Жеңіл жаза көзделетін қылмыстар
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Қылмыстық жазаның түрі ретінде өлім жазасының пайда
болуы мен даму тарихы
1.1 Өлім жазасының ежелгі дәуiрден қазіргі кезге дейінгі
дамуы ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Ресейде өлім жазасын қолдану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Қазақстан тарихындағы өлім жазасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2. Қазақстан Республикасында өлім жазасын қолданудың қылмыстық-құқықтық
аспектілері
2.1 Өлім жазасы қылмыстық жазаның ең ауыр жаза түрі
ретінде ... ... ... ... ... ..25
2.2 Өлім жазасы түрінде жазаны
орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3. Қылмыстық жазаның түрi ретінде өлім жазасын алып
тастаудың адамгершілік-құқықтық себептері
3.1 Өлiм жазасын алып тастаудың жақтастары мен қарсы
жақтарының аргументтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...48
3.2 Қазақстан Республикасындағы өлім жазасын алып тастаудың
халықаралық қылмыстық құқығы және құқықтық
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... .54
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 59
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
Кіріспе
Өлім жазасы... Қазіргі таңда қылмыстық-құқықтық, саяси, адамгершілік
және әлеуметтік психологиялық мәселелерге баға беруде ең бір өзекті
мәселелердiң бірі - өлім жазасы екендігі баршамызға мәлiм.
Өлім жазасы болу керек пе, жоқ па? Бұл сұрақ дамыған мемлекеттерде сан
рет әлеуметтік және құқықтық талқыға түсiп, қоғамның пікіріне ие болған.
Әсіресе, бұл мәселе тарихтың дағдарысқа ұшыраған сәттерiнде ояна бастады.
Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы дамуын кризисті деп айта
аламыз ба? Елде даму көрсеткiшi жоғары, экономикалық дамуы күнделiктi
өсуде, қылмыстық- құқықтық санасы өсуде. Яғни, айта алмаймыз. Бірақ сонда
да Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында жаза түрi өлім жазасын
алып тастау ең өзекті мәселенiң бірі болып тұр. Қазақстан өзінің
демократиялық, зайырлы және құқықтық мемлекет ретінде Конституцияда
бекітіп, оның ең қымбат қазынасы адам, оның өмірі, құқықтары және
бостандығы деп көрсете отырып, қазіргі таңда өлім жазасын алып тастау
туралы мәселе қойды. Бұл сұрақты Қазақстан халқына Жолдауында ел Президенті
де - өлім жазасы өзекті мәселелердiң бірі болып саналып, зерттеуді қажет
етеді деп көрсеттi.
Бұл зерттеу жұмысының объектісіне қылмыстық жазаның түрi ретінде өлім
жазасы, оның жаза мақсатына сай келуі, өлім жазасының орындалу тәртiбi,
сонымен қатар, Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдылығының даму
сатысындағы бұл ерекше шараны алып тастау себептері жатады.
Өлім жазасы - жаза жүйесiндегi ең бір ауыр жазаның бірі. Ол адамды өмір
сүру құқығынан ғана емес, өмірінен де айырады. Мемлекет арнайы уәкiлеттi
органдары арқылы адамды оның өмірінен айыруға құқылы ма?
Көрсетiлiп отырған жұмыстың актуалдығы, қазіргі таңда өлім жазасын алып
тастау туралы пікір туғызған басты мәселе - адамның ең басты құқықтарын -
өмір сүру құқығын бұзу болып табылады.
Өлім жазасын қолдану айналасында даулар бүкiл әлемде бірінші жыл емес:
оның тарихы мыңжылдықтармен есептеледі.
Зерттеудің бірінші тарауы - өлім жазасын ерте дәуiрден біздің таңымызға
дейінгі қолдану тарихи құқықтық сараптауға арналған: оның пайда болуы,
дамуы және жаза есебінде қолданылуы.
Зерттеудің екінші тарауы - қылмыстық жазаның түрi ретінде өлім жазасына
қылмыстық-құқықтық баға беруге арналған, оның жаза мақсатына сай келуі,
өлім жазасына кесілген тұлғаларға қатысты үкімнің орындалу тәртiбi мен
әдістері. Өлім жазасына баға беруде, мемлекет өлім жазасын тағайындаумен өз
мақсаттарына жетеді ме?
Үшінші тарауында - жалпы философиялық, адамгершілік-этикалық, діни,
психологиялық аспектілер тұрғысында өлім жазасын қолдану керек пе жоқ па,
өлім жазасын алып тастауға қатысты негізгі халықаралық-құқықтық құжаттары,
сонымен қатар, қазіргі таңда оны түрлi елдерде қолдануы қарастырылады.
Бұл зерттеудің негізгі мақсаты Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңынан өлім жазасын алып тастау себептерін анықтау және де қылмыстылықпен
күресу үшін қылмысты-құқықтық шараларды жетілдіруді жүзеге асыру болып
келеді.
Өлім жазасы ең бір күрделi қылмыстық-құқықтық мәселе болып табылады.
Бұл туралы даулар заңгерлер аясында ғана емес, адамдар, қоғам ортасында
жүредi. Ең жоғарғы жазаны қолдану мәселесi қоғамды екі топқа бөлдi және
бүгiнгi қазақстандықтарға бұл мәселенi шешу керек: өлім жазасы болу керек
пе, жоқ па?
Осы жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және зерттеу барысында
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1. Қылмыстық жазаның түрі ретінде өлім жазасының пайда
болуы мен даму тарихы
1.1 Өлім жазасының ежелгі дәiрден қазіргі кезге дейінгі дамуы
Өлім жазасы! Біреулердің бұл екі сөз қорқыныш тудырады, ал екіншілердің
наразылығын тудырады. Көптеген елдерде өлім жазасы қылмыстық жазаның түрi
ретінде ресми заңдық негізде адамды өмірінен айруды - заңдық өлтіру деп
атап жатады. Сонда өлiм жазасы кісі өлтіруден несімен ерекшеленеді? Ол
біздің қылмыстық-құқықтық санамызға, демократиялық, адамгершілік, әділеттік
қағидаларына сай ма? Осындай пікірлерді түрлi халық өкілділерінен естиміз.
Өлім жазасы аясындағы мәселе әр уақытта екі жақты қарастырылды –
ия және жоқ, және де өлім жазасының мәселесiне тарихи жағынан үңілетін
болсақ, қоғамда болатын пікір, әр сатыда екі бағытта жүредi – қарсыластар
мен өлім жазасын жақтайтындар.
Қылмыстық жазаның түрi ретінде өлім жазасы қалай дамыды, бір сәт өткен
шақ, тарихқа үңіліп көрейiк.
Заңдылық түрде өлім жазасының пайда болуын мемлекеттің пайда
болуын байланыстырамыз. Сол кездегі ел билеушілер өлім жазасын -
әділеттілікті қалпына келтіретін әділ жаза екендігіне сенімді болды.
Алғашқы қауымда өлiм жазасы аңшылық немесе жемiс теру секiлдi жай
құбылыс едi. Мықтылар өмiр сүредi қағидасы көрсетiлген ережеден аутқыған
сәтте-ақ өмірінен айырған. Бұл ереже мемлекет және құқық пайда болғанша
қолданылып келді. Мүмкін осы қауымда өлім қанды кек пен талион
қағидасын таныған болар. Қанды кек пен талион өлім жазасының мемлекеттен
бұрын қолданылып келген және де мемлекет пайда болғаннан кейінгі даму
дәрежесіне жеткен.
Өлім жазасы туралы алғашқы деректерді Хаммурапи заңдарында
кездестіреміз(б.д.д.5ғ). Хаммурапи заңдарын шығарушы авторлардың қылмыстық-
құқықтық негізде талион идеясы бар: істеген кінәсі үшін жазамен кек алу,
сондықтан да ол қылмыспен тең болуы тиіс.
Ежелгі еврей заңдарында талион идеясы былай көрсетілген: И да не
скажется глаз твой: жизнь за жизнь, ока за ока, зуб за зуб, рука за руку.
[1.с.50-47]
Біз талионда тек бір қатігездікті көреміз. Бірақ, бұл ежелгі халықтар
үшін жазаны шектеуден бірден бір әдісі еді: саған істелгеннен артық
істемеу. Алғашқы қауымдағы әділеттіліке көзқарастар бойынша жау сені қанша
әлсіретсе, сенде оны соншалықты әлсірет деп түсіндірілді. Мысалы: Жаңа
Гвинеяның бір тайпасы жау жағынан өлгендер саны екі жағында да теңескенше
соғысты жүргізе берген.
Хаммурапи заңдарында өлім жазасының мемлекетке жасалған қылмыстарды
қоспағанда, 30 жағдайын көрсеткен. Өлім жазасы ереже бойынша аса
қатыгездікпен жасалған: өлтіру, тұншықтыру, ағашқа отырғызу.
Хаммурапи заңдарында әрекеттің субъективтік жағын анықтау қалыс қалды -
ниеті, абайсыздық, яғни, өлім жазасы қылмысқа қатысы жоқ адамға қолданылуы
мүмкін еді. Қазіргі таңда кінәсін анықтамай жауапкершілік көздеу -
объективті ауытқу болып табылады.
Бұл объективті ауытқу ежелгі Қытай құқығында кең көлемде етек жайған,
оған дәлел б.д.д. ІІІ ғ. билік еткен Хань императорының кінәлінің
туысқандарының үш әулиетін құрту жарлығы болады. Біріншіден, денелері
инемен шаншылып, содан мұрны мен аяқтары кесіліп, өлгенше таяқтармен
ұрылады. Бастарын кесіп алып, денелерін алаңда көпшіліктің алдында
бөлшектерге бөліп тасталады. Осындай жағдайларға қылмыс жасаған жас баладан
бастап, кәрі шалдар да тап болады. [2.с.50-51]
Хаммурапи заңдылықтары талион идеясы қолданып, қылмыстық жазасының түрі
ретінде өлім жазасын қолдануға алғашқы қадам жасағандардың бірі еді.
Мына заңдары да (ежелгі Үндістан) өлім жазасын қолдануда Хаммурапи
заңдарынан кем түспеді. Жаза өте қатаң болды. Қылмыс үстінде ұсталған ұры
сол азамат өлтірілуі тиіс еді. Талион қағидасына сай кісі өлтіргені үшін
жаза -өлім жазасы болды. Қандай да болмасын мемлекеттік және қоғамдық
құрылысқа қастандық өлім жазасына кесілді. Ежелгі Үндістанда өлім жазасының
түрлеріне - үшкір ағашқа отырғызу, тұншықтыру, басын алу жатты.
Ежелгі гректердің ежелде жүйелендірілген құқығына Драконт заңы (б.д.д.
VII ғ.) болды. Бұл заңдар өздерінің қаталдығымен әйгілі: жеміс жидектерді
ұрлағандардың жазасы әкесін өлтіргендермен теңдей, яғни өлім жазасына
кесіледі.
Плутархтың жазуы бойынша, Драконтадан – қылмыстың үлкен бөлігіне не
үшін өлім жазасы деп сұрағанда, ол ұсақ қылмыстар өлім жазасына лайық, ал
үлкен қылмыстар үшін одан артық жаза таба алмадым деген екен. [3.с.75]
Солонның билік ету кезінде Драконта заңдарының жекелеген бөліктері
қолданылып, қалғандары алынып тасталды. Жеке меншікке қол сұғу өте қатаң
заңдармен жазаланды.
Ұрлық, ереже бойынша, өлім жазасымен жазаланды. Мемлекетке қарсы
қылмыстардың ішіндегі ең ауыры: мемлекеттік сатқындық, демократиялық
құрылымға қарсы қастандық болды. Осы қылмыстар бойынша кінәлілер өлім
жазасына кесілді.
Қасақана адам өлтіру мен абайсызда адам өлтіруге көзделетін жазада
айырмашылықтар бар еді. Қасақана адам өлтіруге - өлім жазасы, абайсызда
адам өлтіруге - мемлекеттен қуылу еді.
Өлім жазасы институтының дамуына үлкен ықпалын тигізген Рим құқығы еді.
Алғашқы Рим заңдары ХІІ кесте заңдары аталды (б.д.д. Vғ.).
ХІІ кесте заңдары қатаңдығымен ерекшеленеді. Үйді немесе нанды
өртегендер, егістік алқаптарда рұқсатсыз егісті жинағандар өлім жазасына
кесілді. Ал, егер олар абайсызда істесе, құл болып, ақыр аяғы өлімге апарар
еді. [4.с.101]
Рим заңгерлері қызметкерлердің қылмыстарына жаза беруді қапыс
қалдырмады - парақорлық, қазынаның ақшасын иемдену деген қылмыстар міндетті
түрде өлім жазасына кесілді.
Өлім жазасын орындау кінәлілердің дәрежесіне, табына қарай жүзеге
асырылды. Өлім жазасына кесілген атақтылар мен солдаттардың басын қылышпен
алса, атақты еместерді өртеді, жерге көмді. Құлдарды айқасқан ағаштарға
қағып өлім жазасына кесетін.
Алғашқы қауым мен құл иеленушілік қоғамда өлім жазасының пайда болуы
мен дамуын қарастыра отырып, сол уақытта қылмысқа жаза қолдануда ешқандай
шектеулер болмаған, яғни жазаның түрі көп және әртүрлі әдістермен жасаған
деген қорытындыға келеміз.
Ерте феодалдық монархияның пайда болу кезінде Варварлар құқығында
негізгі орын алған заңдық дәстүрлер еді. Бұл кезеңдерде ең бір жоғары
тұрған дәстүр қанды кек болды, кегін алмай өлген тыныш таппайды деген сенім
болды. Тұрақты бір ереже болмады. Саксондық дәстүр бойынша өлтіргені үшін
жауап беретін қылмыскер және оның балалары болды. Ал, Бургундік дәстүр
бойынша, балалары емес, тек қылмыскер ғана жауап беруі тиіс еді. Кек
алушылардың аясы да шектеледі. Олар өлген адамның ең жақын туыстары -
әкесі, баласы, ағасы болуы мүмкін. Басқа да опасыздық, қашқындық үшін жаза
биліктегілердің шешімімен қолданылды. Мұндай қылмыскерлерді асты, батпаққа
батырды. Басқа қылмыстар үшін жәбірленушілерге ерік берілді немесе жаза
ретінде айыппұл салынды.
Феодализмның дамуында Батыс Европа елдерінде азаматтық істермен қатар
қылмыстық істерді де қарайтын діни соттар пайда болды. Діни соттар қарауына
құдай алдында күнә деген қылмыстық істер кірді. Олардың қатарында: сиқыр
жасау, дінді мойындамау, жұбайының көзіне шөп салу, қанның араласуы, екі
әйел алу секілді істер болды.
Бұл кезе қолданылып жүрген құқықтар: Ломбард құжаттарының құрамасы,
Саксондық және Швабтық айна заңдары, немістің Каролинасы және тағы
басқалар жатты.
Сонымен, Каролина заң жинағында өлім жазасы туралы көп айтылған және
жазаның ауыр түрлері көп еді. Жазалардың түрлері: өлім жазасы, өртеу,
дөңгелекке салып өлтіру, асып өлтіру, суға салып өлтіру, тірідей көміп
өлтіру, өлтіру алдында ыстық темірмен сынау, өлтіру орнына сүйрелеп апару.
Әр қылмыс жасалған сайын судья қылмыстың жазасын беру үшін жан қинайтын
және ұзаққа созылатын өлім жазаларын ойлап тауып отырды.
Тарих мынадай үкімдерді келтіреді (exquisitis poenis):
- үлкен жардан құлату және оны таспен атқылап, одан кейін дарға асу;
- шоқ астына тірідей көму;
- аттармен, пілдермен, арбамен тартып өлтіру;
- басынан аяғына дейін терісін сыпырып алу;
- темір ілгіштермен ішкі мүшелері мен қабырғаларын суырып алу;
- өртеу;
- денесін екіге бөлу;
- мемлекетке жасаған опасыздығы үшін арба үстінде дарға асатын алаңға
апарып, тірідей асулы тұрған жерінде ішкі органдары мен жүрегін алып,
өзінің шекесіне ұрған және де қасапшы қанды жүрегін алып, көпшілікке қарап:
Міне опасыздың жүрегі[5.с.20-64] - деп айқай салады. Сол кездерде
Мемлекеттік опасыздық деген түсініктің өзі толығымен анықталмаған еді.
Ол кездерде көптеген әрекеттерді қылмыс деп табуға болар еді. XVI ғасырға
дейін өліктердің ішкі құрылысын зерттеу қылмыс ретінде қаралып өлім
жазасына кесілді.
Испанияның королі Филип ІІ, ұлттық бостандығы үшін күрескен
Нидерландының халқын өлім жазасына кесу туралы үкімді мақұлдады. 25 мың
адам өлім жазасына кесілді.[6.с.65]
Ағылшындарда да жазаға қатаң еді - қылмыс санының барлық түрі бойынша
4-5 миллион адам өлім жазасына кесілді: Генрих VІІІ - 72 мың адамды, оның
қызы Елизавета (XVI ғ.) - 89 мың адамды өлім жазасына кесті.
Өлім жазасын қолдануда жас мөлшері шектелмеді. Мысалы: XVII ғ. Епископ
Вюрцбург 9 жасар қызды сиқыршы деп танып, сіңілісімен бірге өртеп
жіберген.
Өлім жазасы меншік пен жеке адамдарға қарсы ауыр және ерекше ауыр
қылмыстары үшін көзделді.
Ресми теориялар бойынша жазалаудың негізгі мақсаты - қорқыту болып
табылды. Флоренцияда өлім жазасына кесілгендерді халық алдында шығарып
үкімді орындау дәстүрге айналды. Осы дәстүрді өлім жазасына кесілгеннің
жанын қинау арқылы жүзеге асыруға тырысты. Мұнда қайнатылған май,
қолданылды, (яғни өлім жазасына кесілген адамды бірден емес, бірте-бірте
сол майға түсірді), тірідей көму, ішкі мүшелерін ақтару, көмейіне
балқытылған темір құю сияқты түрлі амалдарды қолданды.
Өлім жазасын орындауда жан алғыштың маңызы зор болды. Ол кездері бұл
жоғары ақылы мамандықтарының бірі болды. Жан алғыштың үкімді орындаудағы
өнері әкеден балаға берілетін мұра еді.
Барлық орын алған зорлық Құдайдың талап етуі - деп түсіндірілді. Яғни
сиқыршылар Құдайдың талап етуімен өртенеді деп дәлелденді.
Ол кездері әйелдерді күшпен алып қашу, күйеулерін алдау, әйелінің
кұлмен төсекте болғандығы үшін өлім жазасына кесу өте жие кездесті.
Орта ғасырларда Каролина заң жинағының орнына өздігінен ерекшеленетін
1768 жылғы Австрияның Терезиана кодексі болды. Терезиана үкімді
орындауды заңдастырумен қатар, оны қалай орындау керектігін де түсіндірген.
Жазаға қатысты кодекстің авторлары қиялдарға ерік берді. Яғни, өлім
жазасына қосымша ретінде, адамның терісінен белдік кесіп алуға рұқсат
етілді.
Бірақ, мұндай адамды таңғалдыратыны - өлім жазасының қатаңдығы емес,
осыны біле тұра, ұрылардың эшафоттың жанында, халық көп жиналған жерде
қалталарға түсуі.
Бір қызығы антикалық мемлекеттер секілді, орта ғасырларда да өлім
жазасын үлкен және кішкентай немесе жай және білікті (кәсіби маман)
орындаған боп бөлінді. Жай істерге дарға асу, басын алу, тұншықтыру,
қылмыскер көмейіне балқытылған металл құю жатты.
Сонымен, Ортағасырлық Европада адамдардың қылмыстары мен бостандықтары
тапталды. Шіркеу инквизициялары әлем траихының ашуға ең ұялатын беттері
болып қалды. Бірақ тарих бір орында тұрмайды, феодалдық қоғамның орнына,
буржуазиялық құрылым келді.
Буржуазиялық төңкерістердің бірінен кейін бірінің болуы Европаны дүр
сілкіндірді. Халықтың сұрануы - қылмыстық жаза ретінде өлім жазасын тек
қылмыскерлерге қолдану, олардың жан-ұясына кесірін тигізбеу, сондай-ақ
діни қылмыстарға қолданбау.
Осы және басқа да пікірлер нәтижесінде 1791 жылы Францияда Қылмыстық
кодекс қабылданды. Бұл кодекс қиялы қылмыстардан (мысалы: сиқыршы деп
кінәләу) бас тартты және де істі заңды сотта қарап, ең маңыздысы, өлім
жазасын жанды қинап емес, жәй басын алумен шектелді. Бірақ, бұл
буржуазиялық-демократиялық кодекс Наполеон тұсындағы саяси режимнің
мүдделеріне қарсы тұрды. 1810 жылы жаңа Француз кодексі қабылданды (оны жиі
Наполеон кодексі деп атайды).
Француз төңкерісінен басталған қылмыстық құқықты жаңашалау Англияда да
орын алды. ХІХ ғ. басында ағылшын заңдары қандай да болмасын саналы түрде
істелген қылмыстардың 240 құрамына өлім жазасын бұйыруғадай болды. Өлім
жазасына адам өлтірушілер мен ұрылар ғана емес сонымен қатар, хатпен
қорқыту, орман ағаштарын кесу, тиын ұрланса да үкім орындалды.
1819 жылы жазаларды неғұрлым жеңіл жазамен ауыстырылды, ал 1841 жылы
өлім жазасы алынып тасталды. Мұндай теңденция көптеген елдерде байқалды.
Қылмыскерлерді тәрбиелеу және қайта тәрбиелеу өте жиі айтылды. Бірінші
рет тәрбиелеу шарасы ретінде қылмыстық атқару мекемелеріне орналастыру
XVIII ғ. орын алды.
Қылмыскерлерді қылмыстық атқару мекемелеріне орналастыру Францияда,
Англияда, Италияда және тағы басқа мемлекеттерде өлім жазасына шектеу салу
туралы пікірталасты болдырды.
1791 жылы өлім жазасын алу туралы мәселе Францияның Кеңесінде қаралды,
бірақ та өлім жазасы алып тасталмағанымен, үкімді орындау шектелді.
Қоғамдық пікірлерді де алға қоя отырып, бір қатар ел үкіметтері өлім
жазасын белгілі бір қылмыс аясында қолданатын болды. Мұнда айта кетсек,
Австрияның Қылмыстық кодексі өлім жазасын 5 жағдайда қолданды;
ағылшындардың қылмыстық заңы өлім жазасын ерекше ауыр қылмыстар -
корольдік мүшеге қастандық жасау, теңіз қарақшылығы және тағы басқа бойынша
қолданылды.
Француздардың 1810 жылғы Қылмыстық кодексі өлім жазасын 39 жағдайлар
ғана бойынша; 1848 жылғы 15 қылмыстың түрі бойынша ғана қолданылды (адам
өлтіру, өртеу және тағы басқа). 1848 жылы Швейцария Конституциясы саяси
қылмыскерлерге өлім жазасын алып тастады, ал, 1874 жылғы Конституциясында
бейбіт кезде жасалған қылмыстар үшін алынып тасталды. Португалияда өлім
жазасы 1867 жылы, Нидерландыда 1870 жылы, Норвегияда 1902 жылы қылмыстық
заңдарынан алынып тасталды.
І-ші Дүниежүзілік соғыстан кейін Европа елдерінің бір қатары өлім
жазасынан бас тартты. ІІ-ші Дүниежүзілік соғыс қарсаңында саяси режимді
елдерде өлім жазасы қайта қалпына келтірді. Екі соғыстың ортасындағы кезең
әлемді екі топқа бөлді. Бірінші жағы - буржуазиялық демократиялық режимді
сақтаған (АҚШ, Англия, Франция, Бельгия, Голландия және тағы басқа). Екінші
жағы - әскери диктатураны , фашистік режимді қолдаған елдер (Италия,
Германия, Болгария, Испания, Қитай және тағы басқа).
Осы кезеңде буржуазиялық қылмыстық құқықтың тарихында екі фактор орын
алды – төтенше заңдар және соттан тыс репрессия. Төтенше заңдар күнделікті
құбылыс болды. Саяси қылмыстар және тағы басқа қылмыстар үшін қылмыстық
жаза қолдану Қылмыстық кодекстің баптарында тікелей көрсетілді.
Төтенше заңдармен көрсетілген жазалар өте қатаң болды: өлім жазасы,
өмір бойы бас бостандығынан айыру және тағы басқа.
Жиі кездесетін - соттан тыс репрессия еді (үкімсіз): полиция
мекемесінде өлтірілуі, қашуға әрекет кезінде өлуі, қинау кезінде өлуі.
Төтенше заңмен соттан тыс репрессияның фашизм кезінде маңызы ерекше болды.
Өлім жазасын орындаудың ерекше түрі қылмыскерлерді лагерде ұстау болды.
Олардың ішінен тірі қалғандары аз болды. Өлім жазасын орындау құралының
бірі газ камералары, топтық ату, өртеу және тағы басқа.
Освенцим лагерінде газ камераларына 1500-1700 адамды кіргізді. Содан
соң газга қарсы маска киген жан алғыштар камераның ішіне улы зат циклон
лақтырады. Өліктердің барлығын өртеді. Бұл лагерде күнделікті 10-12 мың
адам өлтірілді.[7.с.338]
Жоғарыда аталғандарға, өлім жазасының тағы бір түрі қолданылды: қысқы
аязда ағашқа байлап қойып , үстінен суық су құып өлтіру. Дарға асу, батыру,
адамдарға медициналық зерттеулер жүргізу, аталғандардың барлығы да
Гитлердің аса қатыгездігімен жүзеге асырылды. Әскери қимылдар кезінде 12-
15 млн. адам жойылып кетті.
Соғыстан кейінгі буржуазиялық қоғамның ең басты мәселесі - қылмыстың
өсуі болды. Қылмыспен күресу үшін буржуазиялық құқық жазаны қатаң ету
секілді әдістерді қолданды. Соғыс жылдарында өлім жазасын жиі қолданса,
соғыстан кейінгі жылдары өлім жазасын алып тастап, оның орнына өмір бойы
бас бостандығынан айырумен алмастырды.
Соғыс біткеннен кейін өлім жазасын алып тастау нормасы кейбір Европа
елдерінің Конституцияларына енгізілді, онда өлім жазасы тек бейбіт кезде
ғана қолданылмайды делінген.
1949 жылы ФРГ Конституциясының 102-бабында нақты былай делінген: Өлім
жазасы алынып тасталды.
1945 жылы өлім жазасы Австрияда, Финляндияда 1950 жылы, Гренландияда
1954 жылы алынды. Сонымен қатар өлім жазасы 1972 жылы Швецарияда мен
Швецияда, 1978 жылы Бельгия, Голландия, Норвегия, Израль мен Испанияда ,
1974 жылы Португалияда, 1975 жылы Грецияда, жалпы саны 80 мемлекетте алынып
тасталды. Францияда өлім жазасы алынғаннан кейін,Турциядан басқа Европаның
дамыған мемлекеттерінде өлім жазасы заңды түрде алынған. АҚШ-та өлім
жазасын қолдану бірте-бірте сиреуде. 1930 - 1967 жылдар аралығында АҚШ-та
8859 адам өлтірілген. АҚШ-та 1940 жылдары жыл сайын 167 үкім орындалса,
50 жылдары - 40, 60 жылдары - 72 үкім шығарылды. Өлім жазасына қарсы
қозғалыс әсіресе соғыстан кейінгі жылдары күшейіп АҚШ-тың бірқатар
штаттарында өлім жазасы алынды. Қазіргі таңда 36 штаттың заңдарында өлім
жазасы көзделген. 16 штатында өлім жазасын балаларға 7 жастан, 3 штатында -
8 жастан, 3 штатында - 10 жастан, ал қалған 19 штатында - 12- 18 жастан
қолданады. Өлім жазасына ең жас кесілгендердің бірі 14 жасар У. Дарден
болды. Ол 1988 жылы Флоридада электр столында өлтірілді.1988 жылы АҚШ-тың
Жоғарғы соты өлім жазасы 16 жасқа толмаған тұлғаларға қолданылмайды - деп
тапты. Бірқатар штаттарында аяғы ауыр әйелдерге өлім жазасын орындау
уақытын кідірту жеңілдігі жасалған.
Өлім жазасын жүзеге асырудың әдістері электр столы, укол, газ, дарға
асу немесе ату болып табылды. Өлім жазасын укол немесе газ арқылы жүзеге
асыру туралы заң Оклахома, Техаста, Нью-Мексикада және тағы басқа
штаттарында қабылданған.
Өлім жазасын қолдану барысында әлемдік екі діннің көзқарасымен баға
беруіміз қажет: христиан және ислам.
Христиан және ислам секілді әлемдік діндер өлім жазасын қолдануды
жақтайды.
Христиан дінінің көзқарасы бойынша өлім жазасы қылмыс жасаған
қылмыскердің өз қылмысы үшін жауап бере отырып, өмірлік өмір сүру үшін
бірден-бір мүмкіндік.
Ислам діні де өлім жазасына қарсы емес. Мұхаммед пайғамбар былай деген:
Жаза қолдану арқылы жер тұрғындары үшін жақсылық жасалады, мұсылмандардың
қылмыстық құқығы шариатқа негізделген және де өлім жазасы кең көлемді
қылмыстар үшін қолданылады.
Ең ауыр қылмыстық іс-әрекет - діннен ауытқу болып табылды.Бұл қылмыс
Исламға опасыздықпен теңестірілді. Сауыд Аравиясында 1976 жылы өткен
мұсылман құқығы сипозиумның қатысушылары Исламнан кеткен тұлғамен жау
жағына кеткен тұлғаның еш айырмашылығы жоқ.
Құранға қиянат жасау, адам өлтіру секілді қылмыстар өлім жазасына
кесілді.
Шариатта өлім жазасы көрсетілген көптеген жағдайлар бар. Қазіргі
таңдарда, кейбір елдерде құран негізгі заң, ал жаза шариатқа сүйене отырып
шығарылады.
Мысалы: Иранда әлі күнге дейін өлім жазасы қолданып келеді. 1981 жылы
мұсылман қоғамына негізделген 199 баптан тұратын Кодекс қабылданды. Бұл
заңда өлім жазасын қолдану кең түрде көрсетілген. Егер де, күйеуі әйелін
басқа еркекпен төсек үстінде түссе, күйеуі екеуінде өлтіруге құқығы бар.
Ал, әйелі мұндай құқыққа ие емес.
1983 жылы Суданда Қылмыстық кодекс қабылданып, осы заңға сай өлім
жазасы қолданылды. Номейри режимы құлағаннан кейін Суданның тұрғындарының
көпшілігі, негізінен христиандар, осы кодекске қарсы болды. 1991 жылы
шариатқа негізделген Қылмыстық кодекс қабылданды. Мұсылмандардың қылмыстық
құқығында өлім жазасын көпшілік алдында орындау тән, ал Иран мен
Пакистанда ақпараттар құралдары арқылы таратылады. Жоғарыда айтылғандардан
ескеретініміз, дін өлім жазасын жақтамаса да, олардың қолданылуына тоқтам
қоймайды. Біз әлемдік тарихта қылмыстық жазаның түрі ретінде өлім жазасының
пайда болуы мен дамуының институтын қарастырдық. Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңдарының тарихында өлім жазасының қолданылуын зерттеуден бұрын,
қылмыстық жазаның түрі ретінде өлім жазасының Ресейде қалай дамығандығы
туралы тоқталып өтеміз.
1.2 Ресейде өлім жазасын қолдану
Ресейде өлім жазасын қолдану мемлекеттің пайда болуымен байланыстырады.
Ресей мемлекеті дамыған сайын, өлім жазасын қолдану әдістерін өзгеріп
отырды. Жазаның түрі ретінде өлім жазасына қатысты Ежелгі Ресейде өзіндік
түрі ерекшеленді. Ежелгі Ресейде көп уақыт бойы қылмыс жасағандарды
дәстүрге сүйене отырып жазалады. Кең көлемде жаза ретінде қолданылған қанды
кек болды. Бұл Византиялық құқықтық жүйеден бастау алған, қылмыскерді
өлтіру арқылы әділеттілікті қалпына келтіретін жазаның ерекше түрі еді.
Христиан дінін қабылдаған кейін, Библияға сүйене отырып жазаларды шамамен
1072 жылы Ярослав Мудрыйдың 3 баласы, кеңесшілерімен бірге Киевте -
Русская правда атты заңдар жинағын шығарды. Бұл заң орыс жерінде негізгі
заң бола отырып, төрт жүз жыл қолданысқа ие болды. Іс жүзінде өлім жазасы
қолданылғанмен, бұл заңда өлім жазасы қарастырылмады.
Ресей мемлекетін жүйелендіру процессі монархиялық басқару формасын
нығайту үшін жаңа заң қажет болды. 1397 жылы ұлы князь Василий Дмитриевич
Московскийдің билік ету кезінде, Двин мақтау жарлығы шықты. Мұның 5-бабында
үшінші мәрте ұрлық жасағаны үшін өлім жазасы көрсетілді. Яғни, феодалдық
кезеңнің қылмыстық-құқықтық доктринасында аса көңіл жеке адамға емес,
меншікке бөлінді.
Келесі маңызды қылмыстық-құқықтық акт - 1467 жылы шыққан Псков сотының
грамотасы. Бұл заң өлім жазасын 4 жағдайда қарастырды. Бұлар шіркеуде ұрлық
жасау, жылқы ұрлау, мемлекеттік опасыздық және өрт қою. Яғни мұнда да
мемлкеттің мүддемен қатар меншік құқығы тұр деген сөз.
XV ғ. бастап қылмыс санының кеңеюіне байланысты, өлім жазасының
қолданылу аясының бірте-бірте өсуі байқалды. 1497 жылы ІІІ Иван тұсында
қабылданған Соттылық заңында өлім жазасын өзінің қожайының өлтіргені үшін
және адам өлтіргені үшін, қарақшылық, қайта ұрлық жасау, опасыздық, діни
қылмыстар, жала жапқаны үшін қолданды.
XVII - XVIII ғ.ғ. І-ші жартысында, өлім жазасы қылмыстық- құқықтық
институты ретінде дамып, өз қолданынылымын тапты. 1649 жылы өлім жазасы 63
қылмыс бойынша тағайындалды. Орындалуына байланысты өлім жазасы екіге
бөлінді: жай және кәсіби. Жай - дарға асу, басын алу және суға батыру. Ал,
кәсіби (жан алғыштың біліктілігіне байланысты болды) өртеу, көмейіне
балқыған металл құю, шығына дейін жерге көму, үшкір ағашқа отырғызу,
қабырғасына ілмек іліп асу және тағы басқалар.
Демалыс, мейрам күндерін қоспағанда өлім жазасы көпшілік алдында
орындалды. Аяғы ауыр әйелдерді босанғанша өлім жазасын кідірте тұрды.
Қылмыстың өсуі мен оған қарсы қолданылатын ауыр жазалар І Петрдің
кезеңіне дейін орындалып келді. Сол уақыттағы І Петрдің қылмыстық-құқықтық
актілеріне сай өлім жазасы 123 жағдайда қолданылды. 1703 жылғы жарлық
бойынша өлім жазасын адам өлтіргені үшін, опасыздық жасағаны үшін қолданды,
ал басқа жағдайларда, тек дене жазалары мен каторгіге айдау қолданылды.
Өлім жазасы туралы Ресей заңдары (І Петрдің қатыгездік жарлықтарынан
кейін) өзгеше дамыды. Өлім жазасын алып тастау туралы бірінші мүмкіндікті І
Петрдің қызы Елизавета қолданды. 1743 жылы 2 - ші тамыздағы және 1744 жылы
жарлықтарымен өлім жазасын қолданбастан бұрын істі Сенатқа, Елизаветаның
қарауына беру туралы ереже бекітілді. Осылай Елизавета өлім жазасын
формальды түрде алып тастады. Іс жүзінде өлім жазасы қолданбағанымен,
өлімге апарып соқтыратын ауыр жазалар қолданылды. 1753-1754 жылы
Елизаветаның өлім жазасын қолданбау туралы жарлығымен расталды. Яғни, өлім
жазасының орнына, Сібірге айдау, қамшымен ұру, таңба басу жазаларын
қолданды.
1787 жылы Екатерина ІІ өзінің билік құруының 25 жылдығына орай шығарған
манифестінде өлім жазасына кесілгендерді айдау туралы нұсқау береді.
Екатеринаның билік құруы кезінде, мемлекеттік қылмыстардың қоспағанда,
жалпы қылмыстарға қатысты өлім жазасы алынып тасталды. Бірақ, Елизавета мен
Екатеринаның нұсқауларымен өлім жазасына тиым салынғанымен, үкім шығарылып
және орындалып жатты. 1775 жылы 1649 жылғы І Петрдің жарлығын негізге ала
отырып Пугачев көтерілісінің қатысушылары (20 мыңнан астам адам)
қатыгездікпен өлтірілді. Ал, 1826 жылы 1825 жылғы 18 желтоқсандағы
көтеріліске қатысы бар 5 негізгі ұйымдастырушылар дарға асылды.
1835 жылы қаңтар айында 1832 жылғы Ресей империясының заңдар жинағы
күшіне енді. Осы заңға сай өлім жазасы нақты 3 қылмыс категориясы бойынша
қолданды:
1) Саяси істер бойынша;
2) Карантин ережелерін бұзғаны үшін (эпидемия кезінде);
3) Әскери қылмыстар үшін[43-109]
өлім жазасы қылмыстық жазалар жүйесінде бірінші орында тұрды.
Егерде жеңілдететін жағдайлар болса, онда сот жазаны бір немесе екі
сатыға төмендетеді, яғни мерзімсіз айдауға немесе 15-20 жылға айдалатын.
Өлім жазасы барлық мүліктік құқықтарынан айыратын. Бірақ, ол кезде үкім 21
жастан төмен және 70 жастан жоғары тұлғаларға қолданылмады. Өлім жазасын
қолданудың жоғары көрсеткіші әскери-қылмыстық заңдардан болды. Әскери
қылмыс бойынша - қасақана адамды өлтіргені үшін, зорлау, қарақшылық, ұрлық,
біреудің мүлкін бүлдіру секілді қылмыскерлер тартылды. Бұл заң бойынша өлім
жазасына кесілгендер атылды немесе дарға асылды[8.с.110].
1881 жылы өлім жазасын көпшілік алдында орындауға тиым салынды.
1905 жылы көтеріліс басылғаннан кейін, өлім жазасының көрсеткіші жоғары
болды.
1906 жылы - 574 адам, 1907 жылы - 1139 адам, 1908 жылы - 1340 адам,
1909 жылы - 717 адам, 1910 жылы - 129 адам, 1911 жылы - 73 адам, 1912 жылы
- 126 адам өлтірілді[9.с.316].
Сол жылдары өлім жазасын қолдану соттан тыс органда жүзеге асырылды:
әскери - атқыштар сотымен, жоғары қолбасшылар, губернаторлардың және тағы
басқалардың шешімімен. Өлім жазасы революциялық, террорлық әрекеттері үшін
ғана емес, басқа да істер бойынша шығарылды. Осы жағдайға байланысты Н.С.
Таганцев, М. Н. Нернет,С. Ю. Витте секілді Ресей заңгерлерінің жағынан
ашулы пікірлер айтылды. Осы заңгерлер өлім жазасына тиым салынуына көптеген
іс-шаралар атқарды,1906 жылы Ресейдің бірінші мемлекеттік Думасының заң
жобасы қабылданды. Бірақ бұл екі жағдайда да заңдар Мемлекеттік Кеңеспен
мақұлданбағандықтан күшіне енбеді.
Ресейде Ақпан Буржуазиялық төңкерісінің бастауымен өлім жазасының
дамуының келесі сатысын байланыстырамыз. 1917 жылы 12 наурызда Уақытша
Үкіметтің қаулысымен өлім жазасы алынып тасталды. Бірақ, 1917 жылы 12
шілдеде әскери қылмыстардың, адам өлтіру мен қарақшылықтың өсуіне
байланысты өлім жазасы қайта қалпына келтірілді.
1917 жылы қыркүйегінде Уақытша Үкімет ерекше бұйрық шыққанша өлім
жазасының қолдануына тиым салды. Қысқа уақыт ішінде 1917 жылы Қазан
төңкерісі болып, большевиктер жеңіске жеткеннен кейін, 1917 жылы 26
қазанында ІІ Бүкілресей съезд Кеңесінің Декретімен өлім жазасының алынғаны
туралы хабарланды.
Бірақ, азаматтық соғыстың басталуына байланысты өлім жазасы қалпына
кетірілді: бірінші өлім жазасы 1918 жылы 21 маусымда теңіз күшінің бастығы
Балтықфлотының контрадмиралы А.М.Щастнойға шығарылды. Осы кезде РСФСР-дің
Халық Коммисарлар кеңесі декрет қабылдап, осы Декретке сай өлім жазасы
агенттерге, жарылыс ұйымдастыруға, спекулянттарға, бұзақыларға қолданылды.
Ұсталғандарды орнында атып тастау орын алған. Азаматтық соғыс кезінде аса
қауіпті қылмыскерлерге ғана емес, саяси мақсаттарда да қолданылды.
1918 жылы 5 қыркүйектегі халық комиссарлар Кеңесінің қызыл террор
атты қаулысына сай, өлім жазасы ақгвардияшыларға, бүлік шығарушыларға,
құпия келіссөздер жүргізушілерге қолданылды. Көбінесе өлім жазалары соттан
тыс жүргізілді. 1919 жылы РСФСР-дің Қылмыстық кодексінде өлім жазасын
уақытша қалпына келтірілгені туралы бастамасында жазылған. Содан, 1920 жылы
13 наурызда жоғарғы жазаны алып тастау туралы Халық Комиссарлар Кеңесінің
қаулысы шықты, бірақ, 1922 жылы өлім жазасы қалпына қайта келтірілді. СССР-
дің тарихында өлім жазасының кең етек жаюы И.В.Сталин басқару жылдарында
болды. Өлім жазасын аса кең көлемде қолдану 30 жылдары қауіпсіздік
органдарымен жүзеге асырылды. 1932 жылы 7 тамызда СССР Халық Комиссарлар
Кеңесінің қаулысымен мемлекеттік және қоғамдық мүлікті иемденгені үшін ату
жазасы қолданылды.
Кеңестің қылмыстық заңының дамуының тарихында өлім жазасы формальді
түрде жаза жүйесінде болғанымен, алғашқы орында тұрды. РСФСР-дың 1922,
1926, 1960 жылдары Қылмыстық кодекстерінде ауыр жаза уақытша орын алды.
1947 жылы 26 мàмырында СССР-дың Жоғары Кеңесінің Президиумының Өлім
жазасын алу туралы Жарлығы шықты, бұл жаза бейбіт кезде тоқтатылып, ауыр
қылмыстар бойынша өлім жазасының орнына, еңбекпен-атқару органдарында 25
жыл мерзімге бас бостандығымен ауыстырылды. Бірақ, 1950 жылы 12 -
қаңтарында СССР-дың Жоғарғы Кеңес Президиумы өлім жазасы отанын
сатқандарға, шпиондарға, жарылыс ұйымдастырғандарға қолдану туралы Жарлығы
шықты. 1954 жылы 30 сәуірінде СССР-дың Жоғарғы Кеңесінің Президиумы
ауырлататын мән-жағдайларда қасақана адам өлтіргені үшін өлім жазасын
қолдану туралы Жарлығы шықты.
1959 жылы СССР мен Кеңес Республикалараның қылмыстық заңының негіздерін
және 1960 жылы РСФСР-дың Қылмыстық кодексінің 1926 жылы РСФСР-дың Қылмыстық
кодексмен салыстырғанда, өлім жазасы аз қолданса, нәтижесінде қолдану аясы
кеңейе түсті, аса ауыр мемлекеттік қылмыстарға, адам өлтіру, зорлау,
бандитизм және тағы басқа зорлықпен жасалған қылмыстарға қолдану
мүмкіншілігін қарастырды. Осы кезде өлім жазасын қолданатын қылмыс құрамы
30- дан асты (бейбіт уақытта 17 құрамға; әскери және соғыс жағдайында 16
құрам болды). Бірақ, бұл іс жүзінде жазаның кең көлемде қолданылғаны емес
еді.
Өлім жазасын қысқарту туралы шешімді қадам 1991 жылы СССР-дың қылмыстық
заңдарының негізінде жүзеге асырылғанымен, СССР-дың тарап кетуіне
байланысты күшіне енбей қалды. 1991 жылы өлім жазасы Қылмыстық кодекстің 3-
бабының санкциясынан алынып тасталды, 1994 жылы – тағы біреуінен. 1993
жылы, 1960 жылы Қылмыстық кодекстің 23 бабына өзгерту енгізілді, яғни, өлім
жазасын қолдануға мүмкін емес тұлғалр аясы кеңейді. Бұрын кәмілет жасқа
толмағандар мен аяғы ауыр әйелдер болса, олардың қатарына барлық әйелдер
мен 65 жастан асқан ер адамдар қосылды.
1961 жылғы Қылмыстық кодексінен өлім жазасына қатысты қылмыс құрамы
1996 жылғы РФ Қылмыстық кодексінде қылмыс құрамы 24 қысқарған.
Қолданылып жүрген РФ Қылмыстық кодексінде аталған жаза 5 баптың
санкциясына енгізілген. Сонымен қатар, 1996 жылы РФ-сы 3 жыл ішінде жаза
түрі ретінде өлім жазасын алып тастаймын деген шартпен Европалық Кеңеске
қабылданған. Қазіргі таңда РФ-да өлім жазасы зерттелуде.
Сонымен, Ресей тарихында өлім жазасы қылмыстық жазаның түрі ретінде
бірқатар өзгерістерге ұшырады: кең көлемде қолданысқа ие болып, іс жүзінде
толығымен алынып тасталды.
1.3 Қазақстан тарихындағы өлім жазасы
Өлім жазасы қылмыстық-құқықтық институтының әлемдік масштабындағы пайда
болуын, дамуын, өзгеруін қарастырғаннан кейін, оның Қазақстанда ежелгі
кезден қазіргі таңға дейінгі дамуына көңіл бөлуіміз қажет. Өлім жазасының
Қазақстан тарихында қолдануына шолу жасасақ, қылмыстық жазаның қолданылу
этаптарымен қатар, қазіргі таңда зайырлы, демократиялық және құқықтық
мемлекет ретінде Қазақстанның дамуы үшін өлім жазасын алып тастаудың немесе
қолданудың себептерін білеміз.
Ең алғашқы өлім жазасының институт ретінде Қазақстан территориясында
пайда болу көздері түрік халқының Ислам дініне енуімен байланыстырамыз.
Яғни, 893 жылы Исмаил Ибн Ахмед қарлұқтарға қарсы кезекті жорығында
Тараздағы несториан шеркеулерін бұзып, орнына мешіт соғып, сол жерлердің
тұрғындарын Ислам дініне енгізді. Исламмен бірге түріктерге мұсылман құқығы
да келді.
Осы уақыттан бастап түріктерде қатаң әулиеттік кек алу дәстүрі орын
алды. Егер адам өлтіру болғанда, қылмыскер өзі ғана емес, барлық
туысқандары да өлтірілуі мүмкін еді. Келтірілген қиянатқа кек алмау, нағыз
ұяттың өзі еді.
Орталық Азия мен Қазақстанда Ислам пайда болып, ол тұрғындар арасында
қарқынды түрде таралды. Бұл аумақта қолданылған жалғыз заңды құжат - Құран
болды.
Құранда мұсылмандар санасы және әрекеті Алланың еркімен алдын-ала
анықтаған деген теориялар болды. Сондықтан да құқыққа қайшы әрекет, тиым
салынған мұсылмандық нұсқауларды бұзу болып табылды. Мұндай тиым салу –
дін, өмір, тұқымын жалғастыру, ақыл, меншік секілді исламға қымбат
мүдделерді қорғауға бағытталды. Қылмыс мынадай әрекетерге бөлінді:
1. Алланың құқығына қиянат жасау;
2. Жеңіл жаза көзделетін қылмыстар;
3. Нақты бір жаза көзделмеген қылмыс;
Мұнда бізді қызықтыратын бірінші топ, мұсылман құқығында хадд деп
аталады, ол үшін өлім жазасы қолданылды.
Хадд терминның мағынасы, Алланың құқығын бұзғаны үшін, кінәліге
көзделетін жауапкершілік. Сонымен қатар, мұсылман қауымының құқығын бұзғаны
үшін Құранда жаза нақты көрсетілген. Бұл топқа келесі қылмыстар кіреді:
спирт ішімдіктерін тұтыну, ұрлық, қарақшылық, діннен безу және тағы
басқалар.
Ислам үзілді-кесілді спирт ішімдіктерді пайдалануға қарсы, яғни, ол
адамның интеллектісін бұзады, Аллаға шынайы сезімін жоғалтады. Бірақ
Құранда бұған нақты жаза көрсетілмеген, ол суннада көрсетілген.
Пайғамбарымыз спиртті ішімдікке қарсы болған және ол үшін дене жазасын
тағайындаған. Ал егер сол адам спиртті ішімдікті төртінші рет пайдаланса,
өлім жазасына кесілген[10.с.256].
Ұрлық ауыр қылмысқа жатты, ұрлықты үшінші мәрте жасаса, сот оны өлім
жазасына кесуге құқылы.
Мұсылман құқығында бүлік шығару іс жүзінде билік құрып тұрған режимге
қарсы шығу деп бағаланды, яғни мемлекеттік төңкеріске тең келеді. Бүлік
ерекше ауыр қылмыс қатарына жатқызылған, сондықтан да бұл қылмысқа жаза -
өлім болған.
Исламға опасыздық жасау, яғни діннен безу, ол үшін міндетті түрде өлім
жазасы қолданылды. Исламға негізделген құқық шариат болып табылды.
Сондықтан құқық, өзі сүйене отырып қызмет ететін діннің қорғалуын
қамтамасыз етеді.
Қарақшылық ерекше ауыр қылмыстар қатарына жатқызылды. Егер қарақшылық
ашық түрде мүлікті иемденумен басталып, адам өлімімен аяқталса, онда
қылмыскер өлуге тиіс. Мүлікті иемденбей адам өлтірсе, ол да өлім жазасына
кесіледі. Бірақ, қылмыскер мен өлген адамның жынысы, сенімі және
әлеуметтік жағдайы жағынан тең болуы керек. Яғни, мұсылман, мұсылманды
өлтірсе, өлім жазасына кесілуі тиіс. Бірақ мұсылман, мұсылман емес адамды
өмірінен айырса, өлім жазасына кесілмейді. Ал, егер мұсылман емес,
мұсылманды өлтірсе, онда оған өлім жазасын қолданылады.
Мұсылмандардың қылмыстық құқығында жоғарғы жазаны қолдана отырып, оны
басқа жаза түрімен ауыстыруға болады. Мысалы: өлген адамның жынысына,
сеніміне және әлеуметтік жағдайына қарай, туысқандарының кешірім беруімен
қылмыскер құн төлеуі мүмкін.
Қазақстан қоғамының дамуына үлкен әсерін тигізген Шыңғысханның (1206
жыл) Яссы (Джасак) заңдар жинағы болды. Шыңғысханның басты мақсаты - тәртіп
орнату еді. Іс жүзінде, жүзеге асырылған баптар өлім жазасын нұсқады:
Кім алдаса немесе кім біреудің тәртібін аңдыса, немесе екі даулас қан
адамдардың ісіне араласса және біреуіне көмек берсе, өлім жазасына
кесіледі.
Кімде-кім суға немесе шоққа кіші дәрет алса, өлім жазасына кесіледі.
Кім тауар алып банкротқа ұшыраса, тағы тауар алып, тағы банкротқа
ұшыраса, үшін рет тағы осындай болса, өлім жазасына кесіледі.
Кімде - кім қашқан құлды немесе тұтқынды ұстаса, сөйтіп оны иесіне
қайтармаса, өлім жазасына кесіледі.[11.с.18-65]
XV ғ.Темірлан билеп тұрған сәтте Яссы заңы қарақшылық, ұрлық, адам
өлтіру және басқа да қылмыстарға өлім жазасы сақтады.
Шыңғысханның Яссы заңы қазақтардың өздерінің заңдамалары шыққанша
қолданылып келді. Қазақстың алғашқы заңын Қасым ханның есімімен Қасым
ханның қасқа жолына байланыстырады. Бұл заң түріктердің қылмыстық,
әкімшілік құқығының жүйесіне негізделеді. Қасымханның заңдар жинағы
Есімхан тұсында толықтырылады (Есімханның - ескі жолы). XVIII ғ. Тәуке
ханның Жеті жарғы заңдар жинағы дүниеге келді.
Мәні мен мазмұнына қарай Жеті жарғы заңдар жинағы қазақ халқының
бірігуіне, ұлттық сана-сезімін оятуына, қазақтар арасында келіспеушіліктер
мен қақтығыстарды тоқтатуына үлкен ықпалын тигізді. Бұл заң жинағында
әкімшілік, азаматтық, қылмыстық нормалар және қазақ қоғамының әлеуметтік
және құқықтық нормалары жазылды. Қылмыстық нормаларға ерекше орын берілді.
Қылмыс қатарына: адам өлтіру, зорлау, ұру, тіл тигізу, ұрлық және тағы
басқа жатады.
Жеті жарғы заң жинағында Қанға қан заңы сақталды.
Өлім жазасы 4 жағдайда заңдастырылды:
1. Егер әйелі күйеуін өлтірсе және оны күйеуінің туысқандары кешірмесе;
2. Егер әйел некеге тұрмай көтерген баласын өлтірсе;
3. Егер күйеуі әйелдің басқа біреумен төсек үстінде түссе;
4. Егер құдайды жамандау фактісі анықталса.
Осы қылмыстарды жасағаны үшін өлім жазасы көзделеді. Өлім жазасын
құнмен алмастыруға тиым салынған. Жеті жарғы заңдар жинағының мазмұнына
өлім жазасы қолданылатын келесідей қылмыстар кіреді:
- қанға-қан, ұрлық, тонау, зорлық үшін өлім жазасы;
- Жеті жарғы бойынша өлтірілген адамның туысқандары қылмыскерді
өлтіруге құқылы;
- Егер әйелі күйеуін өлтірсе, онда ол құн төлеседе, өлім жазасынан
құтыла алмайды. Егер күйеуі әйелін өлтірсе, онда ол құн төлеп
құтылуы мүмкін.
- Зорлау адам өлтірумен тең болады, сондықтан да өлім жазасына
кесіледі.
- Біреудің әйелін келісімсіз алып қашу өлім жазасына немесе құн
төлеумен жазаланады.
- Қанның араласуы өлім жазасына кесіледі.
- Бүлік шығарушы тұлғалар өлім жазасына кесіледі.[12.с.22-43]
Өлім жазасы билердің шешімімен дарға асу, садақпен ату, аттың құйрығына
байлап сүйреу, арқанмен буындыру арқылы орындалды. Тәуке хан заң жинағын
шығарып қоймай, үш жүзді бір өзінің қол астында ұстады.
1730 жылдары Қазақстанның алғашқы ілегі Ресейдің қол астына кірді.
Ресейдің қол астына кіру жоңғар басқыншыларынан құтылудың бірден-бір амалы
еді.
Жоңғарларды қазақ жерінен ығыстыру, кескіліскен соғысқа әкеп соқтырды.
Нәтижесінде ел ішінде саяси дағдарыс басталды. Бұл кезең Ресей империясының
хандықты жойып, ресей заңдарын жүзеге асырумен түсіндірілді. Сол кезде
ресей империясы мен Қазақстан жерінде қолданылған заңдар мыналар:
1. 1649 жылы Алексей Михайловичтің ережелер жинағы;
2. І -ші Петрдің әскери заңдары;
3. Үкіметтің жеке жарлықтары.
Бұл заңдар, жоғарыда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Қылмыстық жазаның түрі ретінде өлім жазасының пайда
болуы мен даму тарихы
1.1 Өлім жазасының ежелгі дәуiрден қазіргі кезге дейінгі
дамуы ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Ресейде өлім жазасын қолдану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Қазақстан тарихындағы өлім жазасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2. Қазақстан Республикасында өлім жазасын қолданудың қылмыстық-құқықтық
аспектілері
2.1 Өлім жазасы қылмыстық жазаның ең ауыр жаза түрі
ретінде ... ... ... ... ... ..25
2.2 Өлім жазасы түрінде жазаны
орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3. Қылмыстық жазаның түрi ретінде өлім жазасын алып
тастаудың адамгершілік-құқықтық себептері
3.1 Өлiм жазасын алып тастаудың жақтастары мен қарсы
жақтарының аргументтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...48
3.2 Қазақстан Республикасындағы өлім жазасын алып тастаудың
халықаралық қылмыстық құқығы және құқықтық
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... .54
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 59
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
Кіріспе
Өлім жазасы... Қазіргі таңда қылмыстық-құқықтық, саяси, адамгершілік
және әлеуметтік психологиялық мәселелерге баға беруде ең бір өзекті
мәселелердiң бірі - өлім жазасы екендігі баршамызға мәлiм.
Өлім жазасы болу керек пе, жоқ па? Бұл сұрақ дамыған мемлекеттерде сан
рет әлеуметтік және құқықтық талқыға түсiп, қоғамның пікіріне ие болған.
Әсіресе, бұл мәселе тарихтың дағдарысқа ұшыраған сәттерiнде ояна бастады.
Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы дамуын кризисті деп айта
аламыз ба? Елде даму көрсеткiшi жоғары, экономикалық дамуы күнделiктi
өсуде, қылмыстық- құқықтық санасы өсуде. Яғни, айта алмаймыз. Бірақ сонда
да Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында жаза түрi өлім жазасын
алып тастау ең өзекті мәселенiң бірі болып тұр. Қазақстан өзінің
демократиялық, зайырлы және құқықтық мемлекет ретінде Конституцияда
бекітіп, оның ең қымбат қазынасы адам, оның өмірі, құқықтары және
бостандығы деп көрсете отырып, қазіргі таңда өлім жазасын алып тастау
туралы мәселе қойды. Бұл сұрақты Қазақстан халқына Жолдауында ел Президенті
де - өлім жазасы өзекті мәселелердiң бірі болып саналып, зерттеуді қажет
етеді деп көрсеттi.
Бұл зерттеу жұмысының объектісіне қылмыстық жазаның түрi ретінде өлім
жазасы, оның жаза мақсатына сай келуі, өлім жазасының орындалу тәртiбi,
сонымен қатар, Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдылығының даму
сатысындағы бұл ерекше шараны алып тастау себептері жатады.
Өлім жазасы - жаза жүйесiндегi ең бір ауыр жазаның бірі. Ол адамды өмір
сүру құқығынан ғана емес, өмірінен де айырады. Мемлекет арнайы уәкiлеттi
органдары арқылы адамды оның өмірінен айыруға құқылы ма?
Көрсетiлiп отырған жұмыстың актуалдығы, қазіргі таңда өлім жазасын алып
тастау туралы пікір туғызған басты мәселе - адамның ең басты құқықтарын -
өмір сүру құқығын бұзу болып табылады.
Өлім жазасын қолдану айналасында даулар бүкiл әлемде бірінші жыл емес:
оның тарихы мыңжылдықтармен есептеледі.
Зерттеудің бірінші тарауы - өлім жазасын ерте дәуiрден біздің таңымызға
дейінгі қолдану тарихи құқықтық сараптауға арналған: оның пайда болуы,
дамуы және жаза есебінде қолданылуы.
Зерттеудің екінші тарауы - қылмыстық жазаның түрi ретінде өлім жазасына
қылмыстық-құқықтық баға беруге арналған, оның жаза мақсатына сай келуі,
өлім жазасына кесілген тұлғаларға қатысты үкімнің орындалу тәртiбi мен
әдістері. Өлім жазасына баға беруде, мемлекет өлім жазасын тағайындаумен өз
мақсаттарына жетеді ме?
Үшінші тарауында - жалпы философиялық, адамгершілік-этикалық, діни,
психологиялық аспектілер тұрғысында өлім жазасын қолдану керек пе жоқ па,
өлім жазасын алып тастауға қатысты негізгі халықаралық-құқықтық құжаттары,
сонымен қатар, қазіргі таңда оны түрлi елдерде қолдануы қарастырылады.
Бұл зерттеудің негізгі мақсаты Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңынан өлім жазасын алып тастау себептерін анықтау және де қылмыстылықпен
күресу үшін қылмысты-құқықтық шараларды жетілдіруді жүзеге асыру болып
келеді.
Өлім жазасы ең бір күрделi қылмыстық-құқықтық мәселе болып табылады.
Бұл туралы даулар заңгерлер аясында ғана емес, адамдар, қоғам ортасында
жүредi. Ең жоғарғы жазаны қолдану мәселесi қоғамды екі топқа бөлдi және
бүгiнгi қазақстандықтарға бұл мәселенi шешу керек: өлім жазасы болу керек
пе, жоқ па?
Осы жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және зерттеу барысында
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1. Қылмыстық жазаның түрі ретінде өлім жазасының пайда
болуы мен даму тарихы
1.1 Өлім жазасының ежелгі дәiрден қазіргі кезге дейінгі дамуы
Өлім жазасы! Біреулердің бұл екі сөз қорқыныш тудырады, ал екіншілердің
наразылығын тудырады. Көптеген елдерде өлім жазасы қылмыстық жазаның түрi
ретінде ресми заңдық негізде адамды өмірінен айруды - заңдық өлтіру деп
атап жатады. Сонда өлiм жазасы кісі өлтіруден несімен ерекшеленеді? Ол
біздің қылмыстық-құқықтық санамызға, демократиялық, адамгершілік, әділеттік
қағидаларына сай ма? Осындай пікірлерді түрлi халық өкілділерінен естиміз.
Өлім жазасы аясындағы мәселе әр уақытта екі жақты қарастырылды –
ия және жоқ, және де өлім жазасының мәселесiне тарихи жағынан үңілетін
болсақ, қоғамда болатын пікір, әр сатыда екі бағытта жүредi – қарсыластар
мен өлім жазасын жақтайтындар.
Қылмыстық жазаның түрi ретінде өлім жазасы қалай дамыды, бір сәт өткен
шақ, тарихқа үңіліп көрейiк.
Заңдылық түрде өлім жазасының пайда болуын мемлекеттің пайда
болуын байланыстырамыз. Сол кездегі ел билеушілер өлім жазасын -
әділеттілікті қалпына келтіретін әділ жаза екендігіне сенімді болды.
Алғашқы қауымда өлiм жазасы аңшылық немесе жемiс теру секiлдi жай
құбылыс едi. Мықтылар өмiр сүредi қағидасы көрсетiлген ережеден аутқыған
сәтте-ақ өмірінен айырған. Бұл ереже мемлекет және құқық пайда болғанша
қолданылып келді. Мүмкін осы қауымда өлім қанды кек пен талион
қағидасын таныған болар. Қанды кек пен талион өлім жазасының мемлекеттен
бұрын қолданылып келген және де мемлекет пайда болғаннан кейінгі даму
дәрежесіне жеткен.
Өлім жазасы туралы алғашқы деректерді Хаммурапи заңдарында
кездестіреміз(б.д.д.5ғ). Хаммурапи заңдарын шығарушы авторлардың қылмыстық-
құқықтық негізде талион идеясы бар: істеген кінәсі үшін жазамен кек алу,
сондықтан да ол қылмыспен тең болуы тиіс.
Ежелгі еврей заңдарында талион идеясы былай көрсетілген: И да не
скажется глаз твой: жизнь за жизнь, ока за ока, зуб за зуб, рука за руку.
[1.с.50-47]
Біз талионда тек бір қатігездікті көреміз. Бірақ, бұл ежелгі халықтар
үшін жазаны шектеуден бірден бір әдісі еді: саған істелгеннен артық
істемеу. Алғашқы қауымдағы әділеттіліке көзқарастар бойынша жау сені қанша
әлсіретсе, сенде оны соншалықты әлсірет деп түсіндірілді. Мысалы: Жаңа
Гвинеяның бір тайпасы жау жағынан өлгендер саны екі жағында да теңескенше
соғысты жүргізе берген.
Хаммурапи заңдарында өлім жазасының мемлекетке жасалған қылмыстарды
қоспағанда, 30 жағдайын көрсеткен. Өлім жазасы ереже бойынша аса
қатыгездікпен жасалған: өлтіру, тұншықтыру, ағашқа отырғызу.
Хаммурапи заңдарында әрекеттің субъективтік жағын анықтау қалыс қалды -
ниеті, абайсыздық, яғни, өлім жазасы қылмысқа қатысы жоқ адамға қолданылуы
мүмкін еді. Қазіргі таңда кінәсін анықтамай жауапкершілік көздеу -
объективті ауытқу болып табылады.
Бұл объективті ауытқу ежелгі Қытай құқығында кең көлемде етек жайған,
оған дәлел б.д.д. ІІІ ғ. билік еткен Хань императорының кінәлінің
туысқандарының үш әулиетін құрту жарлығы болады. Біріншіден, денелері
инемен шаншылып, содан мұрны мен аяқтары кесіліп, өлгенше таяқтармен
ұрылады. Бастарын кесіп алып, денелерін алаңда көпшіліктің алдында
бөлшектерге бөліп тасталады. Осындай жағдайларға қылмыс жасаған жас баладан
бастап, кәрі шалдар да тап болады. [2.с.50-51]
Хаммурапи заңдылықтары талион идеясы қолданып, қылмыстық жазасының түрі
ретінде өлім жазасын қолдануға алғашқы қадам жасағандардың бірі еді.
Мына заңдары да (ежелгі Үндістан) өлім жазасын қолдануда Хаммурапи
заңдарынан кем түспеді. Жаза өте қатаң болды. Қылмыс үстінде ұсталған ұры
сол азамат өлтірілуі тиіс еді. Талион қағидасына сай кісі өлтіргені үшін
жаза -өлім жазасы болды. Қандай да болмасын мемлекеттік және қоғамдық
құрылысқа қастандық өлім жазасына кесілді. Ежелгі Үндістанда өлім жазасының
түрлеріне - үшкір ағашқа отырғызу, тұншықтыру, басын алу жатты.
Ежелгі гректердің ежелде жүйелендірілген құқығына Драконт заңы (б.д.д.
VII ғ.) болды. Бұл заңдар өздерінің қаталдығымен әйгілі: жеміс жидектерді
ұрлағандардың жазасы әкесін өлтіргендермен теңдей, яғни өлім жазасына
кесіледі.
Плутархтың жазуы бойынша, Драконтадан – қылмыстың үлкен бөлігіне не
үшін өлім жазасы деп сұрағанда, ол ұсақ қылмыстар өлім жазасына лайық, ал
үлкен қылмыстар үшін одан артық жаза таба алмадым деген екен. [3.с.75]
Солонның билік ету кезінде Драконта заңдарының жекелеген бөліктері
қолданылып, қалғандары алынып тасталды. Жеке меншікке қол сұғу өте қатаң
заңдармен жазаланды.
Ұрлық, ереже бойынша, өлім жазасымен жазаланды. Мемлекетке қарсы
қылмыстардың ішіндегі ең ауыры: мемлекеттік сатқындық, демократиялық
құрылымға қарсы қастандық болды. Осы қылмыстар бойынша кінәлілер өлім
жазасына кесілді.
Қасақана адам өлтіру мен абайсызда адам өлтіруге көзделетін жазада
айырмашылықтар бар еді. Қасақана адам өлтіруге - өлім жазасы, абайсызда
адам өлтіруге - мемлекеттен қуылу еді.
Өлім жазасы институтының дамуына үлкен ықпалын тигізген Рим құқығы еді.
Алғашқы Рим заңдары ХІІ кесте заңдары аталды (б.д.д. Vғ.).
ХІІ кесте заңдары қатаңдығымен ерекшеленеді. Үйді немесе нанды
өртегендер, егістік алқаптарда рұқсатсыз егісті жинағандар өлім жазасына
кесілді. Ал, егер олар абайсызда істесе, құл болып, ақыр аяғы өлімге апарар
еді. [4.с.101]
Рим заңгерлері қызметкерлердің қылмыстарына жаза беруді қапыс
қалдырмады - парақорлық, қазынаның ақшасын иемдену деген қылмыстар міндетті
түрде өлім жазасына кесілді.
Өлім жазасын орындау кінәлілердің дәрежесіне, табына қарай жүзеге
асырылды. Өлім жазасына кесілген атақтылар мен солдаттардың басын қылышпен
алса, атақты еместерді өртеді, жерге көмді. Құлдарды айқасқан ағаштарға
қағып өлім жазасына кесетін.
Алғашқы қауым мен құл иеленушілік қоғамда өлім жазасының пайда болуы
мен дамуын қарастыра отырып, сол уақытта қылмысқа жаза қолдануда ешқандай
шектеулер болмаған, яғни жазаның түрі көп және әртүрлі әдістермен жасаған
деген қорытындыға келеміз.
Ерте феодалдық монархияның пайда болу кезінде Варварлар құқығында
негізгі орын алған заңдық дәстүрлер еді. Бұл кезеңдерде ең бір жоғары
тұрған дәстүр қанды кек болды, кегін алмай өлген тыныш таппайды деген сенім
болды. Тұрақты бір ереже болмады. Саксондық дәстүр бойынша өлтіргені үшін
жауап беретін қылмыскер және оның балалары болды. Ал, Бургундік дәстүр
бойынша, балалары емес, тек қылмыскер ғана жауап беруі тиіс еді. Кек
алушылардың аясы да шектеледі. Олар өлген адамның ең жақын туыстары -
әкесі, баласы, ағасы болуы мүмкін. Басқа да опасыздық, қашқындық үшін жаза
биліктегілердің шешімімен қолданылды. Мұндай қылмыскерлерді асты, батпаққа
батырды. Басқа қылмыстар үшін жәбірленушілерге ерік берілді немесе жаза
ретінде айыппұл салынды.
Феодализмның дамуында Батыс Европа елдерінде азаматтық істермен қатар
қылмыстық істерді де қарайтын діни соттар пайда болды. Діни соттар қарауына
құдай алдында күнә деген қылмыстық істер кірді. Олардың қатарында: сиқыр
жасау, дінді мойындамау, жұбайының көзіне шөп салу, қанның араласуы, екі
әйел алу секілді істер болды.
Бұл кезе қолданылып жүрген құқықтар: Ломбард құжаттарының құрамасы,
Саксондық және Швабтық айна заңдары, немістің Каролинасы және тағы
басқалар жатты.
Сонымен, Каролина заң жинағында өлім жазасы туралы көп айтылған және
жазаның ауыр түрлері көп еді. Жазалардың түрлері: өлім жазасы, өртеу,
дөңгелекке салып өлтіру, асып өлтіру, суға салып өлтіру, тірідей көміп
өлтіру, өлтіру алдында ыстық темірмен сынау, өлтіру орнына сүйрелеп апару.
Әр қылмыс жасалған сайын судья қылмыстың жазасын беру үшін жан қинайтын
және ұзаққа созылатын өлім жазаларын ойлап тауып отырды.
Тарих мынадай үкімдерді келтіреді (exquisitis poenis):
- үлкен жардан құлату және оны таспен атқылап, одан кейін дарға асу;
- шоқ астына тірідей көму;
- аттармен, пілдермен, арбамен тартып өлтіру;
- басынан аяғына дейін терісін сыпырып алу;
- темір ілгіштермен ішкі мүшелері мен қабырғаларын суырып алу;
- өртеу;
- денесін екіге бөлу;
- мемлекетке жасаған опасыздығы үшін арба үстінде дарға асатын алаңға
апарып, тірідей асулы тұрған жерінде ішкі органдары мен жүрегін алып,
өзінің шекесіне ұрған және де қасапшы қанды жүрегін алып, көпшілікке қарап:
Міне опасыздың жүрегі[5.с.20-64] - деп айқай салады. Сол кездерде
Мемлекеттік опасыздық деген түсініктің өзі толығымен анықталмаған еді.
Ол кездерде көптеген әрекеттерді қылмыс деп табуға болар еді. XVI ғасырға
дейін өліктердің ішкі құрылысын зерттеу қылмыс ретінде қаралып өлім
жазасына кесілді.
Испанияның королі Филип ІІ, ұлттық бостандығы үшін күрескен
Нидерландының халқын өлім жазасына кесу туралы үкімді мақұлдады. 25 мың
адам өлім жазасына кесілді.[6.с.65]
Ағылшындарда да жазаға қатаң еді - қылмыс санының барлық түрі бойынша
4-5 миллион адам өлім жазасына кесілді: Генрих VІІІ - 72 мың адамды, оның
қызы Елизавета (XVI ғ.) - 89 мың адамды өлім жазасына кесті.
Өлім жазасын қолдануда жас мөлшері шектелмеді. Мысалы: XVII ғ. Епископ
Вюрцбург 9 жасар қызды сиқыршы деп танып, сіңілісімен бірге өртеп
жіберген.
Өлім жазасы меншік пен жеке адамдарға қарсы ауыр және ерекше ауыр
қылмыстары үшін көзделді.
Ресми теориялар бойынша жазалаудың негізгі мақсаты - қорқыту болып
табылды. Флоренцияда өлім жазасына кесілгендерді халық алдында шығарып
үкімді орындау дәстүрге айналды. Осы дәстүрді өлім жазасына кесілгеннің
жанын қинау арқылы жүзеге асыруға тырысты. Мұнда қайнатылған май,
қолданылды, (яғни өлім жазасына кесілген адамды бірден емес, бірте-бірте
сол майға түсірді), тірідей көму, ішкі мүшелерін ақтару, көмейіне
балқытылған темір құю сияқты түрлі амалдарды қолданды.
Өлім жазасын орындауда жан алғыштың маңызы зор болды. Ол кездері бұл
жоғары ақылы мамандықтарының бірі болды. Жан алғыштың үкімді орындаудағы
өнері әкеден балаға берілетін мұра еді.
Барлық орын алған зорлық Құдайдың талап етуі - деп түсіндірілді. Яғни
сиқыршылар Құдайдың талап етуімен өртенеді деп дәлелденді.
Ол кездері әйелдерді күшпен алып қашу, күйеулерін алдау, әйелінің
кұлмен төсекте болғандығы үшін өлім жазасына кесу өте жие кездесті.
Орта ғасырларда Каролина заң жинағының орнына өздігінен ерекшеленетін
1768 жылғы Австрияның Терезиана кодексі болды. Терезиана үкімді
орындауды заңдастырумен қатар, оны қалай орындау керектігін де түсіндірген.
Жазаға қатысты кодекстің авторлары қиялдарға ерік берді. Яғни, өлім
жазасына қосымша ретінде, адамның терісінен белдік кесіп алуға рұқсат
етілді.
Бірақ, мұндай адамды таңғалдыратыны - өлім жазасының қатаңдығы емес,
осыны біле тұра, ұрылардың эшафоттың жанында, халық көп жиналған жерде
қалталарға түсуі.
Бір қызығы антикалық мемлекеттер секілді, орта ғасырларда да өлім
жазасын үлкен және кішкентай немесе жай және білікті (кәсіби маман)
орындаған боп бөлінді. Жай істерге дарға асу, басын алу, тұншықтыру,
қылмыскер көмейіне балқытылған металл құю жатты.
Сонымен, Ортағасырлық Европада адамдардың қылмыстары мен бостандықтары
тапталды. Шіркеу инквизициялары әлем траихының ашуға ең ұялатын беттері
болып қалды. Бірақ тарих бір орында тұрмайды, феодалдық қоғамның орнына,
буржуазиялық құрылым келді.
Буржуазиялық төңкерістердің бірінен кейін бірінің болуы Европаны дүр
сілкіндірді. Халықтың сұрануы - қылмыстық жаза ретінде өлім жазасын тек
қылмыскерлерге қолдану, олардың жан-ұясына кесірін тигізбеу, сондай-ақ
діни қылмыстарға қолданбау.
Осы және басқа да пікірлер нәтижесінде 1791 жылы Францияда Қылмыстық
кодекс қабылданды. Бұл кодекс қиялы қылмыстардан (мысалы: сиқыршы деп
кінәләу) бас тартты және де істі заңды сотта қарап, ең маңыздысы, өлім
жазасын жанды қинап емес, жәй басын алумен шектелді. Бірақ, бұл
буржуазиялық-демократиялық кодекс Наполеон тұсындағы саяси режимнің
мүдделеріне қарсы тұрды. 1810 жылы жаңа Француз кодексі қабылданды (оны жиі
Наполеон кодексі деп атайды).
Француз төңкерісінен басталған қылмыстық құқықты жаңашалау Англияда да
орын алды. ХІХ ғ. басында ағылшын заңдары қандай да болмасын саналы түрде
істелген қылмыстардың 240 құрамына өлім жазасын бұйыруғадай болды. Өлім
жазасына адам өлтірушілер мен ұрылар ғана емес сонымен қатар, хатпен
қорқыту, орман ағаштарын кесу, тиын ұрланса да үкім орындалды.
1819 жылы жазаларды неғұрлым жеңіл жазамен ауыстырылды, ал 1841 жылы
өлім жазасы алынып тасталды. Мұндай теңденция көптеген елдерде байқалды.
Қылмыскерлерді тәрбиелеу және қайта тәрбиелеу өте жиі айтылды. Бірінші
рет тәрбиелеу шарасы ретінде қылмыстық атқару мекемелеріне орналастыру
XVIII ғ. орын алды.
Қылмыскерлерді қылмыстық атқару мекемелеріне орналастыру Францияда,
Англияда, Италияда және тағы басқа мемлекеттерде өлім жазасына шектеу салу
туралы пікірталасты болдырды.
1791 жылы өлім жазасын алу туралы мәселе Францияның Кеңесінде қаралды,
бірақ та өлім жазасы алып тасталмағанымен, үкімді орындау шектелді.
Қоғамдық пікірлерді де алға қоя отырып, бір қатар ел үкіметтері өлім
жазасын белгілі бір қылмыс аясында қолданатын болды. Мұнда айта кетсек,
Австрияның Қылмыстық кодексі өлім жазасын 5 жағдайда қолданды;
ағылшындардың қылмыстық заңы өлім жазасын ерекше ауыр қылмыстар -
корольдік мүшеге қастандық жасау, теңіз қарақшылығы және тағы басқа бойынша
қолданылды.
Француздардың 1810 жылғы Қылмыстық кодексі өлім жазасын 39 жағдайлар
ғана бойынша; 1848 жылғы 15 қылмыстың түрі бойынша ғана қолданылды (адам
өлтіру, өртеу және тағы басқа). 1848 жылы Швейцария Конституциясы саяси
қылмыскерлерге өлім жазасын алып тастады, ал, 1874 жылғы Конституциясында
бейбіт кезде жасалған қылмыстар үшін алынып тасталды. Португалияда өлім
жазасы 1867 жылы, Нидерландыда 1870 жылы, Норвегияда 1902 жылы қылмыстық
заңдарынан алынып тасталды.
І-ші Дүниежүзілік соғыстан кейін Европа елдерінің бір қатары өлім
жазасынан бас тартты. ІІ-ші Дүниежүзілік соғыс қарсаңында саяси режимді
елдерде өлім жазасы қайта қалпына келтірді. Екі соғыстың ортасындағы кезең
әлемді екі топқа бөлді. Бірінші жағы - буржуазиялық демократиялық режимді
сақтаған (АҚШ, Англия, Франция, Бельгия, Голландия және тағы басқа). Екінші
жағы - әскери диктатураны , фашистік режимді қолдаған елдер (Италия,
Германия, Болгария, Испания, Қитай және тағы басқа).
Осы кезеңде буржуазиялық қылмыстық құқықтың тарихында екі фактор орын
алды – төтенше заңдар және соттан тыс репрессия. Төтенше заңдар күнделікті
құбылыс болды. Саяси қылмыстар және тағы басқа қылмыстар үшін қылмыстық
жаза қолдану Қылмыстық кодекстің баптарында тікелей көрсетілді.
Төтенше заңдармен көрсетілген жазалар өте қатаң болды: өлім жазасы,
өмір бойы бас бостандығынан айыру және тағы басқа.
Жиі кездесетін - соттан тыс репрессия еді (үкімсіз): полиция
мекемесінде өлтірілуі, қашуға әрекет кезінде өлуі, қинау кезінде өлуі.
Төтенше заңмен соттан тыс репрессияның фашизм кезінде маңызы ерекше болды.
Өлім жазасын орындаудың ерекше түрі қылмыскерлерді лагерде ұстау болды.
Олардың ішінен тірі қалғандары аз болды. Өлім жазасын орындау құралының
бірі газ камералары, топтық ату, өртеу және тағы басқа.
Освенцим лагерінде газ камераларына 1500-1700 адамды кіргізді. Содан
соң газга қарсы маска киген жан алғыштар камераның ішіне улы зат циклон
лақтырады. Өліктердің барлығын өртеді. Бұл лагерде күнделікті 10-12 мың
адам өлтірілді.[7.с.338]
Жоғарыда аталғандарға, өлім жазасының тағы бір түрі қолданылды: қысқы
аязда ағашқа байлап қойып , үстінен суық су құып өлтіру. Дарға асу, батыру,
адамдарға медициналық зерттеулер жүргізу, аталғандардың барлығы да
Гитлердің аса қатыгездігімен жүзеге асырылды. Әскери қимылдар кезінде 12-
15 млн. адам жойылып кетті.
Соғыстан кейінгі буржуазиялық қоғамның ең басты мәселесі - қылмыстың
өсуі болды. Қылмыспен күресу үшін буржуазиялық құқық жазаны қатаң ету
секілді әдістерді қолданды. Соғыс жылдарында өлім жазасын жиі қолданса,
соғыстан кейінгі жылдары өлім жазасын алып тастап, оның орнына өмір бойы
бас бостандығынан айырумен алмастырды.
Соғыс біткеннен кейін өлім жазасын алып тастау нормасы кейбір Европа
елдерінің Конституцияларына енгізілді, онда өлім жазасы тек бейбіт кезде
ғана қолданылмайды делінген.
1949 жылы ФРГ Конституциясының 102-бабында нақты былай делінген: Өлім
жазасы алынып тасталды.
1945 жылы өлім жазасы Австрияда, Финляндияда 1950 жылы, Гренландияда
1954 жылы алынды. Сонымен қатар өлім жазасы 1972 жылы Швецарияда мен
Швецияда, 1978 жылы Бельгия, Голландия, Норвегия, Израль мен Испанияда ,
1974 жылы Португалияда, 1975 жылы Грецияда, жалпы саны 80 мемлекетте алынып
тасталды. Францияда өлім жазасы алынғаннан кейін,Турциядан басқа Европаның
дамыған мемлекеттерінде өлім жазасы заңды түрде алынған. АҚШ-та өлім
жазасын қолдану бірте-бірте сиреуде. 1930 - 1967 жылдар аралығында АҚШ-та
8859 адам өлтірілген. АҚШ-та 1940 жылдары жыл сайын 167 үкім орындалса,
50 жылдары - 40, 60 жылдары - 72 үкім шығарылды. Өлім жазасына қарсы
қозғалыс әсіресе соғыстан кейінгі жылдары күшейіп АҚШ-тың бірқатар
штаттарында өлім жазасы алынды. Қазіргі таңда 36 штаттың заңдарында өлім
жазасы көзделген. 16 штатында өлім жазасын балаларға 7 жастан, 3 штатында -
8 жастан, 3 штатында - 10 жастан, ал қалған 19 штатында - 12- 18 жастан
қолданады. Өлім жазасына ең жас кесілгендердің бірі 14 жасар У. Дарден
болды. Ол 1988 жылы Флоридада электр столында өлтірілді.1988 жылы АҚШ-тың
Жоғарғы соты өлім жазасы 16 жасқа толмаған тұлғаларға қолданылмайды - деп
тапты. Бірқатар штаттарында аяғы ауыр әйелдерге өлім жазасын орындау
уақытын кідірту жеңілдігі жасалған.
Өлім жазасын жүзеге асырудың әдістері электр столы, укол, газ, дарға
асу немесе ату болып табылды. Өлім жазасын укол немесе газ арқылы жүзеге
асыру туралы заң Оклахома, Техаста, Нью-Мексикада және тағы басқа
штаттарында қабылданған.
Өлім жазасын қолдану барысында әлемдік екі діннің көзқарасымен баға
беруіміз қажет: христиан және ислам.
Христиан және ислам секілді әлемдік діндер өлім жазасын қолдануды
жақтайды.
Христиан дінінің көзқарасы бойынша өлім жазасы қылмыс жасаған
қылмыскердің өз қылмысы үшін жауап бере отырып, өмірлік өмір сүру үшін
бірден-бір мүмкіндік.
Ислам діні де өлім жазасына қарсы емес. Мұхаммед пайғамбар былай деген:
Жаза қолдану арқылы жер тұрғындары үшін жақсылық жасалады, мұсылмандардың
қылмыстық құқығы шариатқа негізделген және де өлім жазасы кең көлемді
қылмыстар үшін қолданылады.
Ең ауыр қылмыстық іс-әрекет - діннен ауытқу болып табылды.Бұл қылмыс
Исламға опасыздықпен теңестірілді. Сауыд Аравиясында 1976 жылы өткен
мұсылман құқығы сипозиумның қатысушылары Исламнан кеткен тұлғамен жау
жағына кеткен тұлғаның еш айырмашылығы жоқ.
Құранға қиянат жасау, адам өлтіру секілді қылмыстар өлім жазасына
кесілді.
Шариатта өлім жазасы көрсетілген көптеген жағдайлар бар. Қазіргі
таңдарда, кейбір елдерде құран негізгі заң, ал жаза шариатқа сүйене отырып
шығарылады.
Мысалы: Иранда әлі күнге дейін өлім жазасы қолданып келеді. 1981 жылы
мұсылман қоғамына негізделген 199 баптан тұратын Кодекс қабылданды. Бұл
заңда өлім жазасын қолдану кең түрде көрсетілген. Егер де, күйеуі әйелін
басқа еркекпен төсек үстінде түссе, күйеуі екеуінде өлтіруге құқығы бар.
Ал, әйелі мұндай құқыққа ие емес.
1983 жылы Суданда Қылмыстық кодекс қабылданып, осы заңға сай өлім
жазасы қолданылды. Номейри режимы құлағаннан кейін Суданның тұрғындарының
көпшілігі, негізінен христиандар, осы кодекске қарсы болды. 1991 жылы
шариатқа негізделген Қылмыстық кодекс қабылданды. Мұсылмандардың қылмыстық
құқығында өлім жазасын көпшілік алдында орындау тән, ал Иран мен
Пакистанда ақпараттар құралдары арқылы таратылады. Жоғарыда айтылғандардан
ескеретініміз, дін өлім жазасын жақтамаса да, олардың қолданылуына тоқтам
қоймайды. Біз әлемдік тарихта қылмыстық жазаның түрі ретінде өлім жазасының
пайда болуы мен дамуының институтын қарастырдық. Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңдарының тарихында өлім жазасының қолданылуын зерттеуден бұрын,
қылмыстық жазаның түрі ретінде өлім жазасының Ресейде қалай дамығандығы
туралы тоқталып өтеміз.
1.2 Ресейде өлім жазасын қолдану
Ресейде өлім жазасын қолдану мемлекеттің пайда болуымен байланыстырады.
Ресей мемлекеті дамыған сайын, өлім жазасын қолдану әдістерін өзгеріп
отырды. Жазаның түрі ретінде өлім жазасына қатысты Ежелгі Ресейде өзіндік
түрі ерекшеленді. Ежелгі Ресейде көп уақыт бойы қылмыс жасағандарды
дәстүрге сүйене отырып жазалады. Кең көлемде жаза ретінде қолданылған қанды
кек болды. Бұл Византиялық құқықтық жүйеден бастау алған, қылмыскерді
өлтіру арқылы әділеттілікті қалпына келтіретін жазаның ерекше түрі еді.
Христиан дінін қабылдаған кейін, Библияға сүйене отырып жазаларды шамамен
1072 жылы Ярослав Мудрыйдың 3 баласы, кеңесшілерімен бірге Киевте -
Русская правда атты заңдар жинағын шығарды. Бұл заң орыс жерінде негізгі
заң бола отырып, төрт жүз жыл қолданысқа ие болды. Іс жүзінде өлім жазасы
қолданылғанмен, бұл заңда өлім жазасы қарастырылмады.
Ресей мемлекетін жүйелендіру процессі монархиялық басқару формасын
нығайту үшін жаңа заң қажет болды. 1397 жылы ұлы князь Василий Дмитриевич
Московскийдің билік ету кезінде, Двин мақтау жарлығы шықты. Мұның 5-бабында
үшінші мәрте ұрлық жасағаны үшін өлім жазасы көрсетілді. Яғни, феодалдық
кезеңнің қылмыстық-құқықтық доктринасында аса көңіл жеке адамға емес,
меншікке бөлінді.
Келесі маңызды қылмыстық-құқықтық акт - 1467 жылы шыққан Псков сотының
грамотасы. Бұл заң өлім жазасын 4 жағдайда қарастырды. Бұлар шіркеуде ұрлық
жасау, жылқы ұрлау, мемлекеттік опасыздық және өрт қою. Яғни мұнда да
мемлкеттің мүддемен қатар меншік құқығы тұр деген сөз.
XV ғ. бастап қылмыс санының кеңеюіне байланысты, өлім жазасының
қолданылу аясының бірте-бірте өсуі байқалды. 1497 жылы ІІІ Иван тұсында
қабылданған Соттылық заңында өлім жазасын өзінің қожайының өлтіргені үшін
және адам өлтіргені үшін, қарақшылық, қайта ұрлық жасау, опасыздық, діни
қылмыстар, жала жапқаны үшін қолданды.
XVII - XVIII ғ.ғ. І-ші жартысында, өлім жазасы қылмыстық- құқықтық
институты ретінде дамып, өз қолданынылымын тапты. 1649 жылы өлім жазасы 63
қылмыс бойынша тағайындалды. Орындалуына байланысты өлім жазасы екіге
бөлінді: жай және кәсіби. Жай - дарға асу, басын алу және суға батыру. Ал,
кәсіби (жан алғыштың біліктілігіне байланысты болды) өртеу, көмейіне
балқыған металл құю, шығына дейін жерге көму, үшкір ағашқа отырғызу,
қабырғасына ілмек іліп асу және тағы басқалар.
Демалыс, мейрам күндерін қоспағанда өлім жазасы көпшілік алдында
орындалды. Аяғы ауыр әйелдерді босанғанша өлім жазасын кідірте тұрды.
Қылмыстың өсуі мен оған қарсы қолданылатын ауыр жазалар І Петрдің
кезеңіне дейін орындалып келді. Сол уақыттағы І Петрдің қылмыстық-құқықтық
актілеріне сай өлім жазасы 123 жағдайда қолданылды. 1703 жылғы жарлық
бойынша өлім жазасын адам өлтіргені үшін, опасыздық жасағаны үшін қолданды,
ал басқа жағдайларда, тек дене жазалары мен каторгіге айдау қолданылды.
Өлім жазасы туралы Ресей заңдары (І Петрдің қатыгездік жарлықтарынан
кейін) өзгеше дамыды. Өлім жазасын алып тастау туралы бірінші мүмкіндікті І
Петрдің қызы Елизавета қолданды. 1743 жылы 2 - ші тамыздағы және 1744 жылы
жарлықтарымен өлім жазасын қолданбастан бұрын істі Сенатқа, Елизаветаның
қарауына беру туралы ереже бекітілді. Осылай Елизавета өлім жазасын
формальды түрде алып тастады. Іс жүзінде өлім жазасы қолданбағанымен,
өлімге апарып соқтыратын ауыр жазалар қолданылды. 1753-1754 жылы
Елизаветаның өлім жазасын қолданбау туралы жарлығымен расталды. Яғни, өлім
жазасының орнына, Сібірге айдау, қамшымен ұру, таңба басу жазаларын
қолданды.
1787 жылы Екатерина ІІ өзінің билік құруының 25 жылдығына орай шығарған
манифестінде өлім жазасына кесілгендерді айдау туралы нұсқау береді.
Екатеринаның билік құруы кезінде, мемлекеттік қылмыстардың қоспағанда,
жалпы қылмыстарға қатысты өлім жазасы алынып тасталды. Бірақ, Елизавета мен
Екатеринаның нұсқауларымен өлім жазасына тиым салынғанымен, үкім шығарылып
және орындалып жатты. 1775 жылы 1649 жылғы І Петрдің жарлығын негізге ала
отырып Пугачев көтерілісінің қатысушылары (20 мыңнан астам адам)
қатыгездікпен өлтірілді. Ал, 1826 жылы 1825 жылғы 18 желтоқсандағы
көтеріліске қатысы бар 5 негізгі ұйымдастырушылар дарға асылды.
1835 жылы қаңтар айында 1832 жылғы Ресей империясының заңдар жинағы
күшіне енді. Осы заңға сай өлім жазасы нақты 3 қылмыс категориясы бойынша
қолданды:
1) Саяси істер бойынша;
2) Карантин ережелерін бұзғаны үшін (эпидемия кезінде);
3) Әскери қылмыстар үшін[43-109]
өлім жазасы қылмыстық жазалар жүйесінде бірінші орында тұрды.
Егерде жеңілдететін жағдайлар болса, онда сот жазаны бір немесе екі
сатыға төмендетеді, яғни мерзімсіз айдауға немесе 15-20 жылға айдалатын.
Өлім жазасы барлық мүліктік құқықтарынан айыратын. Бірақ, ол кезде үкім 21
жастан төмен және 70 жастан жоғары тұлғаларға қолданылмады. Өлім жазасын
қолданудың жоғары көрсеткіші әскери-қылмыстық заңдардан болды. Әскери
қылмыс бойынша - қасақана адамды өлтіргені үшін, зорлау, қарақшылық, ұрлық,
біреудің мүлкін бүлдіру секілді қылмыскерлер тартылды. Бұл заң бойынша өлім
жазасына кесілгендер атылды немесе дарға асылды[8.с.110].
1881 жылы өлім жазасын көпшілік алдында орындауға тиым салынды.
1905 жылы көтеріліс басылғаннан кейін, өлім жазасының көрсеткіші жоғары
болды.
1906 жылы - 574 адам, 1907 жылы - 1139 адам, 1908 жылы - 1340 адам,
1909 жылы - 717 адам, 1910 жылы - 129 адам, 1911 жылы - 73 адам, 1912 жылы
- 126 адам өлтірілді[9.с.316].
Сол жылдары өлім жазасын қолдану соттан тыс органда жүзеге асырылды:
әскери - атқыштар сотымен, жоғары қолбасшылар, губернаторлардың және тағы
басқалардың шешімімен. Өлім жазасы революциялық, террорлық әрекеттері үшін
ғана емес, басқа да істер бойынша шығарылды. Осы жағдайға байланысты Н.С.
Таганцев, М. Н. Нернет,С. Ю. Витте секілді Ресей заңгерлерінің жағынан
ашулы пікірлер айтылды. Осы заңгерлер өлім жазасына тиым салынуына көптеген
іс-шаралар атқарды,1906 жылы Ресейдің бірінші мемлекеттік Думасының заң
жобасы қабылданды. Бірақ бұл екі жағдайда да заңдар Мемлекеттік Кеңеспен
мақұлданбағандықтан күшіне енбеді.
Ресейде Ақпан Буржуазиялық төңкерісінің бастауымен өлім жазасының
дамуының келесі сатысын байланыстырамыз. 1917 жылы 12 наурызда Уақытша
Үкіметтің қаулысымен өлім жазасы алынып тасталды. Бірақ, 1917 жылы 12
шілдеде әскери қылмыстардың, адам өлтіру мен қарақшылықтың өсуіне
байланысты өлім жазасы қайта қалпына келтірілді.
1917 жылы қыркүйегінде Уақытша Үкімет ерекше бұйрық шыққанша өлім
жазасының қолдануына тиым салды. Қысқа уақыт ішінде 1917 жылы Қазан
төңкерісі болып, большевиктер жеңіске жеткеннен кейін, 1917 жылы 26
қазанында ІІ Бүкілресей съезд Кеңесінің Декретімен өлім жазасының алынғаны
туралы хабарланды.
Бірақ, азаматтық соғыстың басталуына байланысты өлім жазасы қалпына
кетірілді: бірінші өлім жазасы 1918 жылы 21 маусымда теңіз күшінің бастығы
Балтықфлотының контрадмиралы А.М.Щастнойға шығарылды. Осы кезде РСФСР-дің
Халық Коммисарлар кеңесі декрет қабылдап, осы Декретке сай өлім жазасы
агенттерге, жарылыс ұйымдастыруға, спекулянттарға, бұзақыларға қолданылды.
Ұсталғандарды орнында атып тастау орын алған. Азаматтық соғыс кезінде аса
қауіпті қылмыскерлерге ғана емес, саяси мақсаттарда да қолданылды.
1918 жылы 5 қыркүйектегі халық комиссарлар Кеңесінің қызыл террор
атты қаулысына сай, өлім жазасы ақгвардияшыларға, бүлік шығарушыларға,
құпия келіссөздер жүргізушілерге қолданылды. Көбінесе өлім жазалары соттан
тыс жүргізілді. 1919 жылы РСФСР-дің Қылмыстық кодексінде өлім жазасын
уақытша қалпына келтірілгені туралы бастамасында жазылған. Содан, 1920 жылы
13 наурызда жоғарғы жазаны алып тастау туралы Халық Комиссарлар Кеңесінің
қаулысы шықты, бірақ, 1922 жылы өлім жазасы қалпына қайта келтірілді. СССР-
дің тарихында өлім жазасының кең етек жаюы И.В.Сталин басқару жылдарында
болды. Өлім жазасын аса кең көлемде қолдану 30 жылдары қауіпсіздік
органдарымен жүзеге асырылды. 1932 жылы 7 тамызда СССР Халық Комиссарлар
Кеңесінің қаулысымен мемлекеттік және қоғамдық мүлікті иемденгені үшін ату
жазасы қолданылды.
Кеңестің қылмыстық заңының дамуының тарихында өлім жазасы формальді
түрде жаза жүйесінде болғанымен, алғашқы орында тұрды. РСФСР-дың 1922,
1926, 1960 жылдары Қылмыстық кодекстерінде ауыр жаза уақытша орын алды.
1947 жылы 26 мàмырында СССР-дың Жоғары Кеңесінің Президиумының Өлім
жазасын алу туралы Жарлығы шықты, бұл жаза бейбіт кезде тоқтатылып, ауыр
қылмыстар бойынша өлім жазасының орнына, еңбекпен-атқару органдарында 25
жыл мерзімге бас бостандығымен ауыстырылды. Бірақ, 1950 жылы 12 -
қаңтарында СССР-дың Жоғарғы Кеңес Президиумы өлім жазасы отанын
сатқандарға, шпиондарға, жарылыс ұйымдастырғандарға қолдану туралы Жарлығы
шықты. 1954 жылы 30 сәуірінде СССР-дың Жоғарғы Кеңесінің Президиумы
ауырлататын мән-жағдайларда қасақана адам өлтіргені үшін өлім жазасын
қолдану туралы Жарлығы шықты.
1959 жылы СССР мен Кеңес Республикалараның қылмыстық заңының негіздерін
және 1960 жылы РСФСР-дың Қылмыстық кодексінің 1926 жылы РСФСР-дың Қылмыстық
кодексмен салыстырғанда, өлім жазасы аз қолданса, нәтижесінде қолдану аясы
кеңейе түсті, аса ауыр мемлекеттік қылмыстарға, адам өлтіру, зорлау,
бандитизм және тағы басқа зорлықпен жасалған қылмыстарға қолдану
мүмкіншілігін қарастырды. Осы кезде өлім жазасын қолданатын қылмыс құрамы
30- дан асты (бейбіт уақытта 17 құрамға; әскери және соғыс жағдайында 16
құрам болды). Бірақ, бұл іс жүзінде жазаның кең көлемде қолданылғаны емес
еді.
Өлім жазасын қысқарту туралы шешімді қадам 1991 жылы СССР-дың қылмыстық
заңдарының негізінде жүзеге асырылғанымен, СССР-дың тарап кетуіне
байланысты күшіне енбей қалды. 1991 жылы өлім жазасы Қылмыстық кодекстің 3-
бабының санкциясынан алынып тасталды, 1994 жылы – тағы біреуінен. 1993
жылы, 1960 жылы Қылмыстық кодекстің 23 бабына өзгерту енгізілді, яғни, өлім
жазасын қолдануға мүмкін емес тұлғалр аясы кеңейді. Бұрын кәмілет жасқа
толмағандар мен аяғы ауыр әйелдер болса, олардың қатарына барлық әйелдер
мен 65 жастан асқан ер адамдар қосылды.
1961 жылғы Қылмыстық кодексінен өлім жазасына қатысты қылмыс құрамы
1996 жылғы РФ Қылмыстық кодексінде қылмыс құрамы 24 қысқарған.
Қолданылып жүрген РФ Қылмыстық кодексінде аталған жаза 5 баптың
санкциясына енгізілген. Сонымен қатар, 1996 жылы РФ-сы 3 жыл ішінде жаза
түрі ретінде өлім жазасын алып тастаймын деген шартпен Европалық Кеңеске
қабылданған. Қазіргі таңда РФ-да өлім жазасы зерттелуде.
Сонымен, Ресей тарихында өлім жазасы қылмыстық жазаның түрі ретінде
бірқатар өзгерістерге ұшырады: кең көлемде қолданысқа ие болып, іс жүзінде
толығымен алынып тасталды.
1.3 Қазақстан тарихындағы өлім жазасы
Өлім жазасы қылмыстық-құқықтық институтының әлемдік масштабындағы пайда
болуын, дамуын, өзгеруін қарастырғаннан кейін, оның Қазақстанда ежелгі
кезден қазіргі таңға дейінгі дамуына көңіл бөлуіміз қажет. Өлім жазасының
Қазақстан тарихында қолдануына шолу жасасақ, қылмыстық жазаның қолданылу
этаптарымен қатар, қазіргі таңда зайырлы, демократиялық және құқықтық
мемлекет ретінде Қазақстанның дамуы үшін өлім жазасын алып тастаудың немесе
қолданудың себептерін білеміз.
Ең алғашқы өлім жазасының институт ретінде Қазақстан территориясында
пайда болу көздері түрік халқының Ислам дініне енуімен байланыстырамыз.
Яғни, 893 жылы Исмаил Ибн Ахмед қарлұқтарға қарсы кезекті жорығында
Тараздағы несториан шеркеулерін бұзып, орнына мешіт соғып, сол жерлердің
тұрғындарын Ислам дініне енгізді. Исламмен бірге түріктерге мұсылман құқығы
да келді.
Осы уақыттан бастап түріктерде қатаң әулиеттік кек алу дәстүрі орын
алды. Егер адам өлтіру болғанда, қылмыскер өзі ғана емес, барлық
туысқандары да өлтірілуі мүмкін еді. Келтірілген қиянатқа кек алмау, нағыз
ұяттың өзі еді.
Орталық Азия мен Қазақстанда Ислам пайда болып, ол тұрғындар арасында
қарқынды түрде таралды. Бұл аумақта қолданылған жалғыз заңды құжат - Құран
болды.
Құранда мұсылмандар санасы және әрекеті Алланың еркімен алдын-ала
анықтаған деген теориялар болды. Сондықтан да құқыққа қайшы әрекет, тиым
салынған мұсылмандық нұсқауларды бұзу болып табылды. Мұндай тиым салу –
дін, өмір, тұқымын жалғастыру, ақыл, меншік секілді исламға қымбат
мүдделерді қорғауға бағытталды. Қылмыс мынадай әрекетерге бөлінді:
1. Алланың құқығына қиянат жасау;
2. Жеңіл жаза көзделетін қылмыстар;
3. Нақты бір жаза көзделмеген қылмыс;
Мұнда бізді қызықтыратын бірінші топ, мұсылман құқығында хадд деп
аталады, ол үшін өлім жазасы қолданылды.
Хадд терминның мағынасы, Алланың құқығын бұзғаны үшін, кінәліге
көзделетін жауапкершілік. Сонымен қатар, мұсылман қауымының құқығын бұзғаны
үшін Құранда жаза нақты көрсетілген. Бұл топқа келесі қылмыстар кіреді:
спирт ішімдіктерін тұтыну, ұрлық, қарақшылық, діннен безу және тағы
басқалар.
Ислам үзілді-кесілді спирт ішімдіктерді пайдалануға қарсы, яғни, ол
адамның интеллектісін бұзады, Аллаға шынайы сезімін жоғалтады. Бірақ
Құранда бұған нақты жаза көрсетілмеген, ол суннада көрсетілген.
Пайғамбарымыз спиртті ішімдікке қарсы болған және ол үшін дене жазасын
тағайындаған. Ал егер сол адам спиртті ішімдікті төртінші рет пайдаланса,
өлім жазасына кесілген[10.с.256].
Ұрлық ауыр қылмысқа жатты, ұрлықты үшінші мәрте жасаса, сот оны өлім
жазасына кесуге құқылы.
Мұсылман құқығында бүлік шығару іс жүзінде билік құрып тұрған режимге
қарсы шығу деп бағаланды, яғни мемлекеттік төңкеріске тең келеді. Бүлік
ерекше ауыр қылмыс қатарына жатқызылған, сондықтан да бұл қылмысқа жаза -
өлім болған.
Исламға опасыздық жасау, яғни діннен безу, ол үшін міндетті түрде өлім
жазасы қолданылды. Исламға негізделген құқық шариат болып табылды.
Сондықтан құқық, өзі сүйене отырып қызмет ететін діннің қорғалуын
қамтамасыз етеді.
Қарақшылық ерекше ауыр қылмыстар қатарына жатқызылды. Егер қарақшылық
ашық түрде мүлікті иемденумен басталып, адам өлімімен аяқталса, онда
қылмыскер өлуге тиіс. Мүлікті иемденбей адам өлтірсе, ол да өлім жазасына
кесіледі. Бірақ, қылмыскер мен өлген адамның жынысы, сенімі және
әлеуметтік жағдайы жағынан тең болуы керек. Яғни, мұсылман, мұсылманды
өлтірсе, өлім жазасына кесілуі тиіс. Бірақ мұсылман, мұсылман емес адамды
өмірінен айырса, өлім жазасына кесілмейді. Ал, егер мұсылман емес,
мұсылманды өлтірсе, онда оған өлім жазасын қолданылады.
Мұсылмандардың қылмыстық құқығында жоғарғы жазаны қолдана отырып, оны
басқа жаза түрімен ауыстыруға болады. Мысалы: өлген адамның жынысына,
сеніміне және әлеуметтік жағдайына қарай, туысқандарының кешірім беруімен
қылмыскер құн төлеуі мүмкін.
Қазақстан қоғамының дамуына үлкен әсерін тигізген Шыңғысханның (1206
жыл) Яссы (Джасак) заңдар жинағы болды. Шыңғысханның басты мақсаты - тәртіп
орнату еді. Іс жүзінде, жүзеге асырылған баптар өлім жазасын нұсқады:
Кім алдаса немесе кім біреудің тәртібін аңдыса, немесе екі даулас қан
адамдардың ісіне араласса және біреуіне көмек берсе, өлім жазасына
кесіледі.
Кімде-кім суға немесе шоққа кіші дәрет алса, өлім жазасына кесіледі.
Кім тауар алып банкротқа ұшыраса, тағы тауар алып, тағы банкротқа
ұшыраса, үшін рет тағы осындай болса, өлім жазасына кесіледі.
Кімде - кім қашқан құлды немесе тұтқынды ұстаса, сөйтіп оны иесіне
қайтармаса, өлім жазасына кесіледі.[11.с.18-65]
XV ғ.Темірлан билеп тұрған сәтте Яссы заңы қарақшылық, ұрлық, адам
өлтіру және басқа да қылмыстарға өлім жазасы сақтады.
Шыңғысханның Яссы заңы қазақтардың өздерінің заңдамалары шыққанша
қолданылып келді. Қазақстың алғашқы заңын Қасым ханның есімімен Қасым
ханның қасқа жолына байланыстырады. Бұл заң түріктердің қылмыстық,
әкімшілік құқығының жүйесіне негізделеді. Қасымханның заңдар жинағы
Есімхан тұсында толықтырылады (Есімханның - ескі жолы). XVIII ғ. Тәуке
ханның Жеті жарғы заңдар жинағы дүниеге келді.
Мәні мен мазмұнына қарай Жеті жарғы заңдар жинағы қазақ халқының
бірігуіне, ұлттық сана-сезімін оятуына, қазақтар арасында келіспеушіліктер
мен қақтығыстарды тоқтатуына үлкен ықпалын тигізді. Бұл заң жинағында
әкімшілік, азаматтық, қылмыстық нормалар және қазақ қоғамының әлеуметтік
және құқықтық нормалары жазылды. Қылмыстық нормаларға ерекше орын берілді.
Қылмыс қатарына: адам өлтіру, зорлау, ұру, тіл тигізу, ұрлық және тағы
басқа жатады.
Жеті жарғы заң жинағында Қанға қан заңы сақталды.
Өлім жазасы 4 жағдайда заңдастырылды:
1. Егер әйелі күйеуін өлтірсе және оны күйеуінің туысқандары кешірмесе;
2. Егер әйел некеге тұрмай көтерген баласын өлтірсе;
3. Егер күйеуі әйелдің басқа біреумен төсек үстінде түссе;
4. Егер құдайды жамандау фактісі анықталса.
Осы қылмыстарды жасағаны үшін өлім жазасы көзделеді. Өлім жазасын
құнмен алмастыруға тиым салынған. Жеті жарғы заңдар жинағының мазмұнына
өлім жазасы қолданылатын келесідей қылмыстар кіреді:
- қанға-қан, ұрлық, тонау, зорлық үшін өлім жазасы;
- Жеті жарғы бойынша өлтірілген адамның туысқандары қылмыскерді
өлтіруге құқылы;
- Егер әйелі күйеуін өлтірсе, онда ол құн төлеседе, өлім жазасынан
құтыла алмайды. Егер күйеуі әйелін өлтірсе, онда ол құн төлеп
құтылуы мүмкін.
- Зорлау адам өлтірумен тең болады, сондықтан да өлім жазасына
кесіледі.
- Біреудің әйелін келісімсіз алып қашу өлім жазасына немесе құн
төлеумен жазаланады.
- Қанның араласуы өлім жазасына кесіледі.
- Бүлік шығарушы тұлғалар өлім жазасына кесіледі.[12.с.22-43]
Өлім жазасы билердің шешімімен дарға асу, садақпен ату, аттың құйрығына
байлап сүйреу, арқанмен буындыру арқылы орындалды. Тәуке хан заң жинағын
шығарып қоймай, үш жүзді бір өзінің қол астында ұстады.
1730 жылдары Қазақстанның алғашқы ілегі Ресейдің қол астына кірді.
Ресейдің қол астына кіру жоңғар басқыншыларынан құтылудың бірден-бір амалы
еді.
Жоңғарларды қазақ жерінен ығыстыру, кескіліскен соғысқа әкеп соқтырды.
Нәтижесінде ел ішінде саяси дағдарыс басталды. Бұл кезең Ресей империясының
хандықты жойып, ресей заңдарын жүзеге асырумен түсіндірілді. Сол кезде
ресей империясы мен Қазақстан жерінде қолданылған заңдар мыналар:
1. 1649 жылы Алексей Михайловичтің ережелер жинағы;
2. І -ші Петрдің әскери заңдары;
3. Үкіметтің жеке жарлықтары.
Бұл заңдар, жоғарыда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz