Әлем әдебиеті Мұхтардың шығармалары арқылы ұлы
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
І тарау. ХХ ғасыр басындағы қазақ әңгіме жанры және
М.О.Әуезов прозасындағы қаламгерлік
ізденістер ... ... ... ... ... ... . ... ... .6-35
І.1. М.Әуезов әңгімелерінің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
І. 2. М.Әуезовтің ХХ ғасыр басындағы әңгімелерінің жанрлық ерекшеліктері
мен тақырыптық мазмұн даралығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .13
ІІ тарау. М.О.Әуезов әңгімелерінің драмалық табиғаты және тарихилық
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .36 -65
ІІ. 1 М.Әуезов әңгімелеріндегі қорғансыздар тақырыбы: драмалық
табиғаты мен тарихи шындық болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
ІІ. 2 . Алғашқы жылдардағы әңгімелеріндегі трагизм, тарихилық, ұлттық таным
және образ жасау
шеберлігі ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Қазақ әдебиетінің кең тынысты бір саласы
саналған әңгіме жанрына тың екпін әкелген М.О.Әуезовтің көркем прозасы шын
мағынасында көркемдік пен шынайылықтың берік тоғысынан туған өнер туындысы
десек артық айтқандық емес. Ұлы жазушы Мұхтар Омарханұлы - қазақ
әдебиетіндегі көркем проза табиғатын тақырыптық және мазмұн жағынан
байытып, жаңа бір сатыға көтерілуіне қапысыз қызмет еткен жазушы.
Бүгінде қазақ әдебиетінің проза жанры көкжиегінің өрістеу, өсу
динамикасын танып білу үшін ұлттық дүниетаным тұрғысынан М.Әуезов
шығармасын қайта таразылау талабы келіп туындайды. Әрі кемеңгер жазушы
шығармаларының драмалық табиғаты мен тарихи шындық болмыс- бітімі Кеңестік
идеология тұрғысынан талдануы бүгінде жазушы шығармаларына берілген толық
қанды әділ баға емес. М.Әуезов шығармаларының құндылығын, көркем әдеби
мұраларының көркемдік, танымдық сипатын әр дәуір әр қырынан өзінше танып,
оған өзінің ой - пікірін білдіріп отыруы заңды құбылыс. Әр дәуір, әр ұрпақ
қанша пікір білдірсе, мұхтартану саласы және ұлы суреткер мұраларының
көркемдік әрі шындық табиғаты мен берік болмыс - бітімі соншалықты байып,
қордалана түспек. Мұхтар шығармаларының рухани табиғатын танып білуде,
зерттеуде ұлттық рухани тәрбиені басты назарда ұстанамыз.
Диплом жұмысының зерттеу өзектілігі бүгінгі уақыт талабына сай,
кемел жазушының талғампаз оқырманның ой -парасатына, сезім қабылдауына
лайықталып жазылған еңбектерін егеменді ел парасаты тұрғысынан пайымдау
және сол арқылы жазушының қазақ әдебиетіндегі көркем әңгіме жанрын
қаншалықты биіктеткенін саралау болып табылмақ. М.Әуезовтің көтерген
тақырыбының әрі суреткерлік дүниетаным ашу үшін, стильдік табиғатына үңілу
ушін оның әңгімелерінің драмалық сипаты мен тарихилық мәнін ашу маңызды
болмақ.
Қазақ әдебиетіндегі орнын айқындап, шығарма мазмұны мен ішкі танымын
зерделеуде көркем тіл табиғаты басты назарға ілінбек. Мұхтар Әуезовтің
көркемдік ерекшелігі мен шындығы берік тоғысқан әңгімелерінің драматизмдік
табиғатын зерттеп қарастыру өткен ғасырдың 30 – 40 - жылдарынан басталса
да, бүгінге дейін жүйелі ғылыми қалыпқа түсіп, өз бағасын әлі де толық
алып болмауымен өзекті.
Диплом жұмысының нысаны: Зерттеу жұмысында негізгі нысанға Қорғансыздың
күні, Оқыған азамат, Сөніп-жану, Қаралы сұлу, Кінәмшіл бойжеткен,
Жетім, Қыр әңгімелері,Ескілік көлеңкесінде,
т.б. әңгімелері алынды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының басты мақсаты -
1920 – 30 жылдардағы қазақ әдебиетіндегі көркем проза жанрының көркемдік,
драматизациялық ерекшелік келбетін, тақырыптық сипатын, шындықтың болмыс –
бітімін игерудегі жетістіктерін саралау, Мұхтар Омарханұлы шығармаларының
тақырыптық мазмұнын, тарихи шындыққ қатысын, образдар табиғатын ұлттық
таным тұрғысында зерделей жүйелі қарастыру.
Диплом жұмысының бөлімдері мен тараушаларын жазуда Мұхтар Әуезов
әңгімелерінің өзектілігі мен бүгінгі күнде де өз маңызын жоймаған
өміршеңдігін, ондағы ұлттық сана болмысы мен дүниетанымдық парасатын танып
білу сынды іргелі мәселелерді басты мақсат етіп ұстанып отырдық.
Қазақ әдебиетіндегі көрнекті тұлғаларды жүйелі тұрғыда зерттеу
нысаны етіп қарастыру бүгінгі әдебиеттану ғылымының кенжелеу қалып
отырған дүниесі болғандықтан қазақ әдебиетіндегі проза жанрының кезеңдік
сипатын қарастыра кетуді мақсатты бағыттардың тіні етіп алдық.Ұрпақ қай
қоғамның, қай заманның болмасын өзекті мәселесі болатыны ақиқат. Міне, сол
тәрбие үрдісіндегі ұрпақтардың көркемдік тұрғыда рухани жетілуіне негіз
болатын құралдардың бірі - Мұхтар Омарханұлының әңгімелері болатыны шындық.
Осы бітіру жұмысында жазушы туындыларын жанрлық, тақырыптық аяларына
қарай жіктеп қарастырдық. Қазақ әдебиетіндегі көркем әңгіме саласын едәуір
өрістетіп, тақырып жағынан кеңейткен Мұхтар Омарханұлының ХХ ғасыр
басындағы көркемдік ерекшелігі мен шындық болмыс-бітімі өзара жарасымды
үйлесім тауып, бір арнада тоғысқан әңгімелерінің драмалық табиғатының
талдануы, тарихи шындық сипатының ашылуы жұмыстың өзектілігі мен мақсатын
айқындайды. Жазушы шығармаларын жанр, түрлік жағынан жіктей қарастырып және
20- жылдары жазылған әңгімелерінің тақырыптық, стильдік ерекшеліктерін
ашуға баса назар аудардық.
Қазақта Әуезовті зерттемеген, ол туралы сөз қозғамаған қаламгер кем де
кем шығар. Бірақ оны зерттеп қойған, айтылып болды деп қарау үлкен
білместік болар еді деп ойлаймыз. Бітіру жұмысымызда қазақ әдебиетінде әлі
де толық зерттелмей жүрген Әуезов әңгімелерінің көркемдік ерекшелігі мен
шындық болмысына жаңаша пайым ету тәсілдеріне баса назар аудардық. Жалпы,
Әуезов әңгімелерінің тарихилық сипаты мен драмалық келбеті, көркемдік
ерекшелігі мен шындықты игерудегі шеберлік болмысына тиісінше көңіл
бөлінбеуі осы тақырыптың зерттелуін қолға алу қажеттілігін дәлелдейді.
М.Әуезов әңгімелерінің көркемдік және тарихи-драмалық негізінің
қуаттылығымен өзіне назар аудартатынын, сол арқылы өзінің ерекше даралық
стилімен өзгешеленетінін, ерекшеленетінін байқадық. Осыған орай диплом
алдына мынадай міндеттерді шешу мәселесі қойылды:
- М.О.Әуезов әңгімелерінің тарихилық және драмалық негіздерін
қаламгердің тұтас шығармашылығы, сондай-ақ ХХ ғасыр басындағы әдеби процесс
контексінде қарастыру;
- М.Әуезов әңгімелеріне негіз болған оқиғалардың көркемдік берілу
нәтижесі арқылы олардың жанрлық табиғатын айқындау;
- жазушы әңгімелерінің әлеуметтік мәселелерді көтеруі, тақырыптарды
ашудағы шеберлігі;
- М.О.Әуезов әңгімелерінің жанрлық-стильдік ерекшеліктерін зерделей
отырып, сол шығармалардағы көркемдік дәстүр жалғастығы мәселесіне талдау
жасау;
- тарихилық мәселесінің көркем әдебиеттегі көрінісін М.О.Әуезов
әңгімелері аясында қарастыру;
- М.О.Әуезов әңгімелерінің қазақ әдебиеті тарихындағы орны мен рөлін
айқындау.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың
алдына қойылған мақсат пен міндеттерге сәйкес анықталды. Бітіру жұмысында
жүйелік - хронологиялық, әдеби - ғылыми аналитикалық талдау, ғылыми
тұжырымдарды саралау, жинақтау және қорытындыларды негіздеудің әдіс-
тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңашылдық сипаттары: М.О.Әуезов әңгімелерінің
тарихилық сипаты, драмалық табиғаты, көркемдік қуатының жүйелі түрде ғылыми
мәселе ретінде қарастырылуы тақырыптың жаңалығын байқатады. М.О.Әуезов
әңгімелерінің тарихилық, драмалық негізіне қатысты табылған тың деректер,
оның әңгімелерінің жаңа қырларын ашуға мүмкіндік береді. Тарихилық пен
драматизм мәселелерінің ара қатысы айқындалады. Осы материалдар негізінде
жасалған салыстырулар, М.О.Әуезов әңгімелерін зерттеу арқылы көркемдік
қуатын, драмалық табиғатын айқындау дипломдық жұмыстың өзіндік ғылыми
жаңалығы болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы: Жұмыстың ғылыми
негізге сүйенген нәтижелері мен басты тұжырымдық қорытындыларын жоғарғы
оқу орындарының студенттері мен жалпыға бірдей білім беретін орта
мектептің жоғарғы сынып оқушыларына М.О.Әуезов әңгімелеріндегі драматизм
және ондағы тарихи шындық, сондай-ақ көркем образ жасаудағы шеберлігі мен
шағын тақырыптың көркемдік қуатын таныту мақсатында арнайы семинар пәні
ретінде пайдалануға ұсынылады. Сондай-ақ студенттердің ғылыми-практикалық
конференцияларында жасалар мұхтартану тақырыбына қатысты баяндамалар мен
реферат, курс жұмысы, бақылау жұмыстарында қолдануға жарайды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан (ішкі
тараушалары бар), қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕ ЖАНРЫ ЖӘНЕ М.О.ӘУЕЗОВ ҚАЛАМГЕРЛІК
ІЗДЕНІСТЕРІ
1.1. М. Әуезов әңгімелерінің зерттелуі
М.Әуезовтің шығармашылық мұрасының күрделі де ажырамас бөлігін құрайтын
20-жылдардағы әңгімелерінің зерттелу тарихын қарастыру арқылы қазақ
әңгімелерінің даму, көркею, жаңа сапаға көтерілу сипатын анықтарымыз
белгілі.
Ұлы суреткердің көркемдік әлеміндегі алғашқы тәжірибелері, шығармашылық
ізденісі мен суреткерлік даралығы ХХ ғасырдың 20-жылдарында-ақ жазылып,
айтыла бастады. Жазушының өзі жайлы баспасөзде жарияланған еңбектің басы
Сарыарқа газетінде басылды, Игілікті іс деп аталатын мақалада Ойқұдықта
Еңлік-Кебек пьесасының қойылып, оны М.Әуезовтің ұйымдастырғаны айтылған.
Бұл мақала жазушы жайлы жазылған талай толымды еңбектің төлбасы болуымен де
аса құнды[1]. Мақала жазылған уақыттан бүгінгі күнге дейін Әуезов
шығармашылығы турасындағы ғылыми еңбектер тізімі артып, әуезовтану саласы
кең қанат жая өркендеді.
Әдебиеттің қадам алысымен бірге әдеби сынның да қалыптаса бастағаны
аян, бұл ретте М.Әуезовтің де баспасөз арқылы төл әдебиетіміздің сол күнгі
даму үрдісі жайындағы толғамдарымен оқырманмен бөлісіп отырғанын айтқан
ләзім. Бұл жылдары прозаның алғашқы үлгілерін жасаушылардың алдыңғы легінен
көрінген М.Әуезовтің де төлтума шығармалары нысанаға алынып жетістік,
кемшілік жақтарын таразылау басталды.
Жазушы шығармасына қатысты баспасөз арқылы Ж.Аймауытов [2],
Ж.Орманбайұлы[3], Д.Ысқақов [4], С.Сәдуақасов [5], М.Қаратайұлы[6],
Ғ.Тоғжанов[7] сынды сол тұстағы әдебиет қамқоршылары өзіндік түйіндеулерін
ортаға салған. Қазақ сынының басы, М.Әузовтің Бәйбіше-тоқал пьесасына
талдау жасалған Қорғансыздар мақаласының авторы Д.Кәкітайұлы шығармаға ой
кезімен қарап, орнықты пікір білдіреді. Турлі ұсақ кулық, жіңішке айла,
екіжүзділік, опасыздық, қиянатшылдықтардың жасырын ішке тыққан найзалардың
бақталас, бәсекелердің түрлі тарау байланыстарын ашық түрде кестелей
шешуден һәм тілмен айтылған әсерлі суреттерден көреміз. Қолға алған
мәселесін жете тексеріп, түзу уғынып, жарыққа салғанын байқаймыз [4, 74]
деп пьесаның мазмұнын қуаламай, көтерген жүгіне, көркемдігіне баға берген.
Әдебиетті таптан бөлмеу идеясы тұрғысында байлам жасаған Ғ.Тоғжанов:
Мұхтар жаңалықты, үлгіні өткеннен іздейді, қазақтың баяғы батыр, шешен
биі, сал серісі, ерке қызы, міне, Мұхтардың үлгілі адамдары осылар деген
сын айтады[7].
Көркем әдебиет, әдеби шығарманың қоғам тіршілігін қырағы байқап,
байыпты зерделеп, терең сезіне білу және тілек етуден гуындайтыны айқын.
Қазақ әдебиетінде М.Әуезовтің салған сүрлеуі - реализм. Жазушы өз ортасының
бар шындығынан алыс кете алмаған, заман ақиқатын әсіре боямадан қорғай
отырып, дәлдігімен, шындық өлшемімен берген.
XX ғасырдың 20-жылдары әдебиетке бір табан жақын жүргендердің сын
айтуды машық көріп, асыра сілтеп, сынап қарағаны жегігіартылған. Біздің
осы күнгі жазушы, сылшыларымыз көркем әдебиетті сынай қалса жүлып алғандай
белден қос аяқ салады. Орта белінен келіп бастайды. Көбіне айтаіындары осы
күнгі көркем әдебиетіміз қандай болуы керек. Қалайша басталуы жөн, ана ақын
неге өткенді көксей береді, мына ақын неге әлдеқашан артта қалған, қазақ
ұлтының көрген кемшіліктерін зарлайды[8, 83] деген түйін сын
айтушылардың профессионалдық жақтан толыспағанын, рухани, ұлттық сана орнын
кеңестік идеологиямен алмастырғанын аңғартады. XX ғасыр басында әдебиеттің
дамуына үлес қосуға ниет еткендер легі артқанмен, олардың өзі сыңар пікір
ұстанды. Кейбірі кеңестік идеологияны қуана қуаттап, жаңа әдебиет жасаудың
негізі ескіні түп-төркінімен жоюда санаған және ғасырлар бойы қордаланған
әдеби-мәдени мұрамыздың енді қажеті болмасына сенген. Бұларға ескі
әдебиеттің құнарлы тұсынан үлгі алмайынша жаңа әдебиеттің пайда болмасына
кәміл сенгендердің пікірі қайшы келді. М.Әуезовтің шығармалары төркінінде
де ескіні аңсау бар деген айып тағылады. Жазушы шығармаларына мұқият
үңілсек, кейіпкерлері арасында астамшылық жасап, әдемі, жеңіл өмір сүргені
жоқ. Басымы - өзгенің илеуінде кетіп зар-мұң арқалағандар, екінші бірі -
кеңес қызметіндегі қарапайым адамдар. Түртпекке негіз боларлық өрескелдік
көрінбегенімен, қалайда сүріндірудің амалын іздеушілер де жоқ емес.
Дегенмен, тек түрі ұлттық, мазмұны социалистік шығармалар жазуға ден
қойылған тұста Әуезовтің көркемдік қуаты күшті туындыларын жоғары
бағалаушылар тағылған мінінен арши отыра, өз деңгейінде талдауға негіз
қойған.
М.О.Әуезовтің есімі қазақ арасында Абай журналына колемді мақалалар
жазуы арқылы, ал бұрынғы көп ұлтты Кеңес өкіметінің көлеміне араға он жыл
сала кеңінен танылды. 1929 жылы Мәскеуде жарық көрген Әдебиет
энциклопедиясында: Ауэзов публицист, критик и историк казахской
литературы. В литературе Казахстана Ауэзов как драматург занимает почетное
место. Его драма Каракоз с изумительной чуткостью и исторической
правдивостью восстановившая национальные и бытовые особенности народных
певцов Казахстана получил 1-ую премию на конкурсе драматургов в 1926 г. в
Кызыл-Орде. Особое место занимает также Байбачи-Токал (жены-
соперницы)[9] деп жазылған.
М.Өуезовтің шығармашылығы жөнінде жазылған еңбектің саны 1917-40 жылдар
аралығында 140-тан асқан, олардың басымы драмалық шығармаларын талдауға
арналды[10, 15]. М.Әуезов әдебиеттегі алғашқы қадамын өлеңмен бастайды.
Алайда бұл жөнінде естеліктерде ғана айтылғанымен, толымды дерек жоқ.
Өмірбаяндарының бірінде өзі де балалық шақта ақындыққа әуестенгенін
жасырмаған[11]. Өлең жазуды қай уақыттан бастады және ол қандай тақырып
қозғап, нені өзек етті - бұл әлі күнге дейін зерттеушілердің алдында тұрған
түйіні қиын сұрақ, басы ашылмаған мәселе.
Ишмұхамет Әлин өз естелігінде М.Әуезовтің 15-16 жасында көркемсөз
жазуға бейім болғандығын айтады [12, 374]. Бірақ, оның қандай талпынысын
байқағаны, қандай негізге сүйеніп айтқаны беймәлім. Т.Жұртбайдың Бесігіңді
түзе атты еңбегінде Мәден Түсіпбаеваның М.Әуезовтің уыты мен сатирасы мол
Маса атты сықақ-әңгіме жазғаны жөніндегі дерегін келтіруі - жазушы
шығармашылық жолының әлі күнге беймәлім тұсы барының айғағы[13, 71].
Сондықтан, ақиқатына жетуде сүйенерге негіз болмағандықтан 1917 жыл Алаш
газеті бетінде жарияланған Қазақтың өзгеше мінездері атты мақаласы мен
тыңнан түрен салған қазақ драматургиясының басы Еңлік-Кебек ұлы тұлғаның
шығармашылық жолындағы алғашқы қадамдары саналады. Ұлттық баспасөздің
алғашқы қарлығаштары Сарыарқа, Абай, Қазақ тілі, Шолпан, Сана,
Ақ жол - жазушының шығармашылық қасиетін шыңдап, тамаша туындыларының
кеңінен танылуына ықпал еткен басылымдар.
Жазушының алғашқы он жылда жазған шығармаларын екшеп, табиғатына
үңілсек, оның кейінгі шығармаларынан бөлектігі айқын аңғарылады. 1932 жылы
жазған ашық хатына[14] дейін қаламгер дала тіршілігін, қазақ өмірінің
тартысты, қайшылықты тұстарын ерекше шынайылықпен суреттесе, оның кейінгі
жылдардағы шығармаларында өкіметтің талабын көп ескергендігі байқалады.
Басына қара бұлт үйірілген осы жылдардағы қасаң саясат М.Әуезовті өз
туындыларынан бас тартуға да мәжбүр етті.
С.Сейфуллин [15], І.Жансүгіров [16], Тоғжанов [17], Е.Ысмайыловтардың
[18] өткір сындары Қаракөз, Хан Кене пьесалары теңірегінде өрбіді.
Сыншылардың пікірінше, Әуезовтің бұл шығармалары оның түпкі арман-
тілегінің көрінісі. Сондықтан, М.О.Әуезовтің 30-жылдардағы шығармашы
-лығының келесі кезеңі кеңестік санаға сай тақырыпқа ойысып, публицистік
еңбектері мен көркем шығармаларында қарапайым адамда тағдыры, индус
-трияландыру, колхоздастыру сынды ірі мәселелер көтерілді, сонымен қатар
бұл жылдары жазушының Абай романы жазылды. Бұл - М.Әуезов шығармашылығына
байыпты баға беріліп, ғылыми-зерттеу еңбектердің дүгшеге келе бастаған
тұсы. Жазушы шығармаларының сонылығы, көркемдігі, маңызы жайлы Б.Кенжебаев
пен Шаңғытбаевтың [19], С.Мұқановтың [20], Т.Нұртазиннің [21], Мұстафиннің
[22] еңбектері, сонымен қатар орыс тілінде А.Фадеевтің [23], З.Кедринаның
[24], Ю.Лебединскийдің [25] еңбектері жарық көріп, жазушының шығармашылық
қасиеті А.Нұрқатовтың Мұхтар Әуезов [26], М.Сильченко мен Смирнованың
М.О.Әуезовтің творчестволық жолы [27], Е.Лизунованың [28],
Ы.Дүйсенбаевтың Мұхтар Әуезов [29] атты монографиялық зерттеу
еңбектерінде сарапталды.
Ұлы тұлға мұрасын зерттеу, талдау жолында М.Қаратаев [30], С.Мұқанов
[31], Е.Жанпейісов [32], Р.Нұрғалиев [33] сынды зерттеушілер тың пікірлер
айтып, шығармаларының көркемдік құндылығына үңілді.
Исі қазақтың бар болмыс-бітімін бойына сидырған Абай романының 1949
жылы жарық көруі М.Әуезовтің шығармашылық қасиетінің жоғары бағаланып,
романның көркемдік қуаты мен тіл сұлулығы турасындағы зерттеу еңбектердің
жарыса жарық көруіне әкелді. Жазушының ғұламалық келбетін танытқан зерттеу
еңбектің қай-қайсысы болсын, оның өмірі мен өскен ортасы жайын айналып
өтпеген. Жазушының өмір тәжірибесіне кемеңгер Абай дәстүрінің ықпал етуі
зерттеушілер назарынан тыс қалмады.
Ұлы жазушы өміріндегі өресі биік шығармалары арасынан 1917-1929 жыл
аралығында жазылған әңгімелері мен драмалық шығармаларын екшеп алып,
ғалымның қаламгерлік құдіретінің қыр-сырына терең бойлауға ниет
қойған зерттеуші Ы.Дүйсенбаев болатын. Жазушының шығармашылық жолының
алғашқы он жылындағы еңбектерінің идеялық астары мен ой көріктілігі, тіл
сұлулығына тоқталып, сындарлы зерттеу еңбек жасады[29].
Тыңнан түрен салу, жаңа, жақсыға ұмтылудың әсіре қажеттілігіне өзгені
тәнті етіп, еліктіру - кез келгеннің бойына дарымаған қасиет. Бұл -
табиғаттың тым сирек құбылыстарының бірі. Олай болса, халықтың рухани
дамуына ұлы Абайдан кем үлес қоспаған Әуезовті табиғат ананың халқына
берген үлкен сыйы деп қабылдаған абзал. Қазақ драматургиясының алтын тасын
М.Әуезовтің қалауының өзі, оның өзгеден биік өресі мен парасаттылығының
айғағы.
М.Әуезовтің драмадағы түңғыш еңбегінің заманалар қойнауына кеткен
ғашықтық жайлы ауыр оқиғаға арналуы да тарихын таразылап білуге,
кешегісінің ақиқатына жетуге ұмтылған азамат ісі. Ұлттық топырақта
драматургиялық дәстүрдің жоғына қарамай, елдер әдебиетінен үйрене отырып,
Әуезов жанр шарттарына толық жауап бере алатын трагедия жасады. Сюжеттік
желінің тартылуы, композиция құрудағы шеберлік қаламгердің драма
заңдылықтарын жақсы білгендігін көрсетеді, - дейді ғалым Р.Нұрғалиев. [34,
185]. М.Әуезовтің драматургиядағы қарымды еңбегін түпкілікті зерттеген
Р.Нұрғалиев Семей жерінде жазылып, алғаш сахналанған Еңлік-Кебек,
Бәйбіше-тоқал, Қаракөз пьесаларының ішкі ерекшелігін, тұтынған
мақсатын, жазылу жайын үңги қарады.
М.О.Әуезовтің өмірі мен шығармашылық мұрасы бойынша библиографиялық
көрсеткіштер 1958, 1966, 1968, 1972 [35] жылдары жарық көрді. Бұл еңбекте
Әуезов шығармаларының жариялануы және оның өмірі мен шығармашылығының
зерттелуі жайындағы еңбектер, шетел тілдеріндегі библиографиялық
мағлұматтар қамтылған еді. Ал М.Әуезовтің қолжазба мұрасы [36] атты
мазмұнды еңбек жазушының жеке өз архивінде сақталған түрлі қолжазбалар,
қойын дәптер, газет-журналдар қиындылары еніп, ғылыми сипаттамаға
түсірілді.
Ұлы тұлғаның 100 жылдық мерейтойы қарсаңында өмірі мен шығармашылығына
қатысты барлық құжаттар, деректер бір ізге түсіріліп, толықтырылып,
хронологиялық тәртіп бойынша жүйеленіп, ғалымдық, педагогтік және қоғамдық
қызметтеріне қатысты қызықты деректер М.О.Әуезовтің өмірі мен шығармашылық
шежіресі атты кітапқа енді[37]. Дегенмен, бұл еңбек әлі де толықтыра
түсуді қажетсінеді. Ұлы дарын иесінің сиясы кеппеген күйінде жоғалып кеткен
Ел ағасы пьесасы мен Сұғанақ сүр атты повесінің, орыс тілінен
аударылған бірнеше шығармаларының және 20-жылдары жазылған туындылары
қолжазбасының табылмағаны осыны айғақтайды.
М.О.Әуезов шығармаларының жинағы көзі тірісінде, 1955-1957 жылдары, 6
том болып жарық көрді [38], кейіннен 1967-69 жылдары 12 томдық [39], 1979-
85 жылдары 20 томдық жинағы жарияланды [40]. Бірақ, жазушының кесек ойлары,
кейбір міні көп, тәрбилік мәні жоқ саналған шығармалары көлеңкеде қала
берді. Соның бірі - 1927 жылы жарыққа шыға салып тәркіленген Әдебиет
тарихы еңбегі [41]. Кейіннен тарихты, әдеби мұраны тану мәселесі көлденең
қойылған тұстарда жазушының әдебиеттің тарихы жайлы еңбегі 20 томдық
шығармалар жинағының 16 томына қысқартылып енді. Едіге, Ерсайын, Шора батыр
жырлары Нысанбай ақын жайындағы зерттеуі қысқартылып, түпнұсқа мен кейінгі
жарияланым арасында үлкен алшақтық пайда болды. Қазақ әдебиеті тарихын
зерттеудегі күрделі тұңғыш еңбек Әдебиет тарихы алғашқы қалпымен тек 1991
жылы жарық көріп, оқырманымен қауышты[41]. Жазушының әр жылдардағы
шығармалар жинақтары әуезовтануға қосылған үлкен үлес болғанымен, оның мол
мұрасын толық қамти алмады. Жазушы шығармаларының елу томдық толық ғылыми
жинағына телегей-теңіз мұрасы ғылыми тексеруден өтіп, түзетіліп, автордың
баспаға алғаш ұсынған нұсқасы мен кейінгі жарияланымдарына текстологиялық
салыстырулар жүргізіле жарияланды[59]. Бұл жинаққа 1917-1969 жылдар
аралығындағы әңгімелері, повестері, комедия, трагедия, драмалары,
мақалалары, зерттеу еңбектері, аудармалары енді. Дархан дарын иесінің 1917-
1919 жылдардағы публицистік еңбектері қасаң саясат тұсында жарияланбағаны,
көптеген драмалық шығармаларына (Қаракөз, Хан Кене) ескілікті дәріптеу,
көксеуден туындаған деген баға берілгені белгілі. Жазушы мерейтойы
қарсаңында оның өмірі мен шығармашылығына қатысты көлемді зерттеулер
жарияланып, саясат шылауына түсіп, өрескел бұрмаланған еңбектеріне жаңаша
көзқарас тұрғысынан талдаулар жүргізілді. Мәселен, З.Ахметов, З.Қабдолов,
Р.Бердібай, Л.Әуезова, М.Мырзахметов, Р.Нұрғалиев, Қ.Сыздықов, Б.Майтанов,
Р.Сыздықова, М.Серғалиев, Т.Жұртбай, Б.Жақыптың ғылыми еңбектері әуезовтану
саласын нығайта түсті.
Әуезовтануға қомақты үлес қосып, жазушының күрделі, көркемдік әлемін
ашу жолында түпкілікті зерттеу жасаған ғалым, жазушы Т.Жұртбайдың еңбегін
ерекше атаған ләзім. Әуезов шығармашылығы мен өміріне қатысты тиянақталған
материал-дары негізінде Бейуақ (1990) [42], Бесігіңді түзе (1997) [13],
Талқы (1997) [43] атты көлемді монографияларында тың тұжырымдар жасап,
алғашқы нұсқадан кейін жарияланбаған бір мақаласын ғылыми айналымға
түсірді.
Бертінге дейін жазушы шығармаларының көркемдік сұлулығына ғана
тамсанып, тұшынған болсақ, Т.Жұртбай ол шығармалардың шежірелі Шыңғыс
жерінен тамыр тартатынын, әрбірінің астарында өмір шындығы жатқандығын
нанымды ете, тарихпен сабақтастыра отыра ұсынады. М.Әуезов кейіпкерлері
қиялдан туындаған жоқ, әр кейіпкер артында XX ғасыр басында орыстандыру,
отарлау, ескімен күресу саясаты туындаған тұста өмір кешкен қарапайым
адамдар бар.
Заңғар жазушының өскен ортасы, туған жері, өмірінің колеңкелі-күнгейлі
жақтарын жүйелі баяндап, қоғамдық-жазушылық еңбегімен қоса күрделі
көркемдік әлемінің сырын ашқан К.Оразалин мен Д.Досжанов еңбектерінің де
әуезовтануда ойып алар орны бар. К.Оразалин Абайдан соң атты шығармасында
М.О.Әуезовтің балалық, бозбалалық, жігіттік шағынан мол мағлұматқа қанық
етсе, Абай ауылына саяхат еңбегінде де жазушы өміріне қатысты қызғылықты
деректер ұсынады. Жарты ғұмырын Абай кезі кеткеннен кейінгі кезеңінің
шындығын жазуға арнаған Оразалин ұлы ақынның ұрпақтарымен біте қайнасып
өмір кешкен Әуезовтің бар болмысын ашута тырысады. Абайдан соң романының
үшінші кітабы Әуезов емірінің Семей кезеңін аша түсуде аса құнды. Оразалин
жазушының кіндік қаны тамған жері, өскен ұясы, қоршаған ортасы, жақын
туыстары жайындағы деректерді кұрғақ баяндамай, Әуезов үлгісімен ұлттық
бояуды барынша пайдалана жазған.
Ұлы жазушының 1919 жылға дейінгі өмір кезеңінде аздаған дау тудыратын,
шешімін әлі күнге толық таба қоймаған мәселе бар. Ол жазушының Семей
қаласында оқуымен байланысты. Абайдың құрметіне 1914 және 1915 жылдары
әдеби кештердің өткені белгілі. М.Әуезов өмірінің Семей қаласымен
байланысты тұсын айқындау ниетінде азды-көпті тер төккендердің зерттеуші,
жазушы қауымның бірқатары Әуезовтің жоғарыда аталған кештерге
қатыспағандығын айтса, К.Оразалин екі кешке де Әуезовтің қатысып,
ұйымдастыру ісіне араласқанын алға тартады. Ахмет Әуезов Бала Мұхтар,
Жас Мұхтар атты кітаптарында М.Әуезовтің балалық шағынан мол мағлұмат
береді. Жазушының өмірі мен шығармашылығының шежіресін жазуда Ахмет
Әуезовтің еңбегі негізгі басшылыққа алынып, сілтеме жасалатын дереккөз
болуда. Бала Мұхтардың қырдағы қазақ балаларынан еш айырмасыз тірлік кешуі,
зеректігімен танылып, болашағынан белгі беруі А.Әуезов естелігінен мағлұм
етіледі.
Жазушы өміріне қатысты деректердің дәлдігі, нақтылығы бәсеңдеу тұсы -
оның алғашқы өмір жолына қатысты. Яғни балалық, шәкірттік шағынан мағлұмат
беретін дәлелдер солғын, сәйкессіз тұстар басым. Тәуелсіздікке қол
жеткізгелі бергі он жылда еліміз өркениет жолында көптеген табыстарға
кенелді. Оның бірі жетпіс жыл салтанат құрған кеңестік дәуірдің қыспағы
кесірінен жария етілмей, беймәлім түрде сақталып келген, көп құпиясы бар
рухани мұраларымызбен қайта қауышуымыз. Жазушының өмірбаянына қатысты Өз
жайымнан мағлұмат[44, 67] атты мақаласы да - талай жылдар бойына
жарияланбай келгені белгілі.
Жазушының отызыншы жылдарға дейінгі қолжазба күйінде сақталған мақаласы
Смағұл Сәдуақасовтың қойған алты сұрағына жауабы, соңына Мұхтар.
Ленинград. Ғинуардың 29-ы [44, 68] деп жазылған. Жазушы 1946, 1949, 1950,
1953, 1958, 1959 жылдары жазған өмірбаяндарында ресми мәліметтерді көбірек
қолданып, өмірінің маңызды тұстары, өскен ортасы, білім жолындағы алғашқы
баспалдақтар, қоғамдық қызметтері, абайтанудағы алғашқы қадамдары жөнінде
жазады. Ал, өз жайымнан мағлұматында жазушы талғам-түсінігі, өмірлік
құбылыстарға, әдебиетке деген көзқарастарын айқын білдіріп, пікірін
бүкпесіз жеткізе алған. Ұлы жазушы өмірінің Семей кезеңі жөнінде толымды
деректер беріп, балалық, шәкірттік шағы, қайраткерлік, оқытушылық,
жазушылық қасиеттерінің шыңдалған шағынан мағлұмат берген шәкірті, әдебиет
зерттеушісі - Қайым Мұхамедханов.
Бала кезінен М.Әуезовтің білгірлігі мен біліктілігіне куә болып өскен
ол жазушының Семейде өткізген күндеріне қатысты беймәлім деректерді Қазақ
әдебиеті газетінде, сондай-ақ, Семейдің облыстық Семей таңы мен Иртыш
газеттері бетінде жариялап тұрған еді. Қ.Мұхамедханов М.Әуезов жөніндегі
деректерін, ой түйіндеулерін Мұхтар -семинарист (Семей таңы, 1977) [45],
Ұлы жазушы, көрнекті қоғам қайраткері (Семей таңы, 1977) [46], Ұлы
жазушы, ойшыл, ғалым, ардагер азамат (Семей таңы, 1977) [47] атты
мақалаларында тұжырымдады.
М.О.Әуезовтің шығармашылық мұрасы таусылмайтын, сарқылмайтын кәусар
бұлақ десек, ол бұлақ бастауын ұлыАбай дуниеге келген қасиетті топырақтан
алғаны кумәнсіз. Шежіреге толы Шыңғыстау жерінің құлақ құрышын қандырар
әсем әні мен тәтті күйіне, ертегісі мен аңызына қанық боп өскен Мұхтардың
Абай өлеңдерінің мәні мен маңызына ерте елігуі оны үлкен шығармашылық сапар
шығар жетеледі.
Түрлі қоғамдық өзгерістерді бастан өткерген М.Әуезов әрбірінің өзіндік
сипатына терең үңіле қарай, қоғам шындығын, халық тұрмысын шығармаларының
тамыр соғысына айналдырды. Батыс пен ніығыс ойшылдарының еңбектерімен
танысып, таным көкжиегін кеңейте, әдебиет әлемінің құдіретіне бас иді. Бала
кезде оқып үйренген шығыс әдебиетінің өкілдері: әл-Фараби, Әбуғали ибн
Сина, Қожа Ахмет Иасауи, Махмұд Хайдар Дулати сынды шығыс ғұламалары мен
Бальзак, Гете, Жан Жак Руссо сынды батыс ойшылдарының, Пушкин, Толстой,
Тургенев, Достоевский сынды орыстың сөз зергерлері еңбектерінің Мұхтар
Әуезовтің шығармашылық өмірінде белгілі орны бар деп білеміз.
Орыс әдебиеті сыншысы В.Г.Белинский Пушкинді мәңгі өмір сүруші және
дамушы құбылыс санап, ол жөнінде әр дәуірде толымды дәлелдер айтылғанмен,
келер дәуірдің де жаға баға, сапалы теңеу беретінін айтқан еді. Дәл осындай
пікірді Әуезов жайында да айтуға болады. Шыңғыс Айтматовтың Орыс мәдениеті
үшін Пушкин қандай болса, шығыс халықтарының мәдениеті үшін Әуезов сондай
деуі де жазушы қасиетін шынайы бағалай білуінен туындаған тұжырым. М.Әуезов
дүниежүзі әдебиетіндегі Стендаль, Дж. Лондон, Толстой, Достоевский сынды
ірі жазушылар еңбектерінен үлгі алғанымен, ол әдебиетке өзіндік қасиетімен,
тереңдігімен келді. Бұл жазушылар да замана шындығын реалистік түрде шебер
сипаттап, классикалық туындыларымен әлемдік әдебиеттің төрінен көрінсе,
білді. Өз халқының тіршілігін, бесіктегі баланың уілін, шолпысын
сылдырлата, бұрала басқан сұлуды, жас жіпттің толқынысын, қысастық көріп,
етегі жасқа толған кедейдің зарын, ұзатылар қыздың жан тебіренісін, туған
даланың аңызақ желі мен үскірік аязын шығармаларында асқан сүйіспеншілікпен
суреттеді.
М.О.Әуезовтің әңгімелеріні зерттелу тарихын қарастыра келе, ұлы
жазушының әңгімелері қазақ әдебиетінің ең бір шоқтығы биік шығармалар болып
табылатынына анық көз жеткіземіз.
І. 2. М.Әуезов ХХ ғасыр басындағы әңгімелерінің жанрлық ерекшеліктер мен
тақырыптық мазмұн даралығы
Бұл күндерi егемендi елiмiзде күрделi өзгерiстердi басымыздан өткерiп
отырған шақта, өткен өмiр жолдарымызға жаңа көзбен, жаңаша ойлау жүйесiмен,
уақыт талабына сай түсiнiкпен қарап тарихи есiмiздi жиып, оның тоқырап қалу
себептерiн көре бiлiп, әдет салтымызды ұмытпаған тұстарын түгендеп, оларды
керегiнше жас ұрпақтар тәрбиесiне жаратуға бетбұрыстар болып жатқаны
ақиқат. Әр халық өзiнiң жас ұрпағына iзгi жақсылық тiлеп, өздерi жетпеген,
шықпаған биiкке, белеске солардың шығуын армандаған, батасын берген. Оларды
өнердiң, оқудың, ғылымның әр саласынан хабардар етiп, адал, әдiл, ержүрек,
елiн, халқын бар ынтасымен сүйген ар-ожданы, iзгi ниеттi болып қалыптасуын
арман еткен.
Мiне, осы тұрғыданда бiзге Мұхтар Әуезовтiң бай творчестволық
мұралары, кезiнде ол тындырған iстер көмекке келедi, жол нұсқайды. Бұған
ғалым-ұстаздың, ойшыл-жазушының творчествосындағы халық педагогикасының
даму көздерi, қазыналары туралы ойлары менкөркем шығармаларындағы халықтық
тәрбие дәстүрiнiң мол көрiнiстерi дәлел.
Мұхтар Әуезов мұрасы көне заманнан бүгінгі күнге, бүгіннен болашақ
заманаларға шеру тартқан қазақ өмірінің игілік көші сияқты. М.Әуезов мұрасы
– талай қиян-кескі майдан, алай-түлей шайқастардан аман қалып, бар қазына
қасиетін енді аша бастаған, өз ұрпақтары арқылы бүкіл әлем жұртының ұлы
керуеніне қосылған сахара елінің еркіндігіндей қымбат, арманындай асқақ,
алтын кенішіндей терең, жүрегіндей адал мұра.
Қазақ әдебиетінің классигі, заңғар суреткер, біртуар жазушы, бірегей
драматург, публицист, кемел әдебиеттанушы Мұхтар Омарханұлы Әуезов қазақ
елінің көркем шежіресін жасап, ХХ ғасырдың үздік шығармалары саналған
туындыларын дүниеге әкелді. Әлем әдебиеті Мұхтардың шығармалары арқылы ұлы
Абайды таныды, көшпелі қазақ тұрмысы мен мәдениетіне қанықты.
Даналық ойдың алыбы саналған Абай қазақ поэзиясының мұзарт шыңы, мызғымас
биігі болса, Мұхтар - қазақ прозасының хас шебері, рухани құндылығымызды
қастерлеген кемеңгері. ХХ ғасыр басында қазақ қоғамына алапат нәубет төнген
шақта ұлты үшін бас көтерген Алаш арыстарымен қатар тізе қосып Мұхтар
Әуезовте әдебиет майданына келді. Мұхаңның әдебиеттегі алғашқы қадамы
публицистика жанрында басталып, осы саланың жаңа көкжиектерінің ашылуына
өлшеусіз қызмет жасады.
Қазақ қоғамының гүлденуіне қапысыз еңбек еткен М.О.Әуезовтің шығармашылық
қайнарына бастау болған алғашқы мақалаларының бүгінгі өміршеңдік сипатын
ашып, ұлт танымы тұрғысынан саралау арқылы жазушының шығармашылық
толысуындағы алар орнын айқындамақпыз. Көп қырлы, терең сырлы Мұхтар
Әуезовтің фольклорлық мұраларды жинақтау, оларды саралау ісінде үлкен
ыждаһаттылық танытты. М.Әуезовтің ауыз әдебиеті үлгілерін жинап-бастыруы,
толымды ғылыми зерттеу жүргізуі, қызғыштай қорып, қамқорлық жасауы – халық
игілігі үшін жасалған ерен еңбегінің бір көрінісі[48, 45], деп
мұхтартанушы ғалым Р.Бердібай айтқандай, қазақ фольклортану ғылымына қосқан
үлесі ерекше. Мұхтардың ғалымдық келбеті әдеби сын, теориялық зерттеу
мақалаларында да кеңінен ашылады. Онда әдеби құбылыстарды терең талдап,
көркемдік ойдың дамуын ғылым тілімен жеткізе білген.
Дарын мен даналықты тұлғасына тоғыстырған сыршылдық пен сыншылдықты
суреткерлік шеберлігінде шендестірген М.Әуезов сөз майталманы болды десек
артық айтқандық емес. Ол өз әңгімелерінде әлеуметтік, тұрмыстық, өмірлік
мәселелерді тақырыптық арқау етіп, оны көркемдік және шынайылық
ерекшеліктер аясында жарасымды үйлестіре білген. Халық мұрасын, қоғам
игілігін тоғыстырған қазақ әдебиетінің қарқынды қарыштауына талмай еңбек
етуді мақсат тұтқан сөз майталманы, ұлы суреткер өзінің туындыларында
көркемдік деген шешім мен шынайылық деген талаптық мүддесінен шыға білген.
Қазақ прозасының даму, өсу жолына көз жүгіртсек, ХХ ғасыр басындағы
М.Әуезов әңгімелері көркемдік полотносымен, шынайылық ракурсымен
ерекшеленген. Сонысымен де әңгімелерінің халықтық тұғырнамасы өз оқырманын
асқақтығымен тартады. Әңгімелеріндегі көремдік және реалистік талабымен
ашылатын халықтық идеясын айқында үшін әлем әдебиеті полотносында
қарастырудың маңызы қашанда зор. Әуезов әңгімелері түп негізі, асыл тамары
ұлттық ауыз әдебиетінен бастау алған. Осы бір асыл негіз Әуезов
әңгімелерінің шындықты берудегі әдеби дәстүр мен шынайы шеберлігінің кілті
іспеттес.
М.Әуезов шығармалары қазақ әдебиетіндегі кешелі-бүгінгі шығармалардың
қай-қайсысымен қатар қойғанда мазмұны мен көркемдігі, тарихилығы жағынан
басымдық танытып, халықтық сипатымен ерекшеленеді, көркемдігін әлемдік
әдебиет аясында қарастырғанда ғана шығармашылық құдіретінің сыры мен мәнін
ашу мүмкін болады.
М.О.Әуезовтің болған оқиғаны драматизацялауға негізделген әңгімелерінде
ел тағдырын жан-жақты толғайды, қоғам өміріндегі қайшылыққа, тартысқа толы
сәттерді баяндай отыра, өмір тәжірибесіндегі оқиғаларды да қалтарыс
қалдырмайды.
XX ғасырдың 20-жылдары әдебиеттің теориясы мен методологиясы жөнінде
салиқалы еңбек жазған А.Белецкий көркем әдебиет шығармаларын екі түрге бөле
қарайды[49, 36]. Оның біріншісі, автобиографиялық нұсқадағы,
беллетристиқаға ұқсас шығармаларда көбіне автордың өз өмір тәжірибесінен
алынған деректер пайдаланылған мемуар немесе ақындар күнделігі. Мұны Руссо,
Гете, Жорж Санд, Диккенс, Толстой шығармаларынан көруге болады. Көркем
шығармалардың тағы бір қатарының сюжеті сыртқы ортадан, автордың жеке
өмірінен шеткері жатқан оқиғаларға құрылады[49, 37].
М.О.Әуезовтің алғашқы шығармаларында осы екі құбылыс та көрініс тапқан.
Қорғансыздың күні, Қайғылы жетім, Жуандық, Қаралы сұлу, Қыр
әңгімелерінде қазақ өміріндегі болған оқиға шындығы көрініс тауып, автор
өмірінен тыс оқиғалар трагедиялық реңк алса, Үйлену, Ескілік
көлеңкесінде, Кінәмшіл бойжеткен, Сөніп жану, Оқыған азамат сынды
әңгімелер желісі тікелей автордың өзі араласып, қатысқан оқиғаларға
құрылған.
Әуезов шығармаларында терең психологизм, лиризм басым, адам жанының сан
алуан құбылыстарын, нәзіктігін суреттеп, ішкі әлеміне терең үңіледі. Жазушы
қаламынан туған әр шығармада халықтың тек өзіне ғана тән қасиеті, өмірлік
ерекшеліктері, адамгершілік-рухани құндылықтары бой көрсетеді. Алып сөз
зергері елінің тағдырына аянышпен қарап, жетістігіне қуанып, кемшілігіне
қайғыра білетінін ұзақ шығармашылық жолында дәлелдеді.
М.Базарбаев: Сонау алғашқы әңгіме, повестерінен бастап, драмалық
шығармалары, атақты Абай жолы романы - бәрі де алған кейіпкерлерінің
онымен сезімін терең меңгеріп, солардың жүрегіне жол таба білудің, тағдыр
мен жеке бас аралығындағы дәнекер арқаудың үзілмеуін, меңзеген мақсатын
солардың қан тамырының соғуына қарай дәлелдегенін байқатады деген тұжырым
жасаған [50, 268].
М.Әуезов қазақтың шүрайлы тілінің мол қорын шеберлікпен пайдалана
отырып, мазмұны мен мәні өзгеше, шынайы, кұдіретті шығармаларын өмірге
әкелді. Солардың бірі - болашақ жазушының қаламгерлік қасиетін танытқан, 20-
жылдардағы шоқтығы биік шығармасы Қорғансыздың күнін 1921 жылы Қызыл
Қазақстан газетінде жарияланған еді. Жиырмадан жаңа асқан жас қаламгердің
төлтума шығармасына С.Мұқанов: 1921 жылы жазған Қорғансыздың күні атты
алғашқы әңгімесімен Мұхтар шын мағынасындағы европалық прозаның дәрежесіне
көтерілді[51, 25] деп баға берген.
Қ.Сыздықов Қорғансыздың күні жөнінде: Осы әңгімеде тек құрдымға
кеткен қайғы-мұң ғана емес, мұнда білінер-білінбес болса да булқынып жатқан
қайсар күш бар, қарауытып тунжыраған мылқау ағыстың астында жатқан табан
толқын бар сияқты[52, 22] дейді.
З.Қабдолов: Задында шын мәніндегі нағыз үлкен талант өзінің өнер
өрісінде жаттығу жасап, онша ұзақ күйбендемейтін болса керек. Әуезовтің
осынау алғашқы әңгімесінің өзінде өзгеге ұқсамайтын өзіндік мәнер-машығы
бар, кібіртіксіз көсіле жөнелген жорға қаламның ізі сайрап жатыр[53, 27]
деген орнықты пікір білдіреді.
Алғашқы шығармасының өзі жазушының сойы бөлек. соқтасы ерекше даралығын
аңғартады. М.Серғалиев: Адам, азамат ретінде Мұхтар Әуезовтің сәби,
балауса, балғын, өспірім, жігіт кездерді басынан кешкені сөзсіз. Ал жазушы
Әуезовтің бала балдырған шағының болмағаны, хас шебер ретінде бірден
көпшіліктің назарын аудартқаны әдебиет сүйер қауымға жақсы мәлім [54, 38]
деген түйіндеуге келеді.
Қорғансыздың күні арқылы ол заманының шынайы көрінісін, ащы
шындығын, тұтас бір қорғансыздар әлемінің мұң-зарын көрсетіп, оқырманның
ішкі сезімін оятарлық жан түршігерлік оқиғаны баяндады. Осы ащы, зарлы
шындықты жеткізуде Әуезов асқан шеберлік танытты: оқиғаға қатынасушы
адамдардың тамаша портреттерін жасап, онысымен әрекет иелерінің мінез-
құлқын да білдірді. Табиғат келбетін суреттеу арқылы адамның ішкі
толғанысын, сонымен қатар болар істің хабарын берді, тамаша композиция құра
білді.
1960 жылы жарыққа шыққан Қазақ совет әдебиетінің очеркі атты еңбекте:
К тому времени, когда М.Ауэзов писал этот рассказ, он был хорошо знаком с
произведениями русских писателей. Видимо, поэтому в рассказе заметны
интонации Бедной Лизы Н.М.Қарамзина. Однако у М.Ауәзова нет голого
подражания русским писателям: события описанные в рассказе взяты из жизни
казахов, в характерах героев верно подчеркнуты их национальные черты [55,
293] деп жазылған еді.
Қорғансыздың күні мен Бейшара Лиза арасындағы байланыс - жас
бойжеткендердің өмірден мезгілсіз өтуі, жас жандарының үзілуі. Бұл белгілер
әсте екі шығарманың арасындағы күрделі байланыс пен ұқсастық бар деген
түйін емес. Карамзиннің кейіпкері махаббаттың тәтті дәмін сезіп, бойын
құмарлық пен құштарлық билеп, сүйгеніне құлай сенеді, алайда, соңынан
алданғанын білген соң, жас жанын өлімге қияды, яғни кейіпкер әрекеті
субъективті психологиялық себеппен шектелінеді. Ал, Қорғансыздың
күніндегі Ғазизаны өлімге итермелеген тіптен бөлек жағдай. Қорғансыздың
күні әңгімесі әлеуметтік теңсіздікті, күшті мен әлсіздің арасындағы
қайшылықты, кедейшілікті, яғни дала өмірінің сүрқия келбетін танытады.
Әдебиет зерттеушілерінің бірқатары Әуезовтің Қорғансыздың күнін Бейшара
Лизамен салыстыруға негіз жоқ екенін айтқан. Мәселен, И. Ғабдиров: Что
касается интонации, она у Ауэзова гневная, сатирическая, а у Карамзина
мягкая, грустная, определяемая различием замыслов обоих писателей.
Следовательно, нет основании для проведения параллели между Бедной Лизы и
Судьбой беззащитных[56,157] деген пікір білдіреді.
Ал белгілі ғалым Ә.Әзиев М.Әуезовтің Қорғансыздың күні әңгімесін
Л.ГІушкиннің Станция караушысы повесіндегі қайғылы жағдайды еске
түсіретінін айтады [57, 36]. Карамзиннің Бейшара Лизасы, Пушкиннің
Станция қараушысы, Әуезовтің Қорғансыздың күні әңгімелері арасындағы
жымдасқан байланыс бар деу жанасымсыз.
Зерттеушілердің бұл шығармаларда ұқсастық бар деген пікірге келуіне
албырт, аңғал, пәк сезімді бойжеткендердің, бойын құмарлық билеген тұрақсыз
серілердің арбауына түсіп, жандарына жара салған, өмірлерін күрт өзгерткен
аянышты күйлері себеп болса керек.
Әуезовтің Оқыған азамат әңгімесі қоғам өміріне өзіндік үлесін қоспақ
ниетте мәдениет, ағарту істеріне араласып жүрген азаматтар өмірінің
көрінісі.
Шығарманың жазылуына ықпал еткен оқиға жөнінде Ғ.Сармурзин көптеген
деректің басын шалады, ал Қ.Мұхамедханов М.Әуезовтің 1940 жылы Семейге келу
сапары жөнінде жазған мақаласында қаланың Жаңасемей бөлігін аралап жүріп,
көршілес тұрған екі үйге байланысты былайша ой өрбітеді:
- Мынау үй,- деді Мұхаң әлгі үйді нұсқап, - бір асыл азаматтың мекен-
жайы еді. Сейтқазы дейтін жігіт, біз оны жақсы көргендіктен Сейіт
дейтінбіз. Тоқымбай дейтін кісінің жалғыз баласы болатын. Өзі сондай
сымбатты, көркіне ақылы сай, жаны таза бір азамат болатын. Біздің
Ахметтермен осы қаладағы екі класстық русско-киргизское училищесінде оқыған
талапты жас еді. Ес- аймаққа сол басшылық ететін. Менің Ел ағасы дейтін
пьесамды даярлап, алғаш сахнаға шығарған режиссер сол болатын деп барып,
Сейіт үйіне қарсы тұрған үйде Жолдасбай деген бай тұрғанын, оның Қатипа
деген қызы Сейітқазының әйелі болғандығын, - Оқыған азамат әңгімесінің
жазылу тарихы, кейіпкерлер прототипі жөнінде Қ.Мұхамедханов, Сармұрзин
[56], Г.Төребаевтардың [59] естеліктері негізінде кейінгі зерттеушілер де
байламды пікірге келе алды.
Оқыған азаматтағы Мақсұт - Ес аймақ труппасының түңғыш режиссері -
Сейіт Тоқымбаев. Жұмағұл - осы труппаның белді мүшесі, оқыған азамат Смағұл
Әмзин екені, әңгіменің шынайы оқиғаның ізімен жазылғаны бұл күні айтылып,
дәлелденді. Әңгімеде XX ғасыр басындағы қала мен ауыл тіршілігі, қазақтың
оқыған азаматтары арасында болған оқиға баяндалған.
Жазушы шағармасына шындықты арқау ете отыра, әлеуметтік көзқарасын,
дүниетанымын, ішкі толғанысын да көрсете алған. Автор жылпос жігіттің
ұнамсыз, әккі әрекетін, сонымен қатар сезім-сезігі төмен, жылт еткенге
жымия қарайтын, өмірін қайғы мен түңілуден ада ету үшін адамгершілік
қасиеттерді аттауға да баратын сұлу келіншектің іс-әрекеті, пана болар қара
орманы, үміт-тірегінен айырылып, тірідей қорланып, соңынан ауыр қазаны
көтере алмастан ақыл-есінен айырылып көз жұмған сорлы шешенің аянышты
тағдырын баян етеді. М.Әуезов шығармаларына куатты күш, тегеурінді серпін
беріп, шығарманы ажарландырып, көріктендіріп тұрған терең психологизм .
Бұл орайда Б.Майтановтың: М.Әуезов психологизмін дүние жүзі
әдебиетіндегі Стерн, Стендаль, Толстой, Достоевский, Тургенев, Чехов,
Джоис, Кафка үлгілерімен салыстыру қажет емес. Әдеби орта, ұлттық дәстүр,
суреттеу объектісі, қаламгер мақсаты, адамдар тағдыры мен ара-қатынасы әр
алуан болғандықтан, стильдік ізденістер де басқаша шығуы даусыз [60, 6]
деуі орынды.
Жазушы әр шығармасында да қарапайым адамның ішкі жан сырын терең
ұғынып, түйсініп, бір адамның жүрек лүпілі арқылы күллі жұрттың парасат,
зердесін таныта алатын биік қасиет дарыта алған. Оқыған азамат
әңгімесіндс жазушы оқырманын адамгершілік қасиеттердің маңыз-парқын
таразылай біліп, құндылығын түсіне білуге жетелейді, ақ пен қараны, жақсы
мен жаманды қарама-қарсы қояды. Шығарма табиғат суретімен басталады: Суық
қыстың орта кезі, күн түске тақап қалған. Аспанда бұлт жоқ, ашық. Жарығы
көз тайдыратын нұрлы күн бүгін жазғы түріне тұскендей болып өзгеше жарқырап
тұрса да ызғарлы қар, суық ауа қызуын жоғалтып, жарығына жансыздықтың табын
басып тұрғандай[44,162].
Табиғат келбетін суреттеу барлық жазушыға, ақынға тән қасиет, дегенмен-
де М.Әуезовтің табиғат келбетін суреттеуі, пейзаж жасау шеберлігі, оны
қолдану әдісі ерекше. М.Әуезов табиғат суреті аркылы шығармаларына рең
беріп, бойына қан жугірткен және табиғат суретін шығармаға бастаушы алғашқы
баспалдақ ретінде қолданған. Шығарманы бастаудың қиындығын табиғат суреті
іліп әкетіп, ауыр жугін өз мойнына алып, автордың шабытының шалқуына
өзіндік ықпалын тигізіп тұрғандай.
Тұрғын халқының көбі қазақ болған Сібірдің кішілеу қаласы қыстың ақ
киімін даламен бірге жамылып, жабайы табиғаттың жайлы күйін күйлегендей.
Бұл қала Сібірдегі үлкен өзендердің бірінің сол жағасында орнапты
[44,162] деген сөйлемдер автор нысана еткен қаланың Семей екендігі күмән
тудырмайды. Оқиғаны үшінші жақтан баяндап, кейіпкерлеріне тура мінездемелер
бере отыра, олардың іс-әрекеттері арқылы мінез-келбетін аша түседі.
Науқастың сыртқы пішіні арқылы оның жанының күйзелісін, ішін буған
азапты көрсетуде шеберлік танытқан. Ауру меңдеп, хал үстінде жатқан
Мақсұттың портретін ашуда: Беті ашаңдап жүдеген. Әншейін ақсұр түсі
күреңденіп ісінген. Көзі қанталап, жастанып апты. Қысқалау қою қара мүрты,
сұлу қара қасы, қайырған ұзын қара шашы да қатып қалғандай болып, жабысып
жансызданған сияқты. Еріндері іштегі қызумен кеберіп, жарылып, қарауытып
қапты. Еті қашып, арыған жіңішке қолдары қазір де дірілдеп, бір жерге
орнықпай, ауру кеудесін сипалай береді. Қолдарының түсі сарғыштанған,
тырнақтары көкшілденіп қанталап түр[44,163] деп, сұлық жатқан науқастың
жанына батқан ауруын, ішкі азабын бет пішінін суреттеу арқылы көрсетеді.
Көз алдымызға бұрынғы көріктің жұрнағы да қалмаған, ал бары, соншалықты
аяныш тудырарлық күйдегі мүсәпір жанның суреті келеді. Сөзбен салынған
сурет дерсіз. Ф.М.Достоевскийдің Өлі уйдегі жазбалар агғы шығармасындағы
адамның сыртқы пішішінің суреттелуінің соншалықты дәлдігі, қылқалам
шеберлерінің талай портреттерді дүниеге әкелуіне негіз болғанын ескерсек,
Әуезов кейіпкерлерінің сыртқы бет әлпеті, эмоциясының суреттемесі арқылы да
сурет галереясын жасауға болары күмәнсіз. Бет пішініндегі алуан өзгерісті
қырағылықпен байқап, үзілін түсудің аз-ақ алдында жатқан адамның жүзінен
кешегі жайдарылықты іздегендей.
Мақсұттың қандай адам екендігін, төсекке таңылғанға дейін нендей іспен
айналысқанын, оның жетім қалып бара жатқан балалардың қамын ойлап, оларға
еңбек сіңіре алмағанына өкініп, сандырақтай сөйлеуі арқылы көрсетуге
тырысқан. Төсекте бас көтере алмай жатқан Мақсұт өз жанын ойлап, қапаланып,
тағдырына өкпелемейді, артында қалып бара жатқан кәрі шешесінің ертеңгі
күнін ойлап, қамығады. Ал Қадиша жайына келсек, қара жамылып күңіренудің
бұл сұлу келіншекке тән нәрсе емесін Мақсұт та болжағандай: Қадиша
өлмейді. Бірақ ол сенен туған жоқ... Басы көп, бай төркіні бар. Ең болмаса,
соларға кетіп қалады гой. Сені о да жылатар деген сөзі арқылы автор
Мақсұттың бүгіннен келер күннің белгісін сезгенін көрсете отырып, мұнысымен
оқиғаның айтарлықтай соңы барын білдіріп, оқырман көңіліне де қызығушылық
ұялатады. Мақсұт татар дәмі таусылып кең дұниемен қоштасты, артында зарлап
шешесі қалды. Ал Қадиша болса, жүрек емін Мақсұттың кешегі досы Жұмағұлдан
тауып, жарасын тез жазды, мұнымен тынбай күйеуінен қалған барлық мал-
мұлікке қол салып, адамшылықтан, сезімнен жұрдай қатыгездік те көрсетеді.
Жұмағұл мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
І тарау. ХХ ғасыр басындағы қазақ әңгіме жанры және
М.О.Әуезов прозасындағы қаламгерлік
ізденістер ... ... ... ... ... ... . ... ... .6-35
І.1. М.Әуезов әңгімелерінің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
І. 2. М.Әуезовтің ХХ ғасыр басындағы әңгімелерінің жанрлық ерекшеліктері
мен тақырыптық мазмұн даралығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .13
ІІ тарау. М.О.Әуезов әңгімелерінің драмалық табиғаты және тарихилық
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .36 -65
ІІ. 1 М.Әуезов әңгімелеріндегі қорғансыздар тақырыбы: драмалық
табиғаты мен тарихи шындық болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
ІІ. 2 . Алғашқы жылдардағы әңгімелеріндегі трагизм, тарихилық, ұлттық таным
және образ жасау
шеберлігі ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Қазақ әдебиетінің кең тынысты бір саласы
саналған әңгіме жанрына тың екпін әкелген М.О.Әуезовтің көркем прозасы шын
мағынасында көркемдік пен шынайылықтың берік тоғысынан туған өнер туындысы
десек артық айтқандық емес. Ұлы жазушы Мұхтар Омарханұлы - қазақ
әдебиетіндегі көркем проза табиғатын тақырыптық және мазмұн жағынан
байытып, жаңа бір сатыға көтерілуіне қапысыз қызмет еткен жазушы.
Бүгінде қазақ әдебиетінің проза жанры көкжиегінің өрістеу, өсу
динамикасын танып білу үшін ұлттық дүниетаным тұрғысынан М.Әуезов
шығармасын қайта таразылау талабы келіп туындайды. Әрі кемеңгер жазушы
шығармаларының драмалық табиғаты мен тарихи шындық болмыс- бітімі Кеңестік
идеология тұрғысынан талдануы бүгінде жазушы шығармаларына берілген толық
қанды әділ баға емес. М.Әуезов шығармаларының құндылығын, көркем әдеби
мұраларының көркемдік, танымдық сипатын әр дәуір әр қырынан өзінше танып,
оған өзінің ой - пікірін білдіріп отыруы заңды құбылыс. Әр дәуір, әр ұрпақ
қанша пікір білдірсе, мұхтартану саласы және ұлы суреткер мұраларының
көркемдік әрі шындық табиғаты мен берік болмыс - бітімі соншалықты байып,
қордалана түспек. Мұхтар шығармаларының рухани табиғатын танып білуде,
зерттеуде ұлттық рухани тәрбиені басты назарда ұстанамыз.
Диплом жұмысының зерттеу өзектілігі бүгінгі уақыт талабына сай,
кемел жазушының талғампаз оқырманның ой -парасатына, сезім қабылдауына
лайықталып жазылған еңбектерін егеменді ел парасаты тұрғысынан пайымдау
және сол арқылы жазушының қазақ әдебиетіндегі көркем әңгіме жанрын
қаншалықты биіктеткенін саралау болып табылмақ. М.Әуезовтің көтерген
тақырыбының әрі суреткерлік дүниетаным ашу үшін, стильдік табиғатына үңілу
ушін оның әңгімелерінің драмалық сипаты мен тарихилық мәнін ашу маңызды
болмақ.
Қазақ әдебиетіндегі орнын айқындап, шығарма мазмұны мен ішкі танымын
зерделеуде көркем тіл табиғаты басты назарға ілінбек. Мұхтар Әуезовтің
көркемдік ерекшелігі мен шындығы берік тоғысқан әңгімелерінің драматизмдік
табиғатын зерттеп қарастыру өткен ғасырдың 30 – 40 - жылдарынан басталса
да, бүгінге дейін жүйелі ғылыми қалыпқа түсіп, өз бағасын әлі де толық
алып болмауымен өзекті.
Диплом жұмысының нысаны: Зерттеу жұмысында негізгі нысанға Қорғансыздың
күні, Оқыған азамат, Сөніп-жану, Қаралы сұлу, Кінәмшіл бойжеткен,
Жетім, Қыр әңгімелері,Ескілік көлеңкесінде,
т.б. әңгімелері алынды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының басты мақсаты -
1920 – 30 жылдардағы қазақ әдебиетіндегі көркем проза жанрының көркемдік,
драматизациялық ерекшелік келбетін, тақырыптық сипатын, шындықтың болмыс –
бітімін игерудегі жетістіктерін саралау, Мұхтар Омарханұлы шығармаларының
тақырыптық мазмұнын, тарихи шындыққ қатысын, образдар табиғатын ұлттық
таным тұрғысында зерделей жүйелі қарастыру.
Диплом жұмысының бөлімдері мен тараушаларын жазуда Мұхтар Әуезов
әңгімелерінің өзектілігі мен бүгінгі күнде де өз маңызын жоймаған
өміршеңдігін, ондағы ұлттық сана болмысы мен дүниетанымдық парасатын танып
білу сынды іргелі мәселелерді басты мақсат етіп ұстанып отырдық.
Қазақ әдебиетіндегі көрнекті тұлғаларды жүйелі тұрғыда зерттеу
нысаны етіп қарастыру бүгінгі әдебиеттану ғылымының кенжелеу қалып
отырған дүниесі болғандықтан қазақ әдебиетіндегі проза жанрының кезеңдік
сипатын қарастыра кетуді мақсатты бағыттардың тіні етіп алдық.Ұрпақ қай
қоғамның, қай заманның болмасын өзекті мәселесі болатыны ақиқат. Міне, сол
тәрбие үрдісіндегі ұрпақтардың көркемдік тұрғыда рухани жетілуіне негіз
болатын құралдардың бірі - Мұхтар Омарханұлының әңгімелері болатыны шындық.
Осы бітіру жұмысында жазушы туындыларын жанрлық, тақырыптық аяларына
қарай жіктеп қарастырдық. Қазақ әдебиетіндегі көркем әңгіме саласын едәуір
өрістетіп, тақырып жағынан кеңейткен Мұхтар Омарханұлының ХХ ғасыр
басындағы көркемдік ерекшелігі мен шындық болмыс-бітімі өзара жарасымды
үйлесім тауып, бір арнада тоғысқан әңгімелерінің драмалық табиғатының
талдануы, тарихи шындық сипатының ашылуы жұмыстың өзектілігі мен мақсатын
айқындайды. Жазушы шығармаларын жанр, түрлік жағынан жіктей қарастырып және
20- жылдары жазылған әңгімелерінің тақырыптық, стильдік ерекшеліктерін
ашуға баса назар аудардық.
Қазақта Әуезовті зерттемеген, ол туралы сөз қозғамаған қаламгер кем де
кем шығар. Бірақ оны зерттеп қойған, айтылып болды деп қарау үлкен
білместік болар еді деп ойлаймыз. Бітіру жұмысымызда қазақ әдебиетінде әлі
де толық зерттелмей жүрген Әуезов әңгімелерінің көркемдік ерекшелігі мен
шындық болмысына жаңаша пайым ету тәсілдеріне баса назар аудардық. Жалпы,
Әуезов әңгімелерінің тарихилық сипаты мен драмалық келбеті, көркемдік
ерекшелігі мен шындықты игерудегі шеберлік болмысына тиісінше көңіл
бөлінбеуі осы тақырыптың зерттелуін қолға алу қажеттілігін дәлелдейді.
М.Әуезов әңгімелерінің көркемдік және тарихи-драмалық негізінің
қуаттылығымен өзіне назар аудартатынын, сол арқылы өзінің ерекше даралық
стилімен өзгешеленетінін, ерекшеленетінін байқадық. Осыған орай диплом
алдына мынадай міндеттерді шешу мәселесі қойылды:
- М.О.Әуезов әңгімелерінің тарихилық және драмалық негіздерін
қаламгердің тұтас шығармашылығы, сондай-ақ ХХ ғасыр басындағы әдеби процесс
контексінде қарастыру;
- М.Әуезов әңгімелеріне негіз болған оқиғалардың көркемдік берілу
нәтижесі арқылы олардың жанрлық табиғатын айқындау;
- жазушы әңгімелерінің әлеуметтік мәселелерді көтеруі, тақырыптарды
ашудағы шеберлігі;
- М.О.Әуезов әңгімелерінің жанрлық-стильдік ерекшеліктерін зерделей
отырып, сол шығармалардағы көркемдік дәстүр жалғастығы мәселесіне талдау
жасау;
- тарихилық мәселесінің көркем әдебиеттегі көрінісін М.О.Әуезов
әңгімелері аясында қарастыру;
- М.О.Әуезов әңгімелерінің қазақ әдебиеті тарихындағы орны мен рөлін
айқындау.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың
алдына қойылған мақсат пен міндеттерге сәйкес анықталды. Бітіру жұмысында
жүйелік - хронологиялық, әдеби - ғылыми аналитикалық талдау, ғылыми
тұжырымдарды саралау, жинақтау және қорытындыларды негіздеудің әдіс-
тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңашылдық сипаттары: М.О.Әуезов әңгімелерінің
тарихилық сипаты, драмалық табиғаты, көркемдік қуатының жүйелі түрде ғылыми
мәселе ретінде қарастырылуы тақырыптың жаңалығын байқатады. М.О.Әуезов
әңгімелерінің тарихилық, драмалық негізіне қатысты табылған тың деректер,
оның әңгімелерінің жаңа қырларын ашуға мүмкіндік береді. Тарихилық пен
драматизм мәселелерінің ара қатысы айқындалады. Осы материалдар негізінде
жасалған салыстырулар, М.О.Әуезов әңгімелерін зерттеу арқылы көркемдік
қуатын, драмалық табиғатын айқындау дипломдық жұмыстың өзіндік ғылыми
жаңалығы болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы: Жұмыстың ғылыми
негізге сүйенген нәтижелері мен басты тұжырымдық қорытындыларын жоғарғы
оқу орындарының студенттері мен жалпыға бірдей білім беретін орта
мектептің жоғарғы сынып оқушыларына М.О.Әуезов әңгімелеріндегі драматизм
және ондағы тарихи шындық, сондай-ақ көркем образ жасаудағы шеберлігі мен
шағын тақырыптың көркемдік қуатын таныту мақсатында арнайы семинар пәні
ретінде пайдалануға ұсынылады. Сондай-ақ студенттердің ғылыми-практикалық
конференцияларында жасалар мұхтартану тақырыбына қатысты баяндамалар мен
реферат, курс жұмысы, бақылау жұмыстарында қолдануға жарайды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан (ішкі
тараушалары бар), қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕ ЖАНРЫ ЖӘНЕ М.О.ӘУЕЗОВ ҚАЛАМГЕРЛІК
ІЗДЕНІСТЕРІ
1.1. М. Әуезов әңгімелерінің зерттелуі
М.Әуезовтің шығармашылық мұрасының күрделі де ажырамас бөлігін құрайтын
20-жылдардағы әңгімелерінің зерттелу тарихын қарастыру арқылы қазақ
әңгімелерінің даму, көркею, жаңа сапаға көтерілу сипатын анықтарымыз
белгілі.
Ұлы суреткердің көркемдік әлеміндегі алғашқы тәжірибелері, шығармашылық
ізденісі мен суреткерлік даралығы ХХ ғасырдың 20-жылдарында-ақ жазылып,
айтыла бастады. Жазушының өзі жайлы баспасөзде жарияланған еңбектің басы
Сарыарқа газетінде басылды, Игілікті іс деп аталатын мақалада Ойқұдықта
Еңлік-Кебек пьесасының қойылып, оны М.Әуезовтің ұйымдастырғаны айтылған.
Бұл мақала жазушы жайлы жазылған талай толымды еңбектің төлбасы болуымен де
аса құнды[1]. Мақала жазылған уақыттан бүгінгі күнге дейін Әуезов
шығармашылығы турасындағы ғылыми еңбектер тізімі артып, әуезовтану саласы
кең қанат жая өркендеді.
Әдебиеттің қадам алысымен бірге әдеби сынның да қалыптаса бастағаны
аян, бұл ретте М.Әуезовтің де баспасөз арқылы төл әдебиетіміздің сол күнгі
даму үрдісі жайындағы толғамдарымен оқырманмен бөлісіп отырғанын айтқан
ләзім. Бұл жылдары прозаның алғашқы үлгілерін жасаушылардың алдыңғы легінен
көрінген М.Әуезовтің де төлтума шығармалары нысанаға алынып жетістік,
кемшілік жақтарын таразылау басталды.
Жазушы шығармасына қатысты баспасөз арқылы Ж.Аймауытов [2],
Ж.Орманбайұлы[3], Д.Ысқақов [4], С.Сәдуақасов [5], М.Қаратайұлы[6],
Ғ.Тоғжанов[7] сынды сол тұстағы әдебиет қамқоршылары өзіндік түйіндеулерін
ортаға салған. Қазақ сынының басы, М.Әузовтің Бәйбіше-тоқал пьесасына
талдау жасалған Қорғансыздар мақаласының авторы Д.Кәкітайұлы шығармаға ой
кезімен қарап, орнықты пікір білдіреді. Турлі ұсақ кулық, жіңішке айла,
екіжүзділік, опасыздық, қиянатшылдықтардың жасырын ішке тыққан найзалардың
бақталас, бәсекелердің түрлі тарау байланыстарын ашық түрде кестелей
шешуден һәм тілмен айтылған әсерлі суреттерден көреміз. Қолға алған
мәселесін жете тексеріп, түзу уғынып, жарыққа салғанын байқаймыз [4, 74]
деп пьесаның мазмұнын қуаламай, көтерген жүгіне, көркемдігіне баға берген.
Әдебиетті таптан бөлмеу идеясы тұрғысында байлам жасаған Ғ.Тоғжанов:
Мұхтар жаңалықты, үлгіні өткеннен іздейді, қазақтың баяғы батыр, шешен
биі, сал серісі, ерке қызы, міне, Мұхтардың үлгілі адамдары осылар деген
сын айтады[7].
Көркем әдебиет, әдеби шығарманың қоғам тіршілігін қырағы байқап,
байыпты зерделеп, терең сезіне білу және тілек етуден гуындайтыны айқын.
Қазақ әдебиетінде М.Әуезовтің салған сүрлеуі - реализм. Жазушы өз ортасының
бар шындығынан алыс кете алмаған, заман ақиқатын әсіре боямадан қорғай
отырып, дәлдігімен, шындық өлшемімен берген.
XX ғасырдың 20-жылдары әдебиетке бір табан жақын жүргендердің сын
айтуды машық көріп, асыра сілтеп, сынап қарағаны жегігіартылған. Біздің
осы күнгі жазушы, сылшыларымыз көркем әдебиетті сынай қалса жүлып алғандай
белден қос аяқ салады. Орта белінен келіп бастайды. Көбіне айтаіындары осы
күнгі көркем әдебиетіміз қандай болуы керек. Қалайша басталуы жөн, ана ақын
неге өткенді көксей береді, мына ақын неге әлдеқашан артта қалған, қазақ
ұлтының көрген кемшіліктерін зарлайды[8, 83] деген түйін сын
айтушылардың профессионалдық жақтан толыспағанын, рухани, ұлттық сана орнын
кеңестік идеологиямен алмастырғанын аңғартады. XX ғасыр басында әдебиеттің
дамуына үлес қосуға ниет еткендер легі артқанмен, олардың өзі сыңар пікір
ұстанды. Кейбірі кеңестік идеологияны қуана қуаттап, жаңа әдебиет жасаудың
негізі ескіні түп-төркінімен жоюда санаған және ғасырлар бойы қордаланған
әдеби-мәдени мұрамыздың енді қажеті болмасына сенген. Бұларға ескі
әдебиеттің құнарлы тұсынан үлгі алмайынша жаңа әдебиеттің пайда болмасына
кәміл сенгендердің пікірі қайшы келді. М.Әуезовтің шығармалары төркінінде
де ескіні аңсау бар деген айып тағылады. Жазушы шығармаларына мұқият
үңілсек, кейіпкерлері арасында астамшылық жасап, әдемі, жеңіл өмір сүргені
жоқ. Басымы - өзгенің илеуінде кетіп зар-мұң арқалағандар, екінші бірі -
кеңес қызметіндегі қарапайым адамдар. Түртпекке негіз боларлық өрескелдік
көрінбегенімен, қалайда сүріндірудің амалын іздеушілер де жоқ емес.
Дегенмен, тек түрі ұлттық, мазмұны социалистік шығармалар жазуға ден
қойылған тұста Әуезовтің көркемдік қуаты күшті туындыларын жоғары
бағалаушылар тағылған мінінен арши отыра, өз деңгейінде талдауға негіз
қойған.
М.О.Әуезовтің есімі қазақ арасында Абай журналына колемді мақалалар
жазуы арқылы, ал бұрынғы көп ұлтты Кеңес өкіметінің көлеміне араға он жыл
сала кеңінен танылды. 1929 жылы Мәскеуде жарық көрген Әдебиет
энциклопедиясында: Ауэзов публицист, критик и историк казахской
литературы. В литературе Казахстана Ауэзов как драматург занимает почетное
место. Его драма Каракоз с изумительной чуткостью и исторической
правдивостью восстановившая национальные и бытовые особенности народных
певцов Казахстана получил 1-ую премию на конкурсе драматургов в 1926 г. в
Кызыл-Орде. Особое место занимает также Байбачи-Токал (жены-
соперницы)[9] деп жазылған.
М.Өуезовтің шығармашылығы жөнінде жазылған еңбектің саны 1917-40 жылдар
аралығында 140-тан асқан, олардың басымы драмалық шығармаларын талдауға
арналды[10, 15]. М.Әуезов әдебиеттегі алғашқы қадамын өлеңмен бастайды.
Алайда бұл жөнінде естеліктерде ғана айтылғанымен, толымды дерек жоқ.
Өмірбаяндарының бірінде өзі де балалық шақта ақындыққа әуестенгенін
жасырмаған[11]. Өлең жазуды қай уақыттан бастады және ол қандай тақырып
қозғап, нені өзек етті - бұл әлі күнге дейін зерттеушілердің алдында тұрған
түйіні қиын сұрақ, басы ашылмаған мәселе.
Ишмұхамет Әлин өз естелігінде М.Әуезовтің 15-16 жасында көркемсөз
жазуға бейім болғандығын айтады [12, 374]. Бірақ, оның қандай талпынысын
байқағаны, қандай негізге сүйеніп айтқаны беймәлім. Т.Жұртбайдың Бесігіңді
түзе атты еңбегінде Мәден Түсіпбаеваның М.Әуезовтің уыты мен сатирасы мол
Маса атты сықақ-әңгіме жазғаны жөніндегі дерегін келтіруі - жазушы
шығармашылық жолының әлі күнге беймәлім тұсы барының айғағы[13, 71].
Сондықтан, ақиқатына жетуде сүйенерге негіз болмағандықтан 1917 жыл Алаш
газеті бетінде жарияланған Қазақтың өзгеше мінездері атты мақаласы мен
тыңнан түрен салған қазақ драматургиясының басы Еңлік-Кебек ұлы тұлғаның
шығармашылық жолындағы алғашқы қадамдары саналады. Ұлттық баспасөздің
алғашқы қарлығаштары Сарыарқа, Абай, Қазақ тілі, Шолпан, Сана,
Ақ жол - жазушының шығармашылық қасиетін шыңдап, тамаша туындыларының
кеңінен танылуына ықпал еткен басылымдар.
Жазушының алғашқы он жылда жазған шығармаларын екшеп, табиғатына
үңілсек, оның кейінгі шығармаларынан бөлектігі айқын аңғарылады. 1932 жылы
жазған ашық хатына[14] дейін қаламгер дала тіршілігін, қазақ өмірінің
тартысты, қайшылықты тұстарын ерекше шынайылықпен суреттесе, оның кейінгі
жылдардағы шығармаларында өкіметтің талабын көп ескергендігі байқалады.
Басына қара бұлт үйірілген осы жылдардағы қасаң саясат М.Әуезовті өз
туындыларынан бас тартуға да мәжбүр етті.
С.Сейфуллин [15], І.Жансүгіров [16], Тоғжанов [17], Е.Ысмайыловтардың
[18] өткір сындары Қаракөз, Хан Кене пьесалары теңірегінде өрбіді.
Сыншылардың пікірінше, Әуезовтің бұл шығармалары оның түпкі арман-
тілегінің көрінісі. Сондықтан, М.О.Әуезовтің 30-жылдардағы шығармашы
-лығының келесі кезеңі кеңестік санаға сай тақырыпқа ойысып, публицистік
еңбектері мен көркем шығармаларында қарапайым адамда тағдыры, индус
-трияландыру, колхоздастыру сынды ірі мәселелер көтерілді, сонымен қатар
бұл жылдары жазушының Абай романы жазылды. Бұл - М.Әуезов шығармашылығына
байыпты баға беріліп, ғылыми-зерттеу еңбектердің дүгшеге келе бастаған
тұсы. Жазушы шығармаларының сонылығы, көркемдігі, маңызы жайлы Б.Кенжебаев
пен Шаңғытбаевтың [19], С.Мұқановтың [20], Т.Нұртазиннің [21], Мұстафиннің
[22] еңбектері, сонымен қатар орыс тілінде А.Фадеевтің [23], З.Кедринаның
[24], Ю.Лебединскийдің [25] еңбектері жарық көріп, жазушының шығармашылық
қасиеті А.Нұрқатовтың Мұхтар Әуезов [26], М.Сильченко мен Смирнованың
М.О.Әуезовтің творчестволық жолы [27], Е.Лизунованың [28],
Ы.Дүйсенбаевтың Мұхтар Әуезов [29] атты монографиялық зерттеу
еңбектерінде сарапталды.
Ұлы тұлға мұрасын зерттеу, талдау жолында М.Қаратаев [30], С.Мұқанов
[31], Е.Жанпейісов [32], Р.Нұрғалиев [33] сынды зерттеушілер тың пікірлер
айтып, шығармаларының көркемдік құндылығына үңілді.
Исі қазақтың бар болмыс-бітімін бойына сидырған Абай романының 1949
жылы жарық көруі М.Әуезовтің шығармашылық қасиетінің жоғары бағаланып,
романның көркемдік қуаты мен тіл сұлулығы турасындағы зерттеу еңбектердің
жарыса жарық көруіне әкелді. Жазушының ғұламалық келбетін танытқан зерттеу
еңбектің қай-қайсысы болсын, оның өмірі мен өскен ортасы жайын айналып
өтпеген. Жазушының өмір тәжірибесіне кемеңгер Абай дәстүрінің ықпал етуі
зерттеушілер назарынан тыс қалмады.
Ұлы жазушы өміріндегі өресі биік шығармалары арасынан 1917-1929 жыл
аралығында жазылған әңгімелері мен драмалық шығармаларын екшеп алып,
ғалымның қаламгерлік құдіретінің қыр-сырына терең бойлауға ниет
қойған зерттеуші Ы.Дүйсенбаев болатын. Жазушының шығармашылық жолының
алғашқы он жылындағы еңбектерінің идеялық астары мен ой көріктілігі, тіл
сұлулығына тоқталып, сындарлы зерттеу еңбек жасады[29].
Тыңнан түрен салу, жаңа, жақсыға ұмтылудың әсіре қажеттілігіне өзгені
тәнті етіп, еліктіру - кез келгеннің бойына дарымаған қасиет. Бұл -
табиғаттың тым сирек құбылыстарының бірі. Олай болса, халықтың рухани
дамуына ұлы Абайдан кем үлес қоспаған Әуезовті табиғат ананың халқына
берген үлкен сыйы деп қабылдаған абзал. Қазақ драматургиясының алтын тасын
М.Әуезовтің қалауының өзі, оның өзгеден биік өресі мен парасаттылығының
айғағы.
М.Әуезовтің драмадағы түңғыш еңбегінің заманалар қойнауына кеткен
ғашықтық жайлы ауыр оқиғаға арналуы да тарихын таразылап білуге,
кешегісінің ақиқатына жетуге ұмтылған азамат ісі. Ұлттық топырақта
драматургиялық дәстүрдің жоғына қарамай, елдер әдебиетінен үйрене отырып,
Әуезов жанр шарттарына толық жауап бере алатын трагедия жасады. Сюжеттік
желінің тартылуы, композиция құрудағы шеберлік қаламгердің драма
заңдылықтарын жақсы білгендігін көрсетеді, - дейді ғалым Р.Нұрғалиев. [34,
185]. М.Әуезовтің драматургиядағы қарымды еңбегін түпкілікті зерттеген
Р.Нұрғалиев Семей жерінде жазылып, алғаш сахналанған Еңлік-Кебек,
Бәйбіше-тоқал, Қаракөз пьесаларының ішкі ерекшелігін, тұтынған
мақсатын, жазылу жайын үңги қарады.
М.О.Әуезовтің өмірі мен шығармашылық мұрасы бойынша библиографиялық
көрсеткіштер 1958, 1966, 1968, 1972 [35] жылдары жарық көрді. Бұл еңбекте
Әуезов шығармаларының жариялануы және оның өмірі мен шығармашылығының
зерттелуі жайындағы еңбектер, шетел тілдеріндегі библиографиялық
мағлұматтар қамтылған еді. Ал М.Әуезовтің қолжазба мұрасы [36] атты
мазмұнды еңбек жазушының жеке өз архивінде сақталған түрлі қолжазбалар,
қойын дәптер, газет-журналдар қиындылары еніп, ғылыми сипаттамаға
түсірілді.
Ұлы тұлғаның 100 жылдық мерейтойы қарсаңында өмірі мен шығармашылығына
қатысты барлық құжаттар, деректер бір ізге түсіріліп, толықтырылып,
хронологиялық тәртіп бойынша жүйеленіп, ғалымдық, педагогтік және қоғамдық
қызметтеріне қатысты қызықты деректер М.О.Әуезовтің өмірі мен шығармашылық
шежіресі атты кітапқа енді[37]. Дегенмен, бұл еңбек әлі де толықтыра
түсуді қажетсінеді. Ұлы дарын иесінің сиясы кеппеген күйінде жоғалып кеткен
Ел ағасы пьесасы мен Сұғанақ сүр атты повесінің, орыс тілінен
аударылған бірнеше шығармаларының және 20-жылдары жазылған туындылары
қолжазбасының табылмағаны осыны айғақтайды.
М.О.Әуезов шығармаларының жинағы көзі тірісінде, 1955-1957 жылдары, 6
том болып жарық көрді [38], кейіннен 1967-69 жылдары 12 томдық [39], 1979-
85 жылдары 20 томдық жинағы жарияланды [40]. Бірақ, жазушының кесек ойлары,
кейбір міні көп, тәрбилік мәні жоқ саналған шығармалары көлеңкеде қала
берді. Соның бірі - 1927 жылы жарыққа шыға салып тәркіленген Әдебиет
тарихы еңбегі [41]. Кейіннен тарихты, әдеби мұраны тану мәселесі көлденең
қойылған тұстарда жазушының әдебиеттің тарихы жайлы еңбегі 20 томдық
шығармалар жинағының 16 томына қысқартылып енді. Едіге, Ерсайын, Шора батыр
жырлары Нысанбай ақын жайындағы зерттеуі қысқартылып, түпнұсқа мен кейінгі
жарияланым арасында үлкен алшақтық пайда болды. Қазақ әдебиеті тарихын
зерттеудегі күрделі тұңғыш еңбек Әдебиет тарихы алғашқы қалпымен тек 1991
жылы жарық көріп, оқырманымен қауышты[41]. Жазушының әр жылдардағы
шығармалар жинақтары әуезовтануға қосылған үлкен үлес болғанымен, оның мол
мұрасын толық қамти алмады. Жазушы шығармаларының елу томдық толық ғылыми
жинағына телегей-теңіз мұрасы ғылыми тексеруден өтіп, түзетіліп, автордың
баспаға алғаш ұсынған нұсқасы мен кейінгі жарияланымдарына текстологиялық
салыстырулар жүргізіле жарияланды[59]. Бұл жинаққа 1917-1969 жылдар
аралығындағы әңгімелері, повестері, комедия, трагедия, драмалары,
мақалалары, зерттеу еңбектері, аудармалары енді. Дархан дарын иесінің 1917-
1919 жылдардағы публицистік еңбектері қасаң саясат тұсында жарияланбағаны,
көптеген драмалық шығармаларына (Қаракөз, Хан Кене) ескілікті дәріптеу,
көксеуден туындаған деген баға берілгені белгілі. Жазушы мерейтойы
қарсаңында оның өмірі мен шығармашылығына қатысты көлемді зерттеулер
жарияланып, саясат шылауына түсіп, өрескел бұрмаланған еңбектеріне жаңаша
көзқарас тұрғысынан талдаулар жүргізілді. Мәселен, З.Ахметов, З.Қабдолов,
Р.Бердібай, Л.Әуезова, М.Мырзахметов, Р.Нұрғалиев, Қ.Сыздықов, Б.Майтанов,
Р.Сыздықова, М.Серғалиев, Т.Жұртбай, Б.Жақыптың ғылыми еңбектері әуезовтану
саласын нығайта түсті.
Әуезовтануға қомақты үлес қосып, жазушының күрделі, көркемдік әлемін
ашу жолында түпкілікті зерттеу жасаған ғалым, жазушы Т.Жұртбайдың еңбегін
ерекше атаған ләзім. Әуезов шығармашылығы мен өміріне қатысты тиянақталған
материал-дары негізінде Бейуақ (1990) [42], Бесігіңді түзе (1997) [13],
Талқы (1997) [43] атты көлемді монографияларында тың тұжырымдар жасап,
алғашқы нұсқадан кейін жарияланбаған бір мақаласын ғылыми айналымға
түсірді.
Бертінге дейін жазушы шығармаларының көркемдік сұлулығына ғана
тамсанып, тұшынған болсақ, Т.Жұртбай ол шығармалардың шежірелі Шыңғыс
жерінен тамыр тартатынын, әрбірінің астарында өмір шындығы жатқандығын
нанымды ете, тарихпен сабақтастыра отыра ұсынады. М.Әуезов кейіпкерлері
қиялдан туындаған жоқ, әр кейіпкер артында XX ғасыр басында орыстандыру,
отарлау, ескімен күресу саясаты туындаған тұста өмір кешкен қарапайым
адамдар бар.
Заңғар жазушының өскен ортасы, туған жері, өмірінің колеңкелі-күнгейлі
жақтарын жүйелі баяндап, қоғамдық-жазушылық еңбегімен қоса күрделі
көркемдік әлемінің сырын ашқан К.Оразалин мен Д.Досжанов еңбектерінің де
әуезовтануда ойып алар орны бар. К.Оразалин Абайдан соң атты шығармасында
М.О.Әуезовтің балалық, бозбалалық, жігіттік шағынан мол мағлұматқа қанық
етсе, Абай ауылына саяхат еңбегінде де жазушы өміріне қатысты қызғылықты
деректер ұсынады. Жарты ғұмырын Абай кезі кеткеннен кейінгі кезеңінің
шындығын жазуға арнаған Оразалин ұлы ақынның ұрпақтарымен біте қайнасып
өмір кешкен Әуезовтің бар болмысын ашута тырысады. Абайдан соң романының
үшінші кітабы Әуезов емірінің Семей кезеңін аша түсуде аса құнды. Оразалин
жазушының кіндік қаны тамған жері, өскен ұясы, қоршаған ортасы, жақын
туыстары жайындағы деректерді кұрғақ баяндамай, Әуезов үлгісімен ұлттық
бояуды барынша пайдалана жазған.
Ұлы жазушының 1919 жылға дейінгі өмір кезеңінде аздаған дау тудыратын,
шешімін әлі күнге толық таба қоймаған мәселе бар. Ол жазушының Семей
қаласында оқуымен байланысты. Абайдың құрметіне 1914 және 1915 жылдары
әдеби кештердің өткені белгілі. М.Әуезов өмірінің Семей қаласымен
байланысты тұсын айқындау ниетінде азды-көпті тер төккендердің зерттеуші,
жазушы қауымның бірқатары Әуезовтің жоғарыда аталған кештерге
қатыспағандығын айтса, К.Оразалин екі кешке де Әуезовтің қатысып,
ұйымдастыру ісіне араласқанын алға тартады. Ахмет Әуезов Бала Мұхтар,
Жас Мұхтар атты кітаптарында М.Әуезовтің балалық шағынан мол мағлұмат
береді. Жазушының өмірі мен шығармашылығының шежіресін жазуда Ахмет
Әуезовтің еңбегі негізгі басшылыққа алынып, сілтеме жасалатын дереккөз
болуда. Бала Мұхтардың қырдағы қазақ балаларынан еш айырмасыз тірлік кешуі,
зеректігімен танылып, болашағынан белгі беруі А.Әуезов естелігінен мағлұм
етіледі.
Жазушы өміріне қатысты деректердің дәлдігі, нақтылығы бәсеңдеу тұсы -
оның алғашқы өмір жолына қатысты. Яғни балалық, шәкірттік шағынан мағлұмат
беретін дәлелдер солғын, сәйкессіз тұстар басым. Тәуелсіздікке қол
жеткізгелі бергі он жылда еліміз өркениет жолында көптеген табыстарға
кенелді. Оның бірі жетпіс жыл салтанат құрған кеңестік дәуірдің қыспағы
кесірінен жария етілмей, беймәлім түрде сақталып келген, көп құпиясы бар
рухани мұраларымызбен қайта қауышуымыз. Жазушының өмірбаянына қатысты Өз
жайымнан мағлұмат[44, 67] атты мақаласы да - талай жылдар бойына
жарияланбай келгені белгілі.
Жазушының отызыншы жылдарға дейінгі қолжазба күйінде сақталған мақаласы
Смағұл Сәдуақасовтың қойған алты сұрағына жауабы, соңына Мұхтар.
Ленинград. Ғинуардың 29-ы [44, 68] деп жазылған. Жазушы 1946, 1949, 1950,
1953, 1958, 1959 жылдары жазған өмірбаяндарында ресми мәліметтерді көбірек
қолданып, өмірінің маңызды тұстары, өскен ортасы, білім жолындағы алғашқы
баспалдақтар, қоғамдық қызметтері, абайтанудағы алғашқы қадамдары жөнінде
жазады. Ал, өз жайымнан мағлұматында жазушы талғам-түсінігі, өмірлік
құбылыстарға, әдебиетке деген көзқарастарын айқын білдіріп, пікірін
бүкпесіз жеткізе алған. Ұлы жазушы өмірінің Семей кезеңі жөнінде толымды
деректер беріп, балалық, шәкірттік шағы, қайраткерлік, оқытушылық,
жазушылық қасиеттерінің шыңдалған шағынан мағлұмат берген шәкірті, әдебиет
зерттеушісі - Қайым Мұхамедханов.
Бала кезінен М.Әуезовтің білгірлігі мен біліктілігіне куә болып өскен
ол жазушының Семейде өткізген күндеріне қатысты беймәлім деректерді Қазақ
әдебиеті газетінде, сондай-ақ, Семейдің облыстық Семей таңы мен Иртыш
газеттері бетінде жариялап тұрған еді. Қ.Мұхамедханов М.Әуезов жөніндегі
деректерін, ой түйіндеулерін Мұхтар -семинарист (Семей таңы, 1977) [45],
Ұлы жазушы, көрнекті қоғам қайраткері (Семей таңы, 1977) [46], Ұлы
жазушы, ойшыл, ғалым, ардагер азамат (Семей таңы, 1977) [47] атты
мақалаларында тұжырымдады.
М.О.Әуезовтің шығармашылық мұрасы таусылмайтын, сарқылмайтын кәусар
бұлақ десек, ол бұлақ бастауын ұлыАбай дуниеге келген қасиетті топырақтан
алғаны кумәнсіз. Шежіреге толы Шыңғыстау жерінің құлақ құрышын қандырар
әсем әні мен тәтті күйіне, ертегісі мен аңызына қанық боп өскен Мұхтардың
Абай өлеңдерінің мәні мен маңызына ерте елігуі оны үлкен шығармашылық сапар
шығар жетеледі.
Түрлі қоғамдық өзгерістерді бастан өткерген М.Әуезов әрбірінің өзіндік
сипатына терең үңіле қарай, қоғам шындығын, халық тұрмысын шығармаларының
тамыр соғысына айналдырды. Батыс пен ніығыс ойшылдарының еңбектерімен
танысып, таным көкжиегін кеңейте, әдебиет әлемінің құдіретіне бас иді. Бала
кезде оқып үйренген шығыс әдебиетінің өкілдері: әл-Фараби, Әбуғали ибн
Сина, Қожа Ахмет Иасауи, Махмұд Хайдар Дулати сынды шығыс ғұламалары мен
Бальзак, Гете, Жан Жак Руссо сынды батыс ойшылдарының, Пушкин, Толстой,
Тургенев, Достоевский сынды орыстың сөз зергерлері еңбектерінің Мұхтар
Әуезовтің шығармашылық өмірінде белгілі орны бар деп білеміз.
Орыс әдебиеті сыншысы В.Г.Белинский Пушкинді мәңгі өмір сүруші және
дамушы құбылыс санап, ол жөнінде әр дәуірде толымды дәлелдер айтылғанмен,
келер дәуірдің де жаға баға, сапалы теңеу беретінін айтқан еді. Дәл осындай
пікірді Әуезов жайында да айтуға болады. Шыңғыс Айтматовтың Орыс мәдениеті
үшін Пушкин қандай болса, шығыс халықтарының мәдениеті үшін Әуезов сондай
деуі де жазушы қасиетін шынайы бағалай білуінен туындаған тұжырым. М.Әуезов
дүниежүзі әдебиетіндегі Стендаль, Дж. Лондон, Толстой, Достоевский сынды
ірі жазушылар еңбектерінен үлгі алғанымен, ол әдебиетке өзіндік қасиетімен,
тереңдігімен келді. Бұл жазушылар да замана шындығын реалистік түрде шебер
сипаттап, классикалық туындыларымен әлемдік әдебиеттің төрінен көрінсе,
білді. Өз халқының тіршілігін, бесіктегі баланың уілін, шолпысын
сылдырлата, бұрала басқан сұлуды, жас жіпттің толқынысын, қысастық көріп,
етегі жасқа толған кедейдің зарын, ұзатылар қыздың жан тебіренісін, туған
даланың аңызақ желі мен үскірік аязын шығармаларында асқан сүйіспеншілікпен
суреттеді.
М.О.Әуезовтің әңгімелеріні зерттелу тарихын қарастыра келе, ұлы
жазушының әңгімелері қазақ әдебиетінің ең бір шоқтығы биік шығармалар болып
табылатынына анық көз жеткіземіз.
І. 2. М.Әуезов ХХ ғасыр басындағы әңгімелерінің жанрлық ерекшеліктер мен
тақырыптық мазмұн даралығы
Бұл күндерi егемендi елiмiзде күрделi өзгерiстердi басымыздан өткерiп
отырған шақта, өткен өмiр жолдарымызға жаңа көзбен, жаңаша ойлау жүйесiмен,
уақыт талабына сай түсiнiкпен қарап тарихи есiмiздi жиып, оның тоқырап қалу
себептерiн көре бiлiп, әдет салтымызды ұмытпаған тұстарын түгендеп, оларды
керегiнше жас ұрпақтар тәрбиесiне жаратуға бетбұрыстар болып жатқаны
ақиқат. Әр халық өзiнiң жас ұрпағына iзгi жақсылық тiлеп, өздерi жетпеген,
шықпаған биiкке, белеске солардың шығуын армандаған, батасын берген. Оларды
өнердiң, оқудың, ғылымның әр саласынан хабардар етiп, адал, әдiл, ержүрек,
елiн, халқын бар ынтасымен сүйген ар-ожданы, iзгi ниеттi болып қалыптасуын
арман еткен.
Мiне, осы тұрғыданда бiзге Мұхтар Әуезовтiң бай творчестволық
мұралары, кезiнде ол тындырған iстер көмекке келедi, жол нұсқайды. Бұған
ғалым-ұстаздың, ойшыл-жазушының творчествосындағы халық педагогикасының
даму көздерi, қазыналары туралы ойлары менкөркем шығармаларындағы халықтық
тәрбие дәстүрiнiң мол көрiнiстерi дәлел.
Мұхтар Әуезов мұрасы көне заманнан бүгінгі күнге, бүгіннен болашақ
заманаларға шеру тартқан қазақ өмірінің игілік көші сияқты. М.Әуезов мұрасы
– талай қиян-кескі майдан, алай-түлей шайқастардан аман қалып, бар қазына
қасиетін енді аша бастаған, өз ұрпақтары арқылы бүкіл әлем жұртының ұлы
керуеніне қосылған сахара елінің еркіндігіндей қымбат, арманындай асқақ,
алтын кенішіндей терең, жүрегіндей адал мұра.
Қазақ әдебиетінің классигі, заңғар суреткер, біртуар жазушы, бірегей
драматург, публицист, кемел әдебиеттанушы Мұхтар Омарханұлы Әуезов қазақ
елінің көркем шежіресін жасап, ХХ ғасырдың үздік шығармалары саналған
туындыларын дүниеге әкелді. Әлем әдебиеті Мұхтардың шығармалары арқылы ұлы
Абайды таныды, көшпелі қазақ тұрмысы мен мәдениетіне қанықты.
Даналық ойдың алыбы саналған Абай қазақ поэзиясының мұзарт шыңы, мызғымас
биігі болса, Мұхтар - қазақ прозасының хас шебері, рухани құндылығымызды
қастерлеген кемеңгері. ХХ ғасыр басында қазақ қоғамына алапат нәубет төнген
шақта ұлты үшін бас көтерген Алаш арыстарымен қатар тізе қосып Мұхтар
Әуезовте әдебиет майданына келді. Мұхаңның әдебиеттегі алғашқы қадамы
публицистика жанрында басталып, осы саланың жаңа көкжиектерінің ашылуына
өлшеусіз қызмет жасады.
Қазақ қоғамының гүлденуіне қапысыз еңбек еткен М.О.Әуезовтің шығармашылық
қайнарына бастау болған алғашқы мақалаларының бүгінгі өміршеңдік сипатын
ашып, ұлт танымы тұрғысынан саралау арқылы жазушының шығармашылық
толысуындағы алар орнын айқындамақпыз. Көп қырлы, терең сырлы Мұхтар
Әуезовтің фольклорлық мұраларды жинақтау, оларды саралау ісінде үлкен
ыждаһаттылық танытты. М.Әуезовтің ауыз әдебиеті үлгілерін жинап-бастыруы,
толымды ғылыми зерттеу жүргізуі, қызғыштай қорып, қамқорлық жасауы – халық
игілігі үшін жасалған ерен еңбегінің бір көрінісі[48, 45], деп
мұхтартанушы ғалым Р.Бердібай айтқандай, қазақ фольклортану ғылымына қосқан
үлесі ерекше. Мұхтардың ғалымдық келбеті әдеби сын, теориялық зерттеу
мақалаларында да кеңінен ашылады. Онда әдеби құбылыстарды терең талдап,
көркемдік ойдың дамуын ғылым тілімен жеткізе білген.
Дарын мен даналықты тұлғасына тоғыстырған сыршылдық пен сыншылдықты
суреткерлік шеберлігінде шендестірген М.Әуезов сөз майталманы болды десек
артық айтқандық емес. Ол өз әңгімелерінде әлеуметтік, тұрмыстық, өмірлік
мәселелерді тақырыптық арқау етіп, оны көркемдік және шынайылық
ерекшеліктер аясында жарасымды үйлестіре білген. Халық мұрасын, қоғам
игілігін тоғыстырған қазақ әдебиетінің қарқынды қарыштауына талмай еңбек
етуді мақсат тұтқан сөз майталманы, ұлы суреткер өзінің туындыларында
көркемдік деген шешім мен шынайылық деген талаптық мүддесінен шыға білген.
Қазақ прозасының даму, өсу жолына көз жүгіртсек, ХХ ғасыр басындағы
М.Әуезов әңгімелері көркемдік полотносымен, шынайылық ракурсымен
ерекшеленген. Сонысымен де әңгімелерінің халықтық тұғырнамасы өз оқырманын
асқақтығымен тартады. Әңгімелеріндегі көремдік және реалистік талабымен
ашылатын халықтық идеясын айқында үшін әлем әдебиеті полотносында
қарастырудың маңызы қашанда зор. Әуезов әңгімелері түп негізі, асыл тамары
ұлттық ауыз әдебиетінен бастау алған. Осы бір асыл негіз Әуезов
әңгімелерінің шындықты берудегі әдеби дәстүр мен шынайы шеберлігінің кілті
іспеттес.
М.Әуезов шығармалары қазақ әдебиетіндегі кешелі-бүгінгі шығармалардың
қай-қайсысымен қатар қойғанда мазмұны мен көркемдігі, тарихилығы жағынан
басымдық танытып, халықтық сипатымен ерекшеленеді, көркемдігін әлемдік
әдебиет аясында қарастырғанда ғана шығармашылық құдіретінің сыры мен мәнін
ашу мүмкін болады.
М.О.Әуезовтің болған оқиғаны драматизацялауға негізделген әңгімелерінде
ел тағдырын жан-жақты толғайды, қоғам өміріндегі қайшылыққа, тартысқа толы
сәттерді баяндай отыра, өмір тәжірибесіндегі оқиғаларды да қалтарыс
қалдырмайды.
XX ғасырдың 20-жылдары әдебиеттің теориясы мен методологиясы жөнінде
салиқалы еңбек жазған А.Белецкий көркем әдебиет шығармаларын екі түрге бөле
қарайды[49, 36]. Оның біріншісі, автобиографиялық нұсқадағы,
беллетристиқаға ұқсас шығармаларда көбіне автордың өз өмір тәжірибесінен
алынған деректер пайдаланылған мемуар немесе ақындар күнделігі. Мұны Руссо,
Гете, Жорж Санд, Диккенс, Толстой шығармаларынан көруге болады. Көркем
шығармалардың тағы бір қатарының сюжеті сыртқы ортадан, автордың жеке
өмірінен шеткері жатқан оқиғаларға құрылады[49, 37].
М.О.Әуезовтің алғашқы шығармаларында осы екі құбылыс та көрініс тапқан.
Қорғансыздың күні, Қайғылы жетім, Жуандық, Қаралы сұлу, Қыр
әңгімелерінде қазақ өміріндегі болған оқиға шындығы көрініс тауып, автор
өмірінен тыс оқиғалар трагедиялық реңк алса, Үйлену, Ескілік
көлеңкесінде, Кінәмшіл бойжеткен, Сөніп жану, Оқыған азамат сынды
әңгімелер желісі тікелей автордың өзі араласып, қатысқан оқиғаларға
құрылған.
Әуезов шығармаларында терең психологизм, лиризм басым, адам жанының сан
алуан құбылыстарын, нәзіктігін суреттеп, ішкі әлеміне терең үңіледі. Жазушы
қаламынан туған әр шығармада халықтың тек өзіне ғана тән қасиеті, өмірлік
ерекшеліктері, адамгершілік-рухани құндылықтары бой көрсетеді. Алып сөз
зергері елінің тағдырына аянышпен қарап, жетістігіне қуанып, кемшілігіне
қайғыра білетінін ұзақ шығармашылық жолында дәлелдеді.
М.Базарбаев: Сонау алғашқы әңгіме, повестерінен бастап, драмалық
шығармалары, атақты Абай жолы романы - бәрі де алған кейіпкерлерінің
онымен сезімін терең меңгеріп, солардың жүрегіне жол таба білудің, тағдыр
мен жеке бас аралығындағы дәнекер арқаудың үзілмеуін, меңзеген мақсатын
солардың қан тамырының соғуына қарай дәлелдегенін байқатады деген тұжырым
жасаған [50, 268].
М.Әуезов қазақтың шүрайлы тілінің мол қорын шеберлікпен пайдалана
отырып, мазмұны мен мәні өзгеше, шынайы, кұдіретті шығармаларын өмірге
әкелді. Солардың бірі - болашақ жазушының қаламгерлік қасиетін танытқан, 20-
жылдардағы шоқтығы биік шығармасы Қорғансыздың күнін 1921 жылы Қызыл
Қазақстан газетінде жарияланған еді. Жиырмадан жаңа асқан жас қаламгердің
төлтума шығармасына С.Мұқанов: 1921 жылы жазған Қорғансыздың күні атты
алғашқы әңгімесімен Мұхтар шын мағынасындағы европалық прозаның дәрежесіне
көтерілді[51, 25] деп баға берген.
Қ.Сыздықов Қорғансыздың күні жөнінде: Осы әңгімеде тек құрдымға
кеткен қайғы-мұң ғана емес, мұнда білінер-білінбес болса да булқынып жатқан
қайсар күш бар, қарауытып тунжыраған мылқау ағыстың астында жатқан табан
толқын бар сияқты[52, 22] дейді.
З.Қабдолов: Задында шын мәніндегі нағыз үлкен талант өзінің өнер
өрісінде жаттығу жасап, онша ұзақ күйбендемейтін болса керек. Әуезовтің
осынау алғашқы әңгімесінің өзінде өзгеге ұқсамайтын өзіндік мәнер-машығы
бар, кібіртіксіз көсіле жөнелген жорға қаламның ізі сайрап жатыр[53, 27]
деген орнықты пікір білдіреді.
Алғашқы шығармасының өзі жазушының сойы бөлек. соқтасы ерекше даралығын
аңғартады. М.Серғалиев: Адам, азамат ретінде Мұхтар Әуезовтің сәби,
балауса, балғын, өспірім, жігіт кездерді басынан кешкені сөзсіз. Ал жазушы
Әуезовтің бала балдырған шағының болмағаны, хас шебер ретінде бірден
көпшіліктің назарын аудартқаны әдебиет сүйер қауымға жақсы мәлім [54, 38]
деген түйіндеуге келеді.
Қорғансыздың күні арқылы ол заманының шынайы көрінісін, ащы
шындығын, тұтас бір қорғансыздар әлемінің мұң-зарын көрсетіп, оқырманның
ішкі сезімін оятарлық жан түршігерлік оқиғаны баяндады. Осы ащы, зарлы
шындықты жеткізуде Әуезов асқан шеберлік танытты: оқиғаға қатынасушы
адамдардың тамаша портреттерін жасап, онысымен әрекет иелерінің мінез-
құлқын да білдірді. Табиғат келбетін суреттеу арқылы адамның ішкі
толғанысын, сонымен қатар болар істің хабарын берді, тамаша композиция құра
білді.
1960 жылы жарыққа шыққан Қазақ совет әдебиетінің очеркі атты еңбекте:
К тому времени, когда М.Ауэзов писал этот рассказ, он был хорошо знаком с
произведениями русских писателей. Видимо, поэтому в рассказе заметны
интонации Бедной Лизы Н.М.Қарамзина. Однако у М.Ауәзова нет голого
подражания русским писателям: события описанные в рассказе взяты из жизни
казахов, в характерах героев верно подчеркнуты их национальные черты [55,
293] деп жазылған еді.
Қорғансыздың күні мен Бейшара Лиза арасындағы байланыс - жас
бойжеткендердің өмірден мезгілсіз өтуі, жас жандарының үзілуі. Бұл белгілер
әсте екі шығарманың арасындағы күрделі байланыс пен ұқсастық бар деген
түйін емес. Карамзиннің кейіпкері махаббаттың тәтті дәмін сезіп, бойын
құмарлық пен құштарлық билеп, сүйгеніне құлай сенеді, алайда, соңынан
алданғанын білген соң, жас жанын өлімге қияды, яғни кейіпкер әрекеті
субъективті психологиялық себеппен шектелінеді. Ал, Қорғансыздың
күніндегі Ғазизаны өлімге итермелеген тіптен бөлек жағдай. Қорғансыздың
күні әңгімесі әлеуметтік теңсіздікті, күшті мен әлсіздің арасындағы
қайшылықты, кедейшілікті, яғни дала өмірінің сүрқия келбетін танытады.
Әдебиет зерттеушілерінің бірқатары Әуезовтің Қорғансыздың күнін Бейшара
Лизамен салыстыруға негіз жоқ екенін айтқан. Мәселен, И. Ғабдиров: Что
касается интонации, она у Ауэзова гневная, сатирическая, а у Карамзина
мягкая, грустная, определяемая различием замыслов обоих писателей.
Следовательно, нет основании для проведения параллели между Бедной Лизы и
Судьбой беззащитных[56,157] деген пікір білдіреді.
Ал белгілі ғалым Ә.Әзиев М.Әуезовтің Қорғансыздың күні әңгімесін
Л.ГІушкиннің Станция караушысы повесіндегі қайғылы жағдайды еске
түсіретінін айтады [57, 36]. Карамзиннің Бейшара Лизасы, Пушкиннің
Станция қараушысы, Әуезовтің Қорғансыздың күні әңгімелері арасындағы
жымдасқан байланыс бар деу жанасымсыз.
Зерттеушілердің бұл шығармаларда ұқсастық бар деген пікірге келуіне
албырт, аңғал, пәк сезімді бойжеткендердің, бойын құмарлық билеген тұрақсыз
серілердің арбауына түсіп, жандарына жара салған, өмірлерін күрт өзгерткен
аянышты күйлері себеп болса керек.
Әуезовтің Оқыған азамат әңгімесі қоғам өміріне өзіндік үлесін қоспақ
ниетте мәдениет, ағарту істеріне араласып жүрген азаматтар өмірінің
көрінісі.
Шығарманың жазылуына ықпал еткен оқиға жөнінде Ғ.Сармурзин көптеген
деректің басын шалады, ал Қ.Мұхамедханов М.Әуезовтің 1940 жылы Семейге келу
сапары жөнінде жазған мақаласында қаланың Жаңасемей бөлігін аралап жүріп,
көршілес тұрған екі үйге байланысты былайша ой өрбітеді:
- Мынау үй,- деді Мұхаң әлгі үйді нұсқап, - бір асыл азаматтың мекен-
жайы еді. Сейтқазы дейтін жігіт, біз оны жақсы көргендіктен Сейіт
дейтінбіз. Тоқымбай дейтін кісінің жалғыз баласы болатын. Өзі сондай
сымбатты, көркіне ақылы сай, жаны таза бір азамат болатын. Біздің
Ахметтермен осы қаладағы екі класстық русско-киргизское училищесінде оқыған
талапты жас еді. Ес- аймаққа сол басшылық ететін. Менің Ел ағасы дейтін
пьесамды даярлап, алғаш сахнаға шығарған режиссер сол болатын деп барып,
Сейіт үйіне қарсы тұрған үйде Жолдасбай деген бай тұрғанын, оның Қатипа
деген қызы Сейітқазының әйелі болғандығын, - Оқыған азамат әңгімесінің
жазылу тарихы, кейіпкерлер прототипі жөнінде Қ.Мұхамедханов, Сармұрзин
[56], Г.Төребаевтардың [59] естеліктері негізінде кейінгі зерттеушілер де
байламды пікірге келе алды.
Оқыған азаматтағы Мақсұт - Ес аймақ труппасының түңғыш режиссері -
Сейіт Тоқымбаев. Жұмағұл - осы труппаның белді мүшесі, оқыған азамат Смағұл
Әмзин екені, әңгіменің шынайы оқиғаның ізімен жазылғаны бұл күні айтылып,
дәлелденді. Әңгімеде XX ғасыр басындағы қала мен ауыл тіршілігі, қазақтың
оқыған азаматтары арасында болған оқиға баяндалған.
Жазушы шағармасына шындықты арқау ете отыра, әлеуметтік көзқарасын,
дүниетанымын, ішкі толғанысын да көрсете алған. Автор жылпос жігіттің
ұнамсыз, әккі әрекетін, сонымен қатар сезім-сезігі төмен, жылт еткенге
жымия қарайтын, өмірін қайғы мен түңілуден ада ету үшін адамгершілік
қасиеттерді аттауға да баратын сұлу келіншектің іс-әрекеті, пана болар қара
орманы, үміт-тірегінен айырылып, тірідей қорланып, соңынан ауыр қазаны
көтере алмастан ақыл-есінен айырылып көз жұмған сорлы шешенің аянышты
тағдырын баян етеді. М.Әуезов шығармаларына куатты күш, тегеурінді серпін
беріп, шығарманы ажарландырып, көріктендіріп тұрған терең психологизм .
Бұл орайда Б.Майтановтың: М.Әуезов психологизмін дүние жүзі
әдебиетіндегі Стерн, Стендаль, Толстой, Достоевский, Тургенев, Чехов,
Джоис, Кафка үлгілерімен салыстыру қажет емес. Әдеби орта, ұлттық дәстүр,
суреттеу объектісі, қаламгер мақсаты, адамдар тағдыры мен ара-қатынасы әр
алуан болғандықтан, стильдік ізденістер де басқаша шығуы даусыз [60, 6]
деуі орынды.
Жазушы әр шығармасында да қарапайым адамның ішкі жан сырын терең
ұғынып, түйсініп, бір адамның жүрек лүпілі арқылы күллі жұрттың парасат,
зердесін таныта алатын биік қасиет дарыта алған. Оқыған азамат
әңгімесіндс жазушы оқырманын адамгершілік қасиеттердің маңыз-парқын
таразылай біліп, құндылығын түсіне білуге жетелейді, ақ пен қараны, жақсы
мен жаманды қарама-қарсы қояды. Шығарма табиғат суретімен басталады: Суық
қыстың орта кезі, күн түске тақап қалған. Аспанда бұлт жоқ, ашық. Жарығы
көз тайдыратын нұрлы күн бүгін жазғы түріне тұскендей болып өзгеше жарқырап
тұрса да ызғарлы қар, суық ауа қызуын жоғалтып, жарығына жансыздықтың табын
басып тұрғандай[44,162].
Табиғат келбетін суреттеу барлық жазушыға, ақынға тән қасиет, дегенмен-
де М.Әуезовтің табиғат келбетін суреттеуі, пейзаж жасау шеберлігі, оны
қолдану әдісі ерекше. М.Әуезов табиғат суреті аркылы шығармаларына рең
беріп, бойына қан жугірткен және табиғат суретін шығармаға бастаушы алғашқы
баспалдақ ретінде қолданған. Шығарманы бастаудың қиындығын табиғат суреті
іліп әкетіп, ауыр жугін өз мойнына алып, автордың шабытының шалқуына
өзіндік ықпалын тигізіп тұрғандай.
Тұрғын халқының көбі қазақ болған Сібірдің кішілеу қаласы қыстың ақ
киімін даламен бірге жамылып, жабайы табиғаттың жайлы күйін күйлегендей.
Бұл қала Сібірдегі үлкен өзендердің бірінің сол жағасында орнапты
[44,162] деген сөйлемдер автор нысана еткен қаланың Семей екендігі күмән
тудырмайды. Оқиғаны үшінші жақтан баяндап, кейіпкерлеріне тура мінездемелер
бере отыра, олардың іс-әрекеттері арқылы мінез-келбетін аша түседі.
Науқастың сыртқы пішіні арқылы оның жанының күйзелісін, ішін буған
азапты көрсетуде шеберлік танытқан. Ауру меңдеп, хал үстінде жатқан
Мақсұттың портретін ашуда: Беті ашаңдап жүдеген. Әншейін ақсұр түсі
күреңденіп ісінген. Көзі қанталап, жастанып апты. Қысқалау қою қара мүрты,
сұлу қара қасы, қайырған ұзын қара шашы да қатып қалғандай болып, жабысып
жансызданған сияқты. Еріндері іштегі қызумен кеберіп, жарылып, қарауытып
қапты. Еті қашып, арыған жіңішке қолдары қазір де дірілдеп, бір жерге
орнықпай, ауру кеудесін сипалай береді. Қолдарының түсі сарғыштанған,
тырнақтары көкшілденіп қанталап түр[44,163] деп, сұлық жатқан науқастың
жанына батқан ауруын, ішкі азабын бет пішінін суреттеу арқылы көрсетеді.
Көз алдымызға бұрынғы көріктің жұрнағы да қалмаған, ал бары, соншалықты
аяныш тудырарлық күйдегі мүсәпір жанның суреті келеді. Сөзбен салынған
сурет дерсіз. Ф.М.Достоевскийдің Өлі уйдегі жазбалар агғы шығармасындағы
адамның сыртқы пішішінің суреттелуінің соншалықты дәлдігі, қылқалам
шеберлерінің талай портреттерді дүниеге әкелуіне негіз болғанын ескерсек,
Әуезов кейіпкерлерінің сыртқы бет әлпеті, эмоциясының суреттемесі арқылы да
сурет галереясын жасауға болары күмәнсіз. Бет пішініндегі алуан өзгерісті
қырағылықпен байқап, үзілін түсудің аз-ақ алдында жатқан адамның жүзінен
кешегі жайдарылықты іздегендей.
Мақсұттың қандай адам екендігін, төсекке таңылғанға дейін нендей іспен
айналысқанын, оның жетім қалып бара жатқан балалардың қамын ойлап, оларға
еңбек сіңіре алмағанына өкініп, сандырақтай сөйлеуі арқылы көрсетуге
тырысқан. Төсекте бас көтере алмай жатқан Мақсұт өз жанын ойлап, қапаланып,
тағдырына өкпелемейді, артында қалып бара жатқан кәрі шешесінің ертеңгі
күнін ойлап, қамығады. Ал Қадиша жайына келсек, қара жамылып күңіренудің
бұл сұлу келіншекке тән нәрсе емесін Мақсұт та болжағандай: Қадиша
өлмейді. Бірақ ол сенен туған жоқ... Басы көп, бай төркіні бар. Ең болмаса,
соларға кетіп қалады гой. Сені о да жылатар деген сөзі арқылы автор
Мақсұттың бүгіннен келер күннің белгісін сезгенін көрсете отырып, мұнысымен
оқиғаның айтарлықтай соңы барын білдіріп, оқырман көңіліне де қызығушылық
ұялатады. Мақсұт татар дәмі таусылып кең дұниемен қоштасты, артында зарлап
шешесі қалды. Ал Қадиша болса, жүрек емін Мақсұттың кешегі досы Жұмағұлдан
тауып, жарасын тез жазды, мұнымен тынбай күйеуінен қалған барлық мал-
мұлікке қол салып, адамшылықтан, сезімнен жұрдай қатыгездік те көрсетеді.
Жұмағұл мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz