Саяси қозғалыстың өшу сатысы
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1- тарау. Қоғамдық ұйымдардың теориялық әдістемелік негіздері
1.1. Қоғамдық ұйымдардың концептуалдық аспектісі
1.2. Қоғамдық ұйымдардың қоғамдағы атқаратын рөлі мен түрлері
1.3. Қазақстандағы партия жүйелері мен қоғамдық ұйымдардың даму
ерекшеліктері
2 – тарау. Қазақстан Республикасының Азаматтық қоғамның дамуының
тұжырымдамасының қорытындысы және даму келешегі.
2.1. Қоғамдық ұйымдар – азаматтық қоғамның қозғаушы күші ретінде
2.2. Қазақстан Республикасында қоғамдық ұйымдардың даму үдерісі
2.3. Астана қаласындағы озық қоғамдық ұйымдар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қоғамдық ұйымдар (бірлестіктер) бүгінгі азаматтық қоғамның ажырамас
атрибуты болып табылады. ХVII ғасырда неміс философы Гегель бірлестіктерді
– мемлекеттің түп-тамырын құрайтын азаматтық қоғамның ажырамас бөлігі деп
санаған. Ол: Біздің қазіргі мемлекеттерде – азаматтар шектеулі шамада ғана
мемлекет ісіне араласады, бірақ адамға жеке мақсаттарынан басқа, жалпыға
ортақ мемлекет істеріне қатысуы қажет. Мемлекет оған әрқашан бермейтін,
бұл жалпыға ортақтықты бірлестіктерден табады - деп пайымдаған [1].
Қоғамдық ұйымдар ежелден-ақ, мемлекеттерде кластардан және ерікті
азаматтардан құралған өкілдіктердің бірлестіктері болған. Олар адамзат
тарихының орта ғасырларында орын алған болатын. Осы бірлестіктердің
негізінде, көбінесе, діни идеялар жатқан.
Азаматтық қоғамды дербес субстанция ретінде байқағандардың қатарына
алғашқы ойшылдардың бірі – ежелгі грек философы Платон (427-347 жж. б.з.д.)
кірген. Оның пайымдаулары адам туылғанынан тән әлеуметтік қажеттіліктер
жайында, идеалды адамзаттық қоғам және қатаң мемлекеттік билік туралы.
Қоғамның мемлекеттік-ұйымдасқан түрінен бөлек, қоғамның басқа да формалары
бар. Ал, оның шәкірті Аристотель өзінің еңбектерінде азаматтардың өмірін
барлық салада талдай отырып, мемлекет пен азаматтық қоғамды ашық
бөліктерге бөлген. Аристотель полис идеясын дамыта отырып, адамды қоғамдық,
саяси жан ретінде қарастырды, ал мемлекетті – саяси азаматтың қоғамдағы
дамуының табиғи өнімі деп қарастырды. Полисті адамзаттық бірлестіктердің
жоғарғы формасы санады (8. Платон, Аристотель.).
Мемлекеттің қоғамнан бөлінуі, оның және қоғамның дербес болуы тек
буржуазиялық революцияның қорытындысы негізінде немесе сауда-қаржылық
қатынастың толық билеуі бекітілген жағдайда болады. Қоғамдық қатынастардың
дамуы негізінде ғалымдардың азаматтық қоғам жайында көзқарастары, пікірлері
қалыптасқан болатын. Азаматтық қоғам сұрақтары құқық және қоғамдық келісім
концепциясында айқындалады. Бұл концепцияда адам бостандығына, жеке адамның
өзін-өзі бағалауына, оның жеке мүлігіне және оның азаматтық құқығынан
ажырамастығына көп көңіл бөлінген (голенкова).
Осы кезеңнің негізгі теоретиктерінің қатарына ағылшын философы Т.
Гоббсты (1588-1679 жж.) атауға болады.
Ең алғашқыда Қоғамдық келісім теориясын Т. Гоббс, Дж. Локк, Жан-Жак
Руссо негіздеген болатын. Бұл дегеніміз - азаматтық қоғамның, мемлекеттің,
құқықтың пайда болуын түсіндіретін әлеуметтік-экономикалық теория. Т. Гоббс
авторитарлы монархияны қолдаған, ал Дж. Локк либералдық монархияны қолдаса,
Жан-Жак Руссо либералдық республиканизмды жақтаған болатын. Жан-Жак
Руссоның қоғамдық келісім-шарт туралы және саяси құқық принциптері деп
аталатын кітабында: қоғамдық келісім шешетін негізгі мәселе осы -
ассоциацияның әрбір мүшесінің тұлғасын және мүлкін барлық ортақ күшпен
қорғайтын және қоршайтын ассоциацияның түрін табу керек және сол арқылы
әрбір адам бәрімен бірігеді, тек өзіне ғана бағынады және бұрынғысынша азат
болып қала береді, - деп атаған (жж руссо 17 б).
Т. Гоббстың пікірінше, адамдардың өмірі саяси биліксіз қауіпті,
қатыгез және қысқа болатын еді. Саяси биліксіз адамдар барлық нәрсеге
құқығымыз бар деген оймен, әркім өз білгенін істер еді. Сондықтан, осындай
жағдайды болдырмас үшін, адамдар саяси қоғамды, яғни азаматтық қоғамды
қоғамдық келісімді орнату арқылы құрды.
Тәуелсіздік алған күннен бері өткен уақыт бедерінде Қазақстан жаңа
тұрпатты, құқықтық-демократиялық мемлекетке айналуға табанды талпыныстар
жасап келеді.
Қазақстан Республикасының Конститутциясындағы 1 бапқа сәйкес біздің
мемлекетіміз өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары.
Демократиялық әлеуметтік мемлекеттің барлық міндеттері мемлекет пен
азаматтық қоғам арасындағы әлеуметтік келісім-шарттардың институтциялануы
арқылы шешіледі, нақты айтқанда – мемлекет, жұмыс беруші, кәсіподақтар,
қоғамдық ассоциациялар мен үкіметтік емес ұйымдар арқылы. (мусатаев, 183
б.)
Жалпы, азаматтық қоғамды қалыптастыруда саяси партиялардан бөлек,
қоғамдық қозғалыстар, үкіметтік емес ұйымдар және кәсіподақтардың да маңызы
зор.
Қоғамдық ұйымдар – азаматтық қоғамның элементі. Ол адамдардың мүддесін
іске асырудың құралы ретінде құрылады. Қоғамдық ұйымдар түрлі мақсаттарда
құрылады. Кез келген мемлекетте қоғамдық ұйымдардың ішінде үкіметтік емес
ұйымдардың қызметі айрықша маңызға ие. Үкіметтік емес ұйым - әлеуметтік
проблемаларды шешуде, азаматтық қоғам қалыптастыру мәселесінде мемлекет пен
азамат арасында дәнекерлік рөлін атқарып, қоғамдық қатынастарды реттеу
тетіктерінің бірі болып отыр. (мұса С, 3 б).
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Азаматтық қоғам қазіргі демократияның
қалыптасуының алғышарты және құрамдас бөлігі. Азаматтық қоғамның негізгі
элементінің бірі - қоғамдық ұйымдар. Қоғамдық ұйымдар – азаматтардың
ерікті бірлестігінен тұрады және саяси белсенділіктерін арттырады. Ол
әлеуметтік қоғамның саяси жүйесінің құрамдас бөлігі.
Дипломдық жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. Елімізде азаматтық қоғамды
орнату, ондағы маңызды рөл ойнайтын қоғамдық ұйымдар орнату қазіргі
таңдағы ең өзекті мәселенің бірі болып отыр. Ол жайында ежелгі грек
ойшылдары Платон, Аристотель, классиктер Т. Гоббс, Дж. Локк, Жан Жак Руссо
өздерінің қоғамдық келісім теориясын жазған. Қазақстанда да әлі күнге дейін
толық зерттелмегендіктен, қазіргі таңда да түрлі баспаларда, оқулықтарда
қоғамдық ұйымдар жайында жазылып жатыр. Оны С. Сыздықова, А. Кендербекова,
Б. Аяғанов, т.б. зерттеушілер зерттеп жатыр.
Зерттеу пәні. Қоғамдық ұйымдар азаматтық қоғамның элементі ретінде
Зерттеу мақсаты. Азаматтық қоғамның орнауындағы қоғамдық ұйымдардың рөлі,
қоғамдық ұйымдардың түрлері мен атқаратын функцияларын білу, қоғамдық
ұйымдардың пайда болу жолдарын қарастыру. Сондай-ақ, Қазақстан
Республикасындағы қоғамдық ұйымдардың шығу тарихы мен қазіргі кездегі
қоғамдық ұйымдар. Олардың даму үрдісі мен келешегі.
Зерттеу міндеттері. Жұмыс мақсаттарына байланысты мынадай міндеттер
қарастырылды:
- Қоғамдық ұйымдардың теоретикалық-әдістемелік негіздері.
- Қоғамдық ұйымдардың концептуалдық аспектісі.
- Қоғамдық ұйымдар – азаматтық қоғамның қозғаушы күші ретінде.
- Қоғамдық ұйымдар азаматтық қоғамның элементі ретінде.
- Қазақстан Республикасында қоғамдық ұйымдардың даму үдерісі.
- Астана қаласындағы қоғамдық ұйымдар және олардың қоғамдағы рөлі
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1- тарау. Қоғамдық ұйымдардың теориялық әдістемелік негіздері
1.1. Қоғамдық ұйымдардың концептуалдық аспектісі
Қоғамда ерікті адамдар ортақ мүдде негізінде коммерциялық немесе
коммерциялық емес ұйымдарға бірігеді. Коммерциялық емес ұйымның бір түрі –
қоғамдық бірлестіктер (қоғамдық ұйымдар). Қоғамдық ұйымдар табыс табуды
көздемейді. Бірақ кәсіпкерлікпен де айналысады, дегенмен одан түскен
табысты құрылтайшылармен немесе ұйым мүшелерімен бөлісуге құқы жоқ.
Ол азаматтардың рухани, мәдени, әлеуметтік талаптарын қанағаттандыру
мақсатында құрылады. Қоғамдық ұйымдар немесе бірлестіктер адам құқығын
қорғау, қайырымдылық қызметіне қатысу, білім беру, ғылымды дамыту, өнер,
физкультура-спорт жұмыстарын жүргізу, халықтың экологиялық қауіпсіздігін
қорғау тағы да басқа заң тыйым салмаған қызметтерді атқарады. Қоғамдық
ұйымдардың, бірлестіктердің түрлері қанша болса, мақсаттары да сан алуан.
Нәсілдік, ұлттық, діни, әлеуметтік, таптық араздықты, конститутциялық
құрылысты күштеп өзгерту әдістерін жақтайтын немесе практикада жүзеге
асыратын, Қазақстан Республикасының территориялық тұтастығын бұзуды мақсат
ететін, соғысты насихаттайтын, сондай-ақ, адам құқықтары мен бостандықтарын
бұзуға жол беретін бірлестіктер құруға тыйым салынады.
Қоғамдық ұйым – ерікті және өзін-өзі басқаратын құрылым. Әрбір азамат
қоғамдық ұйымды құра алады және заңды жұмыс істеп жатқан қоғамдық ұйымдарға
мүше болып кіре алады, қажет уақытында ол ұйымнан шыға да алады. Қоғамдық
ұйымдар өздерінің ішкі құрылымын, мақсаты мен жұмыс істеу тәсілдерін өздері
шешеді, өздері анықтайды. Мемлекет бұлардың жұмысына заңда көрсетілген
(заңның 22, 23-баптары) жағдайларда ғана араласа алады.
Мысалы, мемлекеттік қаржы органдары қоғамдық бірлестіктердің пайда
көздерін, түскен ақша мен салықтың төленуін бақылайды, ал сот қоғамдық
бірлестіктердің заңды ұстануын тексереді, жұмыстарының жарғыдағы мақсаттан
ауыткымауын тексереді. Заңға қайшы жұмыстар жасалған жағдайда сот жолымен
сол ұйымның жұмыстарын тоқтата алады. Бірақ, ешқандай үкімет қоғамдық
ұйымдардың ішкі құрылымының, сайлауын т.б. бақылауға ала алмайды.
Коммерциялық емес ұйымдардың үш түрі болады:
1. Қоғамдық бірлестіктер;
2. Қоғамдық қорлар;
3. Қоғамдық мекемелер;
4-бап. Коммерциялық емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары
Коммерциялық емес ұйымдар әлеуметтiк, мәдени, ғылыми, бiлiм беру,
қайырымдылық, басқару мақсаттарына қол жеткiзу; азаматтардың және
ұйымдардың құқықтарын, заңды мүдделерiн қорғау; даулар мен жанжалдарды
шешу; азаматтардың рухани және өзге қажеттiлiктерiн қанағаттандыру;
азаматтардың денсаулығын сақтау, қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыру мен
спортты дамыту заң көмегiн көрсету үшiн, сондай-ақ қоғамдық игiлiктердi
және өз мүшелерiнiң (қатысушылардың) игiлiктерiн қамтамасыз етуге
бағытталған басқа да мақсаттарда құрылуы мүмкiн.
Коммерциялық емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары құрылтай құжаттармен
айқындалады.
5-бап. Коммерциялық емес ұйымдардың құқықтары мен
мiндеттерi
1. Жарғылық мақсаттарды жүзеге асыру үшiн коммерциялық емес ұйымдардың:
1) заңдарда белгiленген тәртiппен банктерде шоттар ашуға;
2) мемлекеттiк және орыс тiлдерiнде ұйымның толық атауы бар мөрi,
мөртабаны және бланкiлерi, сондай-ақ белгiленген тәртiппен тiркелген
эмблемасы (нышаны) болуына;
3) меншiгiнде немесе оралымды басқаруында оқшауланған мүлкi, сондай-
ақ дербес балансы немесе сметасы болуға;
4) мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтарды иемденiп алуға және
жүзеге асыруға;
5) егер заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, басқа заңды тұлғалар
құруға;
6) филиалдар мен өкiлдiктер ашуға;
7) қауымдастықтар мен одақтарға кiруге, сондай-ақ олардың қызметiне
қатысуға;
8) жарғыда көзделген мақсаттарды жүзеге асыруға қаражаттарды
пайдалануға;
9) сотта талап қоюшы және жауапкер болуға;
10) Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтiн өзге де
құқықтарды жүзеге асыруға құқығы бар.
2. Коммерциялық емес ұйымдар:
1) Қазақстан Республикасының заңдарын сақтауға;
2) белгiленген тәртiппен салық және бюджетке төленетiн басқа
да мiндеттi төлемдердi төлеуге;
3) өз мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлкiмен
(мекемелердi қоспағанда) жауап беруге;
4) Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес жауапкершiлiкте
болуға мiндеттi.(ком.емес.уйым тур заң)
Коммерциялық ұйымды құрмас бұрын, алдымен оның жоғарыдағылардың қай
түріне жататынын анықтап алу қажет. өкінішке орай, кейбір азаматтар ұйымды
құрып, тіркеп алғаннан кейін ғана сандарын соғып қалады. Себебі, қоғамдық
ұйымдардың әрбір түрінің өз ерекшелігі, рұхсат етілген қызмет түрі бар.
Енді, осы ерекшеліктерге тоқталсақ, олар:
а) жұмыстың мақсаты;
ә) мүшелерінің болуы (немесе болмауы);
б) басқару органдары мен олардың құрылымы;
в) мүлікті иелік ету жүйесі
Азаматтар өздерінің мақсаттарын жүзеге асыру жолында бір ғана топты
емес, көптеген азаматтарды тартатын болса, мұндай ұйымды қоғамдық қозғалыс
дейміз. Мысал ретінде, Семей-Невада, Азат сияқты республикаға танымал
қозғалыстарды атап өтуге болады.
Қоғамдық ұйым мен қоғамдық қозғалыстың басшы органы – съезд
(конференция) немесе оның мүшелерінің, қатысушыларының жалпы жиналысы болып
есептеледі. Тұрақты басшы орган – сайланбалы коллегия (басқарма, кеңес).
(19 қыдырәлі)
Саяси қоғамдық ұйымдарға халықтың белгілі бір тобының мүддесін
білдіріп, қорғайтын, алдына қойған әлеуметтік мақсатқа жету үшін ерікті
түрде мүшелікке кірген, оған материалдық көмек көрсететін, өзін-өзі
басқаратын адамдардың бірлестігі жатады. Қоғамдық ұйымдар да адамдардың
мүдделерін іске асырудың құралы ретінде пайда болады. Қоғамдық ұйымдар
қоғамның саяси өміріне қатысушы адамдардың мақсаттары мен қарым-
қатынастарының әр алуандылығын білдіреді.
Қоғамдық ұйымдар бірлесе амал, әрекет жасау үшін халықаралық,
жалпымемлекеттік, аймақтық, ұлттық, жергілікті көлемде ресми және бейресми
сипаттағы одақтарға, халықаралық ұйымдарға бірігуі мүмкін.
Қоғамдық ұйымдар әр түрлі болып келеді. Оған: партиялар, кәсіподақтар,
жастар ұйымдары, кооперативтік бірлестіктер, шығармашылық (творчествалық)
одақтар, әр түрлі ерікті қоғамдар (ғылыми,ғылыми-техникалық, мәдени
–ағарту, спорттық, қорғаныс және т.б) жатады.
Қоғамдық ұйымдар мынадай түрлерге бөлінеді:
- Қоғамдық –саяси мүдделеріне сай құрылған ұйымдар;
- Экономикалық мүддесіне қарай құрылған ұйымдар;
- Экологиялық сипатта құрылған ұйымдар;
- Таптық белгісіне сай ұйымдар (кәсіподақтар, шаруалар одағы);
- Қызмет түріне қарай құрылған ұйымдар (ғылыми-техникалық, оқу-ағарту,
денсаулық сақтау, ұлттық-мәдени, спорттық, қорғаныс, діни, т.б).
(қаз.жоғ.мек. 201 б.).
Ұлы неміс философы, әлеуметтанушы және саяси ойшыл Хабермас Юрген өз
еңбектерінде қоғамтануға көп көңіл бөлген. Қоғамдық саяси тәжірибедегі
басты мәселе бір-бірін түсінушілікке, саяси биліктің тіліне, партияның,
әлеуметтік топтардың мәселелеріне көңіл бөледі. Оның идеясында, басқаша
айтқанда, концепциясында әлеуметтік саяси бағыт бар. Сонымен қатар,
Хабермас Юрген идеологиялық және саяси қондырмаға (надстройка) үлкен мән
берген болатын. Ол басшылық пен бағыныштылар арасындағы қатынасты
түсіндірген. Осы схема бойынша қоғамда тұрақтылықты қамтамасыз ету
механизмдерін түсіндіргісі келген.
М. Вебер өзінің зерттеуінде ұйымдардың бюрократиялық теориясын жасаған
болатын. М. Вебердің айқындауынша, ұйым белгіленген даму стратегиясын
қабылдау керек. Олар келесідей:
1. Мақсатқа жету үшін қажетті тапсырмалардың барлығы жұмыстың жоғары
мамандандырылған түрлеріне жіктелу қажет. Атқарушылар өз жұмысының эксперті
болуы керек және өз міндеттеріне жауапкершілікпен қарап, тиянақты атқару
қажет.
2. Әр жұмыс немесе тапсырма абстарктілі ережелер жүйесі бойынша
орындалуы қажет.
3. Әрбір қызметші немесе ұйымның офисі басшылық алдында өзінің әрекеті
үшін немесе бағынушылардың әрекеттері үшін жауап беруге міндетті.
Басшылардың билігі эксперттік біліммен негізделеді және жоғарыдан басқару
иерархиясы бойынша басқарылады. Осылай командалық шынжыр құрылады.
4. Ұйымдағы әр арнайы тұлға өз офисінің жұмысын формальды өткізу қажет.
Ол бағынушылар мен өзінің арасында, сондай-ақ, клиенттер арасында
әлеуметтік дистанцияны сақтау керек.
5. Бюрократиялық ұйымға жұмысқа алу жұмысшының техникалық
квалификациясына негізделеді. Жұмысшының жұмыс бойынша көтерілуі еңбектік
стажына және жеке жетістіктеріне байланысты болу қажет.
М. Вебердің пікірінше социологияның негізгі мақсаты әлеуметтік
әрекеттерді оның себептері арқылы түсіндіру болып табылады. Халықаралық
әлеуметтік ұйымдардың өзара әрекеттері адамдардың өз ісіне өзі мән беру
арқылы жасалатын және ол іске асырылған жағдайда жауап қайтару мүмкіндігі
ескерілетін іс- қимыл.
Сондықтан әлеуметтік әрекетті түсіндіру үшін ең алдымен, әрекеттерінің
өз ісіне берген мағынасын анықтау қажет; екіншіден, әлеуметтік әрекеттің
себептік мотивтерін анықтау қажет. М. Вебердің пікірінше, әлеуметтік
әрекеттер үлкен әлеуметтік өзгерістерге әкеледі. Сондай-ақ, әлеуметтік
әрекеттер институттар мен топтардың іс-әрекет сипатына әлеуметтік ықпал
етеді. Сөз жоқ, өркениетті елдердегі әлеуметтік әрекеттер бірінші кезекте
қайырымдылық ұйымдарының өзара қарым-қатынасын жақсарта отырып, қоғамның
тұрақталуына толық әсер ете бастады.
Ренсис Лайкерттің Мичиган университетіндегі зерттеулерінде тиімді
(эффективті) ұйымның тиімсіз (эффективсіз) ұйымнан құрылымдық өлшемі
бойынша айырмашылығын көрсетті. Лайкертпен жасалған Система – 4 жүйесінде
ұйым адамның мотивациясы негізінде құрылады:
• Мақсатқа қарай жылжу процесі;
• Шешім қабылдау;
• Бақылау;
• Децентрализация.(мильнер 27 б)
Қоғамдық ұйым дегеніміз – бұл халықтың белгілі бір тобының мақсат-
мүддесін білдіріп, қорғайтын, біршама тұрақты және төменнен жоғары қарай
ұйымдасқан ішкі құрылымы бар, мүдделерінің ортақтығы негізінде ерікті түрде
мүшелікке кірген, өзін-өзі басқаратын адамдардың ерікті бірлестігі.
Қоғамдық ұйымдарға тән белгілер:
- оның жарғысының болуы;
- мамандандырылған басқару аппаратының болуы;
- біршама тұрақты құрамының болуы;
- ұйым мүшелерінің оның мүліктік негіздерін құруға материалдық
тұрғыда қатысуы (мүшелік, мақсатты жарналарды төлеу)
(әуелгазина200)
Қоғамдық ұйымдар - мүдделерінің ортақтығы негізінде еркін ерік білдіру
нәтижесінде пайда болған, бірақ өз әрекеттерінің мақсаты ретінде пайда
түсіруді көздемейтін азаматтардың ерікті құрылымы. Қоғамдық ұйымдардың
жарғысына сәйкес, оның мүшелері заңды және заңсыз тұлға бола алады.
Қоғамдық ұйымның жоғарғы басқарушы органы съезд (конференция) немесе жалпы
жиналыс болып табылады. Қоғамдық ұйымның үнемі әрекет етуші басқарушы
органы таңдаулы алқалы орган болып саналады.
Қоғамдық ұйымдар және қозғалыстар көптеген белгілерімен ерекшеленеді:
өз мақсаттарымен, атқаратын қызметтерімен, сонымен қатар, мемлекеттік
билікке қатынасымен, қызмет орындарымен, қызмет түрлерімен және
әдістерімен, пайда болу себебімен.
Мысалыға:
- мақсатының өлшемі бойынша: қоғамдық-саяси ұйымдар мен қозғалыстар
революциялық және контрреволюциялық, реформаторлық және
консервативтік, ұлттық-демократиялық, экологиялық болып келеді.
- қызмет саласы бойынша: экономикалық, әлеуметтік, ұлттық, діни, ғылыми,
ағартушылық және тағы басқа.
- қызмет орны бойынша: жергілікті, аймақтық, жалпы мемлекеттік,
халықаралық, парламентте әрекет етушілер, басқару құрылымының ішінде,
оқу жүйесінде және ғылыми мекемеде, діни салада болады.
- пайда болу себебі бойынша: апатты және саналы ұйымдасқан.
- ұйымның тәсілі (әдісі) бойынша: клубтар, ассоциациялар, бірлестіктер,
одақтар, соғыстар (фронттар);
- әлеуметтік құрылымы бойынша: жастар, әйелдер, кәсіптік болады
[зеркин, 302 б.].
Қоғамдық ұйымдар мемлекеттік және бизнес құрылымдарынан толығымен
ерекшеленеді. Қоғамдық ұйымдардың ерекшеліктері мынадай:
• Олар спонтанды түрде пайда болады. Пайда көрмейді.
• Оны құрушылар қызығушылық танытқан ерікті азаматтар болады. Британияда
қоғамдық ұйым құрып, бірлесу адамдардың негізгі құқықтарының бірі.
• Мұндай ұйымдар пайдасыз болып табылады. Ондағы қаражатты ұйымның
мәселесін шешу үшін және мақсатқа жету үшін пайдаланады.
• Қоғамдық ұйымдардың қызметі ерікті адамдардан құралған басшылардың
қамқоршы кеңесімен бақыланады.
• Ұйымның қызмет саласы, мақсаты, жұмыс ережелері жарғыда
белгіленеді.
Бұл қоғамдық ұйымдарға тән жалпы сипаты. Сондай-ақ, олардың арасында
айырмашылықтар да бар:
-Шешілетін мәселенің көлемі мен ауқымы. Үшінші секторға ұлттық деңгейде
жұмыс істейтін үлкен ұйымдар жатады.
-Персонал және қаржыландыру. Ерікті түрде бірлесіп, қайырымдылық жұмыс
жасағаны үшін төлемақы талап ететін ұйымдар да бар. Бұған тұрақты капиталы
бар ұйымдар кіреді.
-Қызмет түріне байланысты ұйымдар: Үшінші сектордың ұйымдары қызметі
жағынан өте түрліше. Олардың біреуі ұлттық болса, басқалары діни,
жергілікті болып келеді[нжо, 28 б.]
Қоғамда ұйымдар, соның ішінде, саяси ұйымдардың мүшелерінің саны мен
сапасының көрсеткіші жоғары болған сайын, олардың саясатқа қатысу деңгейі
де жоғары болып есептеледі. Қоғамдық бірлестіктердің мемлекеттік органдар
мен лауазымды адамдар қызметіне араласуына жол берілмейді[сыздықова, 25
б.].
Мемлекеттік құрылымда қоғамдық ұйымдар бір қалыпта тұрмайды. Олардың
қалыптасуы мен даму барысы бірте-бірте жүзеге асырылады. Осымен байланысты
қоғамдық ұйымдардың іс-қимылын бірнеше кезеңдерге бөлуге болады. Алғашқы
кезеңде қоғамда қоғамдық ұйымдардың құрылуына қажеттіліктің туындауы және
оның құрылуы, ал екінші кезеңде қоғамдық ұйымдардың әрекет етуі
жүргізіледі. Үшінші дамыған жұмыс кезеңі. Төртінші олардың қызметінің
тоқталуы немесе өшу сатысы жүзеге асырылады (әуелғазина200).
1.2. Қоғамдық ұйымдардың қоғамдағы атқаратын рөлі мен түрлері
Қоғамдық ұйымдар адамдардың мүддесін іске асырудың құралы ретінде
құрылады. Көбінесе олар стихиялы түрде пайда болады. Қазіргі заманда ондай
ұйымдар өте көп. Ол қоғам өміріне қатысушы адамдардың мақсаттары мен қарым-
қатынастарының әр алуандылығын білдіреді. Қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар
ерекше міндеттері мен функцияларын жүзеге асыра отырып, қоғамдық мәні бар
мәселелерді маңызды шешеді, мемлекеттік құрылымның жан-жақты дамуына
қомақты үлес қосады. Қоғамдық ұйымдардың тармақтанған жүйесінің қалыптасуы
азаматтық қоғамның дамуының көрсеткіші болып табылады.
Көпшілік ұйымдардың ішінде айрықша көзге түсетіні - кәсіподақтар.
Кәсіподақ – бір мамандықтың немесе өндірістің бір саласында еңбек ететін
адамдарды біріктіретін қоғамдық ұйым болып табылады. Алғаш рет кәсіподақтар
капитализмге тұңғыш аяқ басқан Англияда XVIII ғасырдың басында пайда
болған[1, ана тілі].
Кейінірек, олар өнеркәсібі дамыған барлық елдерде қалыптасты. Себебі,
капитализмнің әкелген аяусыз қанауына төтеп беру үшін жалданушы жұмыскерлер
бірігіп, ұйымдасқан түрде өз мүдделерін қорғауға мәжбүр болды. Кәсіподақтар
олардың еңбегі мен тұрмысын жақсарту, жоғын жоқтау жолында өкілі, қорғаны
болды. Кәсіподақтар өзіне мүше болса да, болмаса да еңбекшілердің
экономикалық және әлеуметтік мүдделерін қорғайды. Олар жеке адамның өмір
сүруіне қажет ілімдер, ережелер мен айлықтар жүйесін меңгеруге, еңбекшілер
мен олардың отбасы мүшелерінің мәдени деңгейін көтеруге көмектеседі.
Кәсіподақтар өз қызметінде жұмысшы табына сүйенген саяси партиялармен
тығыз ынтымақтастықта болып, солармен бірлесе жұмыс істеген елдерде ең
үлкен рөл атқарады. Кәсіподақтар мен партиялар арасында мүндай келісе
қимылдау, әсіресе, Ұлыбритания, Германия, Скандинавия елдеріне тән. Бұл
елдерде жұмысшы табының арасыңда социал - демократтардың ықпалы жоғары.
Олар кәсіподақтарға айтарлықтай идеологиялық және саяси әсер етеді.
Кәсіподақтар қамқоршы партияны күшейте түсуге және олардың үкімет басында
ұзағырақ болуына мүмкіндік жасауға тырысады. Бұл үшін олар жұмыс
берушілермен ымыраға келіп, еңбек нарқында тыныштықты сақтауға күш салады.
Осының нәтижесінде олар капиталистік жүйемен біршама экономикалық одаққа
кіргендей болады. Мұндайларды "жауапты" кәсіподақтар деп атайды.
Сонымен қатар, үкіметке қарсы күрес жүргізуші партиялармен сыбайласқан
кәсіподақтар да болады. Олар мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатына
тікелей әсер етпейді. (Мысалы Италияда). Мемлекет тарапынан олардың
күресіне көмек жасалмайды. Сондықтан олар үкіметке қаймықпай қарсы тұрып,
өз жақтастарын батыл шараларға шақыруы мүмкін. Мұндайларды "жауапсыз"
кәсіподақтар дейді.
Біздің республикамызда кәсіподақтар мемлекеттік және қоғамдық істерді
шешуге араласады. Еңбекшілердің еңбек және тұрмыс жағдайларын жақсарту,
олардың материалдық және мәдени дәрежесін арттыруға басты көңіл бөледі.
Олар еңбек және демалыс жағдайларын жүйеге келтіретін зандар мен
қаулыларды, ұжымдық шарттарды жасауға тікелей қатысады, әлеуметтік
қамсыздандыру ісін басқарады, еңбек сақтау мен техника қауіпсіздігінің
ережелері сақталуын қадағалауды іске асырады. Шаруашылық басшыларын
тағайындау мен босату мәселелері кәсіподақтармен келісіп шешіледі.
Кәсіподақтар өз міндеттерін үш түрлі жолмен шешеді:
Біріншісі — жұмысшылардың экономикалық, әлеуметтік тұрмыс жағдайын
түзетуде үкіметтен жекелеген жеңілдіктерге жетуі. Бірақ, бұл жолдан үлкен
өзгерістер күтуге болмайды.
Екіншісі — үздіксіз ереуілге шығып, үкіметке күшпен қысым жасау. Бірақ,
бұдан экономикаға нұқсан келеді.
Үшіншісі — кәсіподақтардың өз көзқарасын үкіметтің саясатымен
сәйкестендіріп, мемлекет, кәсіпкерлердің өкілдерімен бірлесе отырып, өзара
тиімді шешім іздестіру.
Аталған үш жолдың ішінде қазіргі кезде пайдалысы үшінші жол. Мұны,
әсіресе, үкімет басында социал-демократтар отырған елдерде кеңінен
қолданады.
Көптеген елдерде, соның ішінде Қазақстанда да ең бұқаралық қоғамдық
ұйым кәсіптік одақтар болып табылады. Олар еңбек қатынасы саласындағы
заңдылықты сақтау, еңбекшілердің әлеуметтік саладағы мәселелерін шешу,
жұмыссыздықпен күрес және т.б. істермен айналысады. Біздің елімізде ұйым
ретінде кәсіптік одақтардың құрылып, жұмыс істегеніне бір ғасырдан асты.
2005 жылы республикада олардың қалыптасуының 100 жылдығы аталынып өткен.
Кеңестік басқару кезеңінде кәсіподақтар тоталитарлық идеологияның ықпалымен
өз жұмысын жүргізіп келді. Ал, 1990 жылы қазанда қоғамдық құрылымдағы өріс
алған күрделі өзгерістерге байланысты кәсіподақтардың 14 съезі Қазақстан
кәсіби одақтарының федерациясын құру туралы декларация қабылдады.
Федерация 26 салалық республикалық кәсіподақтары мен 14 облыстық кәсіби
бірлестіктерінің басын біріктіреді. Олар тек әлеуметтік-экономикалық
қатынастарда ғана емес, сондай-ақ, қоғамдағы саяси үдерістерге де елеулі
ықпал ететін ұжымдық келісімдер, бірқатар қуатты ереуілдер жасауға белсене
араласуымен ерекшеленді. Мәселен, қазақстандық қоғамда кәсіподақтар 1995,
1999 жылдарда Парламент пен мәслихаттар сайлауларына қатысқан болатын.
Міне, осылайша олар қазіргі уақытта қоғамдық дамудың қалыптасқан сипатына
сәйкес өз қызметтерінің жаңа түрлерін іздестіруде.
Сонымен қатар, елдің қоғамдық-саяси және әлеуметтік өмірінде жастар
ұйымдары да айрықша орын алады. Қандай мемлекеттік құрылымның болмасын
негізгі қозғаушы күші – жастар болып табылады. Қоғамдық-саяси қатынастар
жүйесіне ене отырып, жастар тек объект қана емес, сонымен бірге субъект
ретінде де әрекет етеді. Мемлекеттік жастар саясаты – бұл мемлекет жүзеге
асыратын және жастарды қолдауға бағытталған әлеуметтік, экономикалық,
саяси, ұйымдастырушылық және құқықтық шаралар жүйесі. Сол бағытқа орай
мемлекеттік құрылымда құрылған жастар қоғамдық ұйымдары ел жастарының
әлеуметтік-саяси құқықтары мен мүдделерінің сақталуына, әлеуметтік-
экономикалық қолдау мен көмек көрсетуге, оларды адамгершілік, мәдени,
рухани және саяси тұрғыда қалыптастырып, саяси әлеуметтенуін жүзеге асыруға
атсалысады. Осы орайда белгілі жастар қозғалысына металлистер,
фанаттар, хиппилер, рокерлер, брейкерлер, пацифистер және т.б.
жатады.
Сонымен қатар, кез келген мемлекетте қоғамдық ұйымдардың ішінде
үкіметтік емес ұйымдардың қызметі айрықша маңызға ие. Өйткені, үкіметтік
емес ұйымдар ...азаматтар ортақ мақсаттарға қол жеткізу үшін ерікті
негізде құрған, заңдарға қайшы келмейтін коммерциялық емес ұйымдар деген
ұғымды білдіреді. Олар әлеуметтік проблемаларды шешуде, азаматтық қоғам
қалыптастыру мәселесінде мемлекет пен азамат арасында дәнекерлік рөлін
атқарып, қоғамдық қатынастарды реттеу тетіктерінің бірі болып отыр (мұса с
3 б).
Үкіметтік емес ұйымдардың басты міндеттеріне қоғамдық-саяси құрылымның
саяси-әлеуметтік және т.б. салаларындағы алуан түрлі мәселелерді, мәселен,
осы заман талабына сай қоғам мүшелерін қалыптастыру, олардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, білім беру жүйесінің қызметін жақсарту, денсаулық
саласындағы өзекті жайларды көтеру, жұмыссыздықты азайту, кедейшілікпен
күрес, қоршаған ортаны қорғау тәрізді көкейкесті жайттарды шешудің
мүмкіндіктерін өз бетінше және үкіметтік билік ұйымдарымен бірлесе, іс-
қимылдар жасау жатады. Осылайша, бүгінгі таңда бүкіл әлемде, сондай-ақ,
Қазақстанда да үкіметтік емес ұйымдардың айтарлықтай орны бар (әуелғазина).
Мемлекеттік құрылымда қоғамдық қозғалыстар мен ұйымдардың тағы бір
маңызды түрі болып табылатын діни ұйымдардың қызметі де айтарлықтай орынға
ие. Олар қоғам мүшелерінің дүниетанымы мен адамгершілік негіздерін
қалыптастырумен, сондай-ақ, оларды имандылыққа тәрбиелеумен айналысады.
Осыған байланысты мемлекет пен діни бірлестіктердің өзара қарым-қатынасын
жүзеге асырудағы тиімді амал-тәсілдерді қолдану зор мәнге ие (әуелғазина
204 б).
Сонымен қатар, қоғамдық ұйымдардың ішінде белгілі бір мақсатқа жету
үшін әрекет жасайтын ұйым – бұл саяси қозғалыс. Саяси қозғалыс бір қалыпта
тұрмайды. Ол дамып, өзгеріп отырады және мынадай сатылардан тұрады:
1. Қозғалысқа қажеттілік және оның пайда
болуы;
2. Үгіт-насихат, әрекет ету сатысы;
3. Дамыған жұмыс кезеңі;
4. Саяси қозғалыстың өшу сатысы.
Қоғамдық қозғалыстардың ішінде кең тарағанының бірі – Халық
майдандары. Оларға жалпы қоғамға қатысы бар, әлеуметтік таптардың
барлығының немесе көпшілігінің мүддесін қамтитын мәселерді шешуге
бағытталған бірлестіктер жатады. Олар жалпыдемократиялық принциптердің
негізінде құрылады және жұмыс істейді. Онда қатаң айқындалған ұйымның
түрі мен мүшелігі болмайды. Оның құрамында қалың бұқара халықтың мүддесін
көздейтін саяси партиялар, кәсіпорындар жастар және т.б. ұйымдар да кіруі
мүмкін. Халық майдандарының мынадай түрлері бар:
1. Қоғамда терең батыл өзгерістер кезінде саяси күштер дүниеге келіп,
калыптасады. Сол саяси күштерден пайда болған халық майдандары.
Бұған мысал ретінде: Африка, Азия елдерінде ұлттық азаттық алу
барысында пайда болған халық майдандарын келтіруге болады. Олардан
кейін, әлеуметтік топтардың бөлшектенуі және саяси партиялардың
мақсатының өзгеру барысында басқа қозғалыстардың шығуы мүмкін.
2. Өздерінің саяси ықпалы жетіспегенде маңызды мақсатқа жету, саяси
билікті алу үшін саяси партиялардың немесе олардың көсемдерінің
бастауымен құрылған халық майдандары. Мысалы, оған 80 жылдары КСРО-
да пайда болған халық майдандарын жатқызуға болады.
3. Соғысқа, фашизмге қарсы, демократияны қорғау үшін интернационалдық
негізде қалыптасқан халық майдандары. Олар осы ғасырдың 30
жылдарында капиталистік елдерде пайда болып, соғыс алдындағы
жылдары фашизмге қарсы күресті басқарады. Мысалы, Францияда халық
майдандары 1936 жылдың көктемінде парламент сайлауында және оған
сүйенген үкімет бұл елде фашизмнің дамуына жол бермеді. 1936-1939
жылдары Испанияда халық майдандары бұқара халықты топтастырып,
оларды фашизм мен реакцияға қарсы күреске жұмылдырды.
Жалпы, екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында фашизм мен реакцияға қарсы
күресте көптеген елдердің халық майдандары маңызды рөл атқарды. Халық
майдандарының ерлігі 1991 жылы тамыз айында Ресейде төңкеріс жасауға
тырысқан бүлікшілерден демократияны қорғауда да айқын көрінді. Бейресми
бірлестіктер жастардың, студенттердің арасында да кең орын алады. Олар
алдына қойған мақсаты мен түрі, іс-әрекеті мен тұрақтылығы, оған
қатысушылардың жасы мен жынысы жағынан әр алуан.
Қазіргі уақытта мынадай саяси қозғалыстар бар:
- Консервативтік бағыттағы қозғалыстар: өткенді көксеу, дәріптеу, оны
сынсыз қабылдау, сонымен қатарлы дәстүрлі саяси формалар мен институттарға
ерекше сенім арту;
- Реформистік бағыттағы қозғалыстар: олар капиталистік қоғамды бірте –
бірте реформалауды мақсат етеді;
- Демократиялық қозғалыстар: өзекті мәселелерді демократиялық тұрғыда
шешуге бағытталған әр түрлі либералдық, діни, бейбітшілік және т.б.
ұйымдардың қызметі;
- Неоконсервативтік қозғалыстар: мемлекеттік капитал мүддесіне бағыну,
қызмет ету, жеке- дара белсенділікті, әлеуметтік- теңсіздікті қолдау,
дәстурлі моралдық мұраттарды дамытуды көздейді;
- Революциялық бағыттағы қозғалыстар: бұлар қоғамның әлеуметтік-
экономикалық құрылымында сапалы өзгерістер жасау арқылы дамудың
прогрессифті жолына түсуді көздейтін жұмысшы және коммунистік қозғалыстар.
Саяси қозғалыс деп - үкімет билігі үшін күрес арқылы қазіргі жағдайды
өзгертуге немесе үкіметке ықпал жасай отырып, оны нығайтуға тырысқан
қоғамдық күштерді айтады. Басқа қоғамдық ағымдармен салыстырғанда, саяси
қозғалыстың айырмашылығы - ол үкімет үшін немесе үкіметті жүзеге асыру
тәсіліне ықпал ету үшін күреседі, яғни ол бұл жолда саяси тәсілдерді
пайдала-нады.
Саяси қозғалыстардың пайда болуына төмендегідей саяси жағдайлар себеп
болады:
1) Жеке адам өз ойын, көзқарасын үкімет орындарына тікелей жеткізе
алмайды. Сондықтан, өзі сияқтылармен топтасады;
2) Экономикалық және әлеуметтік қайшылықтар, наразылықтар себеп болады.
Мысалы, Жаңа Өзендегі (1989 ж.) әлеуметтік жағдайға наразылықтан онда
"Бірлік" деген ұйым құрылды, ал Шевченко (қазіргі Ақтау) қаласында сол
уақытта "Парасат" деген ұйым дүниеге келді;
3) Ұлттық мәселелердің шешілмеуі. Мысалы, Қазақстанда "Азат",
"Желтоқсан" партиялары солай туған болатын.
Қоғамдық ұйымдардың құрылтайшылары оның мүшелері есептеледі де олардың
басқа мүшелерімен құқықтар мен міндеттерді тең бөліседі. Қоғамдық
бірлестіктердің басқаша ұйымдық-құқықтық түрлерінде құрылтайшылар айрықша
құқықтар мен міндеттерге ие болады, Мысалы қоғамдық мекемелердің
құрылтайшылары оларға берілген мүлікке меншікті сақтай алады, Қоғамдық
қордың құрылтайшылары қоржетекшісін тағайындайды, Мұндай бірлестіктерде
құрылтайшылардың құқықтары мен міндеттері жарғыда көрсетіледі, Қоғамдық
бірлестіктерді тіркеуден өткізгенде тіркеу органдарына құрылтайшылар туралы
мәліметтерді де береді, Қоғамдық бірлестіктердің мүшелері жеке тұлғалар
болады да, олардың мүдделері бірлестік мүдделерімен бірге шешіледі, ол
жарғыда анық айтылған, Қоғамдық бірлестіктердің мүшелерінен өтініштер
қабылданады, Ол бірлестік мүшелерінің саны анықталып; олардың құқықтарын
жүзеге асыру ісі көзделеді,
Қоғамдық бірлестіктердің мүшесі болу үшін азаматтар осы бірлестіктің
мақсатын қолдайтындықтарын білдіріп, олардың нақты акцияларына қатысып,
қызметіне арааласа алады. Жарғыда көрсетілмеген болса, өзінің мүшелік
қізметінің әрекетін түсіндіріп құжат толтырудың қажеті жоқ. Бұл қоғамдық
бірлестіктің жарғысында оған шет азаматтарының және азаматтығы жоқ
адамдардың мүше болуы да, құрылтайшы болуы да көзделген (заңның 11-бабы).
Шет ел азаматтығы мен азаматтығы жоқ адамдар саяси партияларға мүше бола
алмайды, Он алты жасқа жеткен азаматтар саяси мақсаттарды көздейтін саяси
партиялар мен қоғамдық бірлестіктеріне құрылтайшы, мүше, қатысушы бола
алады(заңның 11-бабы), жастар және балалардың қоғамдық бірлестіктері
мүшелерінің жасына шек қойылмайды, ол жарғыда анықталады. Бұл жердегі
әңгіме олардың мүше болуы немесе қатысуы ғана туралы болып отыр. Жастар
және балалар бірлестіктерінің құрылтайшылары кәмелетке жеткен азаматтар
ғана бола алады, яғни балалар мен жасөспірімдердің мұндай құруға құқықтары
жоқ. Кәмелеттік жасқа жеткен азаматтардың жастар немесе қоғамдық
бірлестіктерінің жұмысына қатыса алады, керісінше балалар мен жасөспірімдер
арнайы мәртебесі жоқ қоғамдық бірлестіктерге мүше бола алмайды. Мұның өзі
заң талаптарынан туындаған іс.
Жалпы әлем бойынша, үкіметтік емес ұйымдар соңғы екі ғасырда оның
қоғамдық өмірге қатысу ауқымы бірнеше еселеп арта түскені байқалады. Соған
орай кей ретте егер ХІХ ғасыр – кәсіподақтарға, ХХ ғасыр – саяси
партияларға тиесілі болса, ХХІ ғасыр – сөзсіз үкіметтік емес ұйымдардың
дәуірлейтін кезеңі болады деген пікір де соңғы кездері жиі айтылып жүр
(ілдебаев).
Бірлесуге бостандық құқығы Қазақстан адамдары мен азаматтарының аса
маңызды конституциялық құқықтарынын, бірі болып табылады. Казақстан
Республикасының зандары бойын-ша Конституцияға, мемлекет зандарына кайшы
келмейтін, олардың ортақ мақсаттарын жүзеге асыру үшін құрылған саяси
партиялар, кәсіптік одактар және азаматтардың басқа да бірлестіктері
қоғамдық бірлестіктер деп танылады. Қазақстан Республикасында қоғамдық
бірлестіктер азаматтардың саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, белсенділігі мен өзіндік
қызметін дамыту, кәсіби және өзі құмартқан мүдцелерін канағаттанды-ру,
ғылыми, техникалық және көркем шығармашылығын дамыту, адамдардың өмірі мен
денсаулығын қорғау, қоршаған табиғи ортаны қорғау, кайырымдылық іс-
шараларға қатысу, мәдени-ағарту, спорттық-сауықтыру жұмыстарын өткізу,
тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау, патриоттық және гуманистік
тәрбие, халыкаралық ынтымақтастықты кеңейту және басқа мақсаттарда құрылып,
жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесуге қүқығының құқықтық
нормаларда көрсетілген, сондай-ақ соның мазмұнынан туындайтын терең мәні
бар. Бұл кұқық оны жүзеге асырудың сипатына қарай жеке және ұжымдық,
құқыкқа бөлінеді.
Бірлесу құқығын жеке жүзеге асыру:
1) азаматтың қызмет етуші бірлестіктерге кіруі;
2) азаматтың жаңа қоғамдык, бірлес-тіктер құруға қатысуы;
3) азаматтың қоғамдық бірлестіктен еркін шығуы;
4) қоғамдық бірлестіктің өз ішінде белгілі бір мәртебені иелену жолымен
жүргізіледі.
Бірлесу құқығының ұжымдық жүзеге асуы оның қызмет процесінде өтеді.
Олардың кызмет саласының ерекшелігіне қарай қоғамдық бірлестіктердің
барлық әр қырлы нысандары кезінде Қазақстан Республикасының зандары оларды
үш топқа:
1) саяси бірлестіктерге;
2) саяси емес қоғамдық бірлестіктерге;
3) діни бірлестіктерге бөледі.
Қоғамдық бірлестіктердің оларды бір топқа біріктіруге мүмкіндік беретін
біркатар ортақ кырлары бар.
Олардың бәрі коммерциялық емес бірлестіктер болып табылады. Бұл
қоғамдық бірлестіктерге қатысушылардың (мүшелерінің) осы бірлестіктерге
берілген мүліктерге, оның ішінде мүшелік жарналарға ие еместігін білдіреді.
Олар қоғамдық бірлестіктердің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, ал
соңғысы өздерінің мүшелерінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Бірақ
бұл коммерциялық емес үйымдар болған қоғамдық бірлестіктер кәсіпкерлік
қызметпен айналыса ал-майды деген сез емес. Қазакстан Республикасы
Азаматтық кодексінің 34-бабында коммерциялық емес ұйымдардың кәсіпкерлік
қызметпен айналыса алатындығы, өйткені оның олардың жарғылық мақсаттарына
сәйкес келетіндігі айтылған. Қоғамдық бірлестіктердің ақшалай қаражаты
үйымға кіру және мүшелік жарналардан, кайырымдылык жасаудан, жарғыға сәйкес
лекциялар өткізуден түскен қаражаттан, өндірістік немесе өзге де шаруашылық
қызмет табысынан, заң тыйым салмаған баска да түсімдерден құралады.
Барлық қоғамдық бірлестіктерді құру мен оның қызмет ету принципі ортақ
принцип болып табылады. Конституцияға сәйкес қоғамдық бірлестіктер заң
алдында бірдей (5-бап). Бір де бір қоғамдық бірлестікке басқа
бірлестіктерге қарағанда басым құқық, артықшылық және жеңілдік берілмейді.
Қызметтерінің сипатына қарай бәрі де бірдей құқықты пайдаланады.
Барлық қоғамдық бірлестіктер өз қызметін Республика Конституциясына
және басқа заң актілерінің ережелеріне сәйкес жүзеге асырады. Қоғамдық
бірлестіктер заң нормаларын бұзғаны үшін заңға сәйкес жауап береді.
Қоғамдық бірлестіктер туралы занды бұзғаны үшін бұған жауапкершілік занды
және жеке тұлғаларға, оның ішінде мемлекеттік орган-дардың және қоғамдық
бірлестіктердің басқару органдарының құрамына кіретін лауазымды адамдарына
жүктеледі.
Қоғамдық құрылысқа қатынасына қарай саяси қозғалыстар консервативтік,
реформистік, революциялық және контрреволюциялық болып бөлінеді. Олардың
ұстанатын принциптері саяси партиялардағы сияқты. (Олар жөнінде біз
партиялардың жіктелуінде айтқан болатынбыз, сондықтан қазір тоқталмаймыз).
Қазақстан азаматтарының саяси қатысуының еркіндігі келесі факторларға
байланысты: біріншіден, демократиялық саяси қатысу мен әлеуметтік топтардың
саяси шешімдерді қалыптастыру мен қабылдау үрдісіне ықпал етудегі
тәжірибесінің аздығы. Екіншіден, еліміздегі модернизациялау үрдісі мен оның
қоғамға ықпалына байланысты. Ол саяси мінез-құлық еркіндігін таңдауға әсер
етуде.
Азаматтардың саяси өмірге еркінірек қатысудың тағы бір жолы халықтық
бақылау органдарына мүше болу арқылы жүзеге асырылады. Халықтық бақылау
ұйымдары тұтас жүйе ретінде мемлекеттік ұйымдардан және қоғамдық ұйымдар
мен топтардан құрылады.
Азаматтардың саяси құқықтары мен міндеттерінің заң жүзінде бекітілуі
маңызды. Азаматтардың саяси құқықтарымен қатар азаматтық және әлеуметтік
құқықтары да қамтылуы қажет. Азаматтық, немесе жеке құқық – бұл адамға
жаратылысынан берілетін құқықтар, оның дербестігін және ерекшелігін
көрсетеді. Олардың қатарына өмір сүру құқы, жеке тұлға бостандығы мен
тәуелсіздігін жатқызамыз.
Саяси құқық азаматтардың мемлекет пен қоғам істерін басқаруға қатысу
мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Сөз, баспасөз, ұждан еркіндігі, ақпарат
алу құқы, өз пікірлестерімен біріге алу құқы, мемлекеттің өкілетті
органдарына сайлау мен сайлану еркіндігі т.б. жатады.
Саясатқа еркін араласудың алғы шарттарының тағы бірі – саяси, құқықтық
факторлар. Міне солар демократиялық тәртіпті қоғамда демократиялық саяси
мәдениет басымдығын, билік құрылымдарын құқықтық тұрғыдан қамтамасыз етуі
саяси басқарушылық шешімдерді қабылдап, жүзеге асыру қажет. Саяси салада да
қарама-қайшылықтар аз емес. Мысалы, демократиялық даму жолындағы саяси-
ұйымдастырушылық шаралар (сайлау жүйесінің өзгеруі т.б.) мен қоғамда басым
болып отырған саяси мәдениет деңгейінің төмендегі арасындағы қарама-
қайшылық және т.б.
Саяси салғырттықтың көбісі халықтың әлеуметтік жағдайларындағы
қиыншылықтарға байланысты екені анықталып отыр.
Мемлекеттік емес ұйымдар (МЕҰ) – бұл заңға қайшы емес жалпы мүдделерге
қол жеткізу үшін еркін негізде Қазақстан азаматтарымен құрылған
коммерциялық емес ұйым. Азаматтық қоғамды құру мәселелері бойынша,
әлеуметтік проблемаларды шешу барысында мемлекет және азаматтар арасындағы
делдал қызметті атқара отырып МЕҰ қоғамдық қатынастарды реттеуші
механизмдердің бірі деуге болады.
Кәсіпкерлікті қолдау саласындағы мемлекеттік емес ұйымдар қоғамдық
бірлестік, қорлар немесе заңды тұлғалар бірлестігі, қауымдастық (одақ)
үлгісі ретінде де құрылуы мүмкін.
Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың өз еркімен біргелесіп құру
нәтижесіндегі ұйым. Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың мүдделерін және
саяси, экономаикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын қорғау және іске
асыру мақсатында құрылады.
Қорлар болып, жеке мүліктерін өз еркімен енгізу негізінде заңды
тулғалар және азаматтармен құрылған мемлекеттік емес ұйымдар мойындалады.
Коммерциялық ұйымдар олардың кәсіпкерлік қызметін координациялау
мақсатында, жалпы мүліктік және басқа да мүдделерді қорғау және ұсыну өзара
келісім-шарт арқылы, сонымен қатар біргелесіп коммерциялық емес ұйымдармен
қауымдастық (одақ) үлгіде бірлестіктер құруларына болады.
Барлық кәсіпкерлік қауымдастықтардың қызметтері функциялардың
бірқалыпты теруін енгізеді:
• мемлекеттік саясат мәселелері бойынша мүшелердің коллективті
позициясының көрінуі, олардың корпоративті шешімдеріне тиісті мемлекеттік
шешімдерді орындауға қатысу;
• өз мүшелері арасындағы іскерлік қатынастарды ұйымдастыру, дөңгелек
үстел және семинарларды ұймдастыру;
• кәсіпкерлік қызметті өз секторында немесе өзінің жергілікті аймағында
координациялау;
• сыртқы экономикалық қатынастарды түзуге қауымдастық мүшелеріне
қызметтер мен көмектерді ұсыну;
• ақпараттық қолдау.
Қауымдастыққа кіру үшін әдетте кіріс жарнасын төлеп, басқарушы атына
өтініш жазған жеткілікті. Кейде бірлестіктің басқа мүшелері мінездемелерін
талар ету мүмкін.
Төменде Қазақстанда жұмыс жасайтын кейбір бизнес-қауымдастықтар туралы
қысқа мінездемелер және тізімдер көрсетілген. Қауымдастықтар туралы
толыққанды мәліметтер олармен байланысу ақпараттарымен қосымшада
көрсетілген.
Атамекен Қазақстанның жұмыс берушілері және кәсіпкерлерінің
жалпыұлттық одағы ЗТҚ Оны құру туралы шешім Қазақстанның кәсіпкерлері
Конгрессін өткізу барысында қабылданған болатын.
Қайта құрылған бірлестіктің басты мақсаты болып бекітілген:
• отандық бизнес мәселелерін шешу бойынша мемлекеттік билік
органдарымен қарым-қатынасты жүзеге асыру және мемлекеттің әлеуметті-
экономикалық бағдарламаларын іске асыру және координациялау, оны құруға
қатысу;
• отандық бизнесті құруға және әлеуеті төмен халықты қолдауға
бағытталған мемлекеттің әлеуметтк бағдарламаларын орындауға қатысу, ұлттың
денсаулығын нығайту, білімді және мемлекеттік тілдің рөлін дамыту және
республикадағы конфессияаралық және ұлтаралық қатынастарды нығайту;
• әртүрлі деңгейдегі атқарушы және заңды билік органдарына нормативті
құжаттарды жетілдіру бойынша ұсыныстар мен өңдеулерді іске асыру;
• кәсіпкерлікті дамыту мәселелері бойынша халықаралық және
қазақастандық мемлекеттік емес ұйымдармен қарым-қатынстарды дамыту және
бекіту.
Қазіргі таңда одақтың құрамына мыңдаған қазақстанның экономикалық
секторында жұмыс жасайтын кәсіпорындарды біріктіретін 34 басты салалық
қауымдастықтар кіреді. Олардың ішіне мұнайгазды саласы ұйымдарының
қауымдастығы, кен қазу және кен – металургиялық кәсіпорындар, сүт және сіт
өнімдерін өндіретін кәсіпорындар, шылым өндірушілер және кәсіпорындар, IT-
компаниялар, сауда-өнеркәсіптік палаталарының одағы, фермерлер, құс өсіруші
және инжиниринг компаниялар кірген.
Атамакен Одағының филиалы республиканың барлық аймақтарында құрылған.
Қазіргі таңда Одақ өкілеттіктерін аудан және қала орталықтарында құру
жүзеге асырылуда.
Саяси партиялар мен кәсіптік одақтарды қоспағанда, құрылтай съезін
(конференция, жиналыс) шақыратын, онда жарғы қабылданатын және басшы
органдар қалыптастырылатын жеке тұлғалар және (немесе) заңды тұлғалар –
қоғамдық бірлестіктер қоғамдық бірлестіктердің құрылтайшылары болып
табылады. Қоғамдық бірлестіктердің құрылтайшылары – жеке және (немесе)
заңды тұлғалар тең құқықтарға ие болады және бірдей міндеттерді атқарады.
Қоғамдық бiрлестiктердiң заңды тұлға ретiндегi құқықтық қабiлеттiлiгi
ол Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде белгiленген тәртiп
бойынша тiркелген кезден бастап пайда болады.
Мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңының 36-бабында Мүгедектердiң
қоғамдық бiрлестiктерiнiң құқықтары және олардың өкiлеттiктерi жөнінде
жазылған:
1. Мүгедектердiң қоғамдық бiрлестiктерi үйлестiру кеңесiнiң жұмысына
және мүгедектердi әлеуметтiк қорғауға байланысты мәселелердi шешуге
қатысады.
2. Орталық және жергiлiктi атқарушы органдар мүгедектердiң мүдделерiн
қозғайтын шешiмдердi әзiрлеу мен қабылдау кезiнде мүгедектердiң қоғамдық
бiрлестiктерiмен және олардың өкiлеттi өкiлдерiмен өзара iс-қимыл жасайды.
3. Мүгедектердiң қоғамдық бiрлестiктерiне, сондай-ақ олардың
ұйымдарына олардың меншiгiндегi үйлер (құрылыстар, ғимараттар) салынған жер
учаскелерiне меншiк құқығын мемлекеттiк меншiктен жеке меншiкке беру
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда өтеусіз негізде
жүзеге асырылады.
Мүгедектердiң қоғамдық бiрлестiктерi қызметiн тоқтатқан немесе
мүгедектердiң қоғамдық бiрлестiктерiнiң, олардың ұйымдарының меншiгiндегi
жылжымайтын мүлiктi иелiктен айырған жағдайда, олардың меншiгiндегi жер
учаскелерi мемлекеттiң меншiгiне қайтарылуға тиiс.
4. Мүгедектердiң қоғамдық бiрлестiктерi:
1) орталық және жергiлiктi атқарушы органдарға мүгедектердiң құқықтары мен
заңды мүдделерiн қорғауды қамтамасыз ету жөнiнде, соның iшiнде мүгедектердi
оңалтудың кешендi және өңiрлiк бағдарламаларын әзiрлеу кезiнде ұсыныстар
енгiзу;
2) әлеуметтiк қызметтердiң тиiстi түрлерiн көрсетудiң тиiмдiлiгiн бағалауға
қатысу;
3) мүгедектердi әлеуметтiк қорғау мәселелерi жөнiнде әзiрленiп жатқан
Қазақстан Республикасының нормативтiк құқықтық актiлерiне ұсыныстар енгiзу;
4) дене шынықтыру және спорт саласындағы уәкiлеттi органмен немесе
облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi
атқарушы органдарымен бiрлесiп республикалық спорттық iс-шараларды
ұйымдастыру;
5) уәкiлеттi аумақтық мәдениет органдарымен бiрлесiп ағарту және мәдени-
көпшiлiк iс-шараларды ұйымдастыру арқылы мүгедектердi әлеуметтiк қорғау
жөнiндегi мемлекеттiк саясатты қалыптастыруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1- тарау. Қоғамдық ұйымдардың теориялық әдістемелік негіздері
1.1. Қоғамдық ұйымдардың концептуалдық аспектісі
1.2. Қоғамдық ұйымдардың қоғамдағы атқаратын рөлі мен түрлері
1.3. Қазақстандағы партия жүйелері мен қоғамдық ұйымдардың даму
ерекшеліктері
2 – тарау. Қазақстан Республикасының Азаматтық қоғамның дамуының
тұжырымдамасының қорытындысы және даму келешегі.
2.1. Қоғамдық ұйымдар – азаматтық қоғамның қозғаушы күші ретінде
2.2. Қазақстан Республикасында қоғамдық ұйымдардың даму үдерісі
2.3. Астана қаласындағы озық қоғамдық ұйымдар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қоғамдық ұйымдар (бірлестіктер) бүгінгі азаматтық қоғамның ажырамас
атрибуты болып табылады. ХVII ғасырда неміс философы Гегель бірлестіктерді
– мемлекеттің түп-тамырын құрайтын азаматтық қоғамның ажырамас бөлігі деп
санаған. Ол: Біздің қазіргі мемлекеттерде – азаматтар шектеулі шамада ғана
мемлекет ісіне араласады, бірақ адамға жеке мақсаттарынан басқа, жалпыға
ортақ мемлекет істеріне қатысуы қажет. Мемлекет оған әрқашан бермейтін,
бұл жалпыға ортақтықты бірлестіктерден табады - деп пайымдаған [1].
Қоғамдық ұйымдар ежелден-ақ, мемлекеттерде кластардан және ерікті
азаматтардан құралған өкілдіктердің бірлестіктері болған. Олар адамзат
тарихының орта ғасырларында орын алған болатын. Осы бірлестіктердің
негізінде, көбінесе, діни идеялар жатқан.
Азаматтық қоғамды дербес субстанция ретінде байқағандардың қатарына
алғашқы ойшылдардың бірі – ежелгі грек философы Платон (427-347 жж. б.з.д.)
кірген. Оның пайымдаулары адам туылғанынан тән әлеуметтік қажеттіліктер
жайында, идеалды адамзаттық қоғам және қатаң мемлекеттік билік туралы.
Қоғамның мемлекеттік-ұйымдасқан түрінен бөлек, қоғамның басқа да формалары
бар. Ал, оның шәкірті Аристотель өзінің еңбектерінде азаматтардың өмірін
барлық салада талдай отырып, мемлекет пен азаматтық қоғамды ашық
бөліктерге бөлген. Аристотель полис идеясын дамыта отырып, адамды қоғамдық,
саяси жан ретінде қарастырды, ал мемлекетті – саяси азаматтың қоғамдағы
дамуының табиғи өнімі деп қарастырды. Полисті адамзаттық бірлестіктердің
жоғарғы формасы санады (8. Платон, Аристотель.).
Мемлекеттің қоғамнан бөлінуі, оның және қоғамның дербес болуы тек
буржуазиялық революцияның қорытындысы негізінде немесе сауда-қаржылық
қатынастың толық билеуі бекітілген жағдайда болады. Қоғамдық қатынастардың
дамуы негізінде ғалымдардың азаматтық қоғам жайында көзқарастары, пікірлері
қалыптасқан болатын. Азаматтық қоғам сұрақтары құқық және қоғамдық келісім
концепциясында айқындалады. Бұл концепцияда адам бостандығына, жеке адамның
өзін-өзі бағалауына, оның жеке мүлігіне және оның азаматтық құқығынан
ажырамастығына көп көңіл бөлінген (голенкова).
Осы кезеңнің негізгі теоретиктерінің қатарына ағылшын философы Т.
Гоббсты (1588-1679 жж.) атауға болады.
Ең алғашқыда Қоғамдық келісім теориясын Т. Гоббс, Дж. Локк, Жан-Жак
Руссо негіздеген болатын. Бұл дегеніміз - азаматтық қоғамның, мемлекеттің,
құқықтың пайда болуын түсіндіретін әлеуметтік-экономикалық теория. Т. Гоббс
авторитарлы монархияны қолдаған, ал Дж. Локк либералдық монархияны қолдаса,
Жан-Жак Руссо либералдық республиканизмды жақтаған болатын. Жан-Жак
Руссоның қоғамдық келісім-шарт туралы және саяси құқық принциптері деп
аталатын кітабында: қоғамдық келісім шешетін негізгі мәселе осы -
ассоциацияның әрбір мүшесінің тұлғасын және мүлкін барлық ортақ күшпен
қорғайтын және қоршайтын ассоциацияның түрін табу керек және сол арқылы
әрбір адам бәрімен бірігеді, тек өзіне ғана бағынады және бұрынғысынша азат
болып қала береді, - деп атаған (жж руссо 17 б).
Т. Гоббстың пікірінше, адамдардың өмірі саяси биліксіз қауіпті,
қатыгез және қысқа болатын еді. Саяси биліксіз адамдар барлық нәрсеге
құқығымыз бар деген оймен, әркім өз білгенін істер еді. Сондықтан, осындай
жағдайды болдырмас үшін, адамдар саяси қоғамды, яғни азаматтық қоғамды
қоғамдық келісімді орнату арқылы құрды.
Тәуелсіздік алған күннен бері өткен уақыт бедерінде Қазақстан жаңа
тұрпатты, құқықтық-демократиялық мемлекетке айналуға табанды талпыныстар
жасап келеді.
Қазақстан Республикасының Конститутциясындағы 1 бапқа сәйкес біздің
мемлекетіміз өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары.
Демократиялық әлеуметтік мемлекеттің барлық міндеттері мемлекет пен
азаматтық қоғам арасындағы әлеуметтік келісім-шарттардың институтциялануы
арқылы шешіледі, нақты айтқанда – мемлекет, жұмыс беруші, кәсіподақтар,
қоғамдық ассоциациялар мен үкіметтік емес ұйымдар арқылы. (мусатаев, 183
б.)
Жалпы, азаматтық қоғамды қалыптастыруда саяси партиялардан бөлек,
қоғамдық қозғалыстар, үкіметтік емес ұйымдар және кәсіподақтардың да маңызы
зор.
Қоғамдық ұйымдар – азаматтық қоғамның элементі. Ол адамдардың мүддесін
іске асырудың құралы ретінде құрылады. Қоғамдық ұйымдар түрлі мақсаттарда
құрылады. Кез келген мемлекетте қоғамдық ұйымдардың ішінде үкіметтік емес
ұйымдардың қызметі айрықша маңызға ие. Үкіметтік емес ұйым - әлеуметтік
проблемаларды шешуде, азаматтық қоғам қалыптастыру мәселесінде мемлекет пен
азамат арасында дәнекерлік рөлін атқарып, қоғамдық қатынастарды реттеу
тетіктерінің бірі болып отыр. (мұса С, 3 б).
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Азаматтық қоғам қазіргі демократияның
қалыптасуының алғышарты және құрамдас бөлігі. Азаматтық қоғамның негізгі
элементінің бірі - қоғамдық ұйымдар. Қоғамдық ұйымдар – азаматтардың
ерікті бірлестігінен тұрады және саяси белсенділіктерін арттырады. Ол
әлеуметтік қоғамның саяси жүйесінің құрамдас бөлігі.
Дипломдық жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. Елімізде азаматтық қоғамды
орнату, ондағы маңызды рөл ойнайтын қоғамдық ұйымдар орнату қазіргі
таңдағы ең өзекті мәселенің бірі болып отыр. Ол жайында ежелгі грек
ойшылдары Платон, Аристотель, классиктер Т. Гоббс, Дж. Локк, Жан Жак Руссо
өздерінің қоғамдық келісім теориясын жазған. Қазақстанда да әлі күнге дейін
толық зерттелмегендіктен, қазіргі таңда да түрлі баспаларда, оқулықтарда
қоғамдық ұйымдар жайында жазылып жатыр. Оны С. Сыздықова, А. Кендербекова,
Б. Аяғанов, т.б. зерттеушілер зерттеп жатыр.
Зерттеу пәні. Қоғамдық ұйымдар азаматтық қоғамның элементі ретінде
Зерттеу мақсаты. Азаматтық қоғамның орнауындағы қоғамдық ұйымдардың рөлі,
қоғамдық ұйымдардың түрлері мен атқаратын функцияларын білу, қоғамдық
ұйымдардың пайда болу жолдарын қарастыру. Сондай-ақ, Қазақстан
Республикасындағы қоғамдық ұйымдардың шығу тарихы мен қазіргі кездегі
қоғамдық ұйымдар. Олардың даму үрдісі мен келешегі.
Зерттеу міндеттері. Жұмыс мақсаттарына байланысты мынадай міндеттер
қарастырылды:
- Қоғамдық ұйымдардың теоретикалық-әдістемелік негіздері.
- Қоғамдық ұйымдардың концептуалдық аспектісі.
- Қоғамдық ұйымдар – азаматтық қоғамның қозғаушы күші ретінде.
- Қоғамдық ұйымдар азаматтық қоғамның элементі ретінде.
- Қазақстан Республикасында қоғамдық ұйымдардың даму үдерісі.
- Астана қаласындағы қоғамдық ұйымдар және олардың қоғамдағы рөлі
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1- тарау. Қоғамдық ұйымдардың теориялық әдістемелік негіздері
1.1. Қоғамдық ұйымдардың концептуалдық аспектісі
Қоғамда ерікті адамдар ортақ мүдде негізінде коммерциялық немесе
коммерциялық емес ұйымдарға бірігеді. Коммерциялық емес ұйымның бір түрі –
қоғамдық бірлестіктер (қоғамдық ұйымдар). Қоғамдық ұйымдар табыс табуды
көздемейді. Бірақ кәсіпкерлікпен де айналысады, дегенмен одан түскен
табысты құрылтайшылармен немесе ұйым мүшелерімен бөлісуге құқы жоқ.
Ол азаматтардың рухани, мәдени, әлеуметтік талаптарын қанағаттандыру
мақсатында құрылады. Қоғамдық ұйымдар немесе бірлестіктер адам құқығын
қорғау, қайырымдылық қызметіне қатысу, білім беру, ғылымды дамыту, өнер,
физкультура-спорт жұмыстарын жүргізу, халықтың экологиялық қауіпсіздігін
қорғау тағы да басқа заң тыйым салмаған қызметтерді атқарады. Қоғамдық
ұйымдардың, бірлестіктердің түрлері қанша болса, мақсаттары да сан алуан.
Нәсілдік, ұлттық, діни, әлеуметтік, таптық араздықты, конститутциялық
құрылысты күштеп өзгерту әдістерін жақтайтын немесе практикада жүзеге
асыратын, Қазақстан Республикасының территориялық тұтастығын бұзуды мақсат
ететін, соғысты насихаттайтын, сондай-ақ, адам құқықтары мен бостандықтарын
бұзуға жол беретін бірлестіктер құруға тыйым салынады.
Қоғамдық ұйым – ерікті және өзін-өзі басқаратын құрылым. Әрбір азамат
қоғамдық ұйымды құра алады және заңды жұмыс істеп жатқан қоғамдық ұйымдарға
мүше болып кіре алады, қажет уақытында ол ұйымнан шыға да алады. Қоғамдық
ұйымдар өздерінің ішкі құрылымын, мақсаты мен жұмыс істеу тәсілдерін өздері
шешеді, өздері анықтайды. Мемлекет бұлардың жұмысына заңда көрсетілген
(заңның 22, 23-баптары) жағдайларда ғана араласа алады.
Мысалы, мемлекеттік қаржы органдары қоғамдық бірлестіктердің пайда
көздерін, түскен ақша мен салықтың төленуін бақылайды, ал сот қоғамдық
бірлестіктердің заңды ұстануын тексереді, жұмыстарының жарғыдағы мақсаттан
ауыткымауын тексереді. Заңға қайшы жұмыстар жасалған жағдайда сот жолымен
сол ұйымның жұмыстарын тоқтата алады. Бірақ, ешқандай үкімет қоғамдық
ұйымдардың ішкі құрылымының, сайлауын т.б. бақылауға ала алмайды.
Коммерциялық емес ұйымдардың үш түрі болады:
1. Қоғамдық бірлестіктер;
2. Қоғамдық қорлар;
3. Қоғамдық мекемелер;
4-бап. Коммерциялық емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары
Коммерциялық емес ұйымдар әлеуметтiк, мәдени, ғылыми, бiлiм беру,
қайырымдылық, басқару мақсаттарына қол жеткiзу; азаматтардың және
ұйымдардың құқықтарын, заңды мүдделерiн қорғау; даулар мен жанжалдарды
шешу; азаматтардың рухани және өзге қажеттiлiктерiн қанағаттандыру;
азаматтардың денсаулығын сақтау, қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыру мен
спортты дамыту заң көмегiн көрсету үшiн, сондай-ақ қоғамдық игiлiктердi
және өз мүшелерiнiң (қатысушылардың) игiлiктерiн қамтамасыз етуге
бағытталған басқа да мақсаттарда құрылуы мүмкiн.
Коммерциялық емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары құрылтай құжаттармен
айқындалады.
5-бап. Коммерциялық емес ұйымдардың құқықтары мен
мiндеттерi
1. Жарғылық мақсаттарды жүзеге асыру үшiн коммерциялық емес ұйымдардың:
1) заңдарда белгiленген тәртiппен банктерде шоттар ашуға;
2) мемлекеттiк және орыс тiлдерiнде ұйымның толық атауы бар мөрi,
мөртабаны және бланкiлерi, сондай-ақ белгiленген тәртiппен тiркелген
эмблемасы (нышаны) болуына;
3) меншiгiнде немесе оралымды басқаруында оқшауланған мүлкi, сондай-
ақ дербес балансы немесе сметасы болуға;
4) мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтарды иемденiп алуға және
жүзеге асыруға;
5) егер заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, басқа заңды тұлғалар
құруға;
6) филиалдар мен өкiлдiктер ашуға;
7) қауымдастықтар мен одақтарға кiруге, сондай-ақ олардың қызметiне
қатысуға;
8) жарғыда көзделген мақсаттарды жүзеге асыруға қаражаттарды
пайдалануға;
9) сотта талап қоюшы және жауапкер болуға;
10) Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтiн өзге де
құқықтарды жүзеге асыруға құқығы бар.
2. Коммерциялық емес ұйымдар:
1) Қазақстан Республикасының заңдарын сақтауға;
2) белгiленген тәртiппен салық және бюджетке төленетiн басқа
да мiндеттi төлемдердi төлеуге;
3) өз мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлкiмен
(мекемелердi қоспағанда) жауап беруге;
4) Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес жауапкершiлiкте
болуға мiндеттi.(ком.емес.уйым тур заң)
Коммерциялық ұйымды құрмас бұрын, алдымен оның жоғарыдағылардың қай
түріне жататынын анықтап алу қажет. өкінішке орай, кейбір азаматтар ұйымды
құрып, тіркеп алғаннан кейін ғана сандарын соғып қалады. Себебі, қоғамдық
ұйымдардың әрбір түрінің өз ерекшелігі, рұхсат етілген қызмет түрі бар.
Енді, осы ерекшеліктерге тоқталсақ, олар:
а) жұмыстың мақсаты;
ә) мүшелерінің болуы (немесе болмауы);
б) басқару органдары мен олардың құрылымы;
в) мүлікті иелік ету жүйесі
Азаматтар өздерінің мақсаттарын жүзеге асыру жолында бір ғана топты
емес, көптеген азаматтарды тартатын болса, мұндай ұйымды қоғамдық қозғалыс
дейміз. Мысал ретінде, Семей-Невада, Азат сияқты республикаға танымал
қозғалыстарды атап өтуге болады.
Қоғамдық ұйым мен қоғамдық қозғалыстың басшы органы – съезд
(конференция) немесе оның мүшелерінің, қатысушыларының жалпы жиналысы болып
есептеледі. Тұрақты басшы орган – сайланбалы коллегия (басқарма, кеңес).
(19 қыдырәлі)
Саяси қоғамдық ұйымдарға халықтың белгілі бір тобының мүддесін
білдіріп, қорғайтын, алдына қойған әлеуметтік мақсатқа жету үшін ерікті
түрде мүшелікке кірген, оған материалдық көмек көрсететін, өзін-өзі
басқаратын адамдардың бірлестігі жатады. Қоғамдық ұйымдар да адамдардың
мүдделерін іске асырудың құралы ретінде пайда болады. Қоғамдық ұйымдар
қоғамның саяси өміріне қатысушы адамдардың мақсаттары мен қарым-
қатынастарының әр алуандылығын білдіреді.
Қоғамдық ұйымдар бірлесе амал, әрекет жасау үшін халықаралық,
жалпымемлекеттік, аймақтық, ұлттық, жергілікті көлемде ресми және бейресми
сипаттағы одақтарға, халықаралық ұйымдарға бірігуі мүмкін.
Қоғамдық ұйымдар әр түрлі болып келеді. Оған: партиялар, кәсіподақтар,
жастар ұйымдары, кооперативтік бірлестіктер, шығармашылық (творчествалық)
одақтар, әр түрлі ерікті қоғамдар (ғылыми,ғылыми-техникалық, мәдени
–ағарту, спорттық, қорғаныс және т.б) жатады.
Қоғамдық ұйымдар мынадай түрлерге бөлінеді:
- Қоғамдық –саяси мүдделеріне сай құрылған ұйымдар;
- Экономикалық мүддесіне қарай құрылған ұйымдар;
- Экологиялық сипатта құрылған ұйымдар;
- Таптық белгісіне сай ұйымдар (кәсіподақтар, шаруалар одағы);
- Қызмет түріне қарай құрылған ұйымдар (ғылыми-техникалық, оқу-ағарту,
денсаулық сақтау, ұлттық-мәдени, спорттық, қорғаныс, діни, т.б).
(қаз.жоғ.мек. 201 б.).
Ұлы неміс философы, әлеуметтанушы және саяси ойшыл Хабермас Юрген өз
еңбектерінде қоғамтануға көп көңіл бөлген. Қоғамдық саяси тәжірибедегі
басты мәселе бір-бірін түсінушілікке, саяси биліктің тіліне, партияның,
әлеуметтік топтардың мәселелеріне көңіл бөледі. Оның идеясында, басқаша
айтқанда, концепциясында әлеуметтік саяси бағыт бар. Сонымен қатар,
Хабермас Юрген идеологиялық және саяси қондырмаға (надстройка) үлкен мән
берген болатын. Ол басшылық пен бағыныштылар арасындағы қатынасты
түсіндірген. Осы схема бойынша қоғамда тұрақтылықты қамтамасыз ету
механизмдерін түсіндіргісі келген.
М. Вебер өзінің зерттеуінде ұйымдардың бюрократиялық теориясын жасаған
болатын. М. Вебердің айқындауынша, ұйым белгіленген даму стратегиясын
қабылдау керек. Олар келесідей:
1. Мақсатқа жету үшін қажетті тапсырмалардың барлығы жұмыстың жоғары
мамандандырылған түрлеріне жіктелу қажет. Атқарушылар өз жұмысының эксперті
болуы керек және өз міндеттеріне жауапкершілікпен қарап, тиянақты атқару
қажет.
2. Әр жұмыс немесе тапсырма абстарктілі ережелер жүйесі бойынша
орындалуы қажет.
3. Әрбір қызметші немесе ұйымның офисі басшылық алдында өзінің әрекеті
үшін немесе бағынушылардың әрекеттері үшін жауап беруге міндетті.
Басшылардың билігі эксперттік біліммен негізделеді және жоғарыдан басқару
иерархиясы бойынша басқарылады. Осылай командалық шынжыр құрылады.
4. Ұйымдағы әр арнайы тұлға өз офисінің жұмысын формальды өткізу қажет.
Ол бағынушылар мен өзінің арасында, сондай-ақ, клиенттер арасында
әлеуметтік дистанцияны сақтау керек.
5. Бюрократиялық ұйымға жұмысқа алу жұмысшының техникалық
квалификациясына негізделеді. Жұмысшының жұмыс бойынша көтерілуі еңбектік
стажына және жеке жетістіктеріне байланысты болу қажет.
М. Вебердің пікірінше социологияның негізгі мақсаты әлеуметтік
әрекеттерді оның себептері арқылы түсіндіру болып табылады. Халықаралық
әлеуметтік ұйымдардың өзара әрекеттері адамдардың өз ісіне өзі мән беру
арқылы жасалатын және ол іске асырылған жағдайда жауап қайтару мүмкіндігі
ескерілетін іс- қимыл.
Сондықтан әлеуметтік әрекетті түсіндіру үшін ең алдымен, әрекеттерінің
өз ісіне берген мағынасын анықтау қажет; екіншіден, әлеуметтік әрекеттің
себептік мотивтерін анықтау қажет. М. Вебердің пікірінше, әлеуметтік
әрекеттер үлкен әлеуметтік өзгерістерге әкеледі. Сондай-ақ, әлеуметтік
әрекеттер институттар мен топтардың іс-әрекет сипатына әлеуметтік ықпал
етеді. Сөз жоқ, өркениетті елдердегі әлеуметтік әрекеттер бірінші кезекте
қайырымдылық ұйымдарының өзара қарым-қатынасын жақсарта отырып, қоғамның
тұрақталуына толық әсер ете бастады.
Ренсис Лайкерттің Мичиган университетіндегі зерттеулерінде тиімді
(эффективті) ұйымның тиімсіз (эффективсіз) ұйымнан құрылымдық өлшемі
бойынша айырмашылығын көрсетті. Лайкертпен жасалған Система – 4 жүйесінде
ұйым адамның мотивациясы негізінде құрылады:
• Мақсатқа қарай жылжу процесі;
• Шешім қабылдау;
• Бақылау;
• Децентрализация.(мильнер 27 б)
Қоғамдық ұйым дегеніміз – бұл халықтың белгілі бір тобының мақсат-
мүддесін білдіріп, қорғайтын, біршама тұрақты және төменнен жоғары қарай
ұйымдасқан ішкі құрылымы бар, мүдделерінің ортақтығы негізінде ерікті түрде
мүшелікке кірген, өзін-өзі басқаратын адамдардың ерікті бірлестігі.
Қоғамдық ұйымдарға тән белгілер:
- оның жарғысының болуы;
- мамандандырылған басқару аппаратының болуы;
- біршама тұрақты құрамының болуы;
- ұйым мүшелерінің оның мүліктік негіздерін құруға материалдық
тұрғыда қатысуы (мүшелік, мақсатты жарналарды төлеу)
(әуелгазина200)
Қоғамдық ұйымдар - мүдделерінің ортақтығы негізінде еркін ерік білдіру
нәтижесінде пайда болған, бірақ өз әрекеттерінің мақсаты ретінде пайда
түсіруді көздемейтін азаматтардың ерікті құрылымы. Қоғамдық ұйымдардың
жарғысына сәйкес, оның мүшелері заңды және заңсыз тұлға бола алады.
Қоғамдық ұйымның жоғарғы басқарушы органы съезд (конференция) немесе жалпы
жиналыс болып табылады. Қоғамдық ұйымның үнемі әрекет етуші басқарушы
органы таңдаулы алқалы орган болып саналады.
Қоғамдық ұйымдар және қозғалыстар көптеген белгілерімен ерекшеленеді:
өз мақсаттарымен, атқаратын қызметтерімен, сонымен қатар, мемлекеттік
билікке қатынасымен, қызмет орындарымен, қызмет түрлерімен және
әдістерімен, пайда болу себебімен.
Мысалыға:
- мақсатының өлшемі бойынша: қоғамдық-саяси ұйымдар мен қозғалыстар
революциялық және контрреволюциялық, реформаторлық және
консервативтік, ұлттық-демократиялық, экологиялық болып келеді.
- қызмет саласы бойынша: экономикалық, әлеуметтік, ұлттық, діни, ғылыми,
ағартушылық және тағы басқа.
- қызмет орны бойынша: жергілікті, аймақтық, жалпы мемлекеттік,
халықаралық, парламентте әрекет етушілер, басқару құрылымының ішінде,
оқу жүйесінде және ғылыми мекемеде, діни салада болады.
- пайда болу себебі бойынша: апатты және саналы ұйымдасқан.
- ұйымның тәсілі (әдісі) бойынша: клубтар, ассоциациялар, бірлестіктер,
одақтар, соғыстар (фронттар);
- әлеуметтік құрылымы бойынша: жастар, әйелдер, кәсіптік болады
[зеркин, 302 б.].
Қоғамдық ұйымдар мемлекеттік және бизнес құрылымдарынан толығымен
ерекшеленеді. Қоғамдық ұйымдардың ерекшеліктері мынадай:
• Олар спонтанды түрде пайда болады. Пайда көрмейді.
• Оны құрушылар қызығушылық танытқан ерікті азаматтар болады. Британияда
қоғамдық ұйым құрып, бірлесу адамдардың негізгі құқықтарының бірі.
• Мұндай ұйымдар пайдасыз болып табылады. Ондағы қаражатты ұйымның
мәселесін шешу үшін және мақсатқа жету үшін пайдаланады.
• Қоғамдық ұйымдардың қызметі ерікті адамдардан құралған басшылардың
қамқоршы кеңесімен бақыланады.
• Ұйымның қызмет саласы, мақсаты, жұмыс ережелері жарғыда
белгіленеді.
Бұл қоғамдық ұйымдарға тән жалпы сипаты. Сондай-ақ, олардың арасында
айырмашылықтар да бар:
-Шешілетін мәселенің көлемі мен ауқымы. Үшінші секторға ұлттық деңгейде
жұмыс істейтін үлкен ұйымдар жатады.
-Персонал және қаржыландыру. Ерікті түрде бірлесіп, қайырымдылық жұмыс
жасағаны үшін төлемақы талап ететін ұйымдар да бар. Бұған тұрақты капиталы
бар ұйымдар кіреді.
-Қызмет түріне байланысты ұйымдар: Үшінші сектордың ұйымдары қызметі
жағынан өте түрліше. Олардың біреуі ұлттық болса, басқалары діни,
жергілікті болып келеді[нжо, 28 б.]
Қоғамда ұйымдар, соның ішінде, саяси ұйымдардың мүшелерінің саны мен
сапасының көрсеткіші жоғары болған сайын, олардың саясатқа қатысу деңгейі
де жоғары болып есептеледі. Қоғамдық бірлестіктердің мемлекеттік органдар
мен лауазымды адамдар қызметіне араласуына жол берілмейді[сыздықова, 25
б.].
Мемлекеттік құрылымда қоғамдық ұйымдар бір қалыпта тұрмайды. Олардың
қалыптасуы мен даму барысы бірте-бірте жүзеге асырылады. Осымен байланысты
қоғамдық ұйымдардың іс-қимылын бірнеше кезеңдерге бөлуге болады. Алғашқы
кезеңде қоғамда қоғамдық ұйымдардың құрылуына қажеттіліктің туындауы және
оның құрылуы, ал екінші кезеңде қоғамдық ұйымдардың әрекет етуі
жүргізіледі. Үшінші дамыған жұмыс кезеңі. Төртінші олардың қызметінің
тоқталуы немесе өшу сатысы жүзеге асырылады (әуелғазина200).
1.2. Қоғамдық ұйымдардың қоғамдағы атқаратын рөлі мен түрлері
Қоғамдық ұйымдар адамдардың мүддесін іске асырудың құралы ретінде
құрылады. Көбінесе олар стихиялы түрде пайда болады. Қазіргі заманда ондай
ұйымдар өте көп. Ол қоғам өміріне қатысушы адамдардың мақсаттары мен қарым-
қатынастарының әр алуандылығын білдіреді. Қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар
ерекше міндеттері мен функцияларын жүзеге асыра отырып, қоғамдық мәні бар
мәселелерді маңызды шешеді, мемлекеттік құрылымның жан-жақты дамуына
қомақты үлес қосады. Қоғамдық ұйымдардың тармақтанған жүйесінің қалыптасуы
азаматтық қоғамның дамуының көрсеткіші болып табылады.
Көпшілік ұйымдардың ішінде айрықша көзге түсетіні - кәсіподақтар.
Кәсіподақ – бір мамандықтың немесе өндірістің бір саласында еңбек ететін
адамдарды біріктіретін қоғамдық ұйым болып табылады. Алғаш рет кәсіподақтар
капитализмге тұңғыш аяқ басқан Англияда XVIII ғасырдың басында пайда
болған[1, ана тілі].
Кейінірек, олар өнеркәсібі дамыған барлық елдерде қалыптасты. Себебі,
капитализмнің әкелген аяусыз қанауына төтеп беру үшін жалданушы жұмыскерлер
бірігіп, ұйымдасқан түрде өз мүдделерін қорғауға мәжбүр болды. Кәсіподақтар
олардың еңбегі мен тұрмысын жақсарту, жоғын жоқтау жолында өкілі, қорғаны
болды. Кәсіподақтар өзіне мүше болса да, болмаса да еңбекшілердің
экономикалық және әлеуметтік мүдделерін қорғайды. Олар жеке адамның өмір
сүруіне қажет ілімдер, ережелер мен айлықтар жүйесін меңгеруге, еңбекшілер
мен олардың отбасы мүшелерінің мәдени деңгейін көтеруге көмектеседі.
Кәсіподақтар өз қызметінде жұмысшы табына сүйенген саяси партиялармен
тығыз ынтымақтастықта болып, солармен бірлесе жұмыс істеген елдерде ең
үлкен рөл атқарады. Кәсіподақтар мен партиялар арасында мүндай келісе
қимылдау, әсіресе, Ұлыбритания, Германия, Скандинавия елдеріне тән. Бұл
елдерде жұмысшы табының арасыңда социал - демократтардың ықпалы жоғары.
Олар кәсіподақтарға айтарлықтай идеологиялық және саяси әсер етеді.
Кәсіподақтар қамқоршы партияны күшейте түсуге және олардың үкімет басында
ұзағырақ болуына мүмкіндік жасауға тырысады. Бұл үшін олар жұмыс
берушілермен ымыраға келіп, еңбек нарқында тыныштықты сақтауға күш салады.
Осының нәтижесінде олар капиталистік жүйемен біршама экономикалық одаққа
кіргендей болады. Мұндайларды "жауапты" кәсіподақтар деп атайды.
Сонымен қатар, үкіметке қарсы күрес жүргізуші партиялармен сыбайласқан
кәсіподақтар да болады. Олар мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатына
тікелей әсер етпейді. (Мысалы Италияда). Мемлекет тарапынан олардың
күресіне көмек жасалмайды. Сондықтан олар үкіметке қаймықпай қарсы тұрып,
өз жақтастарын батыл шараларға шақыруы мүмкін. Мұндайларды "жауапсыз"
кәсіподақтар дейді.
Біздің республикамызда кәсіподақтар мемлекеттік және қоғамдық істерді
шешуге араласады. Еңбекшілердің еңбек және тұрмыс жағдайларын жақсарту,
олардың материалдық және мәдени дәрежесін арттыруға басты көңіл бөледі.
Олар еңбек және демалыс жағдайларын жүйеге келтіретін зандар мен
қаулыларды, ұжымдық шарттарды жасауға тікелей қатысады, әлеуметтік
қамсыздандыру ісін басқарады, еңбек сақтау мен техника қауіпсіздігінің
ережелері сақталуын қадағалауды іске асырады. Шаруашылық басшыларын
тағайындау мен босату мәселелері кәсіподақтармен келісіп шешіледі.
Кәсіподақтар өз міндеттерін үш түрлі жолмен шешеді:
Біріншісі — жұмысшылардың экономикалық, әлеуметтік тұрмыс жағдайын
түзетуде үкіметтен жекелеген жеңілдіктерге жетуі. Бірақ, бұл жолдан үлкен
өзгерістер күтуге болмайды.
Екіншісі — үздіксіз ереуілге шығып, үкіметке күшпен қысым жасау. Бірақ,
бұдан экономикаға нұқсан келеді.
Үшіншісі — кәсіподақтардың өз көзқарасын үкіметтің саясатымен
сәйкестендіріп, мемлекет, кәсіпкерлердің өкілдерімен бірлесе отырып, өзара
тиімді шешім іздестіру.
Аталған үш жолдың ішінде қазіргі кезде пайдалысы үшінші жол. Мұны,
әсіресе, үкімет басында социал-демократтар отырған елдерде кеңінен
қолданады.
Көптеген елдерде, соның ішінде Қазақстанда да ең бұқаралық қоғамдық
ұйым кәсіптік одақтар болып табылады. Олар еңбек қатынасы саласындағы
заңдылықты сақтау, еңбекшілердің әлеуметтік саладағы мәселелерін шешу,
жұмыссыздықпен күрес және т.б. істермен айналысады. Біздің елімізде ұйым
ретінде кәсіптік одақтардың құрылып, жұмыс істегеніне бір ғасырдан асты.
2005 жылы республикада олардың қалыптасуының 100 жылдығы аталынып өткен.
Кеңестік басқару кезеңінде кәсіподақтар тоталитарлық идеологияның ықпалымен
өз жұмысын жүргізіп келді. Ал, 1990 жылы қазанда қоғамдық құрылымдағы өріс
алған күрделі өзгерістерге байланысты кәсіподақтардың 14 съезі Қазақстан
кәсіби одақтарының федерациясын құру туралы декларация қабылдады.
Федерация 26 салалық республикалық кәсіподақтары мен 14 облыстық кәсіби
бірлестіктерінің басын біріктіреді. Олар тек әлеуметтік-экономикалық
қатынастарда ғана емес, сондай-ақ, қоғамдағы саяси үдерістерге де елеулі
ықпал ететін ұжымдық келісімдер, бірқатар қуатты ереуілдер жасауға белсене
араласуымен ерекшеленді. Мәселен, қазақстандық қоғамда кәсіподақтар 1995,
1999 жылдарда Парламент пен мәслихаттар сайлауларына қатысқан болатын.
Міне, осылайша олар қазіргі уақытта қоғамдық дамудың қалыптасқан сипатына
сәйкес өз қызметтерінің жаңа түрлерін іздестіруде.
Сонымен қатар, елдің қоғамдық-саяси және әлеуметтік өмірінде жастар
ұйымдары да айрықша орын алады. Қандай мемлекеттік құрылымның болмасын
негізгі қозғаушы күші – жастар болып табылады. Қоғамдық-саяси қатынастар
жүйесіне ене отырып, жастар тек объект қана емес, сонымен бірге субъект
ретінде де әрекет етеді. Мемлекеттік жастар саясаты – бұл мемлекет жүзеге
асыратын және жастарды қолдауға бағытталған әлеуметтік, экономикалық,
саяси, ұйымдастырушылық және құқықтық шаралар жүйесі. Сол бағытқа орай
мемлекеттік құрылымда құрылған жастар қоғамдық ұйымдары ел жастарының
әлеуметтік-саяси құқықтары мен мүдделерінің сақталуына, әлеуметтік-
экономикалық қолдау мен көмек көрсетуге, оларды адамгершілік, мәдени,
рухани және саяси тұрғыда қалыптастырып, саяси әлеуметтенуін жүзеге асыруға
атсалысады. Осы орайда белгілі жастар қозғалысына металлистер,
фанаттар, хиппилер, рокерлер, брейкерлер, пацифистер және т.б.
жатады.
Сонымен қатар, кез келген мемлекетте қоғамдық ұйымдардың ішінде
үкіметтік емес ұйымдардың қызметі айрықша маңызға ие. Өйткені, үкіметтік
емес ұйымдар ...азаматтар ортақ мақсаттарға қол жеткізу үшін ерікті
негізде құрған, заңдарға қайшы келмейтін коммерциялық емес ұйымдар деген
ұғымды білдіреді. Олар әлеуметтік проблемаларды шешуде, азаматтық қоғам
қалыптастыру мәселесінде мемлекет пен азамат арасында дәнекерлік рөлін
атқарып, қоғамдық қатынастарды реттеу тетіктерінің бірі болып отыр (мұса с
3 б).
Үкіметтік емес ұйымдардың басты міндеттеріне қоғамдық-саяси құрылымның
саяси-әлеуметтік және т.б. салаларындағы алуан түрлі мәселелерді, мәселен,
осы заман талабына сай қоғам мүшелерін қалыптастыру, олардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, білім беру жүйесінің қызметін жақсарту, денсаулық
саласындағы өзекті жайларды көтеру, жұмыссыздықты азайту, кедейшілікпен
күрес, қоршаған ортаны қорғау тәрізді көкейкесті жайттарды шешудің
мүмкіндіктерін өз бетінше және үкіметтік билік ұйымдарымен бірлесе, іс-
қимылдар жасау жатады. Осылайша, бүгінгі таңда бүкіл әлемде, сондай-ақ,
Қазақстанда да үкіметтік емес ұйымдардың айтарлықтай орны бар (әуелғазина).
Мемлекеттік құрылымда қоғамдық қозғалыстар мен ұйымдардың тағы бір
маңызды түрі болып табылатын діни ұйымдардың қызметі де айтарлықтай орынға
ие. Олар қоғам мүшелерінің дүниетанымы мен адамгершілік негіздерін
қалыптастырумен, сондай-ақ, оларды имандылыққа тәрбиелеумен айналысады.
Осыған байланысты мемлекет пен діни бірлестіктердің өзара қарым-қатынасын
жүзеге асырудағы тиімді амал-тәсілдерді қолдану зор мәнге ие (әуелғазина
204 б).
Сонымен қатар, қоғамдық ұйымдардың ішінде белгілі бір мақсатқа жету
үшін әрекет жасайтын ұйым – бұл саяси қозғалыс. Саяси қозғалыс бір қалыпта
тұрмайды. Ол дамып, өзгеріп отырады және мынадай сатылардан тұрады:
1. Қозғалысқа қажеттілік және оның пайда
болуы;
2. Үгіт-насихат, әрекет ету сатысы;
3. Дамыған жұмыс кезеңі;
4. Саяси қозғалыстың өшу сатысы.
Қоғамдық қозғалыстардың ішінде кең тарағанының бірі – Халық
майдандары. Оларға жалпы қоғамға қатысы бар, әлеуметтік таптардың
барлығының немесе көпшілігінің мүддесін қамтитын мәселерді шешуге
бағытталған бірлестіктер жатады. Олар жалпыдемократиялық принциптердің
негізінде құрылады және жұмыс істейді. Онда қатаң айқындалған ұйымның
түрі мен мүшелігі болмайды. Оның құрамында қалың бұқара халықтың мүддесін
көздейтін саяси партиялар, кәсіпорындар жастар және т.б. ұйымдар да кіруі
мүмкін. Халық майдандарының мынадай түрлері бар:
1. Қоғамда терең батыл өзгерістер кезінде саяси күштер дүниеге келіп,
калыптасады. Сол саяси күштерден пайда болған халық майдандары.
Бұған мысал ретінде: Африка, Азия елдерінде ұлттық азаттық алу
барысында пайда болған халық майдандарын келтіруге болады. Олардан
кейін, әлеуметтік топтардың бөлшектенуі және саяси партиялардың
мақсатының өзгеру барысында басқа қозғалыстардың шығуы мүмкін.
2. Өздерінің саяси ықпалы жетіспегенде маңызды мақсатқа жету, саяси
билікті алу үшін саяси партиялардың немесе олардың көсемдерінің
бастауымен құрылған халық майдандары. Мысалы, оған 80 жылдары КСРО-
да пайда болған халық майдандарын жатқызуға болады.
3. Соғысқа, фашизмге қарсы, демократияны қорғау үшін интернационалдық
негізде қалыптасқан халық майдандары. Олар осы ғасырдың 30
жылдарында капиталистік елдерде пайда болып, соғыс алдындағы
жылдары фашизмге қарсы күресті басқарады. Мысалы, Францияда халық
майдандары 1936 жылдың көктемінде парламент сайлауында және оған
сүйенген үкімет бұл елде фашизмнің дамуына жол бермеді. 1936-1939
жылдары Испанияда халық майдандары бұқара халықты топтастырып,
оларды фашизм мен реакцияға қарсы күреске жұмылдырды.
Жалпы, екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында фашизм мен реакцияға қарсы
күресте көптеген елдердің халық майдандары маңызды рөл атқарды. Халық
майдандарының ерлігі 1991 жылы тамыз айында Ресейде төңкеріс жасауға
тырысқан бүлікшілерден демократияны қорғауда да айқын көрінді. Бейресми
бірлестіктер жастардың, студенттердің арасында да кең орын алады. Олар
алдына қойған мақсаты мен түрі, іс-әрекеті мен тұрақтылығы, оған
қатысушылардың жасы мен жынысы жағынан әр алуан.
Қазіргі уақытта мынадай саяси қозғалыстар бар:
- Консервативтік бағыттағы қозғалыстар: өткенді көксеу, дәріптеу, оны
сынсыз қабылдау, сонымен қатарлы дәстүрлі саяси формалар мен институттарға
ерекше сенім арту;
- Реформистік бағыттағы қозғалыстар: олар капиталистік қоғамды бірте –
бірте реформалауды мақсат етеді;
- Демократиялық қозғалыстар: өзекті мәселелерді демократиялық тұрғыда
шешуге бағытталған әр түрлі либералдық, діни, бейбітшілік және т.б.
ұйымдардың қызметі;
- Неоконсервативтік қозғалыстар: мемлекеттік капитал мүддесіне бағыну,
қызмет ету, жеке- дара белсенділікті, әлеуметтік- теңсіздікті қолдау,
дәстурлі моралдық мұраттарды дамытуды көздейді;
- Революциялық бағыттағы қозғалыстар: бұлар қоғамның әлеуметтік-
экономикалық құрылымында сапалы өзгерістер жасау арқылы дамудың
прогрессифті жолына түсуді көздейтін жұмысшы және коммунистік қозғалыстар.
Саяси қозғалыс деп - үкімет билігі үшін күрес арқылы қазіргі жағдайды
өзгертуге немесе үкіметке ықпал жасай отырып, оны нығайтуға тырысқан
қоғамдық күштерді айтады. Басқа қоғамдық ағымдармен салыстырғанда, саяси
қозғалыстың айырмашылығы - ол үкімет үшін немесе үкіметті жүзеге асыру
тәсіліне ықпал ету үшін күреседі, яғни ол бұл жолда саяси тәсілдерді
пайдала-нады.
Саяси қозғалыстардың пайда болуына төмендегідей саяси жағдайлар себеп
болады:
1) Жеке адам өз ойын, көзқарасын үкімет орындарына тікелей жеткізе
алмайды. Сондықтан, өзі сияқтылармен топтасады;
2) Экономикалық және әлеуметтік қайшылықтар, наразылықтар себеп болады.
Мысалы, Жаңа Өзендегі (1989 ж.) әлеуметтік жағдайға наразылықтан онда
"Бірлік" деген ұйым құрылды, ал Шевченко (қазіргі Ақтау) қаласында сол
уақытта "Парасат" деген ұйым дүниеге келді;
3) Ұлттық мәселелердің шешілмеуі. Мысалы, Қазақстанда "Азат",
"Желтоқсан" партиялары солай туған болатын.
Қоғамдық ұйымдардың құрылтайшылары оның мүшелері есептеледі де олардың
басқа мүшелерімен құқықтар мен міндеттерді тең бөліседі. Қоғамдық
бірлестіктердің басқаша ұйымдық-құқықтық түрлерінде құрылтайшылар айрықша
құқықтар мен міндеттерге ие болады, Мысалы қоғамдық мекемелердің
құрылтайшылары оларға берілген мүлікке меншікті сақтай алады, Қоғамдық
қордың құрылтайшылары қоржетекшісін тағайындайды, Мұндай бірлестіктерде
құрылтайшылардың құқықтары мен міндеттері жарғыда көрсетіледі, Қоғамдық
бірлестіктерді тіркеуден өткізгенде тіркеу органдарына құрылтайшылар туралы
мәліметтерді де береді, Қоғамдық бірлестіктердің мүшелері жеке тұлғалар
болады да, олардың мүдделері бірлестік мүдделерімен бірге шешіледі, ол
жарғыда анық айтылған, Қоғамдық бірлестіктердің мүшелерінен өтініштер
қабылданады, Ол бірлестік мүшелерінің саны анықталып; олардың құқықтарын
жүзеге асыру ісі көзделеді,
Қоғамдық бірлестіктердің мүшесі болу үшін азаматтар осы бірлестіктің
мақсатын қолдайтындықтарын білдіріп, олардың нақты акцияларына қатысып,
қызметіне арааласа алады. Жарғыда көрсетілмеген болса, өзінің мүшелік
қізметінің әрекетін түсіндіріп құжат толтырудың қажеті жоқ. Бұл қоғамдық
бірлестіктің жарғысында оған шет азаматтарының және азаматтығы жоқ
адамдардың мүше болуы да, құрылтайшы болуы да көзделген (заңның 11-бабы).
Шет ел азаматтығы мен азаматтығы жоқ адамдар саяси партияларға мүше бола
алмайды, Он алты жасқа жеткен азаматтар саяси мақсаттарды көздейтін саяси
партиялар мен қоғамдық бірлестіктеріне құрылтайшы, мүше, қатысушы бола
алады(заңның 11-бабы), жастар және балалардың қоғамдық бірлестіктері
мүшелерінің жасына шек қойылмайды, ол жарғыда анықталады. Бұл жердегі
әңгіме олардың мүше болуы немесе қатысуы ғана туралы болып отыр. Жастар
және балалар бірлестіктерінің құрылтайшылары кәмелетке жеткен азаматтар
ғана бола алады, яғни балалар мен жасөспірімдердің мұндай құруға құқықтары
жоқ. Кәмелеттік жасқа жеткен азаматтардың жастар немесе қоғамдық
бірлестіктерінің жұмысына қатыса алады, керісінше балалар мен жасөспірімдер
арнайы мәртебесі жоқ қоғамдық бірлестіктерге мүше бола алмайды. Мұның өзі
заң талаптарынан туындаған іс.
Жалпы әлем бойынша, үкіметтік емес ұйымдар соңғы екі ғасырда оның
қоғамдық өмірге қатысу ауқымы бірнеше еселеп арта түскені байқалады. Соған
орай кей ретте егер ХІХ ғасыр – кәсіподақтарға, ХХ ғасыр – саяси
партияларға тиесілі болса, ХХІ ғасыр – сөзсіз үкіметтік емес ұйымдардың
дәуірлейтін кезеңі болады деген пікір де соңғы кездері жиі айтылып жүр
(ілдебаев).
Бірлесуге бостандық құқығы Қазақстан адамдары мен азаматтарының аса
маңызды конституциялық құқықтарынын, бірі болып табылады. Казақстан
Республикасының зандары бойын-ша Конституцияға, мемлекет зандарына кайшы
келмейтін, олардың ортақ мақсаттарын жүзеге асыру үшін құрылған саяси
партиялар, кәсіптік одактар және азаматтардың басқа да бірлестіктері
қоғамдық бірлестіктер деп танылады. Қазақстан Республикасында қоғамдық
бірлестіктер азаматтардың саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, белсенділігі мен өзіндік
қызметін дамыту, кәсіби және өзі құмартқан мүдцелерін канағаттанды-ру,
ғылыми, техникалық және көркем шығармашылығын дамыту, адамдардың өмірі мен
денсаулығын қорғау, қоршаған табиғи ортаны қорғау, кайырымдылық іс-
шараларға қатысу, мәдени-ағарту, спорттық-сауықтыру жұмыстарын өткізу,
тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау, патриоттық және гуманистік
тәрбие, халыкаралық ынтымақтастықты кеңейту және басқа мақсаттарда құрылып,
жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесуге қүқығының құқықтық
нормаларда көрсетілген, сондай-ақ соның мазмұнынан туындайтын терең мәні
бар. Бұл кұқық оны жүзеге асырудың сипатына қарай жеке және ұжымдық,
құқыкқа бөлінеді.
Бірлесу құқығын жеке жүзеге асыру:
1) азаматтың қызмет етуші бірлестіктерге кіруі;
2) азаматтың жаңа қоғамдык, бірлес-тіктер құруға қатысуы;
3) азаматтың қоғамдық бірлестіктен еркін шығуы;
4) қоғамдық бірлестіктің өз ішінде белгілі бір мәртебені иелену жолымен
жүргізіледі.
Бірлесу құқығының ұжымдық жүзеге асуы оның қызмет процесінде өтеді.
Олардың кызмет саласының ерекшелігіне қарай қоғамдық бірлестіктердің
барлық әр қырлы нысандары кезінде Қазақстан Республикасының зандары оларды
үш топқа:
1) саяси бірлестіктерге;
2) саяси емес қоғамдық бірлестіктерге;
3) діни бірлестіктерге бөледі.
Қоғамдық бірлестіктердің оларды бір топқа біріктіруге мүмкіндік беретін
біркатар ортақ кырлары бар.
Олардың бәрі коммерциялық емес бірлестіктер болып табылады. Бұл
қоғамдық бірлестіктерге қатысушылардың (мүшелерінің) осы бірлестіктерге
берілген мүліктерге, оның ішінде мүшелік жарналарға ие еместігін білдіреді.
Олар қоғамдық бірлестіктердің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, ал
соңғысы өздерінің мүшелерінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Бірақ
бұл коммерциялық емес үйымдар болған қоғамдық бірлестіктер кәсіпкерлік
қызметпен айналыса ал-майды деген сез емес. Қазакстан Республикасы
Азаматтық кодексінің 34-бабында коммерциялық емес ұйымдардың кәсіпкерлік
қызметпен айналыса алатындығы, өйткені оның олардың жарғылық мақсаттарына
сәйкес келетіндігі айтылған. Қоғамдық бірлестіктердің ақшалай қаражаты
үйымға кіру және мүшелік жарналардан, кайырымдылык жасаудан, жарғыға сәйкес
лекциялар өткізуден түскен қаражаттан, өндірістік немесе өзге де шаруашылық
қызмет табысынан, заң тыйым салмаған баска да түсімдерден құралады.
Барлық қоғамдық бірлестіктерді құру мен оның қызмет ету принципі ортақ
принцип болып табылады. Конституцияға сәйкес қоғамдық бірлестіктер заң
алдында бірдей (5-бап). Бір де бір қоғамдық бірлестікке басқа
бірлестіктерге қарағанда басым құқық, артықшылық және жеңілдік берілмейді.
Қызметтерінің сипатына қарай бәрі де бірдей құқықты пайдаланады.
Барлық қоғамдық бірлестіктер өз қызметін Республика Конституциясына
және басқа заң актілерінің ережелеріне сәйкес жүзеге асырады. Қоғамдық
бірлестіктер заң нормаларын бұзғаны үшін заңға сәйкес жауап береді.
Қоғамдық бірлестіктер туралы занды бұзғаны үшін бұған жауапкершілік занды
және жеке тұлғаларға, оның ішінде мемлекеттік орган-дардың және қоғамдық
бірлестіктердің басқару органдарының құрамына кіретін лауазымды адамдарына
жүктеледі.
Қоғамдық құрылысқа қатынасына қарай саяси қозғалыстар консервативтік,
реформистік, революциялық және контрреволюциялық болып бөлінеді. Олардың
ұстанатын принциптері саяси партиялардағы сияқты. (Олар жөнінде біз
партиялардың жіктелуінде айтқан болатынбыз, сондықтан қазір тоқталмаймыз).
Қазақстан азаматтарының саяси қатысуының еркіндігі келесі факторларға
байланысты: біріншіден, демократиялық саяси қатысу мен әлеуметтік топтардың
саяси шешімдерді қалыптастыру мен қабылдау үрдісіне ықпал етудегі
тәжірибесінің аздығы. Екіншіден, еліміздегі модернизациялау үрдісі мен оның
қоғамға ықпалына байланысты. Ол саяси мінез-құлық еркіндігін таңдауға әсер
етуде.
Азаматтардың саяси өмірге еркінірек қатысудың тағы бір жолы халықтық
бақылау органдарына мүше болу арқылы жүзеге асырылады. Халықтық бақылау
ұйымдары тұтас жүйе ретінде мемлекеттік ұйымдардан және қоғамдық ұйымдар
мен топтардан құрылады.
Азаматтардың саяси құқықтары мен міндеттерінің заң жүзінде бекітілуі
маңызды. Азаматтардың саяси құқықтарымен қатар азаматтық және әлеуметтік
құқықтары да қамтылуы қажет. Азаматтық, немесе жеке құқық – бұл адамға
жаратылысынан берілетін құқықтар, оның дербестігін және ерекшелігін
көрсетеді. Олардың қатарына өмір сүру құқы, жеке тұлға бостандығы мен
тәуелсіздігін жатқызамыз.
Саяси құқық азаматтардың мемлекет пен қоғам істерін басқаруға қатысу
мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Сөз, баспасөз, ұждан еркіндігі, ақпарат
алу құқы, өз пікірлестерімен біріге алу құқы, мемлекеттің өкілетті
органдарына сайлау мен сайлану еркіндігі т.б. жатады.
Саясатқа еркін араласудың алғы шарттарының тағы бірі – саяси, құқықтық
факторлар. Міне солар демократиялық тәртіпті қоғамда демократиялық саяси
мәдениет басымдығын, билік құрылымдарын құқықтық тұрғыдан қамтамасыз етуі
саяси басқарушылық шешімдерді қабылдап, жүзеге асыру қажет. Саяси салада да
қарама-қайшылықтар аз емес. Мысалы, демократиялық даму жолындағы саяси-
ұйымдастырушылық шаралар (сайлау жүйесінің өзгеруі т.б.) мен қоғамда басым
болып отырған саяси мәдениет деңгейінің төмендегі арасындағы қарама-
қайшылық және т.б.
Саяси салғырттықтың көбісі халықтың әлеуметтік жағдайларындағы
қиыншылықтарға байланысты екені анықталып отыр.
Мемлекеттік емес ұйымдар (МЕҰ) – бұл заңға қайшы емес жалпы мүдделерге
қол жеткізу үшін еркін негізде Қазақстан азаматтарымен құрылған
коммерциялық емес ұйым. Азаматтық қоғамды құру мәселелері бойынша,
әлеуметтік проблемаларды шешу барысында мемлекет және азаматтар арасындағы
делдал қызметті атқара отырып МЕҰ қоғамдық қатынастарды реттеуші
механизмдердің бірі деуге болады.
Кәсіпкерлікті қолдау саласындағы мемлекеттік емес ұйымдар қоғамдық
бірлестік, қорлар немесе заңды тұлғалар бірлестігі, қауымдастық (одақ)
үлгісі ретінде де құрылуы мүмкін.
Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың өз еркімен біргелесіп құру
нәтижесіндегі ұйым. Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың мүдделерін және
саяси, экономаикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын қорғау және іске
асыру мақсатында құрылады.
Қорлар болып, жеке мүліктерін өз еркімен енгізу негізінде заңды
тулғалар және азаматтармен құрылған мемлекеттік емес ұйымдар мойындалады.
Коммерциялық ұйымдар олардың кәсіпкерлік қызметін координациялау
мақсатында, жалпы мүліктік және басқа да мүдделерді қорғау және ұсыну өзара
келісім-шарт арқылы, сонымен қатар біргелесіп коммерциялық емес ұйымдармен
қауымдастық (одақ) үлгіде бірлестіктер құруларына болады.
Барлық кәсіпкерлік қауымдастықтардың қызметтері функциялардың
бірқалыпты теруін енгізеді:
• мемлекеттік саясат мәселелері бойынша мүшелердің коллективті
позициясының көрінуі, олардың корпоративті шешімдеріне тиісті мемлекеттік
шешімдерді орындауға қатысу;
• өз мүшелері арасындағы іскерлік қатынастарды ұйымдастыру, дөңгелек
үстел және семинарларды ұймдастыру;
• кәсіпкерлік қызметті өз секторында немесе өзінің жергілікті аймағында
координациялау;
• сыртқы экономикалық қатынастарды түзуге қауымдастық мүшелеріне
қызметтер мен көмектерді ұсыну;
• ақпараттық қолдау.
Қауымдастыққа кіру үшін әдетте кіріс жарнасын төлеп, басқарушы атына
өтініш жазған жеткілікті. Кейде бірлестіктің басқа мүшелері мінездемелерін
талар ету мүмкін.
Төменде Қазақстанда жұмыс жасайтын кейбір бизнес-қауымдастықтар туралы
қысқа мінездемелер және тізімдер көрсетілген. Қауымдастықтар туралы
толыққанды мәліметтер олармен байланысу ақпараттарымен қосымшада
көрсетілген.
Атамекен Қазақстанның жұмыс берушілері және кәсіпкерлерінің
жалпыұлттық одағы ЗТҚ Оны құру туралы шешім Қазақстанның кәсіпкерлері
Конгрессін өткізу барысында қабылданған болатын.
Қайта құрылған бірлестіктің басты мақсаты болып бекітілген:
• отандық бизнес мәселелерін шешу бойынша мемлекеттік билік
органдарымен қарым-қатынасты жүзеге асыру және мемлекеттің әлеуметті-
экономикалық бағдарламаларын іске асыру және координациялау, оны құруға
қатысу;
• отандық бизнесті құруға және әлеуеті төмен халықты қолдауға
бағытталған мемлекеттің әлеуметтк бағдарламаларын орындауға қатысу, ұлттың
денсаулығын нығайту, білімді және мемлекеттік тілдің рөлін дамыту және
республикадағы конфессияаралық және ұлтаралық қатынастарды нығайту;
• әртүрлі деңгейдегі атқарушы және заңды билік органдарына нормативті
құжаттарды жетілдіру бойынша ұсыныстар мен өңдеулерді іске асыру;
• кәсіпкерлікті дамыту мәселелері бойынша халықаралық және
қазақастандық мемлекеттік емес ұйымдармен қарым-қатынстарды дамыту және
бекіту.
Қазіргі таңда одақтың құрамына мыңдаған қазақстанның экономикалық
секторында жұмыс жасайтын кәсіпорындарды біріктіретін 34 басты салалық
қауымдастықтар кіреді. Олардың ішіне мұнайгазды саласы ұйымдарының
қауымдастығы, кен қазу және кен – металургиялық кәсіпорындар, сүт және сіт
өнімдерін өндіретін кәсіпорындар, шылым өндірушілер және кәсіпорындар, IT-
компаниялар, сауда-өнеркәсіптік палаталарының одағы, фермерлер, құс өсіруші
және инжиниринг компаниялар кірген.
Атамакен Одағының филиалы республиканың барлық аймақтарында құрылған.
Қазіргі таңда Одақ өкілеттіктерін аудан және қала орталықтарында құру
жүзеге асырылуда.
Саяси партиялар мен кәсіптік одақтарды қоспағанда, құрылтай съезін
(конференция, жиналыс) шақыратын, онда жарғы қабылданатын және басшы
органдар қалыптастырылатын жеке тұлғалар және (немесе) заңды тұлғалар –
қоғамдық бірлестіктер қоғамдық бірлестіктердің құрылтайшылары болып
табылады. Қоғамдық бірлестіктердің құрылтайшылары – жеке және (немесе)
заңды тұлғалар тең құқықтарға ие болады және бірдей міндеттерді атқарады.
Қоғамдық бiрлестiктердiң заңды тұлға ретiндегi құқықтық қабiлеттiлiгi
ол Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде белгiленген тәртiп
бойынша тiркелген кезден бастап пайда болады.
Мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңының 36-бабында Мүгедектердiң
қоғамдық бiрлестiктерiнiң құқықтары және олардың өкiлеттiктерi жөнінде
жазылған:
1. Мүгедектердiң қоғамдық бiрлестiктерi үйлестiру кеңесiнiң жұмысына
және мүгедектердi әлеуметтiк қорғауға байланысты мәселелердi шешуге
қатысады.
2. Орталық және жергiлiктi атқарушы органдар мүгедектердiң мүдделерiн
қозғайтын шешiмдердi әзiрлеу мен қабылдау кезiнде мүгедектердiң қоғамдық
бiрлестiктерiмен және олардың өкiлеттi өкiлдерiмен өзара iс-қимыл жасайды.
3. Мүгедектердiң қоғамдық бiрлестiктерiне, сондай-ақ олардың
ұйымдарына олардың меншiгiндегi үйлер (құрылыстар, ғимараттар) салынған жер
учаскелерiне меншiк құқығын мемлекеттiк меншiктен жеке меншiкке беру
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда өтеусіз негізде
жүзеге асырылады.
Мүгедектердiң қоғамдық бiрлестiктерi қызметiн тоқтатқан немесе
мүгедектердiң қоғамдық бiрлестiктерiнiң, олардың ұйымдарының меншiгiндегi
жылжымайтын мүлiктi иелiктен айырған жағдайда, олардың меншiгiндегi жер
учаскелерi мемлекеттiң меншiгiне қайтарылуға тиiс.
4. Мүгедектердiң қоғамдық бiрлестiктерi:
1) орталық және жергiлiктi атқарушы органдарға мүгедектердiң құқықтары мен
заңды мүдделерiн қорғауды қамтамасыз ету жөнiнде, соның iшiнде мүгедектердi
оңалтудың кешендi және өңiрлiк бағдарламаларын әзiрлеу кезiнде ұсыныстар
енгiзу;
2) әлеуметтiк қызметтердiң тиiстi түрлерiн көрсетудiң тиiмдiлiгiн бағалауға
қатысу;
3) мүгедектердi әлеуметтiк қорғау мәселелерi жөнiнде әзiрленiп жатқан
Қазақстан Республикасының нормативтiк құқықтық актiлерiне ұсыныстар енгiзу;
4) дене шынықтыру және спорт саласындағы уәкiлеттi органмен немесе
облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi
атқарушы органдарымен бiрлесiп республикалық спорттық iс-шараларды
ұйымдастыру;
5) уәкiлеттi аумақтық мәдениет органдарымен бiрлесiп ағарту және мәдени-
көпшiлiк iс-шараларды ұйымдастыру арқылы мүгедектердi әлеуметтiк қорғау
жөнiндегi мемлекеттiк саясатты қалыптастыруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz