салыстыра суреттеу, бір-біріне теңей сөйлеу
тәжірибесінің, ойды тыңдаушыға әсерлі етіп, көркем түрде жеткізу дағдысының
нәтижесінде қалыптасқан тіркестер, афоризмдік орамдар, контексте емес,
тіпті жеке тұрғанда да экспрессиясы айқын сөз де, сөйлем де мол [9; 18-б.]
болатындығын негізге алған Е.Жанпейісов зерттеулеріндегі тілтанымдық
деректердің дені тарихи-этимологиялық барлау [9; 157-б.] арқылы тіл мен
халық ұғымдарының ажырамас бірлігін анықтауға бағытталған. Тілдік бірліктер
табиғатын этнотанымдық қабылдаудың нәтижесі деп дәйектеген ғалым
М.Әуезовтің Абай жолын сарқылмас этнографизмдердің, халықтық дәстүр мен
мәдениеттің көзі тұрғысынан зерделеп, рухани қазынаның [9; 8-б.]
ұрпақтан ұрпаққа берілер құнарлы арнасы [9; 11-б.] деп есептелетін
құндылықтар мен эстетикалық байлықтар жігін ұлттық болмысты қалыптастырушы
алғышарттар ретінде түсіндірді. Оған дәлел ретінде зерттеуші
антропонимдердің қолданылу ерекшелігіне назар аударды. Айталық, АЖ - да
тікелей кейіпкер ретінде қатысқан төрт жүздей адамның аты кездеседі, -
дей отырып, Е.Жанпейісов Нұрғанымның лақап атына төмендегідей талдау
жасады: Құнанбай Нұрғанымды өз атымен, Нұрғаным деп атамаған, Қалмақ деп
кеткен...қалай түсінуге болады? Әлде ол қалмақ деген этнониммен байланысты
ма? Бұл ретте қалмақ этнонимі жөніндегі мына бір пікірді еске салғымыз
келеді. Хальмг, халимаг, хлдиман этнонимі смешанный дегенді білдіреді
(Дарбакова). Осыған жуық мағына АЖ-да Нұрғанымның лақап аты түрінде
келтірілген Қалмақ антропонимінде де бар сияқты. Олай дейтініміз: Нұрғаным
– тобықты ішіне Түркістан жақтан келіп сіңген Бердіқожа дейтін қожаның
қызы. Құнанбай...Қожа мен Тобықтының араластығын ескерген болар [9; 148-
б.]. Адамның тану, салыстыру, бақылау сынды әрекеттеріне негізделетін
мұндай тұжырымдар, біріншіден, физиологиялық даму мен психологиялық
қабылдаудың жемісін құраса; екіншіден, әр дәуірдің өз келбетін айғақтар
әлеуметтік-мәдени нормалардың көрсеткішіне айналып отыр. Бұл тектес
мысалдар жұмыста молынан кездеседі, сол себепті халықтың қоғамдық дамуын
сипаттайтын тілдік амалдар қазіргі когнитивтік ұстанымдарды дәйектеп қана
қоймайды, сонымен қатар оның негізгі танымдық қорын да қамтамасыз ете
алады. Е.Жанпейісовтің еңбектері өзінің теориялық деңгейімен, бай
этнографиялық материалымен, кең ауқымды салыстырмалы, этимологиялық
талдауларымен ерекшеленеді [10; 10-б.],- деп тілші Ж.Манкеева атап
өткендей, ғалым зерттеуінің екінші тарауында шығармаға арқау болған көне
және қазір сирек қолданылатын құбылыстар жан-жақты талданып, жинақталған.
Тілді, оның әдеби түрін де халық жасайды [11; 5-б.] деп
көрсетілгендей, тілдік дәстүр [9; 18-б.] мәселесі, оның этнотанымдық
өзегі тілшілер назарына ерте кезден іліккен, сол себепті зерттеушілер әдеби
шығармалар тілін зерделеу барысында да, сөз өнері үлгілерін талдау кезінде
де, баспасөз тілінің ерекшелігін жүйелеу арқылы да рухани қазына,
құнарлы арна, ішкі қор, тіл қоры, мирас [9; 8-18-бб.] сынды
ұғымдарды жиі қолдана отырып өзектеді, өйткені К.Аханов Халықтың ерте
кездегі әдет-ғұрпы, тұрмысы жайындағы этнографиялық ұғымдардың атаулары
(сөздер мен сөз тіркестері) тарихи сөздіктер мен тарихи шығармаларда
сақталып, олар жайында мағлұмат береді...тіл – солардың бәрін ұзақ
замандардың бойында ұрпақтан ұрпаққа жеткізген және сақтап қалған
құралдардың бірі [2; 24-б.],-деген еді. Осыған орай, Е.Жанпейісовтің
М.Әуезовтің Абай жолы эпопеясының тілі атты еңбегі де маңызды
этнографизмдерді топтауға, олардың мән-мағынасын түсінуге әрі қолданылу
шеңберін тарихи өрлеу кезеңдерімен сабқтастыруға мүмкіндік беріп отыр.
Абай дәуірінің тілдік ерекшеліктерін көркем ой тәжірибесінің [9; 48-б.]
қажеттілігімен туындаған нормалар мен заңдылықтар деп бағалаған тілші
байырғы тіл құбылыстарынан көбірек байқалатын этнотанымдық әрекеттер
қатарында әрбір халықтың мәдениетінің, өнерінің, көркем ой тәжірибесінің,
рухани-эстетикалық байлығының өзіндік ерекшеліктерін, ұлттық сипатын [9;
18-б.] атады. Ғалым эпопеяда кездесетін этнографиялық тіл құбылыстарын,
шығыс дәстүрін, өлшем, мөлшер мәнін білдіретін тіркестерді, санға,
есеп қисап түріне байланысты тілдік бірліктерді т.б. жинақтай отырып,
қазақ халқының танымдық болмысын айқындайтын тілдік құралдардың маңызын
өзектеді, сөйтіп, антропоним, этноним, топонимдерді тарихи-этимологиялық
барлаудың [9; 157-б.] нысаны етті. Нәтижесінде, шығарманың ...қазақ
халқының тілдік қасиетін, қазақ тілінің халықтық қасиетін көрсететін [9;
157-б.] екі жақты құндылығы айқындалып, елдің ұлттық психологиясын
дәйектейтін деректер топталып, тұжырымдар жасалды. Мысалы, зерттеуде ай
аттары жан-жақты қарастырылып, танымдық бақылау мен қабылдаудың негізін
құрады. Е.Жанпейісов: ...айдың атын дәл осындай түрде атау түркі
тілдерінде жалпы бұрыннан бар, дәстүрлі құбылыс [9; 137-б.],- дей отырып,
Отамалы деген ұғымның этнографиялық сипатын сұрыптау барысында дәстүр
мен таным мәселелеріне зер салды: Отамалы - көкек айының он бірінде
кіріп, он жетісінде шығады...Желсіз, борансыз өтпейді. Қыстың ең соңғы зәрі
сонда... [9; 137-б.]. Немесе сан мен есепке қатысты тіркестер де халық
жадында сақталған белгілі бір әрекеттерді яки талғамдық қабылдауды
өрнектейді. Тоғыз – тоғыз сый, екі тоғыз айып, бас тоғыз, екінші тоғыз,
ешкі тоғыз... сынды ұғымдардың әрқайсысы халықтың салт-дәстүрімен, әдет-
ғұрпымен тығыз байланыса келе, ұрпақтан ұрпаққа берілетін құндылықтарды
дұрыс ұғына білуге ықпал етеді. Осы қатарда ғалым қойтұяқ, тайтұяқ
сөздеріне де анықтама бере отырып, заң нормаларын айғақтайтын этникалық
көріністерге шолу жасады. Мәселен, ...тұяқ көне сөзі қырғыз тілінде малды
бөтен бір жерде жайғаны, не айдап өткені үшін берілетін ақы дегенді
білдіреді...Тұяқ қат – малды бөтен жерде жайғаны үшін, тұяқ от – малды
бөтен жермен айдап өткені үшін білдіреді... [9; 136-б.] сияқты тіркестер
соның дәлелі. Халықтық танымның өзгеше үлгісін уақыт, қашықтық өлшемімен
байланысты тіркестер мен фразеологизмдер де құрайтындықтан, ғалым олардың
өзіндік жіктемесін жеке топтап берді, оларға ет асым мезгіл, сүт пісірім,
шай қайнатым, сойыл салым жер, түстік жер, төстіктей жер, атшаптырым жер,
құнаншаптырым жер, қозы-көш жер, қозы өрісіндей жер...бие байлаған кез,
биенің бас сауымы...түйе көш жер... секілді ұғымдарды жатқызып, Алыс пен
жақындық жөніндегі өлшем әр еңбекте әр түрлі айтылады. Мысалы, түйе көш жер
тіркесі тегіс, жақсы жолда елу шақырымдай жер алуға болатынын білдіреді
(Бичурин)...М.Әуезов өлшем, мөлшер мәнін білдіретін бұлардан басқа да
этнографиялық сипаттағы біраз тіркестер қолданады, мысалы: кесек киіз, бір
туырлықтық киіз, найза бойы, арқан бойы,... намаздыгер шақ ... ұлы сәске,
құрама бесін, кіші бесін... [9; 135-б.] деген талдау ұсынды.
Лексикалық бірліктердің танымдық мүмкіндігін сұрыптау мақсатында
ғалым төрт-түлік малдарына қатысты айтылатын сөздерге талдау жасады,
олардың халықтық дүниетаным ұғымымен байланысын анықтады әрі мәнмәтінде
қолданылу сипатына орай қабылдану, бағалану өзгешелігін дәлелдеді [12].
Қадім заманнан халқымыздың дүниетанымында төрт түліктің әрқайсысының өзіне
бөлек ата-бабасы болған-мыс деп айтылады. Этнологтар, фольклористер оны
әдетте олардың иесі, пірі, бақташысы деп түсіндіреді [12; 28-б.],-
дей отырып, Е.Жанпейісов Қамбар ата сөзінің мән-мағынасына, халық
жадында сақталар образына зер салды. Мәселен, Қамбар эпостарда жылқы пірі
ретінде аталады...Эпостарда бейнеленген Қамбар бейнесі саманизмнің табиғат
дүниесіндегі әр қандай құбылыстың иесі болады. Әр қандай құбылысты өзінің
тәңірі билейді деген көзқарасына жуықтайды деген тұжырым негізінде
зерттеуші оны ең ескілікті дәстүр [12; 29-б.] тұрғысынан зерделеді.
Аса құнды танымдық деректер тіл ғылымының ономастика саласында да
шоғырланғанған. Адамның есімі, ру, тайпа, халық, ұлт атаулары, жер мен су,
аспан мен ғалам аттары туралы зерттеулер де когнитивтік тіл білімінің
негізін қалауға ат салысып келеді. Бұл ретте Т.Жанұзақов еңбектеріне
назар аударған дұрыс. Антропологиялық танымның, этнографиялық қабылдаудың,
тарихи археологиялық дамудың жемісін құраған аталмыш ізденістер ғылымның
әр саласынан мәлімет беретін қыруар мол материалдар көзін құрай отырып,
...көп салалас, аралас ғылым қатарына қосылатындықтан [13; 93-б.], оның
маңызды тармағы адамзат болмысын айғақтайтын фактілерден бастау алған.
Қазақ есімдерінің тарихы [1971], Кейбір адам есімдерінің жазылуы туралы
[1961], Ономастикадағы жергілікті тіл ерекшеліктері [1965], Қандай
есімді ұнатасыз? [1968], Есімдер сыры. Тайны имен [1974],
Космонимдердің лексика-семантикалық ерекшеліктері [1978], Қазақстан
географиялық атаулары. Алматы облысы [2005] және т.б. осы сынды ғылыми
еңбектер мен мақалалардың авторы ретінде қазақ тіл білімінде ат қою
теориясының қалыптасу, даму жолдары мен өзіндік ұстанымдарын өзектеген
ғалым халық танымындағы әдет-ғұрып, салт-сана,..рухани
мәдениет...қоғамның даму барысы, оның идеологиялық жағдаяттарының тарихи
көрінісі...Сонымен бірге белгілі бір дәрежеде, олардың тегі, тұрған мекені,
қайда қай кезде өмір сүрген мезгілі... [13; 90-91-бб.] секілді
көрсеткіштердің өзектілігіне зер салды. Соның негізінде алынған
мәліметтерді тіл тарихы үшін аса қажетті, құнды материал деп бағалап,
тілтанымдық арналардың маңызды бөлігіне айналдырды. Кез келген атаудың
астарында адамның әлемді қабылдау, бағалап пайымдау нормалары жататынын
ескерген зерттеуші әр бірлікті, ең алдымен, адамзат тарихымен, этнос
ғұмырымен сабақтастыра талдады.Авторлық тұжырымдардың әрқайсысы халықтың
сан ғасырлық тарихымен тікелей байланысқан [13; 96-б.]. Көпшілікке танымал
болған адам есімдерінің антологиясымен қатар, Т.Жанұзақов зерттеулері аспан
денелері мен ру, тайпа, халық аттарының да шығу, пайда болу уәждерін жан-
жақты зерделеген. Тілші топонимика, антропонимика салаларымен бірге
этнонимика ғылымының да даму бағыттарын анықтап, өзекті тілдік мәселелерді
саралады. Әрбір қоғамдық дәуірде өмір сүрген ру, тайпа, тайпалық одақ,
халық, ұлт аттарын арнайы зерттейтін ономастиканың бір бөлімі [13; 92-б.]
болып табылатын бұл ғылыми бағыттың өзге салалармен байланыса отырып,
география, этнография, тарих, археология, антропология [13; 93-б.]
деректерін ұштастыратындығына ерекше зейін қойған ғалым Мағынасы да, шығу
төркіні де бимәлім кейбір этнонимдерді тілдік тұрғыдан зерттеп, анықтау
барысында олардың тұңғиық сыры, құпия жайы айқындала түсуі шүбәсіз...әрбір
этнонимнің шығу, пайда болу тарихын анықтау барысында да күтпеген
жаңалықтарға кездесіп қалуымыз мүмкін. Өйткені әрбір есімді қоятын да,
атайтын да халықтың өзі... [13; 96-б.],- деп атап көрсетеді. Олай болса,
...әрбір ру, тайпа атында, белгілі дәрежеде халық тілінің, мәдениеті мен
әдет-ғұрпының түрлі дәрежеде ізі мен бедер белгісі барын негізге алсақ,
авторлық қолданыстағы тілдік материалдардың танымдық қағидаттармен тығыз
қарым-қатынас құрайтындығын да байқауға болады.
Тайпалардың әрқайсысы өзіне тән және басқа тайпалармен көршілес
аймақтарда болғаны, сөйтіп, ортақ шаруашылық, экономикалық, мәдени өміріне
сай сөйлеу тілінің біркелкі дамып отырғаны да анық. Мұның басты себебі
олардың рухани, мәдени және туыстық, территориялық тұтастығының бірлігінде
еді. Кең-байтақ территорияны ен жайлап жатқанмен көшпелі қазақ елі көрші
тайпалармен үнемі берік қарым-қатынас жасап, ат ізін суытпай отырған [13;
100-б.],- дей келе, Т.Жанұзақов үйсін, найман, қыпшақ, қоңырат, жалайыр,
керей сияқты ірі тайпалар мен ашамайлы, балғалы, тарақты тәрізді ру аттарын
өзбек, қырғыз, татар, башқұрт, ноғай, қарақалпақ халықтары құрамынан
кездестіруге [13; 101-б.] болатынын көрсетеді. Бұл сәйкестікті ғалым сол
әр түрлі геграфиялық, әлеуметтік-мәдени факторлармен шартталған дәстүрлі
таным ортақтығымен түсіндіреді. Мысалы, тілші Қошқар мен текені қазақ,
қырғыз, түрікмен т.б. түркі халықтары ежелден қастер тұтып, қадірлеген.
Бұларға байланысты түрлі ертектердің тууы, халық қолөнерінің, ұлттық
өрнектердің кейбір түрлерінің қошқар атымен аталуы (мәселен, қошқар мүйіз,
қошқар бас), адамға Қошқарбай, Қошқар және Текебай деп ат қоюлары тегін
емес... [13; 104-б.],- деп тұжырымдады. Осы негізде этнонимдердің
арасында кездесетін тотем мағынасындағы сөздер мен лақап қойылған аттарды
да талдап өтті, олардың негізгі сырын түрлі әдет-ғұрып, әр қоғамдағы
тұрмыстық жағдаяттарға байланыстыра [13; 106-б.] дәйектеді. Тарихи-
лингвистикалық тұрғыдан талданған авторлық ізденістің тағы бір маңызды
бөлігін географиялық атаулар құрайды, өйткені Ғасырлар бойы алтын
қорымыздай сақталып, сарғайып жатқан сырға толы сол атауларды зерделей
зерттеп, халық игілігіне жарату абзал іс болмақ [44; 14-б.],- деп ғалымның
өзі өзектегендей, жер-су аттарының астарында елдің танымдық болмысын паш
етер өзгешеліктер көрініс тауып отырғаны, яғни ...емін-еркін кең далада
көшіп-қонып жүрген қазақтың ру, тайпалары өздері иемденген таулар мен шұң-
құз, жоталар, қыр, қырат, шоқы, төбелер мен жайлау, қыстауларға, өзендер
мен көл, көлшік, қайнар, бастау, тұма, бұлақ, сай, салалар мен жылға,
аңғарлар мен шатқалдарға үнемі ат қойып, айдар таққаны тарихи шындық [44;
16-17-бб.] болып табылады. Оның айқын айғағы ретінде Т.Жанұзақ Жетісу
өлкесіндегі атауларға лексика-семантикалық талдау жасап, біріншіден, қазақ
тілі мен шетел тілінен енген атауларды жіктеп көрсетсе; екіншіден,
атаулардың мағынасын басшылыққа ала келе, екі үлкен топтың даму сипатына
тоқталды. Олар: 1) қоршаған ортаның физика-географиялық қасиетін көрсететін
атаулардан; 2) адамдардың іс-әрекет, тұрмысы, қоғамдық өмірін көрсететін
топонимдерден жинақталды. Мысалы, алғашқы топқа ...табиғат көрінісі мен
ауа райына, өзен, көл, сулардың үлкен-кішілігіне, дәміне, өсімдіктер мен
жан-жануарлар атауларына байланысты ... [44; 32-б.] т.б. ономастикалық
бірліктер жатқызылды. Айталық, Алмаарасан, Алмалы, Алмалыбақ, Алматы...;
Талдықорған, Талды, Талдыбұлақ...т.с.с. Ал келесі топтың құрамды бөліктері
көшпелі өмір бейнелерін көрсетуіне, жер шаруашылығына, елдің қоғамдық
өмірі мен тұрмыс жайынан мағлұмат беретін [44; 33-б.] ерекшелігіне қарай
топталды: Жетіжол, Жүзасу; Егінсу, Жаңақұрылыс, Кеңдала; Мәдениет, Өрнек,
Біріншімай... Қорыта келгенде, қазақ тіл біліміндегі ат қою теориясының
қалыптасу, даму бағытын саралаған зерттеушілер Тарихи әр кезеңдегі жалқы
есімдер құрамы қоғамның бет-бейнесін айқындайтындықтан [14; 6-б.],
ономастикалық кеңістікті тілдік құралдар арқылы белгіленетін ақиқат және
қияли нысаналардың атаулары мен есімдері құрайды деп есептеді.
„Адам баласы дүниеге келгеннен кейін ең алдымен үш нәрсені тану керек:
бірінші өзін, екінші ғаламды, үшнші Алла тағаланы” [15; 154-б.] деп
есептеген ғалым Б.Сағындықұлы да „таным” ұғымын аса құнды талаптар
деңгейінде өзектеді, сол себепті ол адам баласының табиғи болмыс-бітімін,
қадір-қасиетін, қоршаған әлеммен байланысар өз дүниесін және Жаратушыны
тануға ұмтылған әрекетін анықтап зерделеу мақсатында „бес түрлі логикаға”
назар аударды. Айталық, „...диалектикалық логиканың формалды логикадан
әлдеқайда сапалы” [15; 32-б.] болатындығын ескерте отырып, тілші алғашқы
екеуін „қарапайым адамның логикасы немесе формалды яки адами логика” және
„оқымысты ғалымдардың логикасы не болмаса диалектикалық яки ғалама логика”
деп атады. Одан кейінгі кезекте „жаңылысу, қателесу жоқтың қасы” деп
анықталатын пайымдауларға „Пайғамбардың, машайықтардың, әулиелердің
логикасы, яғни діни немесе ислами логика” жатқызылды. Төртінші логика деп
„Аруақтардың, періштелердің, шайтандардың логикасы” танылып, ол „рухи
логика”деген атауға ие болды. Ең соңғысын автор „Алла тағаланың өз
логикасы. Ларуни (Жаратушы Раббы) логика” деп түсіндірді [15; 33-б.].
Аталған логикалық мәселелердің әрқайсысы, бір жағынан, адам баласына
қоршаған заттар мен құбылыстар, ұғымдар мен болжамдар туралы мағлұмат
жинауға мүмкіндік берсе; екінші жағынан, оның танымдық болмысын тереңнен
зерделеуге, ішкі әлемі мен сыртқы дүниесін тығыз қарым-қатынаста айғақтауға
және өзге тіршілік иелерінен өзгешелігін ұғынуға көмектесері анық. Адам
танымын бағыттайтын үш маңызды арнаға тоқтала келе, ғалым кез келген
„тіршілік иелерінің өз төңірегін бағдарлауы” арқылы жүзеге асатын бірнеше
танымдық сатыларға жіктеме жасады. „Адам өзін танып болғаннан кейін ғаламды
тану керек...Себебі, ғаламды танымайынша ешкім өмір сүре алмайды...Өзінен
өзге адамдарды тану, қоғамды тану – ғалам танудың құрамдас бөлігі” [15; 156-
б.],-деп атап көрсеткен тілші таным бастауын адамның өзінен өрбіте келе,
адамға тән қасиеттер негізінде „түйсік”, „қабылдау”, „елестету”, „ойлау”
сынды формаларға да жеке-жеке анықтама берді, санада қалыптасар ұғымды да
осы аталған бірліктердің ықпалымен, олардың өзара сабақтасу өзгешелігімен
пайымдады. „Ұғым адам санасында қалай қалыптасады? Дүние тану түйсіктен
басталады”,- деу арқылы зерттеуші оны „сезімдік танудың негізі” ретінде
қарастырды. Келесі сатыға адамның қабылдау қабілеті жатқызылды, оның
өзгешелігін „заттар мен құбылыстардың сезім мүшелерімізге тікелей әсер
еткенде - бүкіл белгілерінің біртұтас бейнеленуі” құрды. Бұл ретте ғалым
„адамда бұрыннан бар тәжірибе” мен „білімнің” атқарар қызметіне ерекше
зейін қойды. „Бұрынғы қабылдауларды қайта өңдеу мен жалпылаудың
нәтижесінде” танымның үшінші сатысы дәйектеледі, ол „елестету” деп аталады.
Авторлық талдаудың аса көлемді бөлігі „танымның жоғары сатысы” болып
табылатын „ойлау”мәселесіне арналды. „Ол сезімдік танымға негізделеді,
бейнелерге сүйенеді. Ойлау – ми қыртысында жүзеге асатын психикалық
процесс...Шындық өмірдегі заттар мен құбылыстардың, іс-әрекеттердің, тағы
басқалардың жалпы қасиеттерін, елеулі, маңызды белгілерін бейнелендіретін,
олардың арасындағы нақты байланыстар мен қатынастарды ашатын психикалық
процесті ойлау деп атайды” деген тұжырымға сүйене отырып, тілші ойдың
ұғымға ауысуын „жалпы және мәнді белгілер” негізінде, яғни ұқсастықтар мен
айырмашылықтар арқылы түсіндірді, сол арқылы сөздің пайда болу тарихына
да мән берді. „Ұғым дүниенің бейнесі ретінде санада өмір сүреді”,-деп
тұжырымдаған ғалым „дыбысталуды” „ұғымның таңбасы” ретінде, ал сөзді осы
екеуінің „әбден бірігіп, біте қайнасып, қоғамның сандаған ұрпақтарының
талқысына түсуі” тұрғысынан сипаттады, „ұғымдық мағына”, „сөздік мағына”,
„тілдік мағына”, „семантикалық мағына”, „денотаттық мағына” сынды терминдік
тіркестерді де адам мен қоршаған әлем, дүниедегі заттар мен құбылыстар
және „адамның сезім мүшелері”, олардың қарым-қатынасы негізінде дәйектеді.
Сөздің жеке тұруымен не қатынасқа түсуімен айқындалатын сөздік және тілдік
мағыналардан басқа, сыртқы және ішкі факторлардың әсерімен сұрыпталатын
семантикалық мағынаға да жете назар аударған тілші сөздің „...өзімізді
қоршаған дүниедегі заттарды, заттардың қарым-қатынасын, табиғат
құбылыстарын, іс-әрекеттерді, тағы басқаларды бейнелейтін” „негізгі
ядросын” денотаттық мағынамен байланыстырды, „материалды денотат” пен
„идеалды денотатты” да „шындық өмірдегі заттар мен құбылыстар” арқылы
айғақтады, нәтижесінде біріншісін „адам санасында өмір сүретін ұғымның
негізін жасаушы” деп, ал екіншісін „сөздің мағынасы арқылы білдірілетін”
өзгешеліктер ретінде анықтады. Зерттеуші „Сезім мүшелері арқылы
қабылданған түсініктер мида қорытылғаннан кейін заттың түпнұсқасына жуық
көшірме бейне пайда болады. Материалдық денотат дегеніміз осы...Мұндай
жағдайда адамның өмір тәжірибесі, білімі көмекке келеді. Сол зат туралы
адамзаттың түсінігі, білімі қаншалықты көп болса, көшірме бейне де сол
затқа жақын бола береді”, ал „Идеалды денотат ойдың бір элементі ретінде
материалды денотаттың құрамына енеді. Ол жалпыланып, нақты қасиетінен қол
үзіп, лексикалық мағынаның да құрамдас бөлегі бола алады...идеалды денотат
сөздің лексикалық мағынасын ақиқат дүниемен байланыстырады...”, -деп атап
көрсетті. Оған мысал ретінде „қасқалдақ” сөзін талдады. Естілгенде
„үйректің бір түрі деп түсінуін” идеалды денотатқа, ал ол туралы
жинақталатын „барлық білімді” материалды денотатқа жатқызу қажеттігін
ескерткен тілші екі мағынаның арасындағы байланысты күрделі танымдық
әрекеттің нәтижесі деп түсіндірді. Қорыта келгенде, ғалым Б.Сағындықұлы
адам мен қоршаған орта, табиғат заңдылықтарын сабақтастыра отырып, адам
санасында қалыптасар ұғымды да, оның көмегімен жасалар тілдік құралдарды да
танымдық әрекеттің салдары, оның сатылы дамуының көрінісі деп түсіндірді.
...әр халықтың басынан кешкен тарихы, бүкіл рухани, мәдени байлығы,
болмысы, дүниетанымы, өмір тіршілігіне, күнделікті тұрмысына қажетті
бұйымдары, әдет-ғұрпы, салт-санасы, талғамы т.б. қазақ тілінде сақталып,
тіл арқылы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады [10; 43-б.] ,-деп тұжырымдаған
ғалым Ж.Манкеева тілдік ізденістерін „мәдени лексиканың ұлттық сипатын”
зерделеуге арнады. Тілші семантикалық, морфо-семантикалық, тарихи,
этнолингвистикалық қағидаларға сүйене келе, тілде көрініс табатын
материалдық және рухани мәдениеттің белгілерін олардың қолданыс аялары мен
зерттелу тәжірибелері арқылы талдап көрсетті. Бұл мақсатта автор табиғат
пен адам арақатынасының ерекшелігіне, олардың ұлттық болмысқа әсер етер
сипатына, халықтың күнделікті тіршілігін қалыптастырар шарттарына назар
аударды, соның негізінде тілдік фактілерді уәждеп түсіндіретін сыртқы
танымдық себептерге көңіл бөлді. „Табиғат көрінісіне, жағдайына икемделу -
адамның негізгі бір қасиеті.Жүздеген ия мыңдаған жылдар бойы жалғасатын бұл
икемделу тек материалдық өндіріспен ғана байланысты емес, ол адамдардың ой-
өрісіне де әсер етеді” [10; 70-б.] деген пікірін зерттеуші көшпенділердің
өмір-салтымен („Көк тәңріге” құлшылық, фольклордағы мифологиялық
бейнелер...) дәйектеді. Адам психологиясын, оның „танымдық процесінің
дамуын”, „жеке басының көріністерінің” қалыптасуын [10; 71-б.], ең алдымен,
табиғатпен қарым-қатынасы, шаруашылық кәсібі арқылы өзектеген ғалым тілдік
құралдардың да ұлттық-мәдени „генезисін” „этнопсихология мен биосфера”
заңдылықтарынан өрбіте зерттеді. Осы орайда, тілші „халықтың көкірегі”,
„халықтың жады”, „ұлттық сезім”, „рухани дүние”, „халықтық психология”
секілді ұғымдардың маңыздылығын атап өтті.
Тіл мен таным байланысын автор тарихи қалыптасудың ажырамас факторы
деп қарастырды, сол себепті „...тарихи сілемдер ең алдымен қазақтың
ертедегі көшпелі өмірімен, мал шаруашылығымен, тұрмыс-салтымен...саяси-
әлеуметтік тарихымен байланысты көне тамырлы сөздер мен сөз
тіркестерінде...кездесетінін” [10; 16-б.] ескертті. Оған дәлел ретінде
Ж.Манкеева „қазақтың материалдық мәдениетке қатысты лексикасының қайнар
көздері” қатарында тарихи тақырыптағы көркем шежірелерді, ақын-жыраулардың
шығармаларын, қазақ ақындары туындыларын, фольклорлық мәтіндерді, тұрақты
тіркестер мен диалектілерді зерттеуіне нысана етті, нәтижесінде жинақталған
деректер негізінде оның лексика-семантикалық топтарын жіктеп шығарды.
Материалдық мәдениет лексикасына қатысты атауларды „реалий – ұғым – атау”
[10; 249-б.] үштігінің байланысымен дәйектеген тілші таным мәселесін уәж
ұғымымен ұштастыра отырып, „Көне тамырлы этнолексика – халықтың этномәдени
тарихы және тілдік процестері мен тілдік шығармашылығы туралы баға жетпес
„ақпарат” көзі. Себебі, заттардың атауларында адамның сезімдері, қабылдау
түйсіктері мен ұғымдары, күнделікті тәжірибесі мен тұжырымдары көрінеді”
[10; 263-б.] деген қорытындыға келді. Кез келген ғылым сияқты тілтаным
қағидаларының да өзіндік үрдіспен уәжделіп дамуын айғақтаған автор қазіргі
қазақ тілінің маңызды ұстанымдары қатарында когнитивтік негіздердің дамуына
ерекше мән беріп келеді, оларды тілдегі таным модельдерінің басты дәйегі
деп қарастырады. Тілші 1) қоғамдық тәжірибеге негізделу, яғни дәстүр
жалғастығы, танымның қазыналық сипаты; 2) таным модельдерінің символикалық
түрлері, яғни тілдің қызметі - ақпарат беру емес, бейнелеуге мүмкіншілік
жасау...Басқаша айтқанда – тіл арқылы бейнелілік пен дүниедегі шындықты
субъективті түрде, яғни символдар арқылы беру; 3) таным модельдерінің
жүйелі сипаты, сабақтастығы. Яғни ол – таным моделінің құрылымдарының
тұтасуы [16; 41-б.] сынды мәселелерді сабақтастыра отырып, танымның
күрделі табиғатын бір емес, бірнеше ғылымның ортақтасуы негізінде
шешілетін құбылыстарға жатқызады, сөйтіп, тілдік фактілердің когнитивтік
болмысын айқындайтын заңдылықтарды пәлсапа, этнография, мәдениеттану
заңдылықтарымен ұштастыра сипаттайды.
Қазақ еліне тән шешендік өнерін „халықтың болмысымен, рухани
күшімен”, оның „ой-өрісімен, дүниетанымымен, арман-мүддесімен” [17; 8-б.]
сабақтастыра сөз еткен авторлардың бірі – С.К.Сатенова. „Шешендік сөздер
халықтың өмірден алған тәжірибесінің жиынтығы, ой-тұжырымдарының
қортындысы, „тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні” тәрізді. Олардың
әрқайсысында философиялық ой және саналы логика мен жүйеліліктің
нәтижесінде пайда болған өзіндік тұжырым” [17; 12-б.] болатынын ескерген
ғалым оның қалыптасу, халық санасында орнығу тарихын, „...ортақ мұраға
айналу” жолын „өңдеуден” өтетін ұзақ үдеріс ретінде түсіндіреді. Тілші
зерттеуінің нысанын құрайтын қос тағанды фразеологизмдердің тақырыптық
топтары да сол халықтық қабылдаудың, ежелден келе жатқан аксиологиялық
бейнелеудің нәтижесінде пайда болған тілдік бірліктерге жатады. Мәселен,
табиғат құбылыстарын бейнелейтін сөздерден жасалған ҚТФ, уақыт және
кеңістік атауларынан жасалған; географиялық атаулардан жасалған; әлеуметтік-
қоғамдық өмірді бейнелейтін атаулардан жасалған және т.б. , сол себепті
зерттеуші фразеологизмдердің жасалуына негіз болар образдар әлемін
„халықтың ғасырлар бойы көңілге түйіп, сұрыптап жеткізген...тілдік
элементтері” деп анықтайды. Демек, „образ, фон, ассоциативті образды теңеу”-
барлығы, автордың сипаттауынша, „ми мен түйсіктің элементтері, логикалық
құралдары” [17; 119-б.] болып табылады. Нақтырақ айтқанда, образ дегеніміз
– „белгілі бір субъект, зат, құбылыстың адам санасында қалыптасқан бейнелі
көрінісі”, ал фон – „осы субъектінің негізгі ерекшеліктері...” (айталық,
„ай десе аузы бар, күн десе көзі бар...) [17; 120-б.].Олай болса, тілші
қазақ тілінің тұрақты тіркестері алдымен танымдық әрекеттің,” „адамның
ойлау қабілетінің”, „сана-сезімінің” өзгеше үлгісін танытады деп
тұжырымдайды.
Ғалым Г.Смағұлова: „Тіл білімінде қазақ ұлтының таным парасатын,
Жарық дүниені танудағы көркемдік көк жиегін, ой-қиялын жаңа ғасыр
табалдырығында тұрған жас буын, келер ұрпақ алдында ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz