Шариғаттағы қылмыстың объективтік жағы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Адам өмiрiне қарсы қылмыстарды қарастыратын қылмыстық
заңның даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... .8
1.1 ХҮII ғ. соңы-ХХ ғ. 90 жылдарына дейiнгi заңдардағы кiсi
өлтiру
мәселесi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Тәуелсiз Қазақстанның қылмыстық құқықтық заңдарындағы
адам өлтiру
қылмысы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 22
2 Адам өлтiру қылмысы үшiн жауапкершiлiк түсiнiгi және
жазаның топтастырылуы..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Қылмыстық жауаптылық пен жазаның
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..30
2.2 Қылмыстық заң бойынша адам өлтiру үшiн жаза мен
жауаптылықтың
топтастырылуы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..39
3 Адам өлтiру қылмысын тергеу әдiстемесi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.1 Адам өлтiру тергеу әдiстемесiнiң теориялық және
криминологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 43
3.2 Типтiк тергеу ситуациялары, болжаулары және
жоспарлануы ... ... ... ... ... .49
3.3 Күш қолдану белгiлерi бар мәйiт табылған жағдайларда
жүргiзiлетiн алғашқы тергеу
әрекеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы өзін демократиялы, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды, оның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Республика қызметінің түбегейлі принциптері; қоғамдық татулық пен
саяси тұрақтылық; бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму;
қазақстандық патриотизм; мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін
демократиялық әдістермен, оның ішінде республикалық референдумда немесе
Парламентте дауыс беру арқылы шешу [1, 3 б.].
Дүниежүзiлiк қауымдастықта лайықты орын алуды мұрат ете отырып,
Қазақстан Республикасы өзiнiң ең қымбат қазынасы ретiнде адамды, оның
өмiрiн, құқықтары мен бостандықтарын атайды, ол өз азаматтарының туа бiткен
ажырамас құқықтары мен бостандықтарын танып, белгiлi бiр кепiлдiктер
бередi. Адамды, оның өмiрi мен денсаулықтарын, басқа да игiлiктерi мен
заңды мүдделерiн қауiптi қол сұғушылықтардан қорғау мiндетi қылмыстық
құқықтың мойнына жүктелген. Бұл мiндеттi жүзеге асыру жолында қылмыстық заң
адамның маңызды деген иглiктерiне нұқсан келтiретiн iс - әректтердi қылмыс
деп танып, қылмыскерлерге қатаң жаза қолдану мүмкiндiгiн көздейдi.
Қазақ құқығы-қазақ халқының және барлық көшпелi өркениеттiң мәдени
байлығы. Ол мың жылдық тарихтың ерекшелiгi және өмiршеңдiгiмен, адам
еркiндiгiн жақтаған сипаттармен әлем назарына iлiндi. Ұлы далада, көшпелi
өркениеттiң негiзiн құраған, қыпшақтар даңқының үстемдiгiнiң ерте
құлдырауы, тиiсiнше Қазақтың құқықтық мәдениетiнiң беделi мен рөлiнiң
құлдырауына соқтырмағандығы таң қаларлық жағдай.
Ертедегi қазақтардың күнделiктi өмiрiнде кездесiп тұратын азаматтық
және қылмыстық iстердi шешу мiндетi билерге жүктеледi.
Тарихымызға көз жүгiртер болсақ, тiлiмiздiң ұшына ең алдымен үш жүздiң
ұлы билерi-Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке есiмдерiнiң оралуы жайдан
емес. Қазақ халқының бiрлiгiн, тұтастығын бас саясат қылып ұстаған Тәуке
ханның қазаққа жасаған көп игiлiгiнiң бiрi-ескiден келе жатқан әдет-ғұрып
нормаларын қайтадан жүйелеп, өз заманы талабына сай “Жетi жарғаны”
қабылдауы. Бұл заң жобасын қабылдау кезiнде жоғарыдағы айтқан үш бидiң және
басқа да билердiң кеңес-ақылдары Тәуке ханға толыққанды заңды дүниеге
әкелуге көп септiгiн тигiздi.
“Жетi жарғаны” “Қасым ханның қасқа жолы”, “Есiм ханның ескi жолы”
секiлдi ескi заңдар қалаған. Бiрақ бұл заңның алдындағылардан ерекшелiгi-
қатал кесiм, қанды ауыз өлiмге тыйым салынғандығы. Әрiден берiге қанды
өткел салған, қарғыс зауалын алған суық сұсты ажалын сүйретiп жеткен “қанға-
қан, жанға-жан” дейтiн тоқтатымды жеткенше жеңiлдетiп, құн төлеу, айып атау
сияқты жаңа кесiк түрлерiн далалық құқыққа енгiзуiнде.
“Жетi жарғы”-көшпелi қазақ халқының Ата заңы. Ол “Қасым салған қасқа
жол”, “Есiм салған ескi жол” сияқты дала заңдарының заман талабына сай
өңделiп, дамытылып, толықтырылған билiк, үкiм нұсқауларының жинағы. Бірақ
күнi бүгiнге дейiн “Жетi жарғының” толық нұсқасы табылған жоқ.
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Елiмiздiң тәуелсiз, демократиялық,
құқықтық мемлекет болып жарияланғанына он жыл болды. Осы жылдар iшiнде
көптеген iс тындырылды. 1997 жылы шiлденiң он алтысында Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексi қабылданып, ол 1998 жылдың бiрiншi
қаңтарынан бастап заңды күшiне ендi.
Қазақ ССР-iнiң 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексiнiң нормалары
өмiрiмiзде орын алған саяси, әлеуметтiк, экономикалық өзгерiстерге сай
келмегендiктен, жаңа Кодекстiң қабылдануына байланысты өз күшiн жойып, 1998
жылдың бiрiншi қаңтарынан әрi қарай қолданылмайды. 1959 жылғы Қылмыстық
кодекс кеңестiк таптық идеология тұрғысында, әкiмшiлiк-әмiршiлiк жүйе мен
орталықтандырылған жоспарлы экономика принциптерiне негiзделген едi [2, 6
б.]. Сондықтан өмiрдiң өзi ескi идеологиядан арылған, нарықтық қатынастар
жағдайына үйлесетiн, адам құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық-құқықтық
қорғауды барынша қамтамассыз ететiн жаңа қылмыстық заңның болуын қажет
етедi.
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексi Қазақстан
Республикасы Конституциясының және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған
принциптерi мен нормаларына негiзделген.
Жаңа Қылмыстық заңның ең басты мiндеттерiнiң бiрi адам, қоғам,
мемлекет мүддесiн қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексiнiң 96-102 баптарында
көзделген нормалар адам өлтiру сияқты қылмыстың алдын алуды мақсат тұтады.
Мемлекет адам өлтiру проблемасын қылмыстық құқықтағы нормалар арқылы
реттейдi. Қылмыстық заң кiсi өмiрiне қастандық жасаған қылмыскердi ақтап
немесе сынауды емес, оны объективтi түрде жазалауды және оны жауаптылыққа
тартудағы әдiлеттiлiктi көздеуi тиiс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл жұмысты жазу барысында негiзiнен А.
Н. Ағыбаев [3 ], А. В. Наумовтың [14] оқулықтары, Н. Дулатбековтың [7]
монографиясы, М. Қ. Бисенова [4], Джумабекова Р. А. [6], Нақысбеков Т. А. [
7] Амуртаева Д. Т. [13], Жабагина Р. А. [19], Жетпісов С. К. [22], Кемали
Н. С. [23] кандидаттық диссертацияларының авторефераттарықолданылды.
Соңғы кезде адамның жеке басына қарсы бағытталған қарастырып жүрген
ғалымдардың қаламынан шыққан еңбектерде зерделенуде. Бұл бағыттағы
iзденiстерге Рахметов С. М. [9], Нақысбаева Т. Ә. [10], Садықова Ж. Е.
[11] сияқты Отандық ғалымдардың қосқан үлестерi қомақты.
Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi. Жұмыста Қазақстан құқығы бойынша
адам өлтiру үшiн жауапкершiлiктi топтастыру және жазаларды қолданылуы терең
де, жан-жақты зерттеу мақсаты көзделiп отыр. Осы мақсатты төмендегi
мiндеттердi шешу арқылы жетуге болады:
- ХҮII ғ. соңы-ХХ ғ. 90 жылдарына дейiнгi заңдардағы кiсi өлтiру
мәселесiн ашу;
-Тәуелсiз Қазақстанның қылмыстық құқықтық заңдарындағы адам өлтiру
қылмысына тоқталу;
-Қылмыстық жауаптылық пен жазаның ұғымы ашу
-Қылмыстық заң бойынша адам өлтiру үшiн жаза мен жауаптылықтың
топтастырылуы қарастыру;
-Адам өлтiру қылмысын тергеу әдiстемесiне тереңiрек тоқталу [2,
101б.].
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысы тақырыбының ғылыми жаңалығы
оның жаңа қылмыстық заңға негізделген ережелерін қарастыруда. Сонымен бірге
адам өлтіру қылмысы үшін жаза мен жауапкершілік арнайы әдебиеттер мен дерек
көздерінде ғана кездесуі қарапайым халықтың бұл мәселе бойынша хабарсыз
болуына үлкен әсерін тигізеді.
Зерттеу жұмысының әдiстемелiк негiзiн қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы
танымдық және арнайы ғылыми әдiстер теориялық негiзiн қылмыстық құқық,
криминология салаларында iргелi еңбектер қалады. Тақырыпты зерттеу
барысында тарихи талдау, салыстырмалы құқықтану, үйелi – құқықтық
құрылымдық талдау әдiстерi кеңiнен пайдаланылды. Адам өлтiрудiң
криминологиялық аспектiлерiн зерттегенде статистика және нақты әлеуметтiк
(қылмыстық iстердiң материалдарымен танысу) әдiстерге жүгiну орын алды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемi. Жұмыстың құрылымы зерттеудiң негiзгi
мiндеттерi мен мақсаттарына сай келедi. Диплом жұмысы кiрiспеден, негiзiгi
бөлiмнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшалардан
тұрады. Негiзгi бөлiмi үш тарауға бөлiнген.
1Адам өмiрiне қарсы қылмыстарды қарастыратын қылмыстық заңның даму
тарихы
1.1 ХҮII ғ. соңы-ХХ ғ. 90 жылдарына дейiнгi заңдардағы кiсi өлтiру
мәселесi
Қазақ елiнiң тарихының бiр тармағы-қазақтың ата жолы, қазiргi құқық
деп аталатын ұғымға толық сәйкес келетiн әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерi
және қоғамдық өмiрдегi қатынастар. Бұл қастерлi қазынамызды баға жетпес
байлық ретiнде зерек көңiлмен зерделейтiн әр еңбек –халқымыздың рухани
мұрасын молайтатын жүйелi жұмыс нәтижесi.
Қазақ құқығының әлемдiк өркениетте алатын орны жайлы академик С.З.
Зиманов: “Қазақ құқығы-қазақ халқының және барлық көшпелi өркениеттiң
мәдени байлығы. Ол мың жылдық тарихтың ерекшелiгi және өмiршеңдiгiмен, адам
еркiндiгiн жақтаған сипаттармен әлем назарына iлiндi. Ұлы далада, көшпелi
өркениеттiң негiзiн құраған, қыпшақтар даңқының үстемдiгiнiң ерте
құлдырауы, тиiсiнше Қазақтың құқықтық мәдениетiнiң беделi мен рөлiнiң
құлдырауына соқтырмағандығы таң қаларлық жағдай. Бұл қайшылықты Қазақ ата
заңының аумағы кең даланың еркiндiк қабiлетiнiң сақталуымен, оқшау
орналасуымен түсiндiруге болады”-деп атап өттi [2, 12 б.].
Ертедегi қазақтардың күнделiктi өмiрiнде кездесiп тұратын азаматтық
және қылмыстық iстердi шешу мiндетi билерге жүктеледi. Билердi қазiргi
күнгi судьялар құсап ешкiмде сайлап қоймаған. “Бұрын қазақтардың барлық дау-
жанжалдарын өздерiмен бiрдей, өз араларында өмiр сүрiп, бiте қайнасқан,
алайда олардың мiнез-құлқын, әдет-ғұрпын жетiк бiлетiн билер шешiп, әрi
билiк шешiмiнде мүлде қателеспеген. Билер өздерiне жүктелген қасиеттi
мiндеттi жете түсiнiп, ең ауыр қылмыс-ұрлықтың тамырына балта шабуға
мейлiнше назар салған”-делiнген Алекторов жұмысында [4, 4 б.].
Қазақ даласында би ешқашан сайланбалы қызмет болған емес, ел
ақсақалдарының ұйғарымы, өзара келiсiмi мен шешiмi бойынша елдiң салт-
дәстүрiн бiлетiн, шежiреден хабары бар, аузы дуалы, сөзi уәлi, шаруасы
түзу, ата тегi белгiлi және елге беделдi, сыйлы адамдар ғана би болған.
Ел iшiнде, көпшiлк жұртқа әдiл, тура билiгiмен танылған билер беделi
әрқашан күшейiп, олардың орны маңыздала түседi. Әдiл билер iшiндегi шоқтығы
жанған жұлдыздардың тек ауыл арасындағы дау-дамайды ғана емес, бүкiл
далалық мәселелердi де шешуге хұқы болған. Осы жағынан тарихымызға көз
жүгiртер болсақ, тiлiмiздiң ұшына ең алдымен үш жүздiң ұлы билерi-Төле, Қаз
дауысты Қазыбек, Әйтеке есiмдерiнiң оралуы жайдан емес.
Шариғатта қылмыстық құқық Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлінбейді.
Жаза және қылмыстың түсініктері, қылмыстық жауаптылық, қылмыстарды қайталау
сияқты сұрақтар арнайы түрде қарастырылмаған. Ал қылмыскерді жасырып
отырған немесе қылмыс іздерін жасырған адамдар қылмысқа қатысушылар ретінде
ескерілмеген.********************** **************
Шариғат бойынша қылмыстар 3 түрге бөлінеді:*************************
1)құранда жаза мөлшерлері көрсетілген іс-әрекеттер (хадд);****************
2)жеке адамға қарсы қылмыстар (джинаят);************************* ***
3)соттың шешімі бойынша жаза ретінде түзеу қолданылатын іс-
әрекеттер.************************* ********************************
Қылмыс түрлерін жасалу сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесіне қарай
санаттарға бөлу қалыптасқан. Нақтырақ айтсақ:****************
1-санатқа Аллаға және барлық мұсылман қоғамының қатаң қағидаларына қарсы
бағытталған өте ауыр қылмыстар жатады. Мысалы, құдайды мазақтау, дін
ауыстыру, басқа дінге сенушілермен достық қарым-қатынаста болу, ел басына
қарсы шығу, діни салттарды орындамау, жезөкшелік, дәлелсіз түрде
жезөкшелікпен айыптау, жала жабу, малмен жыныстық қатынасқа түсу, ұрлық,
қарақшылық, басқаның мүлігін алып қою, спирттік ішімдіктерді ішу және т.б.
Мұндай қылмыстар үшін құранмен әртүрлі шаралар және өлім жазасы
қарастырылған. Алынған мәліметтерге қарағанда қазіргі күнде Сауд Арабияда
жоғарыда көрсетілген қылмыс түрлерінен бөлек есірткі заттарды осы мемлекет
аумағына алып келген адам (азаматтығы, жынысы және жасына қарамай), сондай-
ақ қорқытып алу, спирттік ішімдіктерді мемлекетке алып, оны дайындау немесе
сатуда ауыр қылмыстар қатарына жатады.
Түрлі мазхабтарға тиісті құқықтанушылар жоғарыда айтылған қылмыстың
кейбір түрлерінің бірінші топқа жататын-жатпайтындығы туралы пікірлерін
білдірген. Бір топ ғалымдар дәлелсіз түрде жезөкшелікпен айыптау, жала жабу
қылмысына Құран Кәрімде қатаң жаза белгіленген болса да, бірақ бұл
қылмыстың жасалуын жариялаған кейбір адамдардың әрекеттері өзіне залал
келтіреді, сол үшін мұндай қылмыс үшін жаза тек қана жәбірленушінің
талабына қарай қолданылады, жәбірленуші қылмыскерлердің күнәсін кешуі қажет
деп оны бірінші топтағы қылмыстар қатарына қоспау туралы пікірін білдірген.
Бірақ Ханафи мазхабындағы құқықтанушы ғалымдар бұл қылмыстың қоғамға әсері
болғаны үшін күнәдан босатуға жол бермейді деп есептейді.
Дін ауыстыру - рухани және азаматтық өліммен ұштасқан ең ауыр қылмыс
болып танылады. Дінін ауыстырғандарға өлім жазасының ең қиын тәсілдері
қолданылған. Үкімді орындауға дейін қылмыскердің некесі бұзылып, оның
мүлігі тәркіленіп, оны мұсылмандық салтпен жерлеу құқығынан айырған.
Елбасына қарсы шыққандар дін ауыстырылғандарға теңестірілген. Осы
сылтаумен билік етуші топ халықтың тәуелсіздікке ұмтылуын басып отырған.
Имамдар мен пайғамбардың атына кір келтіргендерді өлтіруге әр адамның
құқығы болған. Құлдар құқықтың субъектісі болмаған, олардың құқықтары
қорғалмады. Бірақ жазаға келгенде дін ауыстыру үшін құлдар ерікті адамдарға
теңестірілген. Мұсылман діні басқа діндерге агрессиямен қарайтын дін болып
табылады және олардың өкілдерін "кейінгі өмірде отта қиналатын дінге
сенбеушілер” деп атайды [4, 5 б.].******************************* *******
Шариғат ашық түрде мұсылмандар мен мұсылман еместердің қылмыстық
құқықтық қатынаста тең еместігін көрсеткен. Егер мұсылман емес мұсылмандық
мемлекетте жүре тұра мұсылманша киініп, мұсылманның үйінен жоғары үй
тұрғызса, қоңырау соқса, ашық жерлеу салттарын жүргізсе, атқа мінсе,
қылмыстық жауаптылыққа тартылған. Мұсылман мен мұсылман еместің арасындағы
достық шариғат бойынша дін ауыстыру болып саналады. Құранда мұсылмандарға
мынадай сөздер айтылған: "Олар сендерді өздері сияқты жасағысы келеді,
құдай жолына түспегенше олармен дос болмаңдар” делінген.
Шариғаттың қағидалары Шығыс елдерінде билік етуші топпен өзінің
агрессиялық саясатында басқалардың территориясын жаулап алу үшін,
кәпірлерге қарсы "қасиетті соғыстың” өрістеуі, ұлттық теңдікті және ел
басшылары арасындағы достықты жою үшін қолданылды.
Айта кететін жайт шариғатта дінге қарсы қылмыстар туралы толық және ашық
түрде айтылмаған. Намаз ережелерін бұзу, спирттік ішімдіктерге, құмар
ойындарына салыну қылмыс болып табылған. Құранда былай айтылған "Сенушілер,
шарап, ойын, құмар - шайтанның ісі, сондықтан одан қашыңдар”.
Шариғат жеке меншік құқығын қорғаған: ұрлық жасағаны үшін қылмыскерден
заттың бүкіл құнын төлетіп қоймай, оны ұзақ мерзімге абақтыға қамап немесе
дене мүшелерін кескен; қарақшылығы үшін өлім жазасы да
қолданылған.*********************** ************************
2-санатқа мына қылмыстар жатады: адамды өмірінен айыру, денсаулығын
зақымдау немесе жара түсіру. Қасақана адам өлтіру үшін өлім жазасы
қарастырылды, бірақ жәбірленушінің туыстарының қалауы бойынша қылмыскер
ақша немесе мүлік берумен құтылған. Денеге зақым, жара түсіру үшін шариғат
тән жазаларын қарастырған, бірақ талапкер сұранысы бойынша бұл жаза мүлік
берумен ауыстырылған.
3-санаттағы қылмыстарға: соғыс кезінде қашу, жалған куәгерлік, жалған
жала жабушылық, әлеуметтік қарым-қатынасқа қарсы бағытталған барлық түрдегі
қылмыстар, оларға зекет төлемеу, адамдарға материалдық зиян келтіру, (ұрлық
және басқыншылықтан бөлек) бітім бойынша міндетін орындамау, қан үшін
айыппұл төлемеу, кем өлшеу, кем тарту, біреуді күндеу, парақорлық, бюджетті
немесе жетімнің ақысын жеу, көрінеу жалған үкім шығару, жалған куәлік беру,
қоғамда жүру-тұру ережелерін бұзу, адамдарға немесе өз қол астындағы
жұмысшыларға зұлымдық көрсету, дінде көрсетілгендерді теріске шығару,
қоғамдық мүлікті талан-таражға салу, намысқа тию (айдап салу), еркек пен
еркектің, әйел мен әйелдің жыныстық қатынасы (нәпсіқұмарлық), зейнетақы
төлеу міндетінен бас тарту және тағы да басқалары жатады. Бұл қылмыстар
үшін мұсылман мемлекеттерінде жарияланған таъзир, яғни қатесін айтып ұялту,
ұру, түрмеге қамау, айыппұл төлету, тайпадан шығару сияқты жазалар
қолданылады. Осы айтылғандардан шариғаттың әрқилы жазаларға, мысалы, өлім
жазасы, тәнге немесе мүшеге зақым келтіру сияқты шаралар қолданатынын
көреміз. Түркия, Парсы, Шығыс және басқа да мұсылман мемлекеттерінің
тарихын зерттеген ғалым М. Капустин былай деген: "байлар үшін тән жазалары
ақшалай айыппұлмен немесе мүлікті тәркілеумен ауыстырылады”. Бұларға
мысалы: қанды кек алу, ұжымдық жауапкершілік қағидасы жатады. Құранда бұған
байланысты былай делінген: "Мұсылмандар! Сендерге кек алуға болады: ерікті-
ерікті үшін, құл-құл үшін, әйел-әйел үшін. Ал егер оның істеген іс-әрекетін
бауыры кешірсе, онда ол сол адамға жақсы ісімен жағуы керек”.
Құранда кек алу құқығын тек жағдайы теңдес адам үшін жүзеге асырған,
яғни құлдар құлиеленушісі үшін, әйел ер адам үшін, мұсылман емес мұсылман
үшін, ерікті емес ерікті үшін кек алуға құқысы жоқ. Аталған салттар билеуші
топтың қолында жұмыскерлерді пайдалануда үлкен құрал болды.
Қылмыстық құқық пәні бойынша әрбір қылмыс төрт элементтен (қылмыс
объектісі, қылмыстың объективтік жағы, қылмыс субъектісі, қылмыстың
субъективтік жағы) тұрады.
Төрт құрам элементі барлық қылмыс түрін сипаттаушы негізгі құрал болып
табылады. Сүнниттіктің төрт ғылыми зерттеулерінде қылмыс түрлерінің
түсініктерін ғылыми-теориялық және тәжірибелік жағынан талдаған,
суреттеген. Осының негізінде әрбір қылмысқа жеке жаза белгіленген.
Шариғат бойынша қылмыстардың жалпы объектісі - дін және мемлекет
негіздері, тұлғаның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, намысы, мүліктің
түрлері, әсіресе жеке мүліктер, қоғамдық тәртіп және оның қауіпсіздігі.
Діни ережелер сауда-саттық тәртіп ережелері, әділ соттау негіздері және
басқа бірқатар қоғамдық қарым-қатынастар да бола алады. Мысалы, діннен бас
тарту, құдайға күмәндану, көп құдайшылық, исламнан безу сияқты әрекеттер
бір қылмыстың түрлі көріністерін білдіреді. Бұл қылмыстардың жалпы
объектісі діни қарым-қатынастар болып, айыпталушының қылмыстық әрекеті діни
қарым-қатынастарға залал келтіруге бағытталған. Адам бұл қылмыстарды жасау
арқылы ислам дінінің қоғамдағы беделін төмендетуге әрекет етеді. Исламның
алғашқы таралған кездерде бұл қылмыстың қоғамға қауіптілік деңгейі жоғары
болып саналғаны белгілі. Себебі айыпты осындай әрекеттері арқылы
көпшіліктің ислам дінінен бет бұруына себепші болуы мүмкін болған.
Сондықтан бұл қылмысқа қатаң жаза "хадд” белгіленуі негізсіз
емес. ***************************** **************************
Шариғатта зиянның салдарын мүлікке келтірілген зақым бойынша
анықталатындығы мәлім. Қылмыстық заңда анықталғандай көрсетілген
жағдайларда ғана қылмыстың заты туралы айтуға болатындығын дәріптейді [2,15-
19 б.].**************
Мұсылман қылмыстық құқығы тізімінде қылмыстардың объектісін, әсіресе
оның затының мөлшерін толық анықтау - адамның қылмысты әрекетін дұрыс
дәрежелеумен қатар, оған тиісті жазаның түрін белгілеуде көмек
береді. *************************** **************************
Шариғаттағы қылмыс түрлері жалпы объектілерден тұрады демей, керісінше
оларды қылмыстың тікелей объектісі ретінде талдау керек. Мысалы, адам
өлтіру қылмысының тікелей объектісі адамның өмірі, денсаулыққа зардап
келтіруде адамның денсаулығы. Опасыздықпен айыптау, яғни жала жабуда
адамның абырой-намысы, ислам дінінен безуде дін негіздері және басқа да
қылмыстың объектісі болуы мүмкін.
Сонымен, мұсылмандық қылмыстық құқықта адам қылмыс жасаса, қоғамға
келтірген залалдары үшін қылмысына сай жазаланады. Сонымен бірге қылмыс
объектісін, әсіресе оның затын анықтау, қылмыстарды іріктеу, әрбір
қылмыстың қоғамға қауіптілік деңгейін талдау және қазылар тарапынан
қылмыстық заңды әділ бағалау мәселелері оларда өзектілік білдіреді.
Шариғаттағы қылмыстың объективтік жағы. Қылмыстық заңдармен қорғалатын
объектіге қарсы бағытталған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздіктің
сыртқы көрінісін сипаттайтын белгілер қылмыстың шындық жағын
мазмұндайды. ********************** **************************
Әрекет немесе әрекетсіздік тек заң жағынан қорғалатын объектіге қарсы
бағытталған болса, яғни қоғамға қауіпті болса, қылмыс деп саналады. Қоғамға
қауіпті болмаған әрекет немесе әрекетсіздік қылмыстың белгілері
болмағандығы үшін қылмыс деп саналмайды.
Қылмыстың объективтік жағы болмаса, қылмыстың объектісіне шабуыл болуы
мүмкін емес, субъектінің ойында әрекеттің объективтік белгілерін анық
көрсететін субъективтік жағы да және қылмыстың субъектісі де болмайды.
Қылмыстың басқа элементтерімен бірге, оның объективтік жағы да қылмыскер
жасаған күнәнің дәрежесін анықтайды және оған тиісті белгіленетін жазаға
әсерін тигізеді.************************** **********
Шариғатта жасалған қылмыстың объективтік жағын анықтайтын бірқатар
белгілер барлығын байқаймыз. Мысалы, ұрлық, тонау, қарақшылық және басқа да
қылмыс құрамдарының объективтік жағын талдағанымызда, олардың қоғамға
қауіптілігін және құқыққа қарсы әрекеттерден тұратынын көреміз.
Аталған меншікке қарсы бағытталған қылмыстардың бір-бірінен мүлікті
заңсыз иелену тәсіліне қарай, яғни қылмыстың объективтік жағы бойынша
ажыратылатыны белгілі. Сонымен қатар, мұсылман қылмыстық құқығында зекет
төлемеу, келісімдер бойынша міндеттерді орындамау, төгілген қан үшін ақы
төлемеу, рамазан айында ораза ұстамау және негізгі діни қағидаларды
орындамау сияқты қылмыстарды объективтік жағынан қарағанда әрекетсіздікпен
жасалатынын байқау қиын емес.
Заң бойынша ғұрыптарды атқару қоғамдық тәртіпті бұзумен немесе
азаматтардың құқықтарына қол сұғатын әрекеттермен ұштасса, ондай діни
ғұрыптарды атқаруға кедергі жасау заңды әрекет болып табылады, демек,
қылмыс болып табылмайды [3, 107 б.]. ****************************** ***
Айтып өткендей, кез келген әрекет немесе әрекетсіздік қылмыстың
объективтік жағының негізгі белгісі бола алмайды. Тек қоғамға қауіпті және
құқыққа қарсы әрекет пен әрекетсіздік қана қылмыс құрамының объективтік
жағын құрайды. ************************** **************************
Қылмыстың объективтік жағы - адамның нақты әрекет қылығымен обьектіге
келтірілген шығынды көрсететін және қылмыс деп танылатын қоғамдық қауіпті
әрекетке негізделетін қылмыстық заңмен қорғалатын обьектіге қол сұғушылықты
көрсетудің заңи нысаны [4, 48 б.].
Мұсылман қылмыстық құқығында зорлау қылмысы некеде болмаған еркек пен
әйелдің жыныстық жақындықта болуы ретінде түсіндіріледі. Шариғатта неке
қасиетті болып саналады. Некесіз бірге тұру қатты қараланады. Үйленген кісі
бала тәрбиелеп, оның қоғамның лайықты мүшесі болуын қалайды, сонымен
ұрпақтардың жалғастырылуын шариғат бойынша жалғастырған болып шығады.
Зорлау әрекеті әдепке қарсы болып, адамдардың адамгершілік нұрын сөндіреді,
заңға қарсы, қоғамда қараусыз қалған балалардың тууына себеп болады.
Құрандағы әл-Исра сүресінің 32-аятында: "Аллаға арамдық жасаған кісіні
өлтірмеңдер! Бірақ тиісті болса, өлтіріледі. Ал біреу жазықсыз өлтірілсе,
сонда өліктің иесін ерікті еттік. Өлтіру де шектен аспасын. Өйткені оған
жәрдем етіледі. (Өш алынады)”- делінген.************************** ****
Шариғаттағы қылмыс субъектісі. Қылмыс құрамының маңызды белгілерінің
бірі қылмыс субъектісі болып саналады. Қылмыстық құқық пәні бойынша қылмыс
деп танылған қоғамға қауіпті әрекет жасағаны үшін жауаптылыққа тартылуға
тиіс адам қылмыстың субъектісі деп саналады.
Мұсылмандық қылмыс құқығында қылмыстың субъектісі мәселесіне ерекше көңіл
бөлінген. Шариғатта да қылмыстың субъектісі адамның жасаған қылмысты
әрекеттерін ашу, оны құқық жағынан дұрыс бағалау, кейде айыптыны қылмыстық
жауаптылықтан және жазадан босату мәселелерін шешуде маңызды әсері
бар. ****************************** ************
Шариғат бойынша есі дұрыс, өз іс-әрекеттеріне өзі жауап бере алатын,
яғни өз жүріс-тұрысын түсінетін және өз әрекеттерін басқару қабілетіне ие
болған кез келген адам қылмыстың субъектісі бола алады. Сонымен қатар,
қылмыстың субъектісі тек есі дұрыс болып қана қоймай, есі дұрыс адам
кәмелетке толған болуы керек деп көрсетілген. Шариғатқа дейін бірқатар
ғылыми шығармаларда қылмыс жасаған адамды қылмыстың субъектісі деп айту
үшін, ол анық бір жасқа жеткен және есі дұрыс болуы керектігі айтылған.
Мысалы, Абу Юсуфтің шығармаларына қарап, кәмелетке толғандығы күмәнді
болса немесе 15 жасқа толмаған жасөспірімдерге, сондай-ақ етек кірі
келмеген немесе 15 жасқа толмаған қыз балаларға хаддтың бірде-бір түрі
белгіленбегенін байқаймыз [30]. Ол өз ойын теория жағынан негіздеу
мақсатында хадистерден келесі мысалдарды келтірген. Мұхаммед Пайғамбар Омар
Хаттабты соғысқа жіберу мақсатында жасы нешеде екенін сұраған, сонда
Омардың 14 жаста екендігін біліп, "әлі де жассың”деп оны жауынгер қатарына
қабылдамаған. Арада біраз уақыт өткеннен кейін Омарды тағы да шақырып неше
жасқа толғанын сұрап, оның 15 жасқа толғанын есітіп, оған соғысқа қатысуға
рұқсат берген екен. Омар Ибн Хаттаб халиф болған кезде (шариғат
қағидаларының орындалуын тексеретін адам) жергілікті әкімдерге келесі
мазмұнда хат жолдапты: кім он бес жасқа толған болса, ол әскер қатарына
қабылдансын, бұл жасқа жетпеген балаларға көмек көрсетілсін. Халиф Абу
Бәкірге кәмелетке жетпеген, ұрлық жасаған жасөспірім келгенде, оған жаза
қолданылмаған. Сол кездегі шейхтардың бірі: "ұл жасөспірім 15 жасқа толса,
оның берген күнәлігі қабылданады және оған тиісті хадд жазасы қолданылады”-
деп жауап берген.Тағы бір хадисте тұрмысқа шыққан жас қыз күйеуімен
жыныстық байланыста болған жағдайда және бір кісімен опасыздық жасаса, оның
етек кірі келмегенше хадд қолданылмайды” - деп сонымен қылмыс субъектісінің
жасы 15 жас деп белгіленген. ********************** ******************
Француз ғалымы Р. Шарл мұсылман қылмыстық құқығында қылмыс
субъектісінің түсінігі терең зерттелгенін жоғары бағалап, "Мұсылман
құқығында есі дұрыс, дін және азаматтық құқық талап ететін дәрежеде өз
қылмысы үшін жауап бере алатын адам жасаған қылмысы үшін толығымен жауапты
деп саналады. Адамның есінің дұрыс болмауы жауапкершіліктен босататын
жағдай деп саналады” деп айтқан [5, 43 б.]. Кеңес уақытындағы ғалым М.
Муллаев Р. Шарлдің осы ойына қарсы пікір келтіріп, "Р. Шарлдің бұл
көзқарасы дұрыс емес еді. Мұсылмандардың сот жүргізу сараптамалырында
қазылар ешқашан айыптының есі дұрыстығының, оның кәмелетке жеткен-
жетпегендігінің қамын жемеген” деп көрсеткен [6, 53 б.].
Біз М. Муллаевтың бұл пікірімен келіспейміз. Себебі шариғат қылмыстық
құқығындағы есі дұрыстықты және адамның кәмелетке жеткендігін анықтау
қажеттігі туралы заңның талабын орындамаған және бұл мәселеге шын көңіл
бөлмеген, қылмысты қарауда заң бұзушылыққа жол берген санаулы қазылардың
осындай әрекеттеріне бола бүкіл шариғат туралы зерттеудің келешегі жоқ деп
айту негізсіз қорытынды деп санаймыз.
Мұсылман қылмыстық құқығында ақылы кем, ақылын жоғалтқандар, нәрестелер,
ойы төмен, қатты ұйқыдағы және мақау кісілер есі дұрыс еместердің есебіне
кіргізілген.
Шариғатта кәмелетке жеткендікті білдіретін ең кіші жас қыздар үшін – 9
жас, ер балалар үшін – 12 жас, ал мұсылман құқығында жалпы кәмелетке толу
жасы 15 деп белгіленген. Демек, 15 жасқа толып қылмыс жасаған адамды
қылмыстық жауапкершілікке тартып, жазалау мүмкін болған. Бірақ түрлі діни
қағидаларға сүйенген құқықтанушы ғалымдар 12 жастан 15 жасқа дейінгі
аралықтарда қылмыс жасаған жасөспірімдерге тек жазалау түріндегі шараны
қолдану туралы ойларды білдірген. Жалпы алғанда, мұсылман қылмыстық
құқығында қоғамға қауіптілігі төмендеу болған қылмыстарға жеңіл жаза
түрлері қолданылып, 18 рет ұру, ескерту, қоғамдық ортада ұялту, тағы да осы
сияқты жаза шаралары қолданылған. Бірақ жоғарыда айтылғандай,
жасөспірімдерге қатысты хадд, өш алу немесе айыппұл жазаларының орнына тек
жазалау түріндегі шараларды пайдалануды мақсатқа жетуге дұрыс келеді деп
санайтын кейбір құқықтанушы ғалымдардың ойларын кездестіруге болады.
Баяндалған деректерге қорытынды жасасақ, онда мұсылман құқығындағы Ханафи
мазхабының құқықтанушылары 15 жасқа толған және есі дұрыс адамдар қылмыстың
субъектісі бола алады деп санаған [7, 123 б.].
Шариғаттағы қылмыстың субъективтік жағы. Қылмыстың субъективтік жағы
дегеніміз, қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның психикалық сезімдерін
білдіретін қылмыс құрамының ішкі жағының белгілері болып табылады. Әртүрлі
қылмыстар әртүрлі ниетпен және мақсатпен жасалады, соған сәйкес кінә нысаны
да әртүрлі болады. Сондықтан әр қылмысты саралауда кінә нысаны, қылмыс
мақсаты мен ниеті анықталуы қажет. Осы түсініктердің барлығын қылмыстың
субъективтік жағы біріктіреді. Қылмыстың субъективті жағының қажетті
белгісі - кінә, яғни қасақаналық немесе абайсыздық, себеп және мақсат
жатады. Демек, қылмыстың субьективтік жағы – бұл адамның істелетін қылмыс
пен оның зардаптарына психикалық қатысы екендігі
[8,70б.].************************** ********
Мұсылман қылмыстық құқығына қатысты бірқатар ғылыми-теориялық
шығармаларда қылмыстың субъективтік жағын суреттейтін негізгі белгі
–кінәнің болуы, ал өш алу ниетімен жасалған қылмыстар болса, онда анық
мақсаттың болуы алынады.*************************** ***************
Шариғатқа арналған теориялық қайнар көздерде ауыр кінәмен жасалған
қылмыстарды дұрыс дәрежелеуге назар бөлінген. Бір кісі екінші кісіні өлтіру
үшін оқ атса, оқ осы адамға және басқа адамға да тисе және осы жағдайда екі
адамды да өлтірсе, онда бірінші адамды кек алу мақсатында, ал екінші адамды
абайсызда өлтірген деп бағаланады және айыппұл төлеу жүктелген.
Ауыр айыпты қылмыстарға шариғатта тағы да бір келесі мысалды келтіруге
болады. Адамға келтірілген екі жарақаттың біреуі кек алу үшін, басқасы
кексіз (абайсызда) болса, сол жарақаттар кісінің өліміне себеп болса, онда
айыптының жақындары жарты айыппұлдың ақысын, айыптының өзі өз қалтасынан
қалған жарты айыппұлдың ақысын төлеген.
Қорытындылай айтқанда, мұсылман қылмыстық құқық теориясында да бір
объектіге қарсы бағытталған қылмыстарды субъективтік жағынан терең талдау
жүргізілген және қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесіне қарай бірнеше
түрлерге бөлінгендігі ескеріліп, қылмыскердің психикалық дәрежесінің
жоғарылық дәрежесіне қарай жаза белгіленген.
Қазақ халқының бiрлiгiн, тұтастығын бас саясат қылып ұстаған Тәуке
ханның қазаққа жасаған көп игiлiгiнiң бiрi-ескiден келе жатқан әдет-ғұрып
нормаларын қайтадан жүйелеп, өз заманы талабына сай “Жетi жарғаны”
қабылдауы. Бұл заң жобасын қабылдау кезiнде жоғарыдағы айтқан үш бидiң және
басқа да билердiң кеңес-ақылдары Тәуке ханға толыққанды заңды дүниеге
әкелуге көп септiгiн тигiздi.
“Жетi жарғының” негiзiн Төле би мен Майқы бидiң үлгiлерi, “Қасым
ханның қасқа жолы”, “Есiм ханның ескi жолы” секiлдi ескi заңдар қалаған.
Бiрақ бұл заңның алдындағылардан ерекшелiгi-қатал кесiм, қанды ауыз өлiмге
тыйым салынғандығы. Әрiден берiге қанды өткел салған, қарғыс зауалын алған
суық сұсты ажалын сүйретiп жеткен “қанға-қан, жанға-жан” дейтiн тоқтатымды
жеткенше жеңiлдетiп, құн төлеу, айып атау сияқты жаңа кесiк түрлерiн
далалық құқыққа енгiзуiнде.
“Жетi жарғы”-көшпелi қазақ халқының Ата заңы. Ол “Қасым салған қасқа
жол”, “Есiм салған ескi жол” сияқты дала заңдарының заман талабына сай
өңделiп, дамытылып, толықтырылған билiк, үкiм нұсқауларының жинағы. Күнi
бүгiнге дейiн “Жетi жарғының” толық нұсқасы табылған жоқ. Солай болғанымен
15-20 баптан тұратын жұрнағын “Жетi жарғының” толық нұсқасы деп жариялап
жiбере салатын әдет пайда болды [4, 5 б.].
Қазақтарда ең ауыр қылмыстар қатарына:
✓ Кiсi өлтiру
✓ Жезөкшелiк
✓ Бiреудiң некелi әйелiн ұрлау немесе зорлау
✓ Бiрнеше дүркiн ұрлық жасау жатады.
Осы қылмыстардың iшiнен кiсi өлтiрудi бөлiп алып қарап көрелiк.
Қазақтардың әдет-ғұрып заңдарына сүйенсек, кiсi өлiмi тек жақын туыстары
үшiн ғана емес, бүкiл руластардың, тiптi қала бердi жүздiң кегiне айналып
отырған. Демек, мұндай iстерге жаза тағайындау, құн кесу билерден үлкен
тәжiрибенi, парасаттылықты, ақылдылықты, әдiлеттiлiктi талап еткен. Құн
мөлшерi әр қылмыс үшiн әр түрлi.
Билердің алдына немесе кеңес, жүгініс сияқты билердің басы қосылған
ортаға түсетін мәселелердің қатарына:
Адамның жеке басына қарсы;
Рулы елге қарсы;
Қалыптасқан қоғамдық тәртіпке қарсы;
Қабылданған дінге қарсы, құдайға қарсы жасалған қылмыстың түрлерін
енгізеді [5, 62-63 б б.].
Осы көрсетілген қылмыстардың ішінен ең ауыры – кісі өлімі қоғамдағы
қылмысты тоқтатудың, туыстықты сақтаудың негізгі жолы туысқандық деп
білетін Жарғы, сонымен қатар қандай да бір оқиғаны ушықтырмаудың жолы
кінәліні қатаң жазалау екенін ескереді. Жарғы адам өлімінің үш түрін
қарастырады:
жол тәртібін ұстап, кек қуып өлтіру;
әдейі қастандықпен өлтіру;
абайсызда кездейсоқ өлтіру;
Жол тәртібіне жататыны – қожайыны құлын өлтіру, мал иесінің ұрыны,
қарақшыны өлтіру, үстінен түсіп, күйеуі әйелі мен ойнасын өлтіру, т.б.
қылмыс үстіндегі өлімдер.
Әдейі қастандықпен өлтіру ұзыннан өші, қысқадан кегі жоқ адам төбелес
үстінде өлтіру, жолаушылап келе жатқан адамды өлтіру, ел тонап жүріп адам
өлтіру т.б. өлім түрлері.
Абайсызда қателікпен өлтіру – аңшылық кезінде жазым болып өліп кетсе,
ойын-той, бәйге кезінде өлсе немесе күресіп жүріп өліп кетсе, абайсызда ат
теуіп өлтіру т.б.
Осылардың ішінде қасақана кісі өлтіру ауыр жазаланады, егер өлген
адам денесі табылмаса, кісі өлтіруші жақ екі есе құн төлейді және елден
аласталады. Зәбір көрген жақ өлім жазасын талап етуге хақылы. Денесіне
зақым келген адам кінәлінің дәл сол мүшесін зақымдауға ерікті.
Абайсызда болған күннің өзінде, мысалы, атты адам аяғы ауыр әйелді
қағып кетсе, ол өлсе, оның ішіндегі баласына да құн төлеуге міндетті. 5
айға дейінгі шарананың әр айына бір жылқы, одан әр айына 1 түйе.
Адам өлген жағдайда оның туыстары құннан бөлек қанжуар деп қарсы
жақтан қылмыскерлердің өзінен, не оның руынан мал алуы айыпталмайды..
Егер қанжуар алынбай қалса, билер құнның үстіне қанжуар қосуға ерікті.
Жеті Жарғы қазақ қоғамының қалыптасқан саяси, этникалық, шаруашылық,
әлеуметтік дәстүрлерін сақтау мақсатында қылмыстың ұсақ-түйегі болмайды деп
есептеп бәріне жаза қолданады. Осы себептен қылмыс туралы даугердің өтініші
келіп түспей-ақ кез-келген елге абыройлы бидің өз бетімен істі бастауына
рұқсат беріледі.
Қазақ әдет-ғұрып заңдары бойынша өлім жазасына адам өлтірген, ұрлық
жасаған, ел тонаған, әйел зорлаған, ойнас қылғандар кесіледі. Сонымен бірге
өлім жазасына жеті ата дәстүрін бұзған, туыстың арасын ашып, қан
араластырған жақын туыстар арасындағы неке адамдар немесе некесіз туған
баласын жұрттың сөзінен арланып өлтірген әйелдер кесіледі. Зорлау кісі
өліміне тең, кінәлі кісі өлім жазасына кесіледі. Егер қыз атастырылмаған
болып зорлаушы қалың малын төлеп үйленсе, онда қыздың туыстарының шешімі,
келісімі арқылы құн төлеуден де, өлімнен де босатылады.
Әйелін ойнас үстінде ұстаған күйеу, осы сәтте өлтіруге және жазасыз
қалуға мүмкіндігі бар. Егер қылмыс дәлелденген 4 куә жағдайда көзіне шөп
салғаны үшін әйелі мен ойнасын билер кеңесінің өлім жазасына кесуге хақы
бар. Өзгенің әйелін келісімсіз алып қашқанда өлім жазасына, не құн төлеуге
кеседі. Егер әйел өз еркімен қашса, оны алып қашқан адам қалыңмалын
қайтарып, үстіне қыз қосып береді. Кей жағдайда ел арасындағы ұрлығы үшін
өлім жазасына кесілетін де жолы болады.
Құдайға тіл тигізген адамдар 7 куә таспен ұрып өлтірілуі керек.
Егер кімде-кім бөтен дініне көшсе, оның туыстары, не кез келген қазақ
мал-мүлкін талап алуға, қатын-баласын алып кетуге ерікті, құны сұраусыз.
Қазақтың дәстүрлі қоғамы әлеуметтік жағынан күрделі сатыланған қоғам,
оның өз билеушілері мен бағыныштылары бар. Бағыныштылардың ең сорлысы,
әрине күңдер мен құлдар.
Күңдер мен құлдардың тағдыры толықтай иелерінің қолында болады.
Олардың өз иесінің үстінен берген арызын ешкім қабылдамайды. Қазақтың не
иті, не бүркіті өлетін болса, иесі оның орнына құл мен күң кінәлі деп талап
етуге хақы бар.
Өзіне-өзі қол көтергендер ортақ қорымға қойылмай, жеке жерленеді және
жаназасын шығармайды.
Өлім жазасы 13 жастан асқандарға қолданылған, себебі он үште отау
иесі деп, балалар үлкен қатарына қосылады. Он үшке толмағандар сәби
саналып, жазаға тартылған жоқ. Немесе, кей жағдайда баланың ақыл-есі дұрыс
еместігі анықталса, ата-анасына салмақ түседі.
Мысалы, ертеде бір ханды өз інісі өлтіріп, хан болып сайланыпты, ал
ағасының баласын бала қылып асырап алыпты. Сонан бір ойны үстінде бала
пышақпен ағасын жаралап тастайды. Ағасы баланы өлім жазасына кесуді
өтінеді. Баланың шешесі, бұл шешімге келіспей, ол бала әдейі емес, байқамай
ойын үстінде тығып алды, - деп қарсы шығады. Сонан би жиналған жұрттың
алдында баланың істегені әдейі ме, әлде байқамай істеген іс пе тексеру үшін
пышақтың ұшын жоғары қаратып қойып, балаға кеудеңмен пышаққа құла дейді.
Бала пышаққа кеудесімен құлап, бірақ күшті бір жақ иығына сала жығылып
ешқай жерін жарақаттамай тұрады. Міне, осыны көріп тұрған билер алқасы,
көріп тұрған халық баланың әдейі істемегеніне көздері жетіп, оны өлім
жазасына кеспейді. Сол сияқты өлім жазасын жеңілдетуге жастығынан басқа,
ақыл-есі, психологиялық жағдайы, оқиғаның кездейсоқтығы т.б. жағдайлар әсер
етеді.
Билердің не хандардың ұйғарымы бойынша өлім жазасының бірнеше түрі
қолданылған. Мысалы, ат құйрығына байлау, таспен ұру, асу, буындыру.
Айталық шариғат заңын бұзғандарға көбіне таспен ұрып өлтіру қолданылған.
Бұл нағыз азапты өлім, себебі күн жұрттың бәрі бір-бір тас лақтырмайынша,
қылмыскер жер қойнына берілмейді.
Ертеде өлімге кесілген адамды ат құйрығына байламас бұрын, буындыратын
болған. Қылмыскерді ақсақалдар, ру басшылары мен басқа халық жиналған
алаңға алып келіп, мойнына тұзақ салып, екі ұшынан екі адам ұстап тұрады.
Осыдан кейін жиналыс басшысы қолымен белгі береді, сол белгі бойынша
орындаушылар тұзақты екі жаққа бар күшімен тартып буындырып тастайды. Ең
соңында оны асау жылқының құйрығына байлап жібереді, тұяқ тиіп, қараған
томар, тасқа соғылып, арқаннан басталған бұл шаруа аяқталады.
Ең ауыр өлім кісі өлтірушіге қолданылады, егер билер кеңесі
қылмыскерді өлген кісінің туысқандарының қолына берсе, сонда оны былай
өлтіретін болған: Ең әуелі қылмыстының негізгі тамырларын қиып жіберіп,
өлгеннен кейін бүкіл дене мүшелерін бөлектеп тастайды. Кей кезде қарнын
жарып, ішіне бөлек-бөлек шабылған қол-аяқты, басты салады. Осы қалпында
денені туыстарының қолына тапсырады, ал іздеушісі болмаса өздері көмеді [5,
64 б.].
Қазақтың әдет-ғұрып заңдары бойынша күйеуi бар әйелдi ойнас үстiнде
ұстаған ерiнiң сол сәтте екеуiнде өлтiруге және осы қылығы үшiн жазасыз
қалуға мүмкiндiгi болған. Егер әйелдiң ойнас жасағанына төрт адам куә
болса, оның қылмысы әшкере болды деп саналған. Ондай жағдайда күйеуiнiң
көзiне шөп салғаны үшiн әйелi мен ойнасын билер кеңесiнiң шешiмiмен өлiм
жазасына кесу құқығы берiлген. Өзгенiң әйелiн ықтиярсыз алып қашқаны үшiн
өлiм жазасына, не болмаса құн төлеуге кеседi. Егер әйел өз еркiмен қашса,
оны алып қашқан адам қалың малын қайтарып, үстiне қыз қосып бередi.
Қазақ заңы бойынша қызды зорлап, арын төгу кiсi өлiмiне тең, кiнәлi
кiсi өлiмi жазасына кесiледi. Егер қыз аттастырылмаған болып, зорлаушы
қалың мал төлеп үйленсе, онда қыздың туыстарының келiсiмi арқылы құн
төлеуден де,өлiм жазасынан да босатылады [5, 65 б.].
Айыптың ең жоғары сатысынан кейінгі салынатын төлем, яғни үш тоғыздан
асатын төлемді Құн деп атайды. Қылмыстың түріне қарай толық құн, яғни,
500 қойдан 2000 –ға дейін, 50 жылқыдан 2000-ға дейін, 25 түйеден 100-ге
дейін. Қазақ арасында ең жиі қолданылған құн кесімі 100 жылқы, алты
жақсы. Одан кейін жарты және ширек құнадр болған. Құн-қазақ әдет-ғұрып
заңдарының ертеден келе жатқан ежелгі тәртіптерінің бірі.
Қазақ рулары ертеде қанды кек пен құн заңдарын қатар қолданып келген,
бейбітшілік уақытта көбінесе құн төлеу іске асырып отырған. Себебі, өзара
кек қуысып қан төгу қазақтың руларын әлсіретті, қаңсыратып, мықты деген
батырларынан айрылып қалу оңай соқпаған. Оның үстіне әрдайым сыртқы
елдермен шабуылдасып, жауласып жүретінқазақ елі үшін ішкі бірлік, тыныштық
екінші кезектегі шаруа болмаса керек. Сондықтан кісі өлтірушіге, зорлаушыға
ру жауап беріп, қылмысына ортақ болады. Ұлт алдына не қылмыскер үшін құн
төлеуге, не қылмыскерді ел қолына беруге міндетті алады. Кісі өлімі үшін
құн төлеуге мойын ұсынған ру қарсы жақтың бірнеше сыйлы кісісін шақырып,
солардан өлген адамның туыстарына Сүйек құн алты жақсы береді.
а) кісі өлтірушінің астында болған, оны жай бермей, құйрығын кесіп
жіберетін – қанды қара шолақ ат.
ә) суық қару – не мылтық, не бір қадірлі қылыш, қанжар өлтірушіге
қаруы болды деп,мұны қанды қару дейді.
б) өлген адамның денесін салып жерлейтін жерге апаруға деп, мәйітті
орау үшін қара нар, қалы кілем береді.
в) өлген адамның ет-жақыны, яғни не әйелі, не шешесі, не қарындасы бір
жыл бойы жоқтауға киетін қайғы белгісі саналатын қара тон, сары жаулық.
Осы сүйек құн келісімімен даугер жақ қанды кектен бас тартып, қарулы
әскерді жинауды доғарып, негізгі құнды күтеді. Өлген адамға құн төлегенде
арнап үй тігіледі және союға қара қой дайындалады. Қылмыскердің туыстары
күтуші болады. Адамы өлген жақ келіскен күні айғай – сүрен салып немесе
қаруларын немесе қаруларын, туларын көтеріп, ой, бауырымдап тігілген үйге
қарай шабады, осы кезде қара қой сойылады. Шабуылдап келген бойда
қылмыскердің ауылын, оның өзінің үйін шабады. Қару-жарақтарымен бір-бір
салып өтеді, тіпті уықтарын сындырып тастайды. Осыдан кейін барып құн
төленеді. Қылмыскерді үйге тек қана екі жақ татуласқаннан кейін
кіргізеді, ол төмен отырып, өзінің кінәсі үшін кешірім сұрайды, содан кейін
ала арқан жіп кесу рәсімі жасалады, қылмыскер мен өлген кісінің ағасы
жаңағы ала жіптің екі жағынан ұстайды, көлденең елдің қадірлі азаматы,
көбінесе жасы үлкен әйелдердің бірі ала жіпті кеседі, осыдан кейін екі жақ
дау-жанжалды тоқтатып, өзара татуласады. Ал, жіп кескен адамға кінәлі жақ
шапан жабады.
Егер қылмыскердің өз туыстары бас тартып, керекті құнды төлемесе,
қылмыскер өлген адамның руластарының қолына беріледі, олар оны өлтіреміз
десе де, есікте ұстаймыз десе де ерікті [5, 66 б.].
Көбінесе руластары соңғы малын берсе де құн төлеуге тырысады, себебі
өз туысынан басын ала қашқан руды ел төмендетіп, мазаққа айналдырады,
әсіресе сол рудың байлары көз-түрткі болады. жарғы бойынша құн төлеудің
шарты және шығыны, негізінен құнға қылған кесімді үш түрге болады:
а қара құн 100 жылқы, он екі жақсы;
ә сүйек құны – 50 жылқы, алты жақсы;
б өнер құны – тоғыз жақсы тоқал құны
Егер өлген кісі ел ортасында танымал адам болса, билер кеңесі
қылмыскерлерден осы үш құнды толық талап етуге хақылы. Өнер құны деп тілді,
шешен адамға, ақын-жырауға қытысты айтады. Құнның кең тарағн түрі 100
жылқы, алты жақсы. Алты жақсының құрамы: 1 Жетім құл, не күң, 2 Қара
нар; 3 Ақ сауыт; 4Түзу мылтық; 5Қара шолақ ат; 6 Қалы кілем. Әйел құны
50 жылқы, үш жақсы: Қара нар,қара шолақ ат, қалы кілем; 50 жылқының ішінен
үшеуі – ілу деп қымбат затпен кездеме, аң терісі, киім беріледі, сонда
мал саны 47. қазақтар тақ сан дұрыс деп есептемейді. Сонымен қатар даугер
жақ өз туысқаны үшін қарсы жақтан құн төлеп ала алмаса, қолдан берген болып
есептеледі.
Өлім үшін құн төленбейтін жағдайлар кездеседі. Барымта үстінде қайтқан
адамдар үшін құн төленеді, өз малын қайтару үшін, барымтаға амалсыз барған
азаматтардың құнын билер даулауға құқылы, ол үшін 3 куә керек. Ал енді
ұрлық үстінде өлген баукеспе, тонаушы үшін құн ешқандай жағдайда
төленбейді.
Өлген адамның денесі табылмаған жағдайда 1,5 есе құн төлейді. Әйел
адамның құны – ер адамның құнының жартысына тең, яғни 500 қой немесе 50
жылқы, немесе 25 түйе, 40 байталдың да жартысы болуға тиіс.
Қазақ батырлары жауда өлсе, я тұтқынға түсіп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Адам өмiрiне қарсы қылмыстарды қарастыратын қылмыстық
заңның даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... .8
1.1 ХҮII ғ. соңы-ХХ ғ. 90 жылдарына дейiнгi заңдардағы кiсi
өлтiру
мәселесi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Тәуелсiз Қазақстанның қылмыстық құқықтық заңдарындағы
адам өлтiру
қылмысы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 22
2 Адам өлтiру қылмысы үшiн жауапкершiлiк түсiнiгi және
жазаның топтастырылуы..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Қылмыстық жауаптылық пен жазаның
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..30
2.2 Қылмыстық заң бойынша адам өлтiру үшiн жаза мен
жауаптылықтың
топтастырылуы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..39
3 Адам өлтiру қылмысын тергеу әдiстемесi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.1 Адам өлтiру тергеу әдiстемесiнiң теориялық және
криминологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 43
3.2 Типтiк тергеу ситуациялары, болжаулары және
жоспарлануы ... ... ... ... ... .49
3.3 Күш қолдану белгiлерi бар мәйiт табылған жағдайларда
жүргiзiлетiн алғашқы тергеу
әрекеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы өзін демократиялы, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды, оның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Республика қызметінің түбегейлі принциптері; қоғамдық татулық пен
саяси тұрақтылық; бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму;
қазақстандық патриотизм; мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін
демократиялық әдістермен, оның ішінде республикалық референдумда немесе
Парламентте дауыс беру арқылы шешу [1, 3 б.].
Дүниежүзiлiк қауымдастықта лайықты орын алуды мұрат ете отырып,
Қазақстан Республикасы өзiнiң ең қымбат қазынасы ретiнде адамды, оның
өмiрiн, құқықтары мен бостандықтарын атайды, ол өз азаматтарының туа бiткен
ажырамас құқықтары мен бостандықтарын танып, белгiлi бiр кепiлдiктер
бередi. Адамды, оның өмiрi мен денсаулықтарын, басқа да игiлiктерi мен
заңды мүдделерiн қауiптi қол сұғушылықтардан қорғау мiндетi қылмыстық
құқықтың мойнына жүктелген. Бұл мiндеттi жүзеге асыру жолында қылмыстық заң
адамның маңызды деген иглiктерiне нұқсан келтiретiн iс - әректтердi қылмыс
деп танып, қылмыскерлерге қатаң жаза қолдану мүмкiндiгiн көздейдi.
Қазақ құқығы-қазақ халқының және барлық көшпелi өркениеттiң мәдени
байлығы. Ол мың жылдық тарихтың ерекшелiгi және өмiршеңдiгiмен, адам
еркiндiгiн жақтаған сипаттармен әлем назарына iлiндi. Ұлы далада, көшпелi
өркениеттiң негiзiн құраған, қыпшақтар даңқының үстемдiгiнiң ерте
құлдырауы, тиiсiнше Қазақтың құқықтық мәдениетiнiң беделi мен рөлiнiң
құлдырауына соқтырмағандығы таң қаларлық жағдай.
Ертедегi қазақтардың күнделiктi өмiрiнде кездесiп тұратын азаматтық
және қылмыстық iстердi шешу мiндетi билерге жүктеледi.
Тарихымызға көз жүгiртер болсақ, тiлiмiздiң ұшына ең алдымен үш жүздiң
ұлы билерi-Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке есiмдерiнiң оралуы жайдан
емес. Қазақ халқының бiрлiгiн, тұтастығын бас саясат қылып ұстаған Тәуке
ханның қазаққа жасаған көп игiлiгiнiң бiрi-ескiден келе жатқан әдет-ғұрып
нормаларын қайтадан жүйелеп, өз заманы талабына сай “Жетi жарғаны”
қабылдауы. Бұл заң жобасын қабылдау кезiнде жоғарыдағы айтқан үш бидiң және
басқа да билердiң кеңес-ақылдары Тәуке ханға толыққанды заңды дүниеге
әкелуге көп септiгiн тигiздi.
“Жетi жарғаны” “Қасым ханның қасқа жолы”, “Есiм ханның ескi жолы”
секiлдi ескi заңдар қалаған. Бiрақ бұл заңның алдындағылардан ерекшелiгi-
қатал кесiм, қанды ауыз өлiмге тыйым салынғандығы. Әрiден берiге қанды
өткел салған, қарғыс зауалын алған суық сұсты ажалын сүйретiп жеткен “қанға-
қан, жанға-жан” дейтiн тоқтатымды жеткенше жеңiлдетiп, құн төлеу, айып атау
сияқты жаңа кесiк түрлерiн далалық құқыққа енгiзуiнде.
“Жетi жарғы”-көшпелi қазақ халқының Ата заңы. Ол “Қасым салған қасқа
жол”, “Есiм салған ескi жол” сияқты дала заңдарының заман талабына сай
өңделiп, дамытылып, толықтырылған билiк, үкiм нұсқауларының жинағы. Бірақ
күнi бүгiнге дейiн “Жетi жарғының” толық нұсқасы табылған жоқ.
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Елiмiздiң тәуелсiз, демократиялық,
құқықтық мемлекет болып жарияланғанына он жыл болды. Осы жылдар iшiнде
көптеген iс тындырылды. 1997 жылы шiлденiң он алтысында Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексi қабылданып, ол 1998 жылдың бiрiншi
қаңтарынан бастап заңды күшiне ендi.
Қазақ ССР-iнiң 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексiнiң нормалары
өмiрiмiзде орын алған саяси, әлеуметтiк, экономикалық өзгерiстерге сай
келмегендiктен, жаңа Кодекстiң қабылдануына байланысты өз күшiн жойып, 1998
жылдың бiрiншi қаңтарынан әрi қарай қолданылмайды. 1959 жылғы Қылмыстық
кодекс кеңестiк таптық идеология тұрғысында, әкiмшiлiк-әмiршiлiк жүйе мен
орталықтандырылған жоспарлы экономика принциптерiне негiзделген едi [2, 6
б.]. Сондықтан өмiрдiң өзi ескi идеологиядан арылған, нарықтық қатынастар
жағдайына үйлесетiн, адам құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық-құқықтық
қорғауды барынша қамтамассыз ететiн жаңа қылмыстық заңның болуын қажет
етедi.
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексi Қазақстан
Республикасы Конституциясының және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған
принциптерi мен нормаларына негiзделген.
Жаңа Қылмыстық заңның ең басты мiндеттерiнiң бiрi адам, қоғам,
мемлекет мүддесiн қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексiнiң 96-102 баптарында
көзделген нормалар адам өлтiру сияқты қылмыстың алдын алуды мақсат тұтады.
Мемлекет адам өлтiру проблемасын қылмыстық құқықтағы нормалар арқылы
реттейдi. Қылмыстық заң кiсi өмiрiне қастандық жасаған қылмыскердi ақтап
немесе сынауды емес, оны объективтi түрде жазалауды және оны жауаптылыққа
тартудағы әдiлеттiлiктi көздеуi тиiс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл жұмысты жазу барысында негiзiнен А.
Н. Ағыбаев [3 ], А. В. Наумовтың [14] оқулықтары, Н. Дулатбековтың [7]
монографиясы, М. Қ. Бисенова [4], Джумабекова Р. А. [6], Нақысбеков Т. А. [
7] Амуртаева Д. Т. [13], Жабагина Р. А. [19], Жетпісов С. К. [22], Кемали
Н. С. [23] кандидаттық диссертацияларының авторефераттарықолданылды.
Соңғы кезде адамның жеке басына қарсы бағытталған қарастырып жүрген
ғалымдардың қаламынан шыққан еңбектерде зерделенуде. Бұл бағыттағы
iзденiстерге Рахметов С. М. [9], Нақысбаева Т. Ә. [10], Садықова Ж. Е.
[11] сияқты Отандық ғалымдардың қосқан үлестерi қомақты.
Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi. Жұмыста Қазақстан құқығы бойынша
адам өлтiру үшiн жауапкершiлiктi топтастыру және жазаларды қолданылуы терең
де, жан-жақты зерттеу мақсаты көзделiп отыр. Осы мақсатты төмендегi
мiндеттердi шешу арқылы жетуге болады:
- ХҮII ғ. соңы-ХХ ғ. 90 жылдарына дейiнгi заңдардағы кiсi өлтiру
мәселесiн ашу;
-Тәуелсiз Қазақстанның қылмыстық құқықтық заңдарындағы адам өлтiру
қылмысына тоқталу;
-Қылмыстық жауаптылық пен жазаның ұғымы ашу
-Қылмыстық заң бойынша адам өлтiру үшiн жаза мен жауаптылықтың
топтастырылуы қарастыру;
-Адам өлтiру қылмысын тергеу әдiстемесiне тереңiрек тоқталу [2,
101б.].
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысы тақырыбының ғылыми жаңалығы
оның жаңа қылмыстық заңға негізделген ережелерін қарастыруда. Сонымен бірге
адам өлтіру қылмысы үшін жаза мен жауапкершілік арнайы әдебиеттер мен дерек
көздерінде ғана кездесуі қарапайым халықтың бұл мәселе бойынша хабарсыз
болуына үлкен әсерін тигізеді.
Зерттеу жұмысының әдiстемелiк негiзiн қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы
танымдық және арнайы ғылыми әдiстер теориялық негiзiн қылмыстық құқық,
криминология салаларында iргелi еңбектер қалады. Тақырыпты зерттеу
барысында тарихи талдау, салыстырмалы құқықтану, үйелi – құқықтық
құрылымдық талдау әдiстерi кеңiнен пайдаланылды. Адам өлтiрудiң
криминологиялық аспектiлерiн зерттегенде статистика және нақты әлеуметтiк
(қылмыстық iстердiң материалдарымен танысу) әдiстерге жүгiну орын алды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемi. Жұмыстың құрылымы зерттеудiң негiзгi
мiндеттерi мен мақсаттарына сай келедi. Диплом жұмысы кiрiспеден, негiзiгi
бөлiмнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшалардан
тұрады. Негiзгi бөлiмi үш тарауға бөлiнген.
1Адам өмiрiне қарсы қылмыстарды қарастыратын қылмыстық заңның даму
тарихы
1.1 ХҮII ғ. соңы-ХХ ғ. 90 жылдарына дейiнгi заңдардағы кiсi өлтiру
мәселесi
Қазақ елiнiң тарихының бiр тармағы-қазақтың ата жолы, қазiргi құқық
деп аталатын ұғымға толық сәйкес келетiн әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерi
және қоғамдық өмiрдегi қатынастар. Бұл қастерлi қазынамызды баға жетпес
байлық ретiнде зерек көңiлмен зерделейтiн әр еңбек –халқымыздың рухани
мұрасын молайтатын жүйелi жұмыс нәтижесi.
Қазақ құқығының әлемдiк өркениетте алатын орны жайлы академик С.З.
Зиманов: “Қазақ құқығы-қазақ халқының және барлық көшпелi өркениеттiң
мәдени байлығы. Ол мың жылдық тарихтың ерекшелiгi және өмiршеңдiгiмен, адам
еркiндiгiн жақтаған сипаттармен әлем назарына iлiндi. Ұлы далада, көшпелi
өркениеттiң негiзiн құраған, қыпшақтар даңқының үстемдiгiнiң ерте
құлдырауы, тиiсiнше Қазақтың құқықтық мәдениетiнiң беделi мен рөлiнiң
құлдырауына соқтырмағандығы таң қаларлық жағдай. Бұл қайшылықты Қазақ ата
заңының аумағы кең даланың еркiндiк қабiлетiнiң сақталуымен, оқшау
орналасуымен түсiндiруге болады”-деп атап өттi [2, 12 б.].
Ертедегi қазақтардың күнделiктi өмiрiнде кездесiп тұратын азаматтық
және қылмыстық iстердi шешу мiндетi билерге жүктеледi. Билердi қазiргi
күнгi судьялар құсап ешкiмде сайлап қоймаған. “Бұрын қазақтардың барлық дау-
жанжалдарын өздерiмен бiрдей, өз араларында өмiр сүрiп, бiте қайнасқан,
алайда олардың мiнез-құлқын, әдет-ғұрпын жетiк бiлетiн билер шешiп, әрi
билiк шешiмiнде мүлде қателеспеген. Билер өздерiне жүктелген қасиеттi
мiндеттi жете түсiнiп, ең ауыр қылмыс-ұрлықтың тамырына балта шабуға
мейлiнше назар салған”-делiнген Алекторов жұмысында [4, 4 б.].
Қазақ даласында би ешқашан сайланбалы қызмет болған емес, ел
ақсақалдарының ұйғарымы, өзара келiсiмi мен шешiмi бойынша елдiң салт-
дәстүрiн бiлетiн, шежiреден хабары бар, аузы дуалы, сөзi уәлi, шаруасы
түзу, ата тегi белгiлi және елге беделдi, сыйлы адамдар ғана би болған.
Ел iшiнде, көпшiлк жұртқа әдiл, тура билiгiмен танылған билер беделi
әрқашан күшейiп, олардың орны маңыздала түседi. Әдiл билер iшiндегi шоқтығы
жанған жұлдыздардың тек ауыл арасындағы дау-дамайды ғана емес, бүкiл
далалық мәселелердi де шешуге хұқы болған. Осы жағынан тарихымызға көз
жүгiртер болсақ, тiлiмiздiң ұшына ең алдымен үш жүздiң ұлы билерi-Төле, Қаз
дауысты Қазыбек, Әйтеке есiмдерiнiң оралуы жайдан емес.
Шариғатта қылмыстық құқық Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлінбейді.
Жаза және қылмыстың түсініктері, қылмыстық жауаптылық, қылмыстарды қайталау
сияқты сұрақтар арнайы түрде қарастырылмаған. Ал қылмыскерді жасырып
отырған немесе қылмыс іздерін жасырған адамдар қылмысқа қатысушылар ретінде
ескерілмеген.********************** **************
Шариғат бойынша қылмыстар 3 түрге бөлінеді:*************************
1)құранда жаза мөлшерлері көрсетілген іс-әрекеттер (хадд);****************
2)жеке адамға қарсы қылмыстар (джинаят);************************* ***
3)соттың шешімі бойынша жаза ретінде түзеу қолданылатын іс-
әрекеттер.************************* ********************************
Қылмыс түрлерін жасалу сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесіне қарай
санаттарға бөлу қалыптасқан. Нақтырақ айтсақ:****************
1-санатқа Аллаға және барлық мұсылман қоғамының қатаң қағидаларына қарсы
бағытталған өте ауыр қылмыстар жатады. Мысалы, құдайды мазақтау, дін
ауыстыру, басқа дінге сенушілермен достық қарым-қатынаста болу, ел басына
қарсы шығу, діни салттарды орындамау, жезөкшелік, дәлелсіз түрде
жезөкшелікпен айыптау, жала жабу, малмен жыныстық қатынасқа түсу, ұрлық,
қарақшылық, басқаның мүлігін алып қою, спирттік ішімдіктерді ішу және т.б.
Мұндай қылмыстар үшін құранмен әртүрлі шаралар және өлім жазасы
қарастырылған. Алынған мәліметтерге қарағанда қазіргі күнде Сауд Арабияда
жоғарыда көрсетілген қылмыс түрлерінен бөлек есірткі заттарды осы мемлекет
аумағына алып келген адам (азаматтығы, жынысы және жасына қарамай), сондай-
ақ қорқытып алу, спирттік ішімдіктерді мемлекетке алып, оны дайындау немесе
сатуда ауыр қылмыстар қатарына жатады.
Түрлі мазхабтарға тиісті құқықтанушылар жоғарыда айтылған қылмыстың
кейбір түрлерінің бірінші топқа жататын-жатпайтындығы туралы пікірлерін
білдірген. Бір топ ғалымдар дәлелсіз түрде жезөкшелікпен айыптау, жала жабу
қылмысына Құран Кәрімде қатаң жаза белгіленген болса да, бірақ бұл
қылмыстың жасалуын жариялаған кейбір адамдардың әрекеттері өзіне залал
келтіреді, сол үшін мұндай қылмыс үшін жаза тек қана жәбірленушінің
талабына қарай қолданылады, жәбірленуші қылмыскерлердің күнәсін кешуі қажет
деп оны бірінші топтағы қылмыстар қатарына қоспау туралы пікірін білдірген.
Бірақ Ханафи мазхабындағы құқықтанушы ғалымдар бұл қылмыстың қоғамға әсері
болғаны үшін күнәдан босатуға жол бермейді деп есептейді.
Дін ауыстыру - рухани және азаматтық өліммен ұштасқан ең ауыр қылмыс
болып танылады. Дінін ауыстырғандарға өлім жазасының ең қиын тәсілдері
қолданылған. Үкімді орындауға дейін қылмыскердің некесі бұзылып, оның
мүлігі тәркіленіп, оны мұсылмандық салтпен жерлеу құқығынан айырған.
Елбасына қарсы шыққандар дін ауыстырылғандарға теңестірілген. Осы
сылтаумен билік етуші топ халықтың тәуелсіздікке ұмтылуын басып отырған.
Имамдар мен пайғамбардың атына кір келтіргендерді өлтіруге әр адамның
құқығы болған. Құлдар құқықтың субъектісі болмаған, олардың құқықтары
қорғалмады. Бірақ жазаға келгенде дін ауыстыру үшін құлдар ерікті адамдарға
теңестірілген. Мұсылман діні басқа діндерге агрессиямен қарайтын дін болып
табылады және олардың өкілдерін "кейінгі өмірде отта қиналатын дінге
сенбеушілер” деп атайды [4, 5 б.].******************************* *******
Шариғат ашық түрде мұсылмандар мен мұсылман еместердің қылмыстық
құқықтық қатынаста тең еместігін көрсеткен. Егер мұсылман емес мұсылмандық
мемлекетте жүре тұра мұсылманша киініп, мұсылманның үйінен жоғары үй
тұрғызса, қоңырау соқса, ашық жерлеу салттарын жүргізсе, атқа мінсе,
қылмыстық жауаптылыққа тартылған. Мұсылман мен мұсылман еместің арасындағы
достық шариғат бойынша дін ауыстыру болып саналады. Құранда мұсылмандарға
мынадай сөздер айтылған: "Олар сендерді өздері сияқты жасағысы келеді,
құдай жолына түспегенше олармен дос болмаңдар” делінген.
Шариғаттың қағидалары Шығыс елдерінде билік етуші топпен өзінің
агрессиялық саясатында басқалардың территориясын жаулап алу үшін,
кәпірлерге қарсы "қасиетті соғыстың” өрістеуі, ұлттық теңдікті және ел
басшылары арасындағы достықты жою үшін қолданылды.
Айта кететін жайт шариғатта дінге қарсы қылмыстар туралы толық және ашық
түрде айтылмаған. Намаз ережелерін бұзу, спирттік ішімдіктерге, құмар
ойындарына салыну қылмыс болып табылған. Құранда былай айтылған "Сенушілер,
шарап, ойын, құмар - шайтанның ісі, сондықтан одан қашыңдар”.
Шариғат жеке меншік құқығын қорғаған: ұрлық жасағаны үшін қылмыскерден
заттың бүкіл құнын төлетіп қоймай, оны ұзақ мерзімге абақтыға қамап немесе
дене мүшелерін кескен; қарақшылығы үшін өлім жазасы да
қолданылған.*********************** ************************
2-санатқа мына қылмыстар жатады: адамды өмірінен айыру, денсаулығын
зақымдау немесе жара түсіру. Қасақана адам өлтіру үшін өлім жазасы
қарастырылды, бірақ жәбірленушінің туыстарының қалауы бойынша қылмыскер
ақша немесе мүлік берумен құтылған. Денеге зақым, жара түсіру үшін шариғат
тән жазаларын қарастырған, бірақ талапкер сұранысы бойынша бұл жаза мүлік
берумен ауыстырылған.
3-санаттағы қылмыстарға: соғыс кезінде қашу, жалған куәгерлік, жалған
жала жабушылық, әлеуметтік қарым-қатынасқа қарсы бағытталған барлық түрдегі
қылмыстар, оларға зекет төлемеу, адамдарға материалдық зиян келтіру, (ұрлық
және басқыншылықтан бөлек) бітім бойынша міндетін орындамау, қан үшін
айыппұл төлемеу, кем өлшеу, кем тарту, біреуді күндеу, парақорлық, бюджетті
немесе жетімнің ақысын жеу, көрінеу жалған үкім шығару, жалған куәлік беру,
қоғамда жүру-тұру ережелерін бұзу, адамдарға немесе өз қол астындағы
жұмысшыларға зұлымдық көрсету, дінде көрсетілгендерді теріске шығару,
қоғамдық мүлікті талан-таражға салу, намысқа тию (айдап салу), еркек пен
еркектің, әйел мен әйелдің жыныстық қатынасы (нәпсіқұмарлық), зейнетақы
төлеу міндетінен бас тарту және тағы да басқалары жатады. Бұл қылмыстар
үшін мұсылман мемлекеттерінде жарияланған таъзир, яғни қатесін айтып ұялту,
ұру, түрмеге қамау, айыппұл төлету, тайпадан шығару сияқты жазалар
қолданылады. Осы айтылғандардан шариғаттың әрқилы жазаларға, мысалы, өлім
жазасы, тәнге немесе мүшеге зақым келтіру сияқты шаралар қолданатынын
көреміз. Түркия, Парсы, Шығыс және басқа да мұсылман мемлекеттерінің
тарихын зерттеген ғалым М. Капустин былай деген: "байлар үшін тән жазалары
ақшалай айыппұлмен немесе мүлікті тәркілеумен ауыстырылады”. Бұларға
мысалы: қанды кек алу, ұжымдық жауапкершілік қағидасы жатады. Құранда бұған
байланысты былай делінген: "Мұсылмандар! Сендерге кек алуға болады: ерікті-
ерікті үшін, құл-құл үшін, әйел-әйел үшін. Ал егер оның істеген іс-әрекетін
бауыры кешірсе, онда ол сол адамға жақсы ісімен жағуы керек”.
Құранда кек алу құқығын тек жағдайы теңдес адам үшін жүзеге асырған,
яғни құлдар құлиеленушісі үшін, әйел ер адам үшін, мұсылман емес мұсылман
үшін, ерікті емес ерікті үшін кек алуға құқысы жоқ. Аталған салттар билеуші
топтың қолында жұмыскерлерді пайдалануда үлкен құрал болды.
Қылмыстық құқық пәні бойынша әрбір қылмыс төрт элементтен (қылмыс
объектісі, қылмыстың объективтік жағы, қылмыс субъектісі, қылмыстың
субъективтік жағы) тұрады.
Төрт құрам элементі барлық қылмыс түрін сипаттаушы негізгі құрал болып
табылады. Сүнниттіктің төрт ғылыми зерттеулерінде қылмыс түрлерінің
түсініктерін ғылыми-теориялық және тәжірибелік жағынан талдаған,
суреттеген. Осының негізінде әрбір қылмысқа жеке жаза белгіленген.
Шариғат бойынша қылмыстардың жалпы объектісі - дін және мемлекет
негіздері, тұлғаның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, намысы, мүліктің
түрлері, әсіресе жеке мүліктер, қоғамдық тәртіп және оның қауіпсіздігі.
Діни ережелер сауда-саттық тәртіп ережелері, әділ соттау негіздері және
басқа бірқатар қоғамдық қарым-қатынастар да бола алады. Мысалы, діннен бас
тарту, құдайға күмәндану, көп құдайшылық, исламнан безу сияқты әрекеттер
бір қылмыстың түрлі көріністерін білдіреді. Бұл қылмыстардың жалпы
объектісі діни қарым-қатынастар болып, айыпталушының қылмыстық әрекеті діни
қарым-қатынастарға залал келтіруге бағытталған. Адам бұл қылмыстарды жасау
арқылы ислам дінінің қоғамдағы беделін төмендетуге әрекет етеді. Исламның
алғашқы таралған кездерде бұл қылмыстың қоғамға қауіптілік деңгейі жоғары
болып саналғаны белгілі. Себебі айыпты осындай әрекеттері арқылы
көпшіліктің ислам дінінен бет бұруына себепші болуы мүмкін болған.
Сондықтан бұл қылмысқа қатаң жаза "хадд” белгіленуі негізсіз
емес. ***************************** **************************
Шариғатта зиянның салдарын мүлікке келтірілген зақым бойынша
анықталатындығы мәлім. Қылмыстық заңда анықталғандай көрсетілген
жағдайларда ғана қылмыстың заты туралы айтуға болатындығын дәріптейді [2,15-
19 б.].**************
Мұсылман қылмыстық құқығы тізімінде қылмыстардың объектісін, әсіресе
оның затының мөлшерін толық анықтау - адамның қылмысты әрекетін дұрыс
дәрежелеумен қатар, оған тиісті жазаның түрін белгілеуде көмек
береді. *************************** **************************
Шариғаттағы қылмыс түрлері жалпы объектілерден тұрады демей, керісінше
оларды қылмыстың тікелей объектісі ретінде талдау керек. Мысалы, адам
өлтіру қылмысының тікелей объектісі адамның өмірі, денсаулыққа зардап
келтіруде адамның денсаулығы. Опасыздықпен айыптау, яғни жала жабуда
адамның абырой-намысы, ислам дінінен безуде дін негіздері және басқа да
қылмыстың объектісі болуы мүмкін.
Сонымен, мұсылмандық қылмыстық құқықта адам қылмыс жасаса, қоғамға
келтірген залалдары үшін қылмысына сай жазаланады. Сонымен бірге қылмыс
объектісін, әсіресе оның затын анықтау, қылмыстарды іріктеу, әрбір
қылмыстың қоғамға қауіптілік деңгейін талдау және қазылар тарапынан
қылмыстық заңды әділ бағалау мәселелері оларда өзектілік білдіреді.
Шариғаттағы қылмыстың объективтік жағы. Қылмыстық заңдармен қорғалатын
объектіге қарсы бағытталған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздіктің
сыртқы көрінісін сипаттайтын белгілер қылмыстың шындық жағын
мазмұндайды. ********************** **************************
Әрекет немесе әрекетсіздік тек заң жағынан қорғалатын объектіге қарсы
бағытталған болса, яғни қоғамға қауіпті болса, қылмыс деп саналады. Қоғамға
қауіпті болмаған әрекет немесе әрекетсіздік қылмыстың белгілері
болмағандығы үшін қылмыс деп саналмайды.
Қылмыстың объективтік жағы болмаса, қылмыстың объектісіне шабуыл болуы
мүмкін емес, субъектінің ойында әрекеттің объективтік белгілерін анық
көрсететін субъективтік жағы да және қылмыстың субъектісі де болмайды.
Қылмыстың басқа элементтерімен бірге, оның объективтік жағы да қылмыскер
жасаған күнәнің дәрежесін анықтайды және оған тиісті белгіленетін жазаға
әсерін тигізеді.************************** **********
Шариғатта жасалған қылмыстың объективтік жағын анықтайтын бірқатар
белгілер барлығын байқаймыз. Мысалы, ұрлық, тонау, қарақшылық және басқа да
қылмыс құрамдарының объективтік жағын талдағанымызда, олардың қоғамға
қауіптілігін және құқыққа қарсы әрекеттерден тұратынын көреміз.
Аталған меншікке қарсы бағытталған қылмыстардың бір-бірінен мүлікті
заңсыз иелену тәсіліне қарай, яғни қылмыстың объективтік жағы бойынша
ажыратылатыны белгілі. Сонымен қатар, мұсылман қылмыстық құқығында зекет
төлемеу, келісімдер бойынша міндеттерді орындамау, төгілген қан үшін ақы
төлемеу, рамазан айында ораза ұстамау және негізгі діни қағидаларды
орындамау сияқты қылмыстарды объективтік жағынан қарағанда әрекетсіздікпен
жасалатынын байқау қиын емес.
Заң бойынша ғұрыптарды атқару қоғамдық тәртіпті бұзумен немесе
азаматтардың құқықтарына қол сұғатын әрекеттермен ұштасса, ондай діни
ғұрыптарды атқаруға кедергі жасау заңды әрекет болып табылады, демек,
қылмыс болып табылмайды [3, 107 б.]. ****************************** ***
Айтып өткендей, кез келген әрекет немесе әрекетсіздік қылмыстың
объективтік жағының негізгі белгісі бола алмайды. Тек қоғамға қауіпті және
құқыққа қарсы әрекет пен әрекетсіздік қана қылмыс құрамының объективтік
жағын құрайды. ************************** **************************
Қылмыстың объективтік жағы - адамның нақты әрекет қылығымен обьектіге
келтірілген шығынды көрсететін және қылмыс деп танылатын қоғамдық қауіпті
әрекетке негізделетін қылмыстық заңмен қорғалатын обьектіге қол сұғушылықты
көрсетудің заңи нысаны [4, 48 б.].
Мұсылман қылмыстық құқығында зорлау қылмысы некеде болмаған еркек пен
әйелдің жыныстық жақындықта болуы ретінде түсіндіріледі. Шариғатта неке
қасиетті болып саналады. Некесіз бірге тұру қатты қараланады. Үйленген кісі
бала тәрбиелеп, оның қоғамның лайықты мүшесі болуын қалайды, сонымен
ұрпақтардың жалғастырылуын шариғат бойынша жалғастырған болып шығады.
Зорлау әрекеті әдепке қарсы болып, адамдардың адамгершілік нұрын сөндіреді,
заңға қарсы, қоғамда қараусыз қалған балалардың тууына себеп болады.
Құрандағы әл-Исра сүресінің 32-аятында: "Аллаға арамдық жасаған кісіні
өлтірмеңдер! Бірақ тиісті болса, өлтіріледі. Ал біреу жазықсыз өлтірілсе,
сонда өліктің иесін ерікті еттік. Өлтіру де шектен аспасын. Өйткені оған
жәрдем етіледі. (Өш алынады)”- делінген.************************** ****
Шариғаттағы қылмыс субъектісі. Қылмыс құрамының маңызды белгілерінің
бірі қылмыс субъектісі болып саналады. Қылмыстық құқық пәні бойынша қылмыс
деп танылған қоғамға қауіпті әрекет жасағаны үшін жауаптылыққа тартылуға
тиіс адам қылмыстың субъектісі деп саналады.
Мұсылмандық қылмыс құқығында қылмыстың субъектісі мәселесіне ерекше көңіл
бөлінген. Шариғатта да қылмыстың субъектісі адамның жасаған қылмысты
әрекеттерін ашу, оны құқық жағынан дұрыс бағалау, кейде айыптыны қылмыстық
жауаптылықтан және жазадан босату мәселелерін шешуде маңызды әсері
бар. ****************************** ************
Шариғат бойынша есі дұрыс, өз іс-әрекеттеріне өзі жауап бере алатын,
яғни өз жүріс-тұрысын түсінетін және өз әрекеттерін басқару қабілетіне ие
болған кез келген адам қылмыстың субъектісі бола алады. Сонымен қатар,
қылмыстың субъектісі тек есі дұрыс болып қана қоймай, есі дұрыс адам
кәмелетке толған болуы керек деп көрсетілген. Шариғатқа дейін бірқатар
ғылыми шығармаларда қылмыс жасаған адамды қылмыстың субъектісі деп айту
үшін, ол анық бір жасқа жеткен және есі дұрыс болуы керектігі айтылған.
Мысалы, Абу Юсуфтің шығармаларына қарап, кәмелетке толғандығы күмәнді
болса немесе 15 жасқа толмаған жасөспірімдерге, сондай-ақ етек кірі
келмеген немесе 15 жасқа толмаған қыз балаларға хаддтың бірде-бір түрі
белгіленбегенін байқаймыз [30]. Ол өз ойын теория жағынан негіздеу
мақсатында хадистерден келесі мысалдарды келтірген. Мұхаммед Пайғамбар Омар
Хаттабты соғысқа жіберу мақсатында жасы нешеде екенін сұраған, сонда
Омардың 14 жаста екендігін біліп, "әлі де жассың”деп оны жауынгер қатарына
қабылдамаған. Арада біраз уақыт өткеннен кейін Омарды тағы да шақырып неше
жасқа толғанын сұрап, оның 15 жасқа толғанын есітіп, оған соғысқа қатысуға
рұқсат берген екен. Омар Ибн Хаттаб халиф болған кезде (шариғат
қағидаларының орындалуын тексеретін адам) жергілікті әкімдерге келесі
мазмұнда хат жолдапты: кім он бес жасқа толған болса, ол әскер қатарына
қабылдансын, бұл жасқа жетпеген балаларға көмек көрсетілсін. Халиф Абу
Бәкірге кәмелетке жетпеген, ұрлық жасаған жасөспірім келгенде, оған жаза
қолданылмаған. Сол кездегі шейхтардың бірі: "ұл жасөспірім 15 жасқа толса,
оның берген күнәлігі қабылданады және оған тиісті хадд жазасы қолданылады”-
деп жауап берген.Тағы бір хадисте тұрмысқа шыққан жас қыз күйеуімен
жыныстық байланыста болған жағдайда және бір кісімен опасыздық жасаса, оның
етек кірі келмегенше хадд қолданылмайды” - деп сонымен қылмыс субъектісінің
жасы 15 жас деп белгіленген. ********************** ******************
Француз ғалымы Р. Шарл мұсылман қылмыстық құқығында қылмыс
субъектісінің түсінігі терең зерттелгенін жоғары бағалап, "Мұсылман
құқығында есі дұрыс, дін және азаматтық құқық талап ететін дәрежеде өз
қылмысы үшін жауап бере алатын адам жасаған қылмысы үшін толығымен жауапты
деп саналады. Адамның есінің дұрыс болмауы жауапкершіліктен босататын
жағдай деп саналады” деп айтқан [5, 43 б.]. Кеңес уақытындағы ғалым М.
Муллаев Р. Шарлдің осы ойына қарсы пікір келтіріп, "Р. Шарлдің бұл
көзқарасы дұрыс емес еді. Мұсылмандардың сот жүргізу сараптамалырында
қазылар ешқашан айыптының есі дұрыстығының, оның кәмелетке жеткен-
жетпегендігінің қамын жемеген” деп көрсеткен [6, 53 б.].
Біз М. Муллаевтың бұл пікірімен келіспейміз. Себебі шариғат қылмыстық
құқығындағы есі дұрыстықты және адамның кәмелетке жеткендігін анықтау
қажеттігі туралы заңның талабын орындамаған және бұл мәселеге шын көңіл
бөлмеген, қылмысты қарауда заң бұзушылыққа жол берген санаулы қазылардың
осындай әрекеттеріне бола бүкіл шариғат туралы зерттеудің келешегі жоқ деп
айту негізсіз қорытынды деп санаймыз.
Мұсылман қылмыстық құқығында ақылы кем, ақылын жоғалтқандар, нәрестелер,
ойы төмен, қатты ұйқыдағы және мақау кісілер есі дұрыс еместердің есебіне
кіргізілген.
Шариғатта кәмелетке жеткендікті білдіретін ең кіші жас қыздар үшін – 9
жас, ер балалар үшін – 12 жас, ал мұсылман құқығында жалпы кәмелетке толу
жасы 15 деп белгіленген. Демек, 15 жасқа толып қылмыс жасаған адамды
қылмыстық жауапкершілікке тартып, жазалау мүмкін болған. Бірақ түрлі діни
қағидаларға сүйенген құқықтанушы ғалымдар 12 жастан 15 жасқа дейінгі
аралықтарда қылмыс жасаған жасөспірімдерге тек жазалау түріндегі шараны
қолдану туралы ойларды білдірген. Жалпы алғанда, мұсылман қылмыстық
құқығында қоғамға қауіптілігі төмендеу болған қылмыстарға жеңіл жаза
түрлері қолданылып, 18 рет ұру, ескерту, қоғамдық ортада ұялту, тағы да осы
сияқты жаза шаралары қолданылған. Бірақ жоғарыда айтылғандай,
жасөспірімдерге қатысты хадд, өш алу немесе айыппұл жазаларының орнына тек
жазалау түріндегі шараларды пайдалануды мақсатқа жетуге дұрыс келеді деп
санайтын кейбір құқықтанушы ғалымдардың ойларын кездестіруге болады.
Баяндалған деректерге қорытынды жасасақ, онда мұсылман құқығындағы Ханафи
мазхабының құқықтанушылары 15 жасқа толған және есі дұрыс адамдар қылмыстың
субъектісі бола алады деп санаған [7, 123 б.].
Шариғаттағы қылмыстың субъективтік жағы. Қылмыстың субъективтік жағы
дегеніміз, қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның психикалық сезімдерін
білдіретін қылмыс құрамының ішкі жағының белгілері болып табылады. Әртүрлі
қылмыстар әртүрлі ниетпен және мақсатпен жасалады, соған сәйкес кінә нысаны
да әртүрлі болады. Сондықтан әр қылмысты саралауда кінә нысаны, қылмыс
мақсаты мен ниеті анықталуы қажет. Осы түсініктердің барлығын қылмыстың
субъективтік жағы біріктіреді. Қылмыстың субъективті жағының қажетті
белгісі - кінә, яғни қасақаналық немесе абайсыздық, себеп және мақсат
жатады. Демек, қылмыстың субьективтік жағы – бұл адамның істелетін қылмыс
пен оның зардаптарына психикалық қатысы екендігі
[8,70б.].************************** ********
Мұсылман қылмыстық құқығына қатысты бірқатар ғылыми-теориялық
шығармаларда қылмыстың субъективтік жағын суреттейтін негізгі белгі
–кінәнің болуы, ал өш алу ниетімен жасалған қылмыстар болса, онда анық
мақсаттың болуы алынады.*************************** ***************
Шариғатқа арналған теориялық қайнар көздерде ауыр кінәмен жасалған
қылмыстарды дұрыс дәрежелеуге назар бөлінген. Бір кісі екінші кісіні өлтіру
үшін оқ атса, оқ осы адамға және басқа адамға да тисе және осы жағдайда екі
адамды да өлтірсе, онда бірінші адамды кек алу мақсатында, ал екінші адамды
абайсызда өлтірген деп бағаланады және айыппұл төлеу жүктелген.
Ауыр айыпты қылмыстарға шариғатта тағы да бір келесі мысалды келтіруге
болады. Адамға келтірілген екі жарақаттың біреуі кек алу үшін, басқасы
кексіз (абайсызда) болса, сол жарақаттар кісінің өліміне себеп болса, онда
айыптының жақындары жарты айыппұлдың ақысын, айыптының өзі өз қалтасынан
қалған жарты айыппұлдың ақысын төлеген.
Қорытындылай айтқанда, мұсылман қылмыстық құқық теориясында да бір
объектіге қарсы бағытталған қылмыстарды субъективтік жағынан терең талдау
жүргізілген және қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесіне қарай бірнеше
түрлерге бөлінгендігі ескеріліп, қылмыскердің психикалық дәрежесінің
жоғарылық дәрежесіне қарай жаза белгіленген.
Қазақ халқының бiрлiгiн, тұтастығын бас саясат қылып ұстаған Тәуке
ханның қазаққа жасаған көп игiлiгiнiң бiрi-ескiден келе жатқан әдет-ғұрып
нормаларын қайтадан жүйелеп, өз заманы талабына сай “Жетi жарғаны”
қабылдауы. Бұл заң жобасын қабылдау кезiнде жоғарыдағы айтқан үш бидiң және
басқа да билердiң кеңес-ақылдары Тәуке ханға толыққанды заңды дүниеге
әкелуге көп септiгiн тигiздi.
“Жетi жарғының” негiзiн Төле би мен Майқы бидiң үлгiлерi, “Қасым
ханның қасқа жолы”, “Есiм ханның ескi жолы” секiлдi ескi заңдар қалаған.
Бiрақ бұл заңның алдындағылардан ерекшелiгi-қатал кесiм, қанды ауыз өлiмге
тыйым салынғандығы. Әрiден берiге қанды өткел салған, қарғыс зауалын алған
суық сұсты ажалын сүйретiп жеткен “қанға-қан, жанға-жан” дейтiн тоқтатымды
жеткенше жеңiлдетiп, құн төлеу, айып атау сияқты жаңа кесiк түрлерiн
далалық құқыққа енгiзуiнде.
“Жетi жарғы”-көшпелi қазақ халқының Ата заңы. Ол “Қасым салған қасқа
жол”, “Есiм салған ескi жол” сияқты дала заңдарының заман талабына сай
өңделiп, дамытылып, толықтырылған билiк, үкiм нұсқауларының жинағы. Күнi
бүгiнге дейiн “Жетi жарғының” толық нұсқасы табылған жоқ. Солай болғанымен
15-20 баптан тұратын жұрнағын “Жетi жарғының” толық нұсқасы деп жариялап
жiбере салатын әдет пайда болды [4, 5 б.].
Қазақтарда ең ауыр қылмыстар қатарына:
✓ Кiсi өлтiру
✓ Жезөкшелiк
✓ Бiреудiң некелi әйелiн ұрлау немесе зорлау
✓ Бiрнеше дүркiн ұрлық жасау жатады.
Осы қылмыстардың iшiнен кiсi өлтiрудi бөлiп алып қарап көрелiк.
Қазақтардың әдет-ғұрып заңдарына сүйенсек, кiсi өлiмi тек жақын туыстары
үшiн ғана емес, бүкiл руластардың, тiптi қала бердi жүздiң кегiне айналып
отырған. Демек, мұндай iстерге жаза тағайындау, құн кесу билерден үлкен
тәжiрибенi, парасаттылықты, ақылдылықты, әдiлеттiлiктi талап еткен. Құн
мөлшерi әр қылмыс үшiн әр түрлi.
Билердің алдына немесе кеңес, жүгініс сияқты билердің басы қосылған
ортаға түсетін мәселелердің қатарына:
Адамның жеке басына қарсы;
Рулы елге қарсы;
Қалыптасқан қоғамдық тәртіпке қарсы;
Қабылданған дінге қарсы, құдайға қарсы жасалған қылмыстың түрлерін
енгізеді [5, 62-63 б б.].
Осы көрсетілген қылмыстардың ішінен ең ауыры – кісі өлімі қоғамдағы
қылмысты тоқтатудың, туыстықты сақтаудың негізгі жолы туысқандық деп
білетін Жарғы, сонымен қатар қандай да бір оқиғаны ушықтырмаудың жолы
кінәліні қатаң жазалау екенін ескереді. Жарғы адам өлімінің үш түрін
қарастырады:
жол тәртібін ұстап, кек қуып өлтіру;
әдейі қастандықпен өлтіру;
абайсызда кездейсоқ өлтіру;
Жол тәртібіне жататыны – қожайыны құлын өлтіру, мал иесінің ұрыны,
қарақшыны өлтіру, үстінен түсіп, күйеуі әйелі мен ойнасын өлтіру, т.б.
қылмыс үстіндегі өлімдер.
Әдейі қастандықпен өлтіру ұзыннан өші, қысқадан кегі жоқ адам төбелес
үстінде өлтіру, жолаушылап келе жатқан адамды өлтіру, ел тонап жүріп адам
өлтіру т.б. өлім түрлері.
Абайсызда қателікпен өлтіру – аңшылық кезінде жазым болып өліп кетсе,
ойын-той, бәйге кезінде өлсе немесе күресіп жүріп өліп кетсе, абайсызда ат
теуіп өлтіру т.б.
Осылардың ішінде қасақана кісі өлтіру ауыр жазаланады, егер өлген
адам денесі табылмаса, кісі өлтіруші жақ екі есе құн төлейді және елден
аласталады. Зәбір көрген жақ өлім жазасын талап етуге хақылы. Денесіне
зақым келген адам кінәлінің дәл сол мүшесін зақымдауға ерікті.
Абайсызда болған күннің өзінде, мысалы, атты адам аяғы ауыр әйелді
қағып кетсе, ол өлсе, оның ішіндегі баласына да құн төлеуге міндетті. 5
айға дейінгі шарананың әр айына бір жылқы, одан әр айына 1 түйе.
Адам өлген жағдайда оның туыстары құннан бөлек қанжуар деп қарсы
жақтан қылмыскерлердің өзінен, не оның руынан мал алуы айыпталмайды..
Егер қанжуар алынбай қалса, билер құнның үстіне қанжуар қосуға ерікті.
Жеті Жарғы қазақ қоғамының қалыптасқан саяси, этникалық, шаруашылық,
әлеуметтік дәстүрлерін сақтау мақсатында қылмыстың ұсақ-түйегі болмайды деп
есептеп бәріне жаза қолданады. Осы себептен қылмыс туралы даугердің өтініші
келіп түспей-ақ кез-келген елге абыройлы бидің өз бетімен істі бастауына
рұқсат беріледі.
Қазақ әдет-ғұрып заңдары бойынша өлім жазасына адам өлтірген, ұрлық
жасаған, ел тонаған, әйел зорлаған, ойнас қылғандар кесіледі. Сонымен бірге
өлім жазасына жеті ата дәстүрін бұзған, туыстың арасын ашып, қан
араластырған жақын туыстар арасындағы неке адамдар немесе некесіз туған
баласын жұрттың сөзінен арланып өлтірген әйелдер кесіледі. Зорлау кісі
өліміне тең, кінәлі кісі өлім жазасына кесіледі. Егер қыз атастырылмаған
болып зорлаушы қалың малын төлеп үйленсе, онда қыздың туыстарының шешімі,
келісімі арқылы құн төлеуден де, өлімнен де босатылады.
Әйелін ойнас үстінде ұстаған күйеу, осы сәтте өлтіруге және жазасыз
қалуға мүмкіндігі бар. Егер қылмыс дәлелденген 4 куә жағдайда көзіне шөп
салғаны үшін әйелі мен ойнасын билер кеңесінің өлім жазасына кесуге хақы
бар. Өзгенің әйелін келісімсіз алып қашқанда өлім жазасына, не құн төлеуге
кеседі. Егер әйел өз еркімен қашса, оны алып қашқан адам қалыңмалын
қайтарып, үстіне қыз қосып береді. Кей жағдайда ел арасындағы ұрлығы үшін
өлім жазасына кесілетін де жолы болады.
Құдайға тіл тигізген адамдар 7 куә таспен ұрып өлтірілуі керек.
Егер кімде-кім бөтен дініне көшсе, оның туыстары, не кез келген қазақ
мал-мүлкін талап алуға, қатын-баласын алып кетуге ерікті, құны сұраусыз.
Қазақтың дәстүрлі қоғамы әлеуметтік жағынан күрделі сатыланған қоғам,
оның өз билеушілері мен бағыныштылары бар. Бағыныштылардың ең сорлысы,
әрине күңдер мен құлдар.
Күңдер мен құлдардың тағдыры толықтай иелерінің қолында болады.
Олардың өз иесінің үстінен берген арызын ешкім қабылдамайды. Қазақтың не
иті, не бүркіті өлетін болса, иесі оның орнына құл мен күң кінәлі деп талап
етуге хақы бар.
Өзіне-өзі қол көтергендер ортақ қорымға қойылмай, жеке жерленеді және
жаназасын шығармайды.
Өлім жазасы 13 жастан асқандарға қолданылған, себебі он үште отау
иесі деп, балалар үлкен қатарына қосылады. Он үшке толмағандар сәби
саналып, жазаға тартылған жоқ. Немесе, кей жағдайда баланың ақыл-есі дұрыс
еместігі анықталса, ата-анасына салмақ түседі.
Мысалы, ертеде бір ханды өз інісі өлтіріп, хан болып сайланыпты, ал
ағасының баласын бала қылып асырап алыпты. Сонан бір ойны үстінде бала
пышақпен ағасын жаралап тастайды. Ағасы баланы өлім жазасына кесуді
өтінеді. Баланың шешесі, бұл шешімге келіспей, ол бала әдейі емес, байқамай
ойын үстінде тығып алды, - деп қарсы шығады. Сонан би жиналған жұрттың
алдында баланың істегені әдейі ме, әлде байқамай істеген іс пе тексеру үшін
пышақтың ұшын жоғары қаратып қойып, балаға кеудеңмен пышаққа құла дейді.
Бала пышаққа кеудесімен құлап, бірақ күшті бір жақ иығына сала жығылып
ешқай жерін жарақаттамай тұрады. Міне, осыны көріп тұрған билер алқасы,
көріп тұрған халық баланың әдейі істемегеніне көздері жетіп, оны өлім
жазасына кеспейді. Сол сияқты өлім жазасын жеңілдетуге жастығынан басқа,
ақыл-есі, психологиялық жағдайы, оқиғаның кездейсоқтығы т.б. жағдайлар әсер
етеді.
Билердің не хандардың ұйғарымы бойынша өлім жазасының бірнеше түрі
қолданылған. Мысалы, ат құйрығына байлау, таспен ұру, асу, буындыру.
Айталық шариғат заңын бұзғандарға көбіне таспен ұрып өлтіру қолданылған.
Бұл нағыз азапты өлім, себебі күн жұрттың бәрі бір-бір тас лақтырмайынша,
қылмыскер жер қойнына берілмейді.
Ертеде өлімге кесілген адамды ат құйрығына байламас бұрын, буындыратын
болған. Қылмыскерді ақсақалдар, ру басшылары мен басқа халық жиналған
алаңға алып келіп, мойнына тұзақ салып, екі ұшынан екі адам ұстап тұрады.
Осыдан кейін жиналыс басшысы қолымен белгі береді, сол белгі бойынша
орындаушылар тұзақты екі жаққа бар күшімен тартып буындырып тастайды. Ең
соңында оны асау жылқының құйрығына байлап жібереді, тұяқ тиіп, қараған
томар, тасқа соғылып, арқаннан басталған бұл шаруа аяқталады.
Ең ауыр өлім кісі өлтірушіге қолданылады, егер билер кеңесі
қылмыскерді өлген кісінің туысқандарының қолына берсе, сонда оны былай
өлтіретін болған: Ең әуелі қылмыстының негізгі тамырларын қиып жіберіп,
өлгеннен кейін бүкіл дене мүшелерін бөлектеп тастайды. Кей кезде қарнын
жарып, ішіне бөлек-бөлек шабылған қол-аяқты, басты салады. Осы қалпында
денені туыстарының қолына тапсырады, ал іздеушісі болмаса өздері көмеді [5,
64 б.].
Қазақтың әдет-ғұрып заңдары бойынша күйеуi бар әйелдi ойнас үстiнде
ұстаған ерiнiң сол сәтте екеуiнде өлтiруге және осы қылығы үшiн жазасыз
қалуға мүмкiндiгi болған. Егер әйелдiң ойнас жасағанына төрт адам куә
болса, оның қылмысы әшкере болды деп саналған. Ондай жағдайда күйеуiнiң
көзiне шөп салғаны үшiн әйелi мен ойнасын билер кеңесiнiң шешiмiмен өлiм
жазасына кесу құқығы берiлген. Өзгенiң әйелiн ықтиярсыз алып қашқаны үшiн
өлiм жазасына, не болмаса құн төлеуге кеседi. Егер әйел өз еркiмен қашса,
оны алып қашқан адам қалың малын қайтарып, үстiне қыз қосып бередi.
Қазақ заңы бойынша қызды зорлап, арын төгу кiсi өлiмiне тең, кiнәлi
кiсi өлiмi жазасына кесiледi. Егер қыз аттастырылмаған болып, зорлаушы
қалың мал төлеп үйленсе, онда қыздың туыстарының келiсiмi арқылы құн
төлеуден де,өлiм жазасынан да босатылады [5, 65 б.].
Айыптың ең жоғары сатысынан кейінгі салынатын төлем, яғни үш тоғыздан
асатын төлемді Құн деп атайды. Қылмыстың түріне қарай толық құн, яғни,
500 қойдан 2000 –ға дейін, 50 жылқыдан 2000-ға дейін, 25 түйеден 100-ге
дейін. Қазақ арасында ең жиі қолданылған құн кесімі 100 жылқы, алты
жақсы. Одан кейін жарты және ширек құнадр болған. Құн-қазақ әдет-ғұрып
заңдарының ертеден келе жатқан ежелгі тәртіптерінің бірі.
Қазақ рулары ертеде қанды кек пен құн заңдарын қатар қолданып келген,
бейбітшілік уақытта көбінесе құн төлеу іске асырып отырған. Себебі, өзара
кек қуысып қан төгу қазақтың руларын әлсіретті, қаңсыратып, мықты деген
батырларынан айрылып қалу оңай соқпаған. Оның үстіне әрдайым сыртқы
елдермен шабуылдасып, жауласып жүретінқазақ елі үшін ішкі бірлік, тыныштық
екінші кезектегі шаруа болмаса керек. Сондықтан кісі өлтірушіге, зорлаушыға
ру жауап беріп, қылмысына ортақ болады. Ұлт алдына не қылмыскер үшін құн
төлеуге, не қылмыскерді ел қолына беруге міндетті алады. Кісі өлімі үшін
құн төлеуге мойын ұсынған ру қарсы жақтың бірнеше сыйлы кісісін шақырып,
солардан өлген адамның туыстарына Сүйек құн алты жақсы береді.
а) кісі өлтірушінің астында болған, оны жай бермей, құйрығын кесіп
жіберетін – қанды қара шолақ ат.
ә) суық қару – не мылтық, не бір қадірлі қылыш, қанжар өлтірушіге
қаруы болды деп,мұны қанды қару дейді.
б) өлген адамның денесін салып жерлейтін жерге апаруға деп, мәйітті
орау үшін қара нар, қалы кілем береді.
в) өлген адамның ет-жақыны, яғни не әйелі, не шешесі, не қарындасы бір
жыл бойы жоқтауға киетін қайғы белгісі саналатын қара тон, сары жаулық.
Осы сүйек құн келісімімен даугер жақ қанды кектен бас тартып, қарулы
әскерді жинауды доғарып, негізгі құнды күтеді. Өлген адамға құн төлегенде
арнап үй тігіледі және союға қара қой дайындалады. Қылмыскердің туыстары
күтуші болады. Адамы өлген жақ келіскен күні айғай – сүрен салып немесе
қаруларын немесе қаруларын, туларын көтеріп, ой, бауырымдап тігілген үйге
қарай шабады, осы кезде қара қой сойылады. Шабуылдап келген бойда
қылмыскердің ауылын, оның өзінің үйін шабады. Қару-жарақтарымен бір-бір
салып өтеді, тіпті уықтарын сындырып тастайды. Осыдан кейін барып құн
төленеді. Қылмыскерді үйге тек қана екі жақ татуласқаннан кейін
кіргізеді, ол төмен отырып, өзінің кінәсі үшін кешірім сұрайды, содан кейін
ала арқан жіп кесу рәсімі жасалады, қылмыскер мен өлген кісінің ағасы
жаңағы ала жіптің екі жағынан ұстайды, көлденең елдің қадірлі азаматы,
көбінесе жасы үлкен әйелдердің бірі ала жіпті кеседі, осыдан кейін екі жақ
дау-жанжалды тоқтатып, өзара татуласады. Ал, жіп кескен адамға кінәлі жақ
шапан жабады.
Егер қылмыскердің өз туыстары бас тартып, керекті құнды төлемесе,
қылмыскер өлген адамның руластарының қолына беріледі, олар оны өлтіреміз
десе де, есікте ұстаймыз десе де ерікті [5, 66 б.].
Көбінесе руластары соңғы малын берсе де құн төлеуге тырысады, себебі
өз туысынан басын ала қашқан руды ел төмендетіп, мазаққа айналдырады,
әсіресе сол рудың байлары көз-түрткі болады. жарғы бойынша құн төлеудің
шарты және шығыны, негізінен құнға қылған кесімді үш түрге болады:
а қара құн 100 жылқы, он екі жақсы;
ә сүйек құны – 50 жылқы, алты жақсы;
б өнер құны – тоғыз жақсы тоқал құны
Егер өлген кісі ел ортасында танымал адам болса, билер кеңесі
қылмыскерлерден осы үш құнды толық талап етуге хақылы. Өнер құны деп тілді,
шешен адамға, ақын-жырауға қытысты айтады. Құнның кең тарағн түрі 100
жылқы, алты жақсы. Алты жақсының құрамы: 1 Жетім құл, не күң, 2 Қара
нар; 3 Ақ сауыт; 4Түзу мылтық; 5Қара шолақ ат; 6 Қалы кілем. Әйел құны
50 жылқы, үш жақсы: Қара нар,қара шолақ ат, қалы кілем; 50 жылқының ішінен
үшеуі – ілу деп қымбат затпен кездеме, аң терісі, киім беріледі, сонда
мал саны 47. қазақтар тақ сан дұрыс деп есептемейді. Сонымен қатар даугер
жақ өз туысқаны үшін қарсы жақтан құн төлеп ала алмаса, қолдан берген болып
есептеледі.
Өлім үшін құн төленбейтін жағдайлар кездеседі. Барымта үстінде қайтқан
адамдар үшін құн төленеді, өз малын қайтару үшін, барымтаға амалсыз барған
азаматтардың құнын билер даулауға құқылы, ол үшін 3 куә керек. Ал енді
ұрлық үстінде өлген баукеспе, тонаушы үшін құн ешқандай жағдайда
төленбейді.
Өлген адамның денесі табылмаған жағдайда 1,5 есе құн төлейді. Әйел
адамның құны – ер адамның құнының жартысына тең, яғни 500 қой немесе 50
жылқы, немесе 25 түйе, 40 байталдың да жартысы болуға тиіс.
Қазақ батырлары жауда өлсе, я тұтқынға түсіп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz