Кәсіпорындағы қысқа мерзімді активтердің аудиті
Қысқамерзімді активтердің есебі және аудиті
Мазмұны
1 Қысқа мерзімді активтер есебі және аудитінің теориялық аспектілері
1.1 Қысқа мерзімді активтердің жалпы сипаттамасы
1.2 Қысқа мерзімді активтер және олардың жіктемесі
1.3 Аудиторлық тексерісті ұйымдастыру
2 Байназар-Эк ЖШС-ндегі қысқа мерзімді активтердің есебі
2.1 Байназар-Эк ЖШС-ң сипаттамасы және қысқа мерзімді активтер
облысындағы есеп саясаты
2.2 Қысқа мерзімді активтердің қозғалысының құжаттық рәсімделуі
2.3 Қысқа мерзімді активтердің синтетикалық және аналитикалық есебі
3 Кәсіпорындағы қысқа мерзімді активтердің аудиті
3.1 Ішкі бақылау жүйесін бағалау және аудиторлық бағдарламаны әзірлеу
3.2 Аудиторлық процедуралар
3.3 Аудит нәтижесін рәсімдеу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша А Бухгалтерлік баланс
Қосымша Ә Анықтамалық материалдар
Қосымша Б Графикалық бөлім
Кіріспе
Диплoмдық жұмыстың тaқырыбы Қысқa мерзімді aктивтердің есебі мeн
aудиті.
Қысқa мерзімді активтер дeп бұл қoғамның қысқa мерзімді айналымғa тез
түсетін өтімді aктивтерді aйтaды. Oған: қoлдa бар ақшалай қаражаттары мен
дебиторлық берешектері, қаржылық инвестицияларын айтуға болады немесе
мобильдік қорлары қысқа мерзімді активтер болып табылады. Осымен қысқа
мерзімді активтерге серіктестік көп көңіл бөлуі қажет.
Қысқа мерзімді активтерге:
- ақша қаражаттары (кассадағы, банкте ашылған шоттардағы,
депозиттердегі). Пайдалануға шектеулері бар ақша қаражаттары
егер шектеу бір жыл мерзім ішінде жойылатын болса ғана есепке
алынады;
- қаржылық инвестициялар (құнды қағаздарға салымдар);
- жойылу мерзімі бір жылға дейінгі дебиторлық борыштар;
- тауарлы-материалдық босалқылар;
- бір жыл мерзім ішінде есептен шығарылатын болашақ мерзімдердің
шығындары;
- қысқа мерзімді активтерді сатып алуға жұмсалған аванстық
төлемдер;
- алынуға тиісті шоттар;
- алынуға тиісті вексельдер;
- басқа да дебиторлық қарыздар.
Қысқа мерзімді активтер баланста төлем қабілеттіктеріне сай орналасуы
мүмкін. Ағымдағы активтер құрамындағы негізгі бес элемент қаржылық
есептілікте әдетте төмендегідей өлшемдермен көрсетіледі:
- ақша қаражаттары – номиналды құны бойынша;
- қысқа мерзімді инвестициялар – әділ бағасы бойынша;
- алынуға тиісті шоттар – алынады деп күтілетін бағалау құнымен;
- қорлар – өзіндік құны немесе өзіндік құн мен сатып-өткізудің таза
құнының ең төменгісімен;
- алдын ала төленген шығындар – өзіндік құнымен.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды,
қаржылық есеп беру мен оның пайдаланылуын және есепке алудың негізгі
принциптері мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау және сыртқы аудит жөніндегі
талаптарды, сондай-ақ ұйымдардың құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық кәсіпорын
бухгалтерлік есептеу мен қаржылық есеп беруді осы заңға сәйкес жүргізуге
міндетті.
Дипломдық жұмыстың обьектісі Байназар-Эк ЖШС.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс
істейтін ЖШС Байназар-Эк кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен аудитінің
жүргізілу тәртібін талдау.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
кәсіпорында қысқа мерзімді активтер облысындағы бухгалтерлік есепті
ұйымдастыру;
бухгалтерлік құжаттарының түрлерінің ерекшеліктерін талдау;
бухгалтерлік есепті ұйымдастырылуының принциптерін анықтау;
ішкі бақылаудың ерекшеліктерін және жүргізілуін талдау.
Дипломдық жұмыстың мәні – бухгалтерлік есепті жүргізудің және
ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтау.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде Радостовецтің Кәсіпорындағы
бухгалтерлік есепті көптеген салаларда қолдану, Кәсіпорындағы
бухгалтерлік есеп өңделіп және толықтырылып 3-ші басылымы, Әбдіманаповтың
Бухгалтерлік есеп теориясы, Хендриксен мен Ван Бреданың Бухгалтерлік
есеп теориясы және тағы басқа көптеген әдебиеттер қолданылған.
Дипломдық жұмыс үш үлкен бөлімнен және тоғыз бөлімшеден тұрады.
Бірінші бөлімшеде қысқа мерзімді активтердің теоретикалық аспектілері
туралы жазылған, екінші бөлімінде Байназар-Эк ЖШС-і бойынша қысқа
мерзімді активтер облысындағы есеп саясаты, қысқа мерзімді активтер
қозғалысының құжаттық рәсімделуі, олардың синтетикалық және аналитикалық
есебі ашылып қарастырылған, ал үшінші бөлімінде
Байназар-Эк ЖШС-індегі қысқа мерзімді активтердің аудиті қалай
жүргізілетіндігі ашылып қарастырылған.
1 Қысқа мерзімді активтер есебі және аудитінің теориялық
аспектілері
1.1 Қысқа мерзімді активтердің жалпы сипаттамасы
Қысқа мерзімді активтер деп бұл қоғамның қысқа мерзімді айналымға тез
түсетін өтімді активтерді айтады. Оған: қолда бар ақшалай қаражаттары мен
дебиторлық берешектері, қаржылық инвестицияларын айтуға болады немесе
мобильдік қорлары қысқа мерзімді активтер болып табылады. Осымен қысқа
мерзімді активтерге серіктестік көп көңіл бөлуі қажет.
Қысқа мерзімді активтерге:
- ақша қаражаттары (кассадағы, банкте ашылған шоттардағы,
депозиттердегі). Пайдалануға шектеулері бар ақша қаражаттары
егер шектеу бір жыл мерзім ішінде жойылатын болса ғана есепке
алынады;
- қаржылық инвестициялар (құнды қағаздарға салымдар);
- жойылу мерзімі бір жылға дейінгі дебиторлық борыштар;
- тауарлы-материалдық босалқылар;
- бір жыл мерзім ішінде есептен шығарылатын болашақ
мерзімдердің шығындары;
- қысқа мерзімді активтерді сатып алуға жұмсалған аванстық
төлемдер;
- алынуға тиісті шоттар;
- алынуға тиісті вексельдер;
- басқа да дебиторлық қарыздар.
Қысқа мерзімді активтер баланста төлем қабілеттіктеріне сай орналасуы
мүмкін. Ағымдағы активтер құрамындағы негізгі бес элемент қаржылық
есептілікте әдетте төмендегідей өлшемдермен көрсетіледі:
- ақша қаражаттары – номиналды құны бойынша;
- қысқа мерзімді инвестициялар – әділ бағасы бойынша;
- алынуға тиісті шоттар – алынады деп күтілетін бағалау
құнымен;
- қорлар – өзіндік құны немесе өзіндік құн мен сатып-
өткізудің таза құнының ең төменгісімен;
- алдын ала төленген шығындар – өзіндік құнымен.
Активтер үш сатыдан: анықтау, тану және бағалаудан тұрады. Анықтау
сатысында шаруашылық фактілерінің негізіне қарай алынған және есеп
бақылауына түскен ұйымдар қызметінің қалыпты жағдайында қызмет атқаруына
және алдағы кезеңде экономикалық табыс келтіретін активтер жатады.
Активтерді тану деп активтерді бірегейлік өлшемге келтіріп, қаржылық
қорытынды есеп мәліметтерін пайдаланушыларды талабына қарай
қанағаттандыруды айтады.
Активтер дәстүрлі әдістермен, бастапқы құнымен бағаланады.
Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде активтер төрт түрлі құнымен яғни:
- бастапқы өзіндік құнымен;
- қалпына келтіру құнымен;
- жоюдағы құнымен;
- ағымдағы құнымен (немесе базарлы құнға келтіру
әдістерімен) бағаланады.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп – деп аталатын бухгалтерлік
есеп стандартының бірінші бабында: Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни
субъектілердің ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі
пайдаланушыларды түрлі операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша
есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі, кірістелуі ол қаржылардың
жұмсалуы туралы ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды
тұлғаның, яғни субъектінің қаржы жағдайындағы өзгерістерін бағалауына:
мүмкіндік береді делінген. Ал осы стандарттың екінші бабында: Заңды
тұлғалар, субъектілер ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепті осы
стандарттың талаптарына сай жүргізіледі және есепті кезеңдегі қаржы
нәтижелері есептемесінің құрамында тапсырады делінген.
Жалпы ақша қаражаттары Қысқа мерзімді активтер деген алғашқы
бөлімнің бірінші тобына кіреді. Бұл бөлімнің шоттары қысқа мерзімді ретінде
жіктелетін ұйымның активтерін есепке алуға арналған.
Актив егер:
- оны іске асыру болжамдалса, немесе ұйымның қалыпты
операциялық циклінің барысында ол сату немесе пайдалану
үшін ұсталынады;
- ол негізінен сауда мақсатында немесе қысқа мерзімге
және оны іске асыру баланстың күнінен кейін он екі
айдың ішінде күтілсе.
Ақша қозғалысы жөніндегі есепті дайындау кезінде пайданың көбею
кездерін және олардың пайдалану әдістерін бөліп көрсету қажет. Сондықтан
кәсіпорынның таза табысы – тапқан табысы – егер есепті кезеңде ақша
нысанында алынса ақша көзі болып табылады, ал шығындар, егер олар есепті
кезеңде ақша нысанында жүргізілсе, онда ақшаның азаюымен байланысты болады.
Ақша қозғалысымен байланыссыз, алынған таза табыстар мен шығыстарды
көлеміне келесі баптар бойынша түзету қажет:
- амортизациялық аударымдар;
- провизияны құруға кеткен нақты шығындар сомасы;
- есептелген, бірақ алынбаған табыс сомасы және сыйақы
түрінде жұмсалған шығындар;
- сыйақы төлеумен және алумен байланысты емес, алынбаған
табыс немесе кеткен шығындар сомасы.
Ақша қаражаттар қозғалысының есебі, олардың операциялық, инвестициялық
және қаржылық қызметі бойынша жіктей отырып кезеңдегі ағымын көрсету қажет.
Қаржы салымына (қаржылық инвестиция) кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа
заңды тұлғалардың бағалы қағаздарын (акцияларды, облигацияларды және басқа
да бағалы қағаздарды сатып алуға, депозитке салған тағы да басқа) сатып
алуға жұмсаған қаржылары жатқызылады.
Қаржы нарығының айрықша бөлігі, ол – бағалы қағаздар нарығы. Ал
қаржылық инвестициямен осы бағалы қағаздар нарығы тікелей байланысты.
Бүгінгі күні елімізде көптеген акционерлік қоғамдар, сақтандыру
компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес зейнетақы қорлары,
сонымен қатар басқа да кәсіпорындар мен ұйымдар тіркелген. Осы жоғарыда
аталған кәсіпорындар мен ұйымдардың барлығы да еліміздегі бағалы қағаздар
нарығының потенциалды қатысушылары қатарына жатқызылады. Олардың
кейбіреулері эмитент, яғни айналымға бағалы қағаздар шығарушылар болып
табылса, ал екіншілері инвестор ретінде қызмет атқарады. Кәсіпорындар мен
ұйымдарға жаңа технология енгізу, өндірісті жаңғырту (модернизациялау),
қайта құру (реконструкциялау) әрқашанда ірі капитал салымын керек етеді. Ал
мұндай жұмысты атқару үшін өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді.
Сондықтан да кәсіпорындар мен ұйымдар қарыз капиталы нарығына несиелер мен
заемдарының қаражаттарын, айналымға акциялары мен облигацияларын шығарса,
онда елімізде бағалы қағаздар нарығы пайда болады.
Іс жүзінде акция, облигация және басқа да бағалы қағаздарын шығару
арқылы капиталды тартуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент деп аталады және
сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің (сатып алушылардың)
алдында белгілі бір жағдайда борышты (міндетті) болып табылады.
Қысқа мерзімді қаржы салымдарын өзінің бухгалтерлік балансында сатып
алу және ағымдағы құнының ең төменгісі бойынша бағалаған жағдайда (уақытта)
кәсіпорындар мен ұйымдар мынадай үш тұжырымды басшылыққа алады:
- баланстық құнды тұтастай жиынтық портфель негізінде
анықтау;
- баланстық құнды жиынтық портфель негізінде инвестиция
түрлері бойынша, яғни сатып алу құны мен ағымдағы
құнының ең аз (төменгі) құнын анықтау;
- баланстық құнды жеке инвестициялар негізінде анықтау.
Инвестициялар деп өнеркәсіптің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының және
экономиканың басқа да салаларының кәсіпорындарына капитал түрінде салынып,
жұмсалатын шығындардың жиынтығын айтамыз. Инвестициялық кызметтің мақсаты –
түпкі нәтижесінде кәсіпкерліктен табыс немесе процент алу болып табылады.
Инвестицияның көзі болып жаңадан қалыптасқан (құрылған) құн немесе
таза табыстың жинақталған бөлігі саналады. Кәсіпкерлер (кәсіпорындар) оны
өзінің табысының (таратылған) қаражаттарының есебінен жұмылдырады. Негізгі
капиталды жаңартуға арналған инвестиция кезі болып кәсіпорынның меншігінде
қалған табысы саналады. Бағалы қағаздардың көп түрлілігі инвестицияны
жіктеудің көптеген критерийлерін алдын ала айқындайды.
Қаржылық инвестициялар – бұл субъектінің табыс алу мақсатында
пайдаланатын активі (мысалға, пайыздар, роялтилер, дивидендтер және жалға
ақысы), инвестицияланған капиталдың өсімі немесе алынатын басқа да олжалар
(мысалға, коммерциялық мәміленің нәтижесі). Сондай-ақ, қаржылық
инвестицияға пайдаланбай тұрған жылжымайтын мүліктер де жатады. Қаржылық
инвестицияның бір түрі болып бағалы (құнды) қағаздар да саналады. Барлық
бағалы (құнды) қағаздар екі топқа бөлінеді — ақшалай және күрделі
(капиталды) болып. Ақшалай бағалы қағаздарды алған кезде ақшалай қарыздарды
алғандағыдай етіп рәсімделеді. Бұл борыштық бағалы қағаздар. Оларға:
вексельдер, депозиттер және жинақ сертификаттар және тағы басқалар жатады.
Осы бағалы қағаздар бойынша табыс бір мәртелік сипатқа ие болады және олар
өзінің номиналдық (атаулы) құнынан төмен бағаға сатып алудың есебінен
қалыптасады. Ақшалай бағалы қағаздар, әдетте, кысқа мерзімге (бір жылдан
аспайтын уақытқа) беріледі.
Инвестицияларға жататындар:
- қаржы көздері, банктік салымдар, акциялар және басқа
да бағалы қағаздар;
- жылжыйтын және жылжымайтын мүлік (ғимараттар, құрал-
жабдықтар, және басқа да материалды игіліктер);
- авторлық құқықтар, жерді қолдану құқығы;
- меншіктік құқықтар, тәжірибе және басқа да
интеллектуалды игіліктер;
Инвестициялаудың негізгі объектілері:
- жаңа құрылып жатқан, реконструкторланып жатқан және
кеңейтіліп жатқан негізгі қорлар және де барлық
шаруашылықтағы айналым көздері;
- бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және тағы
басқалар);
- қаржылық салымдар;
- ғылыми-техникалық өнім және басқа да меншік
объектілері;
- меншік құқығы және интеллектуалды меншік құқығы;
Инвестициялық іс-әрекет заңды және жеке тұлғалардың, ал мемлекет
көлемінде инвестицяларды жүзеге асыру және инвестициялық процестің сәтті
орындалуына бағытталған іс-әрекеттердің жиынтығы.
Ресурстарды салу мен табыс немесе әлеуметтік эффект алу процестердің
неғұрлым тиімді үйлесуі инвестициялық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келуі
негізінде жүзеге асуы керек (бұл әсіресе нарықтық экономика жағдайында
актуальді).
Инвестициялық іс-әрекеттің объектілері нарықта капиталға деген
сұранысты бейнелесе, ал субъектілері инвестициялық сұраныс пен ұсынысты
бейнелейді.
Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілері мыналар:
- инвесторлар;
- атқарушылар;
- инвестициялық іс-әрекеттің объектілерін
пайдаланушылар;
- қаржыландырушы және несиелендіруші банктер;
- Қазақстанның және сонымен қатар, шетелдердің жеке және
заңды тұлғалары;
Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілері инвестициялардың практикалық
реализациясы жүретін инвестициялық сферада әлдеқайда айқын әрекет етеді.
Инвестициялық сфераның құрамына мыналар кіреді:
- капиталды құрылыс сферасы;
- ғылыми-техникалық өнім мен интеллектуалды потенциал жүзеге
асатын инвестициялық сфера;
- қаржы капитал айналымының сферасы;
- инвестициялық іс-әрекеттің субъектілерінің мүліктік құқығы
жүзеге асатын сфера.
Инвестициялық іс-әрекеттің барлық қатысушылары ішінен негізгі үшеуін
бөліп көрсетуге болады:
- инвесторлар;
- атқарушылар;
- қаржыландырушы және несиелендіруші банк;
Инвесторлар мен атқарушылар арасындағы қарым-қатынас екі жақ
арасындағы жасалған келісім-шарт негізінде жүреді. Осы келісім-шартта
жақтардың міндеттері айқындалады.
Келісім-шартта көрсетілген шарттарды орындамау мүліктік және басқа да
міндеткерліктерді туғызады.
Банктер мен инвестициялық іс-әрекетке қатысушылар арасындағы
қарым-қатынас екі жақты қалыптасады:
- егер банк кредитор болса, онда кредиттік келісім-шарт негізінде;
- егер банк кредитор болмай, қызмет көрсету бойынша агент болса,
Қазақстан Республикасының Банктер және банктік іс-әрекет Заңы
негізінде.
Мемлекеттік секторда инвестициялық іс-әрекеттің қатысушылары
арасындағы қарым-қатынас құрылысты қаржыландыру және несиелендіру ережелері
және келісім-шарт ережелері арқылы реттеледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлағалардан
оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде
алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – дебиторлық борыштар деп
аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке
тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай
алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және
ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды тұлғаларанының дебиторлық борышы;
- басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар
(дебиторлық борыштар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активке қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кірісті алынған жағдайда ғана анықталады.
Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға
жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық
сомасы бойынша есептелінеді. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған
дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі.
Дебиторлық борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу
уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп
жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде
сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардаң мұндай қадамға
баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын
тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға
жеңілдіктерін пайдалану ұйымының күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға
үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері (скидки)
терминімен (сөзімен) бірге сауда жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз
экономикасын нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда
жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен
бірдей деп айтуға болады.
Кейбір жағайларда сапаның төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу
себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Мұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын
сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш
сомаларының мөлшерін қысқарту туралы. Талабын қабылдауға келісуіне тура
келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге тиісі
табыстарының көлемін азайтатындағы сөзсіз.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады:
нөмірі 7 Журнал-ордер – Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы
деп аталатын шотының кредиті бойынша;
нөмірі 9 Журнал-ордерге қосымша тізімдеме – Берілген аванстар
шотының дебиті бойынша;
нөмірі 10 Журнал-ордер – Күдікті қарыздар бойынша резерв, Алдағы
кезең шығындлары шоттарының несие бойынша;
Нөмірі 11 Журнал-ордер – 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борышы шотының және 1220 Еншілес (тәуелді)
серіктестіктердің дебиторлық борышы шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары, бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа тіркелімдер
(құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық
операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын
анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында (соның
ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп стандарттарында)
ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барсында қолданылатын барлық
бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп
нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы
құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар
корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, оларға
негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және
олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық борыштар шоттарында
есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін
түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын
щоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат – әрбір
шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып
табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау
болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген
тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік
есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен мен сатып алушыға
қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы
деп танылады.
Дебиторлық берешектің түрлері:
Қысқа мерзімді дебиторлық берешек кіші бөлімі қысқа мерзімді
дебиторлық берешекті есепке алуға арналған.
Осы кіші бөлім мынадай шоттардың топтарын қамтиды:
- 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі онда бір жылға дейін мерзімі бар активтер
және көрсетілген қызметтер үшін сатып алушылармен және тапсырыс
берушілермен есеп айырысу бойынша операциялар және сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі көрсетіледі;
- 1220 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі,
онда бір жылға дейін мерзімі бар іске асырылған активтер және
көрсетілген қызметтер үшін еншілес ұйымдарға ұсынылған құжаттар
бойынша есептеулердің бар-жоғы мен қозғалысына байланысты
операциялар және еншілес ұйымдардың өзге қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі көрсетіледі;
- 1230 Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі, онда бір жылға дейін мерзімі бар іске
асырылған активтер және көрсетілген қызметтер үшін
қауымдастырылған және бірлескен ұйымдармен есеп айырысу бойынша
операциялар, қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың өзге
қысқа мерзімді дебиторлық берешегі көрсетіледі;
- 1240 Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі, онда филиалдардың шоттарына ақша
қаражатының түсуі және есептен шығуы жөніндегі операциялар және
филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің өзге қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі көрсетіледі;
- 1250 Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі, онда
қызметкерлердің активтерді сатып алуға есеппен берілген ақша
қаражаты, қызметтерге ақы төлеу, қызметтік іс сапарлар мен
басқалар; қызметкерлерге берілген қарыздар бойынша
қызметкерлердің дебиторлық берешегінің қозғалысына байланысты
операциялар, сондай-ақ ұйымға қызметкер келтірген материалдық
шығынды өтеу жөніндегі есеп айырысу және қызметкерлердің өзге
қысқа мерзімді дебиторлық берешегі көрсетіледі;
- 1260 Жалдау бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек, онда
ағымдағы кезеңде операциялық және қаржылық жалдау бойынша
ағымдағы жалдау төлемдерін жүзеге асыру жөніндегі шығыстар
есепке алынады;
- 1270 Алынуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар, онда акциялар
(қатысу үлестері) бойынша есептелген дивидендтер; қаржылық
жалдау бойынша есептелген сыйақылар, берілген қарыздар, сатып
алынған қаржы инвестициялары, сенімді басқару және өзге
есептелген сыйақылар жөніндегі дебиторлық берешектің қозғалысына
байланысты операциялар көрсетіледі;
- 1280 Өзге де қысқа мерзімді дебиторлық берешек, онда алдыңғы
топтарда көрсетілмеген, бір жылға дейін мерзімі бар өзге
дебиторлық берешек бойынша операциялар көрсетіледі, мысалы,
алынған вексельдер бойынша, сақтандыру ұйымдарына сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыру бойынша берешек;
- 1290 Күмәнді талаптар бойынша резерв, онда күмәнді талаптар
бойынша резервтерді құруға және оның қозғалысына байланысты
операциялар көрсетіледі.
Күмәнді дебиторлық борыштар. Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды
және жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты
арттырғанмен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет
үшін уақтылы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі
ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп
отырады. Мұндай жағдайлардың алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар
мен ұйымдардың банкрот болып қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың
таратылуы, сондай-ақ борышты талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады.
Сатып алушылардың келісімшартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген
шоттары күмәнді қарыздары деп аталады. Күмәнді қарыздарға – уақытында
төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген
дебиторлық борыштар жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап
ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналынады.
Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі
тәсілі бар. Біріншісі – тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты
шоттарды үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады.
Екіншісі – резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған
тәсілмен есептеледі.
Тікелей еспетен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы
болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетліген сәтінде (кезде) емес, оның күдікті деп танылған
есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар
күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады.
Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі 1290 Күмәнді талаптар
бойынша резервтер шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер
есеп беретін жылдың соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы
дебиторлық борышқа түгендеу жүргізу нәтижесіне жасалынады. Азаматтық
кодекстің бірінші бөліміндегі 178-бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің
жалпы уақыты үш жыл болып белгіленеді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген
борыш күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының есебінен есептен
шығарылады.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борыштар үмітсіз қарыз деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса
және үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.
Қорлар кәсіпорынның ең маңызды активтерінің бірі және түсімдерінің
негізгі көздерінің бірі болып табылады. Қорларды есепке алудағы басты
мәселелердің бірі актив ретінде тануға және келесі кезеңдерде тиісті түсім
таңылғанға дейін ауыстыруға жататын шығындардың көлемін айқындау болып
табылады. Есепке алу жүйесі қорларды сатып алуға жұмсалған шығындар мен
өнім өндіруге жұмсалған шығындарды бөліп көрсету.
№ 2 ХҚЕС-тың 12 бөлімі (213 баб) бойынша қорлар – бұл:
- қарапайым қызмет барысында сатуға арналған;
- осындай сату үшін өндіру процесі;
- өндірістік процесте немесе қызметтер көрсету кезінде
пайдалануға арналған шикізат немесе материалдар
нысанындағы активтер.
Осы бөлім мыналарда бар қорларды өлшеуге қолданылмайды:
- ауыл және орман шаруашылығы өнімін өндірушілерде оны
жинағаннан кейін ауыл шаруашылығы өнімі, пайда немесе
залал арқылы өткізуге жұмсалатын шығындарды
шегергендегі әділ құнмен өлшенетін шамада пайдалы
қазбалар мен пайдалы қазбаларды қайта өңдеу өнімі;
- пайда немесе залал арқылы өткізуге жұмсалатын
шығындарды шегергендегі әділ құнмен өзінің қорларын
өлшейтін тауар нарықтарындағы диллер мен делдалдарда.
2. Қысқа мерзімді активтер және олардың жіктемесі
Пайдалануда шек қойылмайтын ақша немесе оның баламасында болса, қысқа
мерзімді актив ретінде жіктеледі. Қысқа мерзімді активтердің ішінен ақшалай
қаражаттары мен эквиваленттер есебіне төменгідей шоттар бөлімшесі арналады:
- 1000 Ақша қаражаты кіші бөлімі – ақша қаражаттарын
есептеу үшін қолданылады және өзіне мына шоттарды
кіргізеді;
- 1010 Кассадағы теңгемен ақша қаражаты, онда
кассадағы ұлттық валютамен ақша қаражатының қозғалысы
есепке алынады. Жалпы касса операцияларының есебі 1010
Кассадағы теңгемен ақша қаражаты және 1020 Жолдағы
ақша қаражаты – деп аталатын шоттарда жүргізіледі.
Кәсіпорындардын қаражаты, яғни шаруашылық
субъектілердің кассадағы ұлттық валюта түріндегі
(теңге түріндегі) нақты ақша қаражаттарының кірісі мен
шығысының (қозғалысының) есебі Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкі мекемесі бекіткен кассалық операциялар
есебін жүргізудің тәртібіне сәйкес жүргізілуі тиіс;
- 1020 Жолдағы ақша қаражаты, бұл жерде жолдағы ақша
қаражаттар қозғалысы көрсетіледі. Бұл шот аударылған,
бірақ әлі кәсіпорынның шотына келіп түспеген, яғни
кіріске алынбаған ақша қаражаттары жолдағы ақшалай
қаржылар болып саналады;
- 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты – бұл
шот активті шот болып саналады және дебет бойынша
сальдо немесе қалдық белгілі бір кезеңдегі
кәсіпорынның қалған бос ақша құралдарын білдіреді;
- 1040 Карт шоттардағы ақша қаражаты, онда банктік
шоттардағы ұлттық валюта түріндегі ақша қаражаттар
қозғалысының есебі көрсетіледі;
- 1050 Жинақтайтын шоттардағы ақша қаражаттары, мұнда
ағымдағы банктік шоттардағы шетелдік валюта түріндегі
ақша қаражаттар қозғалысының есебі көрсетіледі.
Инвестициялар кәсіпорындардың тұрақты дамуын қамтамасыз етеді және
келесідей мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
- қаржылық және материалдық ресурстарды жинақтау арқылы
өздерінің кәсіпкерлік қызметін кеңейту;
- жаңа кәсіпорындарды сатып алу;
- бизнестің жаңа түрлерін меңгеру нәтижесінде өз
қызметін әртараптандыру.
Кәсіпорындар инвестициялар салымдарды әр түрлі нысандарды жүзеге асыра
алады, өйткені инвестициялау объектілері де алуан түрлі болып келеді.
Негізгі жіктеу белгісі ретінде инвестициялау объектілері
қарастырылады. Бұл белгісі бойынша инвестициялар нақты (тікелей) және
қаржылық (қоржындық) болып бөлінеді.
Нақты (тікелей) инвестициялар дегеніміз – бұл табыс алу мақсатында
тауарлар өндірумен және қызметтер көрсетумен тікелей байланысты нақты
активтерге салынған ақша қаражаттары. Бұл кәсіпорындардың негізгі қорларын
ұлғайтуға бағытталған капитал салымдары болып табылады. Нақты инвестициялар
негізгі құралдарды қайта құру, кәсіпорындағы өндірісті кеңейту, техникалық
қайта жарақтандыру немесе жаңаландыру арқылы жүзеге асады.
Қаржылық инвестициялар – бұл табыс алу мақсатында құнды қағаздар
нысанындағы қаржылық активтерді сатып алу. Бұл құнды қағаздар қоржынын
қалыптастыруға бағытталған ақша салымдары болып табылады.
Инвестицияларды жіктеудің келесі белгісі – инвестициялау мерзімі.
Аталған белгі бойынша инвестициялар қысқы мерзімді және ұзақ мерзімді болып
жіктеледі.
Қысқа мерзімді инвестициялар – бұл бір жылға дейінгі мерзімге салынған
ақша салымдары. Әдетте қаржылық инвестициялар қысқа мерзімді болып келеді.
Кәсіпорынның инвестиция барысында қатысу сипатына қарай тікелей және
тікелей емес инвестициялар болады. Тікелей инвестициялар жағдайында
инвестор-кәсіпорынның капитал салу объектілерін таңдауда тікелей қатысуын
түсінуге болады (өзге кәсіпорындардың жарғылық қорына, құнды қағаздардың
кейбір түрлеріне капитал салу). Тікелей емес инвестициялар барысында
инвестициялау объектілерін таңдау кезінде қаржылық дәнекершілер (брокерлік-
диллерлік кәсіпорындар) немесе инвестициялық қорлар қатыса алады.
Инвестицияланатын қаражаттардың меншік белгісіне қарай жеке және
мемлекеттік инвестицияларды бөліп көрсетуге болады. Жеке инвестициялар жеке
тұлғалар мен мемлекеттік меншік нысандағы емес кәсіпорындардың капитал
салымдарын сипаттайды. Мемлекеттік инвестициялар – бұл мемлекеттік
кәсіпорындардың, сондай-ақ мемлекеттік бюджеттің және мемлекеттік бюджеттен
тыс қорлардың капитал салымдары болып табылады.
Инвестицияларды дұрыс басқара білу кәсіпорынның экономикалық
тиімділігіне, қаржылық тұрақтылығына, оның өз бизнес саласындағы
өміршендігіне айтарлықтай әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан да, инвестициялық
қызметті басқару кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызды да жауапты
міндеттерінің бірі болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың құрамына келесілер кіреді:
- инвестицияларды мемлекеттік деңгейде басқару – бұл
инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуде,
бақылауды және ынталандыруды қажет етеді;
- жеке инвестициялық жобаларды басқару – бұл қазіргі
заман талаптарына сай әдістер мен басқару техникасын
қолдану арқылы инвестициялық жобаны жүзеге асыру
барысын жоспарлауды, ұйымдастыруды және бақылауды
қамтиды;
- жеке кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару – бұл
кәсіпорын тарапынан инвестициялау объектілерін
таңдаумен және инвестиция барысын бақылаумен
сипатталады.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқарудың бірінші
кезеңі – бұл елдегі инвестициялық жағдайды (климатты) талдау. Ол келесідей
көрсеткіштерді ескереді:
- жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ), ұлттық табыстың және
өнеркәсіптік тауарлардың өндіріс көлемінің динамикасы;
- ұлттық табысты бөлудің динамикасы;
- мемлекеттік инвестициялық қызметті заңды түрде
реттеуі, бақылауы және ынталандыруы;
- инвестициялық нарықтардың, бірінші кезекте несие
нарығы мен құнды қағаздар нарығының даму деңгейі.
Келесі кезең кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын ескере
отырып, оның инвестициялық қызметінің нақты бағыттарын анықтау. Бұл кезеңде
кәсіпорын инвестициялық қызметінің салалық бағытын, сонымен қатар өз
қызметінің жекелеген кезеңдеріндегі инвестициялаудың негізгі нысандарын
анықтайды.
Бұл үшін экономиканың жекелеген салаларының инвестициялық
тартымдылығы, яғни олардың конъюнктурасы, осы салалардың өнімдеріне деген
сұраныстың динамикасы мен болашағы зерттеледі.
Дебиторлық борыштардың есебі өз алдына бөлек шоттармен, әр қайсысының
түрімен және борышкермен жүргізіледі. Кәсіпорында жұмысшылардың борышы мына
келесі операциялардан пайда болады.
Бухгалтерия жұмысшыға қызметтік командировкаға ақша береді.
Командировка уақытында тәуліктік төленеді, командировкалық куәлік жазылады.
Жұмысшы командировкадан қайтқаннан кейін бес күн ішінде кәсіпорын
бухгалтериясына аванстық есепті көрсетеді.
Қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес қорлар жіктеледі:
- 1310 Шикізат және материалдар;
- 1320 Дайын өнім кәсіпорын шығарған және сатуға
арналған дайын өнім мен тауарлар аяқталған, бірақ
сатылмаған тауар бірліктеріне жататын шығындар есептік
кезеңнің аяғында қорлар бабындағы;
- 1330 Тауарлар қайта сату үшін сатып алынған және
сақталған тауарлар;
- 1340 Аяқталмаған өндіріс - дайын болу дәрежесіне
жетпеген өнім, кейіннен соңына дейін дайындалатын
жартылай фабрикаттар.
Қорлар есебіне бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарында 1300 ден
1400 дейінге шоттар қарастырылған.
Қорлар компания балансында актив ретінде танылады. Кәсіпорынға
болашақта экономикалық пайда түсіруін көздейді. Кәсіпорын айналымында болуы
үш сатыдан өтеді:
- кіріске алынуы;
- өңдеуден өтуі және өткізуге дайындалуы;
- өткізілуге дайын өнім қалыптасуы және сатылуы.
Қорлардың өзіндік құны түснігі, бағалануы. Бухгалтерлік есепте қорлар
өзіндік құнмен есептеледі. №2 ҰҚЕС 215 бабына сәйкес қорларды кемінде екі
шамадан өлшеуге тиіс: өзіндік құн мен аяқтауға және өткізуге жұмсалатын
шығындарды шегергендегі сату құны.
Қорлардың өзіндік құнына қорларды сатып алуға, қайта өңдеуге жұмсалған
барлық шығындар және олардың ағымдағы жай-күйіне және ағымдағы орналасқан
жеріне жеткізу мақсатында шыққан басқа да шығындар кіреді.
Қорлар №2-ХҚЕС-тың 217 баб. 226 бабтарына сәйкес бағаланады.
№ 2-ХҚЕС бойынша сатып алуға жұмсалған шығындар:
сатып алу бағасы – сатып алушылық бағасы;
сырт жерден әкелуге баж – импорт бажы және басқа өтелмейтін салықтар;
делдалдық ұйымдарға төлеген комиссиялық сыйақы;
көліктік дайындау шығыстары тасымалдауға, өңдеуге жұмсалған шығыстар;
Қайта өңдеуге жүмсалатын шығындар – шығарылатын өнімдердің нақты
түрлеріне тікелей байланысты тік шығындар:
шикізат шығындары;
еңбек шығындары және тағы басқа шығындары.
Өзге де шығындар – қорларды белгіленген жерге дейін және тиісті
жағдайға жеткізуге тікелей байланысты шығындар.
Кәсіпорын 1300 шоттар бөліміне кіріске алынған құндылықтар актив
ретінде танылады, консигнацияға алынған қорлар сатылғанға дейін баланстан
тыс шоттарға есепке алынады, бұлар кәсіпорынның меншігінде есептелмейді.
Қорларды есепке алудың аса маңызды мәселелерінің бірі оларды бағалау
болып табылады. №2-ХҚЕС-ына сәйкес қорлар өткізу мүмкіндігінің өзіндік құны
мен таза құны сияқты екі ең аз шама бойынша бағалануы тиіс. Яғни
кәсіпорындар қорларды қаржы есептілігінде төменгі баға ережесі бойынша
көрсетуге тиіс. Оның мәнісі – қорлар мүмкін болатын құндарының ең кемі
бойынша бағаланады.
Сатудың ықтимал таза бағасы.
Жылдық қаржылық есептілікті жасаудың алдында материалдық қорлардың
нақты өзіндік құны олардың нарықтық құнымен салыстырылады.
Ықтимал таза өткізу құны – бұл жұмысты орындауға жүмсалған ықтимал
шығындарды және өткізуге жұмсалған ықтимал шығындарды шегергенде, іс барысы
қалыпты жүргенде, болжамды сату бағасы. Ықтимал таза өткізу құнына қатысты
2-ХҚЕС талаптарын қалай түсінуге болады?
Жыл ішінде сату бағасы төмендеген не моральдық жағынан ескірген,
немесе өзінің бастапқы сапасын ішінара жоғалтқан қорлар (қондырылатын
жабдықтан басқасы), егер ықтимал өткізу бағасы бастапқы сатып алу
(дайындау) құнынан төмен болмаса, есептік кезеңнің аяғында бухгалтерлік
баланста ықтимал өткізу бағасы бойынша көрсетіледі. Ықтимал таза өткізу
құнын есептеген кезде есептік күннен кейінгі оқиғаларға байланысты
бағалардың ауытқулары ескеріледі.
Баланстық құн мен ықтимал таза өткізу құны арасындағы айырмашылық
шығыс ретінде қарастырылады және кірістер мен шығыстар туралы есепте
көрсетіледі, яғни есептік жылдың пайдасы кемиді. Соған қарай байқампаздық
талаптарына сәйкес есептік кезеңде кәсіпорын, бір жағынан, материалдар
құнының жоғарылауына жол бермейді, ал екінші жағынаң осы кезеңге өзін
сақтандырады. Сонымен бірге, материалдардың қорлары, дайын өнім немесе
тауарлар сақтау, кептіру, ағып кету салдарынан бүлінуі мүмкін, ұсақ-түйек
ұрлық салдарынан шығын болуы ықтимал. Мұндай айырмашылықтар кезеңдік
түгендеу жүргізген кезде де туындауы мүмкін. Осындай жағдайларда ХҚЕС
ысыраптарды олардың пайда болуы кезеңінде танылуын талап етеді. Қорларды
бағалау есептілікті жасаған кезде жүргізіледі.
Ықтимал таза өткізу құны есептеу кезінде неғұрлым сенімді куәліктерге
негізделуі тиіс. Есептеу кезінде бар қорлардың қандай мақсатқа арналғанын
есепке алу қажет. Тұжырымдамалы негізге сәйкес активтер кіріс әкеледі.
Өз кәсіпорнымыздың балансын тексеріп көрейік, қалдықта қанша және
қандай қорлар бар екен. Кейінгі уақытқа дейін кәсіпорында қорлар қаншалықты
көп болса, соншалықты жақсы деп есептеліп келді. Кәсіпорында материалдық-
техникалық жарақтандыру проблемалары болғанда, мұндай жағдайда едәуір
сақтандыру қорларын құру қажет. Қазіргі жағдайларда тапшылық проблемасы
едәуір азайған, кәсіпорын материалдардың мол қорын жасамаса да болады.
Қорлар – жатып қалған қаражат, бұл – пайдалануға болмайтын ақша.
Материалдық қорларды талдаған кезде төрт жіктеу белгілерін пайдалану
ұсынылады: құрылу мақсаты, тұрған жері, уақыты және атқаратын функциялары.
Қорларды қоймада сақтаудың оңтайлы мерзімдерін қалай айқындау керек?
Қорларды сақтаудың бірыңғай мерзімі жоқ, әр кәсіпорында өз өндірісінің
ерекшеліктері болады. Сондықтан әрбір кәсіпорын қорлар үшін өз нормаларын
белгілеп, бекітуге тиіс.
Мысалы, операциялық қорлар үшін: шикізат пен қосымша материалдар – ең
көп дегенде 45 күнге дейін. Көптеген кәсіпорындар өз өндірісінің
ерекшеліктеріне қарай ақшаға қатысты аз жұмсалатын, бірақ әр уақытта қолда
болуға тиіс қорлардың көп номенклатурасын қоймада сақтауға мәжбүр болады.
Осындай қорларға неғұрлым тән мысалдар қосалқы бөлшектер болып табылады.
Қандай да бір тиын тұратын қосалқы бөлшектің болмауынан жабдық жөнделмей
қалуы мүмкін.
Қосалқы белшектер үшін сақтау мерзімінен көп дегенде 60 күнге дейін
белгілеуге болады.
Егер кәсіпорын қоймаларда қорларды сақтаудың нормативтік оңтайлы
мерзімін белгілесе, онда олардың әрбір түрі бойынша қорлардың нақты
айналымдылығын есептеген жөн және жіктеу белгілері бойынша талдау жасау
керек.
Өткізудің таза құны бойынша құнсызданудың тәсілдері.
Ең аз бағалауды айқындаудың әдісі де немесе тәсілі де есеп саясатымен
белгіленеді. Қорлардың өзіндік құнының өткізу таза құнын айқындау үшін
мына тәсілдер қолданылады:
тауарлық топтар бойынша;
тауарлық топтар түрлері бойынша;
жалпы қорлар бойынша (тікелей).
3. Аудиторлық тексерісті ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының заңы бойынша 20 қарашада 1998 жылы №304-I
Аудиторлық қызмет туралы (05 шілде 2011 жылғы №483-II өзгертулерімен)
заңы бойынша аудит – бұл қаржылық есептіліктің объективті құрастырылуының
және тәуелсіз пікірді жеткізу мақсатында заңды тұлғалардың қаржылық
есептіліктерін тексеру болып табылады.
Аудит және оның рәсімі (процедурасы) эволюцияның үш сатысынан
(стадиясынан) өтті: растаушы аудит, жүйелі-бағдарламалы аудит, тәуекелге
негізделген аудит. Бастапқы аудит бухгалтерлік құжаттар мен есеп берулерде
көрініс тапқан операциялардың шындыққа жанасымдылығын тексеру және растаушы
түрінде болды.
Растаушы аудитте негізінен бухгалтерлік тіркелімдер мен есеп берудің
формаларын дұрыс жасау мәселелері қарастырылады, сол себепті де бұл кезең
кітапты аудиттеу аталады.
Аудитке жүйелі-бағдарламалы тәсілдеме батыс елдерінде
1960 жылдардың соңында пайдаланыла бастады әрі аудиторлар сараптаманың
іштей бақылаудың негізінде жүргізді. Бұл операцияны бақылайтын жүйені
қадағалауға мүмкіндік береді. Егер іштей бақылау жүйесі тиімді жұмыс
істейтін болса, онда егжей-тегжейлі тексерудің қажеті болмайды, өйткені
нормалардың бұзылуы мен қателерді анықтау ісінде іштей бақылау жүйесіне
белгілі бір деңгейде сенім білдіруге болады. Аудиторлық фирмалар кеңес беру
қызметіне, аудиторлық рәсімді нысандауды жүзеге асыруға және болатын
тексерулердің сапасын арттыра түсуге көп көңіл бөлетін болды.
Аудиттің жүйелі бағдарламалы аудит әкімшілікті ешкім бақыламайтын
жағдайда қызметкерлердің үстінен бақылау жүргізуді жүзеге асырады. Бұл
арада аудиттің рәсімі (процедурасы) басқарушы инвесторларды емес, керісінше
персонал менеджерді алдап тұр ма, жоқ па, соны анықтауға бағдарланған.
Тәуекелге негізделген аудит – бұл кәсіпорынның жұмыс жағдайына,
негізінен оның қызметіндегі тар әрі қиын межелеріне қарай тексеруді іріктеп
жүргізетін аудит. Ол тексеру немесе кеңес беру барысында болуы мүмкін
тәуекелділікті ескерту және оның алдын алуға бағдарланған. Тәуекелділік
аудиттің айрықша маңызы – аудиторлың немес аудиторлық фирмалар өз беделін
жоғалту және клиенттен айырылып қалудың ықтималдылығында ғана емес, сонымен
бірге, аудиторлық кәсіпорындардың арасындағы қатаң бәсекелестікте, ірі
айыппұл мен моральдық зиянда, осы аталған қателерге ұрынып қалудың
ықтималдылығында болып тұр. Мәселен, мұндай жағдай үшінші бір тұлғаға
немесе клиентке елеулі материалдық зиян шектіруге себеп болатын аудитордың
ықылассыз және бұрыс қорытынды шығаруынан болады. Сондықтан да шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызметін
жан-жақты кешенді тексеруді жүргізуге мұқият дайындалып, басты назарды
кадрларды іріктеуге, бағдарламаларды жасауға, алдағы жұмысты жоспарлауға
және тағы басқаларға аудару қажет.
Аудит түрлері:
міндетті – ол заңмен бекітілген, әр жыл сайын кәсіпорынның қаржылық
жағдайын тексеру аудиті болып табылады;
инициативтік – кәсіпорынның басшысының шешімі бойынша, белгілі бір шарттар
негізінде жасалатын аудит түрі.
Аудитордың жұмысы – бұл қаржылық есептіліктің ұқыптылығын және есептің
орнатылған дәрежеге сай келуі мақсатында профессионалды аудиторлық
қорытынды жасау.
Аудит қызметінің негізгі принциптері мыналар болып табылады:
- тәуелсіздік;
- объективтілік;
- ұқыптылық;
- құпиялылық.
Аудиторлық тексерудің нәтижелеріне байланысты аудит стандартына сәйкес
келетін аудиторлық есеп құрылады.
Аудитті жүргізудің жалпы қабылданған әдістері, пайдаланушының күтуі
және бизнесті жүргізу практикасы аудитордың процедураны Қаржылық есеп беру
бойынша пікірі шындыққа сәйкес келмейді деген минималды тәуекелмен
білдіретіндей жоспарлауы мен орындауын талап етеді.
Аудиторлық тексеру кезінде айтылған пікір пайдаланушы үшін кәсіби
стандарт сақталды, елеулі мәліметтер жинақталды және осы пікірді дәлелдеу
үшін бағаланды дегенді білдіреді.
Аудиторлық тексерістер тек олар қоғамдық мүддені білдіретін жəне ол
үшін мүмкіндіктер болған (қысқа мерзімді перспективада) жағдайда міндетті
болуға тиіс. Аудиторлық тексерістер заңнаманың негізінде міндетті тəртіпте
жүргізілетін ұйымдардың саны қолда бар білікті аудиторлардың санымен
шамалас болуға тиіс. Экономикалық саясатты əзірлеушілер аудиттың заңнамалық
белгіленген талаптарын, олар Қазақстандық аудиторлардың мүмкіншіліктерінен
асып кетпейтіндей, біртіндеп енгізуге тиіс.
Кез келген кәсіпорынның нарықтық жағдайдағы ең маңызды
мақсаты – өз жұмысындағы қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа
жетудің күрделі жолы, бұған қосылатын, тек пайда тауып қана қоймай, сонымен
қатар, пайда табуды тұрақтандыру, ал бұған жету оңай мәселе емес.
Кәсіпорын егер де өзінің жұмысында белгілі бір принциптерге сүйенсе
алдына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
1 Қысқа мерзімді активтер есебі және аудитінің теориялық аспектілері
1.1 Қысқа мерзімді активтердің жалпы сипаттамасы
1.2 Қысқа мерзімді активтер және олардың жіктемесі
1.3 Аудиторлық тексерісті ұйымдастыру
2 Байназар-Эк ЖШС-ндегі қысқа мерзімді активтердің есебі
2.1 Байназар-Эк ЖШС-ң сипаттамасы және қысқа мерзімді активтер
облысындағы есеп саясаты
2.2 Қысқа мерзімді активтердің қозғалысының құжаттық рәсімделуі
2.3 Қысқа мерзімді активтердің синтетикалық және аналитикалық есебі
3 Кәсіпорындағы қысқа мерзімді активтердің аудиті
3.1 Ішкі бақылау жүйесін бағалау және аудиторлық бағдарламаны әзірлеу
3.2 Аудиторлық процедуралар
3.3 Аудит нәтижесін рәсімдеу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша А Бухгалтерлік баланс
Қосымша Ә Анықтамалық материалдар
Қосымша Б Графикалық бөлім
Кіріспе
Диплoмдық жұмыстың тaқырыбы Қысқa мерзімді aктивтердің есебі мeн
aудиті.
Қысқa мерзімді активтер дeп бұл қoғамның қысқa мерзімді айналымғa тез
түсетін өтімді aктивтерді aйтaды. Oған: қoлдa бар ақшалай қаражаттары мен
дебиторлық берешектері, қаржылық инвестицияларын айтуға болады немесе
мобильдік қорлары қысқа мерзімді активтер болып табылады. Осымен қысқа
мерзімді активтерге серіктестік көп көңіл бөлуі қажет.
Қысқа мерзімді активтерге:
- ақша қаражаттары (кассадағы, банкте ашылған шоттардағы,
депозиттердегі). Пайдалануға шектеулері бар ақша қаражаттары
егер шектеу бір жыл мерзім ішінде жойылатын болса ғана есепке
алынады;
- қаржылық инвестициялар (құнды қағаздарға салымдар);
- жойылу мерзімі бір жылға дейінгі дебиторлық борыштар;
- тауарлы-материалдық босалқылар;
- бір жыл мерзім ішінде есептен шығарылатын болашақ мерзімдердің
шығындары;
- қысқа мерзімді активтерді сатып алуға жұмсалған аванстық
төлемдер;
- алынуға тиісті шоттар;
- алынуға тиісті вексельдер;
- басқа да дебиторлық қарыздар.
Қысқа мерзімді активтер баланста төлем қабілеттіктеріне сай орналасуы
мүмкін. Ағымдағы активтер құрамындағы негізгі бес элемент қаржылық
есептілікте әдетте төмендегідей өлшемдермен көрсетіледі:
- ақша қаражаттары – номиналды құны бойынша;
- қысқа мерзімді инвестициялар – әділ бағасы бойынша;
- алынуға тиісті шоттар – алынады деп күтілетін бағалау құнымен;
- қорлар – өзіндік құны немесе өзіндік құн мен сатып-өткізудің таза
құнының ең төменгісімен;
- алдын ала төленген шығындар – өзіндік құнымен.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды,
қаржылық есеп беру мен оның пайдаланылуын және есепке алудың негізгі
принциптері мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау және сыртқы аудит жөніндегі
талаптарды, сондай-ақ ұйымдардың құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық кәсіпорын
бухгалтерлік есептеу мен қаржылық есеп беруді осы заңға сәйкес жүргізуге
міндетті.
Дипломдық жұмыстың обьектісі Байназар-Эк ЖШС.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс
істейтін ЖШС Байназар-Эк кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен аудитінің
жүргізілу тәртібін талдау.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
кәсіпорында қысқа мерзімді активтер облысындағы бухгалтерлік есепті
ұйымдастыру;
бухгалтерлік құжаттарының түрлерінің ерекшеліктерін талдау;
бухгалтерлік есепті ұйымдастырылуының принциптерін анықтау;
ішкі бақылаудың ерекшеліктерін және жүргізілуін талдау.
Дипломдық жұмыстың мәні – бухгалтерлік есепті жүргізудің және
ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтау.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде Радостовецтің Кәсіпорындағы
бухгалтерлік есепті көптеген салаларда қолдану, Кәсіпорындағы
бухгалтерлік есеп өңделіп және толықтырылып 3-ші басылымы, Әбдіманаповтың
Бухгалтерлік есеп теориясы, Хендриксен мен Ван Бреданың Бухгалтерлік
есеп теориясы және тағы басқа көптеген әдебиеттер қолданылған.
Дипломдық жұмыс үш үлкен бөлімнен және тоғыз бөлімшеден тұрады.
Бірінші бөлімшеде қысқа мерзімді активтердің теоретикалық аспектілері
туралы жазылған, екінші бөлімінде Байназар-Эк ЖШС-і бойынша қысқа
мерзімді активтер облысындағы есеп саясаты, қысқа мерзімді активтер
қозғалысының құжаттық рәсімделуі, олардың синтетикалық және аналитикалық
есебі ашылып қарастырылған, ал үшінші бөлімінде
Байназар-Эк ЖШС-індегі қысқа мерзімді активтердің аудиті қалай
жүргізілетіндігі ашылып қарастырылған.
1 Қысқа мерзімді активтер есебі және аудитінің теориялық
аспектілері
1.1 Қысқа мерзімді активтердің жалпы сипаттамасы
Қысқа мерзімді активтер деп бұл қоғамның қысқа мерзімді айналымға тез
түсетін өтімді активтерді айтады. Оған: қолда бар ақшалай қаражаттары мен
дебиторлық берешектері, қаржылық инвестицияларын айтуға болады немесе
мобильдік қорлары қысқа мерзімді активтер болып табылады. Осымен қысқа
мерзімді активтерге серіктестік көп көңіл бөлуі қажет.
Қысқа мерзімді активтерге:
- ақша қаражаттары (кассадағы, банкте ашылған шоттардағы,
депозиттердегі). Пайдалануға шектеулері бар ақша қаражаттары
егер шектеу бір жыл мерзім ішінде жойылатын болса ғана есепке
алынады;
- қаржылық инвестициялар (құнды қағаздарға салымдар);
- жойылу мерзімі бір жылға дейінгі дебиторлық борыштар;
- тауарлы-материалдық босалқылар;
- бір жыл мерзім ішінде есептен шығарылатын болашақ
мерзімдердің шығындары;
- қысқа мерзімді активтерді сатып алуға жұмсалған аванстық
төлемдер;
- алынуға тиісті шоттар;
- алынуға тиісті вексельдер;
- басқа да дебиторлық қарыздар.
Қысқа мерзімді активтер баланста төлем қабілеттіктеріне сай орналасуы
мүмкін. Ағымдағы активтер құрамындағы негізгі бес элемент қаржылық
есептілікте әдетте төмендегідей өлшемдермен көрсетіледі:
- ақша қаражаттары – номиналды құны бойынша;
- қысқа мерзімді инвестициялар – әділ бағасы бойынша;
- алынуға тиісті шоттар – алынады деп күтілетін бағалау
құнымен;
- қорлар – өзіндік құны немесе өзіндік құн мен сатып-
өткізудің таза құнының ең төменгісімен;
- алдын ала төленген шығындар – өзіндік құнымен.
Активтер үш сатыдан: анықтау, тану және бағалаудан тұрады. Анықтау
сатысында шаруашылық фактілерінің негізіне қарай алынған және есеп
бақылауына түскен ұйымдар қызметінің қалыпты жағдайында қызмет атқаруына
және алдағы кезеңде экономикалық табыс келтіретін активтер жатады.
Активтерді тану деп активтерді бірегейлік өлшемге келтіріп, қаржылық
қорытынды есеп мәліметтерін пайдаланушыларды талабына қарай
қанағаттандыруды айтады.
Активтер дәстүрлі әдістермен, бастапқы құнымен бағаланады.
Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде активтер төрт түрлі құнымен яғни:
- бастапқы өзіндік құнымен;
- қалпына келтіру құнымен;
- жоюдағы құнымен;
- ағымдағы құнымен (немесе базарлы құнға келтіру
әдістерімен) бағаланады.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп – деп аталатын бухгалтерлік
есеп стандартының бірінші бабында: Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни
субъектілердің ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі
пайдаланушыларды түрлі операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша
есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі, кірістелуі ол қаржылардың
жұмсалуы туралы ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды
тұлғаның, яғни субъектінің қаржы жағдайындағы өзгерістерін бағалауына:
мүмкіндік береді делінген. Ал осы стандарттың екінші бабында: Заңды
тұлғалар, субъектілер ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепті осы
стандарттың талаптарына сай жүргізіледі және есепті кезеңдегі қаржы
нәтижелері есептемесінің құрамында тапсырады делінген.
Жалпы ақша қаражаттары Қысқа мерзімді активтер деген алғашқы
бөлімнің бірінші тобына кіреді. Бұл бөлімнің шоттары қысқа мерзімді ретінде
жіктелетін ұйымның активтерін есепке алуға арналған.
Актив егер:
- оны іске асыру болжамдалса, немесе ұйымның қалыпты
операциялық циклінің барысында ол сату немесе пайдалану
үшін ұсталынады;
- ол негізінен сауда мақсатында немесе қысқа мерзімге
және оны іске асыру баланстың күнінен кейін он екі
айдың ішінде күтілсе.
Ақша қозғалысы жөніндегі есепті дайындау кезінде пайданың көбею
кездерін және олардың пайдалану әдістерін бөліп көрсету қажет. Сондықтан
кәсіпорынның таза табысы – тапқан табысы – егер есепті кезеңде ақша
нысанында алынса ақша көзі болып табылады, ал шығындар, егер олар есепті
кезеңде ақша нысанында жүргізілсе, онда ақшаның азаюымен байланысты болады.
Ақша қозғалысымен байланыссыз, алынған таза табыстар мен шығыстарды
көлеміне келесі баптар бойынша түзету қажет:
- амортизациялық аударымдар;
- провизияны құруға кеткен нақты шығындар сомасы;
- есептелген, бірақ алынбаған табыс сомасы және сыйақы
түрінде жұмсалған шығындар;
- сыйақы төлеумен және алумен байланысты емес, алынбаған
табыс немесе кеткен шығындар сомасы.
Ақша қаражаттар қозғалысының есебі, олардың операциялық, инвестициялық
және қаржылық қызметі бойынша жіктей отырып кезеңдегі ағымын көрсету қажет.
Қаржы салымына (қаржылық инвестиция) кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа
заңды тұлғалардың бағалы қағаздарын (акцияларды, облигацияларды және басқа
да бағалы қағаздарды сатып алуға, депозитке салған тағы да басқа) сатып
алуға жұмсаған қаржылары жатқызылады.
Қаржы нарығының айрықша бөлігі, ол – бағалы қағаздар нарығы. Ал
қаржылық инвестициямен осы бағалы қағаздар нарығы тікелей байланысты.
Бүгінгі күні елімізде көптеген акционерлік қоғамдар, сақтандыру
компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес зейнетақы қорлары,
сонымен қатар басқа да кәсіпорындар мен ұйымдар тіркелген. Осы жоғарыда
аталған кәсіпорындар мен ұйымдардың барлығы да еліміздегі бағалы қағаздар
нарығының потенциалды қатысушылары қатарына жатқызылады. Олардың
кейбіреулері эмитент, яғни айналымға бағалы қағаздар шығарушылар болып
табылса, ал екіншілері инвестор ретінде қызмет атқарады. Кәсіпорындар мен
ұйымдарға жаңа технология енгізу, өндірісті жаңғырту (модернизациялау),
қайта құру (реконструкциялау) әрқашанда ірі капитал салымын керек етеді. Ал
мұндай жұмысты атқару үшін өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді.
Сондықтан да кәсіпорындар мен ұйымдар қарыз капиталы нарығына несиелер мен
заемдарының қаражаттарын, айналымға акциялары мен облигацияларын шығарса,
онда елімізде бағалы қағаздар нарығы пайда болады.
Іс жүзінде акция, облигация және басқа да бағалы қағаздарын шығару
арқылы капиталды тартуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент деп аталады және
сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің (сатып алушылардың)
алдында белгілі бір жағдайда борышты (міндетті) болып табылады.
Қысқа мерзімді қаржы салымдарын өзінің бухгалтерлік балансында сатып
алу және ағымдағы құнының ең төменгісі бойынша бағалаған жағдайда (уақытта)
кәсіпорындар мен ұйымдар мынадай үш тұжырымды басшылыққа алады:
- баланстық құнды тұтастай жиынтық портфель негізінде
анықтау;
- баланстық құнды жиынтық портфель негізінде инвестиция
түрлері бойынша, яғни сатып алу құны мен ағымдағы
құнының ең аз (төменгі) құнын анықтау;
- баланстық құнды жеке инвестициялар негізінде анықтау.
Инвестициялар деп өнеркәсіптің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының және
экономиканың басқа да салаларының кәсіпорындарына капитал түрінде салынып,
жұмсалатын шығындардың жиынтығын айтамыз. Инвестициялық кызметтің мақсаты –
түпкі нәтижесінде кәсіпкерліктен табыс немесе процент алу болып табылады.
Инвестицияның көзі болып жаңадан қалыптасқан (құрылған) құн немесе
таза табыстың жинақталған бөлігі саналады. Кәсіпкерлер (кәсіпорындар) оны
өзінің табысының (таратылған) қаражаттарының есебінен жұмылдырады. Негізгі
капиталды жаңартуға арналған инвестиция кезі болып кәсіпорынның меншігінде
қалған табысы саналады. Бағалы қағаздардың көп түрлілігі инвестицияны
жіктеудің көптеген критерийлерін алдын ала айқындайды.
Қаржылық инвестициялар – бұл субъектінің табыс алу мақсатында
пайдаланатын активі (мысалға, пайыздар, роялтилер, дивидендтер және жалға
ақысы), инвестицияланған капиталдың өсімі немесе алынатын басқа да олжалар
(мысалға, коммерциялық мәміленің нәтижесі). Сондай-ақ, қаржылық
инвестицияға пайдаланбай тұрған жылжымайтын мүліктер де жатады. Қаржылық
инвестицияның бір түрі болып бағалы (құнды) қағаздар да саналады. Барлық
бағалы (құнды) қағаздар екі топқа бөлінеді — ақшалай және күрделі
(капиталды) болып. Ақшалай бағалы қағаздарды алған кезде ақшалай қарыздарды
алғандағыдай етіп рәсімделеді. Бұл борыштық бағалы қағаздар. Оларға:
вексельдер, депозиттер және жинақ сертификаттар және тағы басқалар жатады.
Осы бағалы қағаздар бойынша табыс бір мәртелік сипатқа ие болады және олар
өзінің номиналдық (атаулы) құнынан төмен бағаға сатып алудың есебінен
қалыптасады. Ақшалай бағалы қағаздар, әдетте, кысқа мерзімге (бір жылдан
аспайтын уақытқа) беріледі.
Инвестицияларға жататындар:
- қаржы көздері, банктік салымдар, акциялар және басқа
да бағалы қағаздар;
- жылжыйтын және жылжымайтын мүлік (ғимараттар, құрал-
жабдықтар, және басқа да материалды игіліктер);
- авторлық құқықтар, жерді қолдану құқығы;
- меншіктік құқықтар, тәжірибе және басқа да
интеллектуалды игіліктер;
Инвестициялаудың негізгі объектілері:
- жаңа құрылып жатқан, реконструкторланып жатқан және
кеңейтіліп жатқан негізгі қорлар және де барлық
шаруашылықтағы айналым көздері;
- бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және тағы
басқалар);
- қаржылық салымдар;
- ғылыми-техникалық өнім және басқа да меншік
объектілері;
- меншік құқығы және интеллектуалды меншік құқығы;
Инвестициялық іс-әрекет заңды және жеке тұлғалардың, ал мемлекет
көлемінде инвестицяларды жүзеге асыру және инвестициялық процестің сәтті
орындалуына бағытталған іс-әрекеттердің жиынтығы.
Ресурстарды салу мен табыс немесе әлеуметтік эффект алу процестердің
неғұрлым тиімді үйлесуі инвестициялық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келуі
негізінде жүзеге асуы керек (бұл әсіресе нарықтық экономика жағдайында
актуальді).
Инвестициялық іс-әрекеттің объектілері нарықта капиталға деген
сұранысты бейнелесе, ал субъектілері инвестициялық сұраныс пен ұсынысты
бейнелейді.
Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілері мыналар:
- инвесторлар;
- атқарушылар;
- инвестициялық іс-әрекеттің объектілерін
пайдаланушылар;
- қаржыландырушы және несиелендіруші банктер;
- Қазақстанның және сонымен қатар, шетелдердің жеке және
заңды тұлғалары;
Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілері инвестициялардың практикалық
реализациясы жүретін инвестициялық сферада әлдеқайда айқын әрекет етеді.
Инвестициялық сфераның құрамына мыналар кіреді:
- капиталды құрылыс сферасы;
- ғылыми-техникалық өнім мен интеллектуалды потенциал жүзеге
асатын инвестициялық сфера;
- қаржы капитал айналымының сферасы;
- инвестициялық іс-әрекеттің субъектілерінің мүліктік құқығы
жүзеге асатын сфера.
Инвестициялық іс-әрекеттің барлық қатысушылары ішінен негізгі үшеуін
бөліп көрсетуге болады:
- инвесторлар;
- атқарушылар;
- қаржыландырушы және несиелендіруші банк;
Инвесторлар мен атқарушылар арасындағы қарым-қатынас екі жақ
арасындағы жасалған келісім-шарт негізінде жүреді. Осы келісім-шартта
жақтардың міндеттері айқындалады.
Келісім-шартта көрсетілген шарттарды орындамау мүліктік және басқа да
міндеткерліктерді туғызады.
Банктер мен инвестициялық іс-әрекетке қатысушылар арасындағы
қарым-қатынас екі жақты қалыптасады:
- егер банк кредитор болса, онда кредиттік келісім-шарт негізінде;
- егер банк кредитор болмай, қызмет көрсету бойынша агент болса,
Қазақстан Республикасының Банктер және банктік іс-әрекет Заңы
негізінде.
Мемлекеттік секторда инвестициялық іс-әрекеттің қатысушылары
арасындағы қарым-қатынас құрылысты қаржыландыру және несиелендіру ережелері
және келісім-шарт ережелері арқылы реттеледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлағалардан
оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде
алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – дебиторлық борыштар деп
аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке
тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай
алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және
ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды тұлғаларанының дебиторлық борышы;
- басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар
(дебиторлық борыштар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активке қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кірісті алынған жағдайда ғана анықталады.
Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға
жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық
сомасы бойынша есептелінеді. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған
дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі.
Дебиторлық борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу
уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп
жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде
сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардаң мұндай қадамға
баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын
тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға
жеңілдіктерін пайдалану ұйымының күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға
үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері (скидки)
терминімен (сөзімен) бірге сауда жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз
экономикасын нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда
жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен
бірдей деп айтуға болады.
Кейбір жағайларда сапаның төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу
себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Мұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын
сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш
сомаларының мөлшерін қысқарту туралы. Талабын қабылдауға келісуіне тура
келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге тиісі
табыстарының көлемін азайтатындағы сөзсіз.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады:
нөмірі 7 Журнал-ордер – Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы
деп аталатын шотының кредиті бойынша;
нөмірі 9 Журнал-ордерге қосымша тізімдеме – Берілген аванстар
шотының дебиті бойынша;
нөмірі 10 Журнал-ордер – Күдікті қарыздар бойынша резерв, Алдағы
кезең шығындлары шоттарының несие бойынша;
Нөмірі 11 Журнал-ордер – 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борышы шотының және 1220 Еншілес (тәуелді)
серіктестіктердің дебиторлық борышы шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары, бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа тіркелімдер
(құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық
операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын
анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында (соның
ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп стандарттарында)
ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барсында қолданылатын барлық
бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп
нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы
құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар
корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, оларға
негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және
олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық борыштар шоттарында
есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін
түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын
щоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат – әрбір
шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып
табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау
болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген
тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік
есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен мен сатып алушыға
қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы
деп танылады.
Дебиторлық берешектің түрлері:
Қысқа мерзімді дебиторлық берешек кіші бөлімі қысқа мерзімді
дебиторлық берешекті есепке алуға арналған.
Осы кіші бөлім мынадай шоттардың топтарын қамтиды:
- 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі онда бір жылға дейін мерзімі бар активтер
және көрсетілген қызметтер үшін сатып алушылармен және тапсырыс
берушілермен есеп айырысу бойынша операциялар және сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі көрсетіледі;
- 1220 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі,
онда бір жылға дейін мерзімі бар іске асырылған активтер және
көрсетілген қызметтер үшін еншілес ұйымдарға ұсынылған құжаттар
бойынша есептеулердің бар-жоғы мен қозғалысына байланысты
операциялар және еншілес ұйымдардың өзге қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі көрсетіледі;
- 1230 Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі, онда бір жылға дейін мерзімі бар іске
асырылған активтер және көрсетілген қызметтер үшін
қауымдастырылған және бірлескен ұйымдармен есеп айырысу бойынша
операциялар, қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың өзге
қысқа мерзімді дебиторлық берешегі көрсетіледі;
- 1240 Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі, онда филиалдардың шоттарына ақша
қаражатының түсуі және есептен шығуы жөніндегі операциялар және
филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің өзге қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі көрсетіледі;
- 1250 Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі, онда
қызметкерлердің активтерді сатып алуға есеппен берілген ақша
қаражаты, қызметтерге ақы төлеу, қызметтік іс сапарлар мен
басқалар; қызметкерлерге берілген қарыздар бойынша
қызметкерлердің дебиторлық берешегінің қозғалысына байланысты
операциялар, сондай-ақ ұйымға қызметкер келтірген материалдық
шығынды өтеу жөніндегі есеп айырысу және қызметкерлердің өзге
қысқа мерзімді дебиторлық берешегі көрсетіледі;
- 1260 Жалдау бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек, онда
ағымдағы кезеңде операциялық және қаржылық жалдау бойынша
ағымдағы жалдау төлемдерін жүзеге асыру жөніндегі шығыстар
есепке алынады;
- 1270 Алынуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар, онда акциялар
(қатысу үлестері) бойынша есептелген дивидендтер; қаржылық
жалдау бойынша есептелген сыйақылар, берілген қарыздар, сатып
алынған қаржы инвестициялары, сенімді басқару және өзге
есептелген сыйақылар жөніндегі дебиторлық берешектің қозғалысына
байланысты операциялар көрсетіледі;
- 1280 Өзге де қысқа мерзімді дебиторлық берешек, онда алдыңғы
топтарда көрсетілмеген, бір жылға дейін мерзімі бар өзге
дебиторлық берешек бойынша операциялар көрсетіледі, мысалы,
алынған вексельдер бойынша, сақтандыру ұйымдарына сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыру бойынша берешек;
- 1290 Күмәнді талаптар бойынша резерв, онда күмәнді талаптар
бойынша резервтерді құруға және оның қозғалысына байланысты
операциялар көрсетіледі.
Күмәнді дебиторлық борыштар. Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды
және жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты
арттырғанмен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет
үшін уақтылы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі
ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп
отырады. Мұндай жағдайлардың алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар
мен ұйымдардың банкрот болып қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың
таратылуы, сондай-ақ борышты талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады.
Сатып алушылардың келісімшартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген
шоттары күмәнді қарыздары деп аталады. Күмәнді қарыздарға – уақытында
төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген
дебиторлық борыштар жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап
ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналынады.
Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі
тәсілі бар. Біріншісі – тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты
шоттарды үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады.
Екіншісі – резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған
тәсілмен есептеледі.
Тікелей еспетен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы
болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетліген сәтінде (кезде) емес, оның күдікті деп танылған
есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар
күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады.
Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі 1290 Күмәнді талаптар
бойынша резервтер шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер
есеп беретін жылдың соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы
дебиторлық борышқа түгендеу жүргізу нәтижесіне жасалынады. Азаматтық
кодекстің бірінші бөліміндегі 178-бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің
жалпы уақыты үш жыл болып белгіленеді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген
борыш күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының есебінен есептен
шығарылады.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борыштар үмітсіз қарыз деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса
және үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.
Қорлар кәсіпорынның ең маңызды активтерінің бірі және түсімдерінің
негізгі көздерінің бірі болып табылады. Қорларды есепке алудағы басты
мәселелердің бірі актив ретінде тануға және келесі кезеңдерде тиісті түсім
таңылғанға дейін ауыстыруға жататын шығындардың көлемін айқындау болып
табылады. Есепке алу жүйесі қорларды сатып алуға жұмсалған шығындар мен
өнім өндіруге жұмсалған шығындарды бөліп көрсету.
№ 2 ХҚЕС-тың 12 бөлімі (213 баб) бойынша қорлар – бұл:
- қарапайым қызмет барысында сатуға арналған;
- осындай сату үшін өндіру процесі;
- өндірістік процесте немесе қызметтер көрсету кезінде
пайдалануға арналған шикізат немесе материалдар
нысанындағы активтер.
Осы бөлім мыналарда бар қорларды өлшеуге қолданылмайды:
- ауыл және орман шаруашылығы өнімін өндірушілерде оны
жинағаннан кейін ауыл шаруашылығы өнімі, пайда немесе
залал арқылы өткізуге жұмсалатын шығындарды
шегергендегі әділ құнмен өлшенетін шамада пайдалы
қазбалар мен пайдалы қазбаларды қайта өңдеу өнімі;
- пайда немесе залал арқылы өткізуге жұмсалатын
шығындарды шегергендегі әділ құнмен өзінің қорларын
өлшейтін тауар нарықтарындағы диллер мен делдалдарда.
2. Қысқа мерзімді активтер және олардың жіктемесі
Пайдалануда шек қойылмайтын ақша немесе оның баламасында болса, қысқа
мерзімді актив ретінде жіктеледі. Қысқа мерзімді активтердің ішінен ақшалай
қаражаттары мен эквиваленттер есебіне төменгідей шоттар бөлімшесі арналады:
- 1000 Ақша қаражаты кіші бөлімі – ақша қаражаттарын
есептеу үшін қолданылады және өзіне мына шоттарды
кіргізеді;
- 1010 Кассадағы теңгемен ақша қаражаты, онда
кассадағы ұлттық валютамен ақша қаражатының қозғалысы
есепке алынады. Жалпы касса операцияларының есебі 1010
Кассадағы теңгемен ақша қаражаты және 1020 Жолдағы
ақша қаражаты – деп аталатын шоттарда жүргізіледі.
Кәсіпорындардын қаражаты, яғни шаруашылық
субъектілердің кассадағы ұлттық валюта түріндегі
(теңге түріндегі) нақты ақша қаражаттарының кірісі мен
шығысының (қозғалысының) есебі Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкі мекемесі бекіткен кассалық операциялар
есебін жүргізудің тәртібіне сәйкес жүргізілуі тиіс;
- 1020 Жолдағы ақша қаражаты, бұл жерде жолдағы ақша
қаражаттар қозғалысы көрсетіледі. Бұл шот аударылған,
бірақ әлі кәсіпорынның шотына келіп түспеген, яғни
кіріске алынбаған ақша қаражаттары жолдағы ақшалай
қаржылар болып саналады;
- 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты – бұл
шот активті шот болып саналады және дебет бойынша
сальдо немесе қалдық белгілі бір кезеңдегі
кәсіпорынның қалған бос ақша құралдарын білдіреді;
- 1040 Карт шоттардағы ақша қаражаты, онда банктік
шоттардағы ұлттық валюта түріндегі ақша қаражаттар
қозғалысының есебі көрсетіледі;
- 1050 Жинақтайтын шоттардағы ақша қаражаттары, мұнда
ағымдағы банктік шоттардағы шетелдік валюта түріндегі
ақша қаражаттар қозғалысының есебі көрсетіледі.
Инвестициялар кәсіпорындардың тұрақты дамуын қамтамасыз етеді және
келесідей мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
- қаржылық және материалдық ресурстарды жинақтау арқылы
өздерінің кәсіпкерлік қызметін кеңейту;
- жаңа кәсіпорындарды сатып алу;
- бизнестің жаңа түрлерін меңгеру нәтижесінде өз
қызметін әртараптандыру.
Кәсіпорындар инвестициялар салымдарды әр түрлі нысандарды жүзеге асыра
алады, өйткені инвестициялау объектілері де алуан түрлі болып келеді.
Негізгі жіктеу белгісі ретінде инвестициялау объектілері
қарастырылады. Бұл белгісі бойынша инвестициялар нақты (тікелей) және
қаржылық (қоржындық) болып бөлінеді.
Нақты (тікелей) инвестициялар дегеніміз – бұл табыс алу мақсатында
тауарлар өндірумен және қызметтер көрсетумен тікелей байланысты нақты
активтерге салынған ақша қаражаттары. Бұл кәсіпорындардың негізгі қорларын
ұлғайтуға бағытталған капитал салымдары болып табылады. Нақты инвестициялар
негізгі құралдарды қайта құру, кәсіпорындағы өндірісті кеңейту, техникалық
қайта жарақтандыру немесе жаңаландыру арқылы жүзеге асады.
Қаржылық инвестициялар – бұл табыс алу мақсатында құнды қағаздар
нысанындағы қаржылық активтерді сатып алу. Бұл құнды қағаздар қоржынын
қалыптастыруға бағытталған ақша салымдары болып табылады.
Инвестицияларды жіктеудің келесі белгісі – инвестициялау мерзімі.
Аталған белгі бойынша инвестициялар қысқы мерзімді және ұзақ мерзімді болып
жіктеледі.
Қысқа мерзімді инвестициялар – бұл бір жылға дейінгі мерзімге салынған
ақша салымдары. Әдетте қаржылық инвестициялар қысқа мерзімді болып келеді.
Кәсіпорынның инвестиция барысында қатысу сипатына қарай тікелей және
тікелей емес инвестициялар болады. Тікелей инвестициялар жағдайында
инвестор-кәсіпорынның капитал салу объектілерін таңдауда тікелей қатысуын
түсінуге болады (өзге кәсіпорындардың жарғылық қорына, құнды қағаздардың
кейбір түрлеріне капитал салу). Тікелей емес инвестициялар барысында
инвестициялау объектілерін таңдау кезінде қаржылық дәнекершілер (брокерлік-
диллерлік кәсіпорындар) немесе инвестициялық қорлар қатыса алады.
Инвестицияланатын қаражаттардың меншік белгісіне қарай жеке және
мемлекеттік инвестицияларды бөліп көрсетуге болады. Жеке инвестициялар жеке
тұлғалар мен мемлекеттік меншік нысандағы емес кәсіпорындардың капитал
салымдарын сипаттайды. Мемлекеттік инвестициялар – бұл мемлекеттік
кәсіпорындардың, сондай-ақ мемлекеттік бюджеттің және мемлекеттік бюджеттен
тыс қорлардың капитал салымдары болып табылады.
Инвестицияларды дұрыс басқара білу кәсіпорынның экономикалық
тиімділігіне, қаржылық тұрақтылығына, оның өз бизнес саласындағы
өміршендігіне айтарлықтай әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан да, инвестициялық
қызметті басқару кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызды да жауапты
міндеттерінің бірі болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың құрамына келесілер кіреді:
- инвестицияларды мемлекеттік деңгейде басқару – бұл
инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуде,
бақылауды және ынталандыруды қажет етеді;
- жеке инвестициялық жобаларды басқару – бұл қазіргі
заман талаптарына сай әдістер мен басқару техникасын
қолдану арқылы инвестициялық жобаны жүзеге асыру
барысын жоспарлауды, ұйымдастыруды және бақылауды
қамтиды;
- жеке кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару – бұл
кәсіпорын тарапынан инвестициялау объектілерін
таңдаумен және инвестиция барысын бақылаумен
сипатталады.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқарудың бірінші
кезеңі – бұл елдегі инвестициялық жағдайды (климатты) талдау. Ол келесідей
көрсеткіштерді ескереді:
- жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ), ұлттық табыстың және
өнеркәсіптік тауарлардың өндіріс көлемінің динамикасы;
- ұлттық табысты бөлудің динамикасы;
- мемлекеттік инвестициялық қызметті заңды түрде
реттеуі, бақылауы және ынталандыруы;
- инвестициялық нарықтардың, бірінші кезекте несие
нарығы мен құнды қағаздар нарығының даму деңгейі.
Келесі кезең кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын ескере
отырып, оның инвестициялық қызметінің нақты бағыттарын анықтау. Бұл кезеңде
кәсіпорын инвестициялық қызметінің салалық бағытын, сонымен қатар өз
қызметінің жекелеген кезеңдеріндегі инвестициялаудың негізгі нысандарын
анықтайды.
Бұл үшін экономиканың жекелеген салаларының инвестициялық
тартымдылығы, яғни олардың конъюнктурасы, осы салалардың өнімдеріне деген
сұраныстың динамикасы мен болашағы зерттеледі.
Дебиторлық борыштардың есебі өз алдына бөлек шоттармен, әр қайсысының
түрімен және борышкермен жүргізіледі. Кәсіпорында жұмысшылардың борышы мына
келесі операциялардан пайда болады.
Бухгалтерия жұмысшыға қызметтік командировкаға ақша береді.
Командировка уақытында тәуліктік төленеді, командировкалық куәлік жазылады.
Жұмысшы командировкадан қайтқаннан кейін бес күн ішінде кәсіпорын
бухгалтериясына аванстық есепті көрсетеді.
Қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес қорлар жіктеледі:
- 1310 Шикізат және материалдар;
- 1320 Дайын өнім кәсіпорын шығарған және сатуға
арналған дайын өнім мен тауарлар аяқталған, бірақ
сатылмаған тауар бірліктеріне жататын шығындар есептік
кезеңнің аяғында қорлар бабындағы;
- 1330 Тауарлар қайта сату үшін сатып алынған және
сақталған тауарлар;
- 1340 Аяқталмаған өндіріс - дайын болу дәрежесіне
жетпеген өнім, кейіннен соңына дейін дайындалатын
жартылай фабрикаттар.
Қорлар есебіне бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарында 1300 ден
1400 дейінге шоттар қарастырылған.
Қорлар компания балансында актив ретінде танылады. Кәсіпорынға
болашақта экономикалық пайда түсіруін көздейді. Кәсіпорын айналымында болуы
үш сатыдан өтеді:
- кіріске алынуы;
- өңдеуден өтуі және өткізуге дайындалуы;
- өткізілуге дайын өнім қалыптасуы және сатылуы.
Қорлардың өзіндік құны түснігі, бағалануы. Бухгалтерлік есепте қорлар
өзіндік құнмен есептеледі. №2 ҰҚЕС 215 бабына сәйкес қорларды кемінде екі
шамадан өлшеуге тиіс: өзіндік құн мен аяқтауға және өткізуге жұмсалатын
шығындарды шегергендегі сату құны.
Қорлардың өзіндік құнына қорларды сатып алуға, қайта өңдеуге жұмсалған
барлық шығындар және олардың ағымдағы жай-күйіне және ағымдағы орналасқан
жеріне жеткізу мақсатында шыққан басқа да шығындар кіреді.
Қорлар №2-ХҚЕС-тың 217 баб. 226 бабтарына сәйкес бағаланады.
№ 2-ХҚЕС бойынша сатып алуға жұмсалған шығындар:
сатып алу бағасы – сатып алушылық бағасы;
сырт жерден әкелуге баж – импорт бажы және басқа өтелмейтін салықтар;
делдалдық ұйымдарға төлеген комиссиялық сыйақы;
көліктік дайындау шығыстары тасымалдауға, өңдеуге жұмсалған шығыстар;
Қайта өңдеуге жүмсалатын шығындар – шығарылатын өнімдердің нақты
түрлеріне тікелей байланысты тік шығындар:
шикізат шығындары;
еңбек шығындары және тағы басқа шығындары.
Өзге де шығындар – қорларды белгіленген жерге дейін және тиісті
жағдайға жеткізуге тікелей байланысты шығындар.
Кәсіпорын 1300 шоттар бөліміне кіріске алынған құндылықтар актив
ретінде танылады, консигнацияға алынған қорлар сатылғанға дейін баланстан
тыс шоттарға есепке алынады, бұлар кәсіпорынның меншігінде есептелмейді.
Қорларды есепке алудың аса маңызды мәселелерінің бірі оларды бағалау
болып табылады. №2-ХҚЕС-ына сәйкес қорлар өткізу мүмкіндігінің өзіндік құны
мен таза құны сияқты екі ең аз шама бойынша бағалануы тиіс. Яғни
кәсіпорындар қорларды қаржы есептілігінде төменгі баға ережесі бойынша
көрсетуге тиіс. Оның мәнісі – қорлар мүмкін болатын құндарының ең кемі
бойынша бағаланады.
Сатудың ықтимал таза бағасы.
Жылдық қаржылық есептілікті жасаудың алдында материалдық қорлардың
нақты өзіндік құны олардың нарықтық құнымен салыстырылады.
Ықтимал таза өткізу құны – бұл жұмысты орындауға жүмсалған ықтимал
шығындарды және өткізуге жұмсалған ықтимал шығындарды шегергенде, іс барысы
қалыпты жүргенде, болжамды сату бағасы. Ықтимал таза өткізу құнына қатысты
2-ХҚЕС талаптарын қалай түсінуге болады?
Жыл ішінде сату бағасы төмендеген не моральдық жағынан ескірген,
немесе өзінің бастапқы сапасын ішінара жоғалтқан қорлар (қондырылатын
жабдықтан басқасы), егер ықтимал өткізу бағасы бастапқы сатып алу
(дайындау) құнынан төмен болмаса, есептік кезеңнің аяғында бухгалтерлік
баланста ықтимал өткізу бағасы бойынша көрсетіледі. Ықтимал таза өткізу
құнын есептеген кезде есептік күннен кейінгі оқиғаларға байланысты
бағалардың ауытқулары ескеріледі.
Баланстық құн мен ықтимал таза өткізу құны арасындағы айырмашылық
шығыс ретінде қарастырылады және кірістер мен шығыстар туралы есепте
көрсетіледі, яғни есептік жылдың пайдасы кемиді. Соған қарай байқампаздық
талаптарына сәйкес есептік кезеңде кәсіпорын, бір жағынан, материалдар
құнының жоғарылауына жол бермейді, ал екінші жағынаң осы кезеңге өзін
сақтандырады. Сонымен бірге, материалдардың қорлары, дайын өнім немесе
тауарлар сақтау, кептіру, ағып кету салдарынан бүлінуі мүмкін, ұсақ-түйек
ұрлық салдарынан шығын болуы ықтимал. Мұндай айырмашылықтар кезеңдік
түгендеу жүргізген кезде де туындауы мүмкін. Осындай жағдайларда ХҚЕС
ысыраптарды олардың пайда болуы кезеңінде танылуын талап етеді. Қорларды
бағалау есептілікті жасаған кезде жүргізіледі.
Ықтимал таза өткізу құны есептеу кезінде неғұрлым сенімді куәліктерге
негізделуі тиіс. Есептеу кезінде бар қорлардың қандай мақсатқа арналғанын
есепке алу қажет. Тұжырымдамалы негізге сәйкес активтер кіріс әкеледі.
Өз кәсіпорнымыздың балансын тексеріп көрейік, қалдықта қанша және
қандай қорлар бар екен. Кейінгі уақытқа дейін кәсіпорында қорлар қаншалықты
көп болса, соншалықты жақсы деп есептеліп келді. Кәсіпорында материалдық-
техникалық жарақтандыру проблемалары болғанда, мұндай жағдайда едәуір
сақтандыру қорларын құру қажет. Қазіргі жағдайларда тапшылық проблемасы
едәуір азайған, кәсіпорын материалдардың мол қорын жасамаса да болады.
Қорлар – жатып қалған қаражат, бұл – пайдалануға болмайтын ақша.
Материалдық қорларды талдаған кезде төрт жіктеу белгілерін пайдалану
ұсынылады: құрылу мақсаты, тұрған жері, уақыты және атқаратын функциялары.
Қорларды қоймада сақтаудың оңтайлы мерзімдерін қалай айқындау керек?
Қорларды сақтаудың бірыңғай мерзімі жоқ, әр кәсіпорында өз өндірісінің
ерекшеліктері болады. Сондықтан әрбір кәсіпорын қорлар үшін өз нормаларын
белгілеп, бекітуге тиіс.
Мысалы, операциялық қорлар үшін: шикізат пен қосымша материалдар – ең
көп дегенде 45 күнге дейін. Көптеген кәсіпорындар өз өндірісінің
ерекшеліктеріне қарай ақшаға қатысты аз жұмсалатын, бірақ әр уақытта қолда
болуға тиіс қорлардың көп номенклатурасын қоймада сақтауға мәжбүр болады.
Осындай қорларға неғұрлым тән мысалдар қосалқы бөлшектер болып табылады.
Қандай да бір тиын тұратын қосалқы бөлшектің болмауынан жабдық жөнделмей
қалуы мүмкін.
Қосалқы белшектер үшін сақтау мерзімінен көп дегенде 60 күнге дейін
белгілеуге болады.
Егер кәсіпорын қоймаларда қорларды сақтаудың нормативтік оңтайлы
мерзімін белгілесе, онда олардың әрбір түрі бойынша қорлардың нақты
айналымдылығын есептеген жөн және жіктеу белгілері бойынша талдау жасау
керек.
Өткізудің таза құны бойынша құнсызданудың тәсілдері.
Ең аз бағалауды айқындаудың әдісі де немесе тәсілі де есеп саясатымен
белгіленеді. Қорлардың өзіндік құнының өткізу таза құнын айқындау үшін
мына тәсілдер қолданылады:
тауарлық топтар бойынша;
тауарлық топтар түрлері бойынша;
жалпы қорлар бойынша (тікелей).
3. Аудиторлық тексерісті ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының заңы бойынша 20 қарашада 1998 жылы №304-I
Аудиторлық қызмет туралы (05 шілде 2011 жылғы №483-II өзгертулерімен)
заңы бойынша аудит – бұл қаржылық есептіліктің объективті құрастырылуының
және тәуелсіз пікірді жеткізу мақсатында заңды тұлғалардың қаржылық
есептіліктерін тексеру болып табылады.
Аудит және оның рәсімі (процедурасы) эволюцияның үш сатысынан
(стадиясынан) өтті: растаушы аудит, жүйелі-бағдарламалы аудит, тәуекелге
негізделген аудит. Бастапқы аудит бухгалтерлік құжаттар мен есеп берулерде
көрініс тапқан операциялардың шындыққа жанасымдылығын тексеру және растаушы
түрінде болды.
Растаушы аудитте негізінен бухгалтерлік тіркелімдер мен есеп берудің
формаларын дұрыс жасау мәселелері қарастырылады, сол себепті де бұл кезең
кітапты аудиттеу аталады.
Аудитке жүйелі-бағдарламалы тәсілдеме батыс елдерінде
1960 жылдардың соңында пайдаланыла бастады әрі аудиторлар сараптаманың
іштей бақылаудың негізінде жүргізді. Бұл операцияны бақылайтын жүйені
қадағалауға мүмкіндік береді. Егер іштей бақылау жүйесі тиімді жұмыс
істейтін болса, онда егжей-тегжейлі тексерудің қажеті болмайды, өйткені
нормалардың бұзылуы мен қателерді анықтау ісінде іштей бақылау жүйесіне
белгілі бір деңгейде сенім білдіруге болады. Аудиторлық фирмалар кеңес беру
қызметіне, аудиторлық рәсімді нысандауды жүзеге асыруға және болатын
тексерулердің сапасын арттыра түсуге көп көңіл бөлетін болды.
Аудиттің жүйелі бағдарламалы аудит әкімшілікті ешкім бақыламайтын
жағдайда қызметкерлердің үстінен бақылау жүргізуді жүзеге асырады. Бұл
арада аудиттің рәсімі (процедурасы) басқарушы инвесторларды емес, керісінше
персонал менеджерді алдап тұр ма, жоқ па, соны анықтауға бағдарланған.
Тәуекелге негізделген аудит – бұл кәсіпорынның жұмыс жағдайына,
негізінен оның қызметіндегі тар әрі қиын межелеріне қарай тексеруді іріктеп
жүргізетін аудит. Ол тексеру немесе кеңес беру барысында болуы мүмкін
тәуекелділікті ескерту және оның алдын алуға бағдарланған. Тәуекелділік
аудиттің айрықша маңызы – аудиторлың немес аудиторлық фирмалар өз беделін
жоғалту және клиенттен айырылып қалудың ықтималдылығында ғана емес, сонымен
бірге, аудиторлық кәсіпорындардың арасындағы қатаң бәсекелестікте, ірі
айыппұл мен моральдық зиянда, осы аталған қателерге ұрынып қалудың
ықтималдылығында болып тұр. Мәселен, мұндай жағдай үшінші бір тұлғаға
немесе клиентке елеулі материалдық зиян шектіруге себеп болатын аудитордың
ықылассыз және бұрыс қорытынды шығаруынан болады. Сондықтан да шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызметін
жан-жақты кешенді тексеруді жүргізуге мұқият дайындалып, басты назарды
кадрларды іріктеуге, бағдарламаларды жасауға, алдағы жұмысты жоспарлауға
және тағы басқаларға аудару қажет.
Аудит түрлері:
міндетті – ол заңмен бекітілген, әр жыл сайын кәсіпорынның қаржылық
жағдайын тексеру аудиті болып табылады;
инициативтік – кәсіпорынның басшысының шешімі бойынша, белгілі бір шарттар
негізінде жасалатын аудит түрі.
Аудитордың жұмысы – бұл қаржылық есептіліктің ұқыптылығын және есептің
орнатылған дәрежеге сай келуі мақсатында профессионалды аудиторлық
қорытынды жасау.
Аудит қызметінің негізгі принциптері мыналар болып табылады:
- тәуелсіздік;
- объективтілік;
- ұқыптылық;
- құпиялылық.
Аудиторлық тексерудің нәтижелеріне байланысты аудит стандартына сәйкес
келетін аудиторлық есеп құрылады.
Аудитті жүргізудің жалпы қабылданған әдістері, пайдаланушының күтуі
және бизнесті жүргізу практикасы аудитордың процедураны Қаржылық есеп беру
бойынша пікірі шындыққа сәйкес келмейді деген минималды тәуекелмен
білдіретіндей жоспарлауы мен орындауын талап етеді.
Аудиторлық тексеру кезінде айтылған пікір пайдаланушы үшін кәсіби
стандарт сақталды, елеулі мәліметтер жинақталды және осы пікірді дәлелдеу
үшін бағаланды дегенді білдіреді.
Аудиторлық тексерістер тек олар қоғамдық мүддені білдіретін жəне ол
үшін мүмкіндіктер болған (қысқа мерзімді перспективада) жағдайда міндетті
болуға тиіс. Аудиторлық тексерістер заңнаманың негізінде міндетті тəртіпте
жүргізілетін ұйымдардың саны қолда бар білікті аудиторлардың санымен
шамалас болуға тиіс. Экономикалық саясатты əзірлеушілер аудиттың заңнамалық
белгіленген талаптарын, олар Қазақстандық аудиторлардың мүмкіншіліктерінен
асып кетпейтіндей, біртіндеп енгізуге тиіс.
Кез келген кәсіпорынның нарықтық жағдайдағы ең маңызды
мақсаты – өз жұмысындағы қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа
жетудің күрделі жолы, бұған қосылатын, тек пайда тауып қана қоймай, сонымен
қатар, пайда табуды тұрақтандыру, ал бұған жету оңай мәселе емес.
Кәсіпорын егер де өзінің жұмысында белгілі бір принциптерге сүйенсе
алдына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz