Шығармашылықты дамыту мақсатында бағдарламада
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 9
1 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
теориялық негіздері 14
1.1 Шығармашыл тұлғаны қалыптастыру мәселесінің философия, психология,
педагогика ғылымдарындағы зерттелу теориясы 14
1.2 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың әлеуметтік-
экономикалық және психологиялық-педагогикалық шарттары 19
1.3 Бастауышсыныпоқушыларыныңшығармашыл ықіс- әрекеті пәнаралық байланыс
арқылы қалыптастыру барысы 28
2.Пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастыру мазмұны 36
2.1 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
технологиясының педагогикалык сипаттамасы 36
2.2 Оқушының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру технологиясын
тәжірибелік-эксперимештік жұмыс барысында сынақтан өткізу 47
2.3 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру эксперимента
нәтижелерінің өнделуі 59
Қорытынды 73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 76
Қосымша 1 78
Қосымша 2 82
Қосымша 3 86
КІРІСПЕ
Елімізде білім беру жүйесіндегі оң өзгерістер көптеп саналады.Солардың
қатарына жеке тұлғаның қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын,
талантын ұштаудағы оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруды, оқытудың озық
технологияларын пайдалануды жатқызуға болады. Оның себептерінің бірі
казіргі танда ғылым мен техниканың дамуына, технология ғылым саласының озық
жетістіктерінің өндіріске көптеп өзгерістер енгізуіне байланысты мектепте
шығармашылық тұлғаға тән біліммен іскерлікті беру қажеттігі туындайды.
Өзгерістерді жүзеге асыруда белгіленген құжаттардың мазмұнындағы негізгі
бағыттармен мақсат, міндеттер басшылыққа алынуда. Атап айтканда, Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, Білім
беруді дамытудың 2011-2020 жыддарга арналган мемлекеттік багдарламасында:
бастауыш мектептің бағдарламасына сәйкес шетел тілін, информатиканы оқыту,
оқу-тәрбие процесі баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, олардың жеке
қабілеттерін ашуга және дамытуға бағытталу қажеттігі көрсетілген [4; 5].
Шығармашылық- мәдени немесе материалдық құндылыктарды өз ойы бойынша
жаңадан жасау ретінде түсінілетіні белгілі, әрі ол ойлаудың жогары формасы
болып табылады. Әр ұрпақ әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында ұрпақтың
қол жеткізген жетістіктерін меңгерумен қатар, өз іс-әрекетінде сол
жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарга қол жеткізеді.
Шығармашылық тұлға — бұл шығармашылықка деген тұрақтыда жогары
қызыгушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың
органикалык бірлігінде көрінетін, оган бірнемесе бірнеше әрекет түрлерінде
прогрессивті, жеке мәнді шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік
беретін мотивациялық-шығармашылык белсенділік тән - тұлга. Шығармашылықка
талпыныс адамның танымдық мотивациясын қалыптастырушы ретінде, шығармашылық
процестің "оталдырғыш"механизмі ретінде саналады.
Шығармашылық тұлға қабілеттер арқылы көрініс табады. Ол көріністер
адамның қасиеттерінің синтезі, психологиялық ерекшеліктері, жеке
қасиеті немесе адамның психологиялық қасиеттерінің жиынтығы ретінде
айқындалады.
Шығармашылық қабілет, іс-әрекет жөнінде өз ойларын көптеген
ғұламалар еңбектерінде жазып қалдырған. Адамның жеке басын, қабілеттерін
дамытуды ұлы дала ойшылары Жүсіп Баласағүн, Әл-Фараби, Абай тұжырымдарын,
көзқарастарынтиісті еңбектерінде білдірген. Көрнекті педагогтар
К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин , Н.К.Крупская , А.С.Макаренко өз шығармаларында
қабілеттерді дамыту жолдарын қарастырған.
Шығармашылық қабілеттердің, шығармашыл тұлганың болуы адам қанындағы
құрамның өзгешелігімен сипатталады деген пікірXX ғасырдың 20-жылдарына
дейін үстем болды. Кеңестік кезеңіндегі психологиялық-педагогикалық ғылыми
зерттеулер шығармашылық қабілеттердің нышаны кез келген адамда болатыны
дәйекті түрде дәлелденді. Ал, 60-жылдардан бастап жалпы білім беретін
мектеп пәндерін оқыту процесінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамыту жөніндегі зерттеулер жүргізілді.
Қабілеттер жайлы, оның адамның еңбектік сферасына
байланысты зерттеулер жүргізілді. Мәселен, музыкалық қабілеттер
(Б.М.Теплов),бейнелеу өнеріне деген қабілеттер
(В.И.Киреенко),математикалық қабілеттер (В.А.Крутецкий
), педагогикалық қабілеттер (Н.В.Кузьмина). Сондай-ақ
оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамыту
(В.Г.Разумовский), және т.б. мәселелер бойынша зерттеудің жаңа бағыттары
белгіленді.
Оқыту аркылы баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін педагог-
ғалымдар Ш.А.Амонашвили, Л.И.Божович, Я.А.Понамарев Н.Ф.Талызина ,
Д.Б.Эльконин , И.С.Якиманская және т.б. қарастырған және аталған
ғалымдардың еңбектері көптеген іс-тәжірибелерге негіз болды.
Республикамызда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту бойынша
бірқатар зерттеулер жүргізілді. Олардың ішінде жоғарғы сыныптарға шығарма
жазғызу (Ә.Қоңыратбаев , С.Тілешева ), факультативтер және үйірме жұмыстары
арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру (В.Д.Чернов), оқушыларды
сөз өнеріне баулу арқылы көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту
(Қ.Ә.Жаманбаев), оқушы шығармашылығын дамытудың дидактикалық мүмкіндіктерін
ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау (А.Б.Мырзабаев),шығармашылық іс-
әрекетке оқытудың ғылыми-дидактикалық негіздерін аныктау (Ж.Балкенов ),
бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында ойын әрекеті арқылы шығармашылық
қабілеттерді дамыту (М.Мұхамедин ), шығармашылық қабілеттерін дамыту
(Б.А.Тұрғынбаева), оқушыларды еңбекке баулудағы техникалық шығармашылыкты
дамыту (М.Қ.Қаламқалиев, А.П.Сейтешов, О.С.Сыздықов) мәселелері тереңінен
зерттелген.
Шығармашылық қабілеттердің өзі де білім базасына, іс-әрекеттердегі
технологиялық процестерді жүзеге асыратын іскерліктерге байланысты болып
табылатыны белгілі. Осы тұрғыдан қарастырғанда пәндік білімдер мен
іскерліктердің оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға маңызы ерекше
болары айқын.
Бастауыш мектеп оқушыларының мүмкіндіктерін ескере отырып, оларды дамыту
бағыттары бойынша көптеген зерттеулер жүргізілген. Олар бастауыш
сыныптардағы математиканы оқытуда компьютерді пайдалану (А.Ө.Байдыбскова),
бастауыш сыныптарда математиканы оқытуда оқу ссептерін пайдалану
әдістемесін (Ж.Т.Билялова), бастауыш сынып оқушыларының экономикалық
тәрбиесінің педагогикалық негізін қарастыру (М.З.Жанбөбекова ),
бастауыш мектепте сәндік-қолданбалы өнер сабақтарының еңбекке баулумен
өзара байланыстарын (А.Т.Рыбкин), оқушылардың танымдық белсенділіктерін
халық педагогикасы кұралдары арқылы дамыту (Г.Қоқымбаева), бастауыш
мектепте оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыру (Б.Иманбекова, Ф.Саметова), т.б.
мәселелерді камтыған.
Елімізде қалыптаскан әлеуметтік-экономикалық жағдайға сәйкес бастауыш
сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс негізінде
дамыту мәселесін педагогикалык тұрғыдан шешу қажеттілігі мен мәселенің
мектеп тәжірибесінде өз дәрежесінде іске асырмауы арасындағы карама-
кайшылықтар біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын "Бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс негізінде
қалыптастыру" деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
пәнаралық байланыстар арқылы қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу
және оны жүзеге асырудың педагогикалық жолдарын, шарттарын анықтау.
Зерттеу нысаны: бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеудің пәні: пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш мектептегі оқыту процесі
пәнаралық байланыс негізінде ұйымдастырылса, оқушылар жүйелі, тұрақты
ұйымдастырылған шығармашылық әрекеттер процесі жағдайында болса, онда
олардың шығармашылық іс-әрекетінің қалыптасу нәтижелілігі арта түседі.
Зерттеудің міндеттері:
1.Зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық,
тарихи еңбектерді зерттеу және талдау.
2."Шығармашылық", "шығармашылық іс-әрекет" ұғымдарының мәні мен
мазмұнын айқындау; "Бастауыш сынып оқушыларының пәнаралық байланыс
негізіндегі шығармашылық іс-әрекеттері" ұғымының педагогикалық мәнін ашу.
3.Пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудың құрылымдық моделін жасау, мазмұнына сипаттама
беру.
4.Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетінпәнаралық
байланыс негізінде қалыптастырудың педагогикалық шарттарын, жолдарын
аныктау.
5.Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық
байланыс негізінде қалыптастыру әдістемесін эксперимент жүзінде тексеру
және оларды практикаға ендіру.
Зерттеудің жетекші идеясы: оқу-тәрбие процесін пәнаралык байланыс
негізінде ұйымдастыру, бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық тұлғасын
қалыптастыруды нәтижелі етеді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздеріне қоғам,табиғат пен ой-
пікірлердің даму зандылыктары, жеке тұлға жөніндегі теория және оны
дамытудағы шығармашылық іс-әрекет тәсілдің рөлі жөніндегі, олардың мәнін
айқындайтын философиялык, психологиялық-педагогикалық тұжырымдар, "Білім
туралы" Заң, іс-әрекет теориясы алынды.
Педагогикалык құбылыстарды (пәнаралық байланыстар негізіндегі
шығармашылық іс-әрекетті) талдау ' кезінде жүйелік-құрылымдық және кешенді
тәсілдер пайдаланылды. Біздер пәнаралық байланыс негізінде оқу-тәрбие
үрдісін жүзеге асыруда бастауыш мектеп оқушыларының шығармашылық тұлғасын
қалыптастырудың педагогикалық процестерінің ғылыми объективтілігі мен
дәлдігін қамтамасыз ететін объективтілік әдіснамалық қағидаларға сүйендік.
Зерттеу көздеріне философ, психолог, педагог ғалымдардың мектеп
оқушыларын шығармашылыққа баулу, шығармашылығын дамыту жөніндегі еңбектері,
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Білім және ғылым министрлігінің
құжаттары, оқу жоспарлары мен бастауыш мектеп бағдарламалары, оқулықтары
мен әдістемелік құралдары.
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; зерттеу
мәселесі бойынша алдыңғы қатарлы бастауыш мектеп мұғалімдерінің іс-
тәжірибесін зерделеу,талдап қорыту; оқу-әдістемелік құжаттарды (оқу
бағдарламаларын,оқу және әдістемелік құралдарды) талдау; бастауыш сынып
мұғалімдерімен, оқушыларымен сауалнама жүргізу, әңгімелесу; бастауыш сынып
оқушыларының оқудағы және сабақтан тыс шұғылданыстарындағы іс-әрекет
нәтижелерін бақылау, зерделеу;педагогикалық-тәжірибелік эксперимент жұмысы
және оның нәтижелерін талдауда логикалық әдістерді, математикалық
статистика әдістерін пайдалану.
Зерттеудің жаңалығы:
- шығармашылық тұлғаны қалыптастыру философия, психология,педагогика
ғылымдары тұрғысынан зерделенді және оны іс-жүзіне асырудағы әдіс-тәсілдер
айқындалды;
"шығармашылық", "шығармашылык іс-әрекет" ұғымдарының мазмұны нактыланды;
"Бастауыш сынып оқушыларының пәнаралык байланыс негізіндегі шығармашылық іс-
әрекеттері"ұғымының мазмұны нактыланды;
пәнаралық байланыс негізіндегі бастауыш сынып оқушыларының зерттеліп
отырған іс-әрекетін қалыптастырудың әдістемесі теориялық тұрғыда
негізделіп, сынақтан өткізілді және алынған нәтижелерді практикаға
ендірудің мүмкіндіктері ғылыми-әдістемелік нүсқау ретінде белгіленді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: педагогика ғылымындағы оқушылардың
шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс негізінде қалыптастыру
проблемасы ғылыми тұрғыдан негізделгендігі.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: : бастауыш сыныптардағы пәнаралық
байланыстар бойынша білімдер мен іскерліктердің мазмұны айкындалды.
Қорғауға ұсынылған қағидалар:
"Шығармашылық", "шығармашылық іс-әрекет" ұғымдарыныңнақғыланған мәні;
"бастауыш сынып оқушыларының пәнаралықбайланыс негізіндегі шығармашылық іс-
әрекеттері" ұғымының педагогикалық мәні;
Пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-
әрекеттерін қалыптастырудың педагогикалық жолдары мен шарттары;
Зерттеліп отырган іс-әрекетті қалыптастырудың әдістемесі мен эксперимент
нәтижелері.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипдомдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеу мақсаты,нысаны ,
пәні, жетекші идеясы, әдіснамалық негіздері, болжамы, , ғылыми жаңалығы
тұжырымдалған.
"Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
теориялық негіздері" тақырыбындағы бірінші тарауда шығармашылық тұлғаға тән
сапалық қасиеттері мен ортақ іс-әрекеттер негізі, оқушылардың шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудың әлеуметтік-экономикалық және психологиялық-
педагогикалық алғы шарттары айқындалады, оқушы
шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс арқылы қалыптастыру мәселесінің
философия, психология, педагогика ғылымдарындағы зерттеу жайы мен бастауыш
сыныпта шығармашылық іс-әрекетте қалыптастырудыц практикалық жайы
талданады.
Пәнаралық байланыс аркылы бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастырудың мазмұны атты екінші тарауда бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру әдістемесі мен
технологиясының педагогикалық сипаттамасы беріледі, шығармашьшық іс-
әрекетті қалыптастыру әдістемесі мен технологиясын тәжірибелік-
эксперименттік жұмыс барысында сынактан өткізу барысы мазмұндалады.
Қорытындыда зерттеу нәтижелері бойынша тұжырым жасалып, пәнаралық
байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыру бойынша ұсыныстар берілген.
1 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
теориялық негіздері
1.1 Шығармашыл тұлғаны қалыптастыру мәселесінің философия, психология,
педагогика ғылымдарындағы зерттелу теориясы
Білімнің, ғылымның, техниканың дамуы, еңбек өнімділігінің жоғары
деңгейі, материалдық, рухани байлыктардың қоры жастардың шығармашылық
мүмкіндігін ашады. Ғылыми-техникалық прогрестің даму перспективасы
қоғамдағы "адам ресурсы" шығармашылығын калай қамтамасыз етуте байланысты.
Шығармашылық белсенділікті дамыту мәселесіне, әсіресе жұмыстағы
өнертабыстық пен тиімді ұсыныс жасауға Кеңес үкіметінің орнауы кезінде
үлкен мән берілді. 1919 жылы 30 маусымда интервенция және соғыстан кейінгі
ауыр кезенде тарихта алғаш рет өнер табыстықты (ойлап табушылыкты)
пайдалануға сол кезеңде социалистік құқық беретін өнер табыстық жөніндегі
ереже бекітілді[6].
Қазіргі даму кезеңінде кез келген өндіріс саласы адамдарының
шығармашылықты игеруі тек экономикалық ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік
прогрестің жетекші факторы болып табылады.
Тиімді ұсыныс жасау мен өнер табушылық - ТМД елдеріндегі
шығармашылықғың, әсіресе ғылыми-техникалық шығармашылыктың едәуір көпшілік
және мәнді түрі болып табылады. Адам қоршаған ортаны өзгертуде айқындалған
үш шығармашылық іс-әрекет түрін орындайды. Бірінші - қоршаган ортадағы өмір
сүруші зандылыктарды, қасиеттерді және құбылыстарды объективті зертелеуі.
Бұл сөзсіз ғалымдардың назарын аударатын және іс-әрекеттің көлемді нәтижесі
жаңа ашылым болып табылады. Келесі шығармашылық іс-әрекеттің түрі әртүрлі
шаруашылық іс-әрекет саласындағы күнделікті туындайтын тапсырмаларды
(міндеттерді) шешумен байланысты. Қаңдай да бір түпнүсканы ойлап табу
(изобретения-өнертабыс) болып табылады. Шығармашылық іс-әрекеттің үшінші
түрі — тиімді ұсыныс жасау [7].
Анықтамалықтарда жаңа ашылым, өнер табушылық (өнертабыс)және тиімді
ұсыныс жөнінде төмендегідей пікірлер айтылады."Жаңа ашылым (жаңалық ашу),
табиғат күшін адамның пайдалану мүмкіндігін кеңейтетін, материалдык әлемді
танудың ерекше акті болып табылады", — деп сипатталады [8]. Жаңа ашылымда
ғылымның қоғамдық функциясы көрінеді - өндірістің дамуы, еңбекөнімділігінің
артуы, адамның өмір сүруінің едәуір жоғары дәрежесін камтамасыз етуі. Өнер
табыстың мәні ғылыми-техникалық прогресс темпінің жеделдетілуі үшін олардың
табиғатының өзімен келісілген болады, яғни олар өзімен экономикалық және
басқа да оң тиімділікке ие жаңа техникалық шешімді ұсынады; өнертабыс
бірінші кезекте еңбек құралдары, материалдар мен технологиялық процестердің
бәсекеші мүмкіндіктердің пайда болуымен белгілі болады. Сонымен өнер табыс
жаңа және кез келген халық шаруашылығының саласында ,әлеуметтік-мәдени
құрылыс немесе елдің қорғанысында оң тиімділік беретін міндеттерді
техникалық шешуде мәнді өзгешелікке ие болып танылады. Тиімді ұсыныс - бұл
қандай да бір нәрсені жетілдіру, жақсарту және ол "... барлық уақытта
пайдалы" болып табылады Өнертабыс объектісінің бірі — әдіс. Әдіс өзара
байланыскан әрекеттерді ретті жүзеге асыру жиынтығы ретінде — тәсілдерді,
операцияларды орындауды күшпен (мысалы, кесу), ұзактығымен (уақыт бойынша)
жүзеге асыру (мәселен, температурамен, қысыммен) сипатталады. Сондай-ақ,
әдіске сақтандыру, диагностика тәсілдері және адамдар мен жан-жануарлардың
ауруын емдеу де қатысты болып табылады [8].
Тиімді ұсыныс жасаушылар мен өнер табушылардың ұсыныстары негізінен
техникалық, әлеуметтік мәселелерді шешуге көмектеседі және техникадағы
прогрестің кайнар көзі болып табылады. Өнер табушылар мен тиімді ұсыныс
жасаушылардың іс-әрекеті таза механикалық ауыр дене еңбегінен босату және
еңбектің ыңғайлы, оңтайлы жағдайын құру болды.
Қазіргі уақытта адамдардың шығармашылық іс-әрекетінің базасы (негізі)
еңбек іс-әрекетіне байланысты емес ортақ құраушылардан тұратыны ғалымдар
зерттеуінен белгілі болып отыр.
Г.С.Адьтшуллер, ВА.Бухвалов және Жалпы көпшіліктің техникалық және
ғылыми шығармашылығын зерделеу экономистердің, психологтардың,
әлеуметтанушылардың, философтардың зейінін өзіне көп аударды және аударып
келеді. Бұл мәселе өнер табушылар мен инженерлердің ынталы-зерттеу пәні
болды.
Шығармашылыктың (техникалық және ғылыми) табиғатын жүйелі зерттеу
мәселесі және олардың жүруінің әртүрлі формалары өткен ғасырдың басынан
бастау алады. Осы бағыттағы басты кезеңге бір қатар ғалымдар мен
инженерлердің жұмыстарын санауға болады. Оған инженер П.Энгельмейердің
"Теория творчества" (19Юж.); философ И.Лапшиннің "Философия изобретения и
изобретение в философии" (1922ж.); В.Бехтеревтің "Умственный труд с
рефлексологической точки зрения и измерения способности к сосредоточению"
(1926ж.); А.Нечаевтің "Психология технического изобретательства" (1929ж.);
П.Якобсонның "Процесс творческой работы изобретательства" (1934 ж.).
Өнер табушылық өндірістік іс-әрекеттің көптеген түрлерінен нақты
еңбектің түрі ретінде XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында бөлінді.
Оның себептерінің бірі шығармашылық іс-әрекеттерді жүзеге асыру мақсатында
өнеркәсіптік лабораториялар пайда болды.
Сол кезендердегі әдебиеттерде негізінен көркем және поэзикалық
шығармашылық, өнер мәселелері талқыланды.Сондықтан да Ю.А.Дмитриев адамның
шығармашылық іс-әрекетінің түрі техникалық шығармашылық "... көркем, әдеби,
музыкалық шығармашылықка Караганда едәуір кеш еңбек іс-әрекетінің
өзіндіктүрі ретінде туындады" - деп айтуын, шығармашылық іс-әрекеттердің
өзі және олардың зерделенуінің қоғамдық тарихи кезендердегі жағдайлармен
байланыстылығын көрсетеді [6].
Б.А. Лезинаның редакциялаумен сегіз томдық "Вопросы теории и психологии
творчества" жинағы филологтарды, психологтарды, тарихшыларды, философтарды
және критиктерді біріктірумен поэзикалық және көркем шығармашылыктың
мәселелерін жан-жақғыкарауга ұмтылыс жасаумен алгашкы томы 1907 жылдан
соңғысы 1923 жылдар аралығында Харьков қаласында жарық көрді. Бұл
Ресейдегі"шығармашылық психологиясы" тағдырына қызығушылық танытқанын
көрсетеді. Сондай-ақ сол кезендерде суретшілер мен өнер кайраткерлері тек
ғана қолөнермен шығаруы мүмкін еді.
Адамның шығармашылыктағы іс-әрекеттерінің құрылымы менмазмұны үқсас
болып келетіні жөніндегі пікірлер де XX ғасырдың бас кезеңінде пайда болды.
Ғалымдар мен инженерлер: В.Освальд, А Луанкаре, Т.Рибо, П.Энгельмейер,
П.Вальден XX ғасырда бастауалған техникалық шығармашылықғың мәні жогары
екендігін көрсетті. Ғалымдар мен инженерлер техникалық өнер табушылық және
жаратылыстанудағы жандашылымның өнердегі шығармашылық сияқғы шығармашылық
іс-әрекет екендігі жөніндегі тезисін қорғады.Олар техникалық өнер табыстағы
адамның іс-әрекетінің жоғары рухани жүруінің көрінісі көркем
шығармашылыктағы сиякты екендігін атап көрсетті. Шығармашылық идеяның туы
суретшілер дегідей және өнер табушылар дағыдай бірдей жүреді. Ол жөнінде
Т.Рибо "... Өз табиғатында механик пен суретшінің жасаушықиялы тепе-тең
(барабар) және бір-бірінен тек кана өзінің мақсатымен, көріну жағдайымен
және тәсілімен айрықшаланады", -деп жазды [9].
Жалпы XX ғасырдың 20-жылдарына дейін шығармашылық іс-әрекет шығармашыл
тұлғаның құдай берген өзіндік ерекшелігі деп есептеліп келді. Осыған
байланысты кейбір ізденуші-ғалымдар шығармашылық процесті зерделеуге
болмайды, себебі данышпандық идея өнер табысшыға, ғалымға, суретшіге
құдайдың табыстауы түріндс жүреді деген қарсы пікірлер де айтты. Осындай
пікірге келіспейтіндіг жөнінде П.Энгельмейер "Жоқ. ... Данышпандық жалпы
Алланы берген сирек сыйы емес, ... ол, керісінше тіптен сиректік емес және
кімде-кім ақымақ болып туылған болмаса, солардың үлесі ", - деп
шығармашылық процестің негізін қалайтындарды кұдайдың бергенің тартуы емес
екендігін сипаттайды [10].
XX ғасырда өнер табушының шығармашылық іс-әрекеттері-.зерделеуі кезінде
мақсатты түрде шығармашылық процесті дәстүр;-:қараудан қандай-да бір
зерттеудің жаңа әдістерін тандауы қажа болды. Өнертабушының шығармашылық
процестерінің сатысын немесе фазасын зерделеу қатынасы бойынша Якобсон есте
сақтаукажеттігі жөнінде "... егерде процестерді талдау барысында
өнертапқыштық барлық шығармашылык әрекеттерінің ең кажеті жақтарын бізге
ашса, өнер тапқыштық шығармашылығы деп аталатын бірегей күрделі қасиеттерін
және оның сапасының барлығын толығымен ашпайды, өйткені кейбір жағдайлар
осылайша зерттеу кезінде жақшаның сыртында қалып қояды және бөлек қарауды
талап етеді", -депжазды [11].
Шығармашылықтың психологиялық жалпы мәселелерін қарастыру ұмтылыстарының
жүргізілуімен катар, адамның шығармашылық міндеттерді (тапсырмаларды)
шешудің нақты процестерін экспериментальны зерттеу ұйымдастырылды. Бұл
зерттеулер XX ғасырдың 30-жылдары өнімді (шығармашылык) ойлау деген атауға
ие болды. Адамның өткен тәжірибесі жағдайындағы ұқсастық
жеткіліксіздігінен, оған қандай-да бір жаңа пайда ету керек болды.
Сондықтанда бұл жағдайдағы ақыл-ой іс-әрекеті (қызметі)өнімді ойлау деп
аталды.
И.С.Сумбаев шығармашылыктың бастапкы кезеңінде басым сипат алатын, сана
астылык іс-әрекет көрінісі ретінде қарастырылатын "сезім көрегендігі"
ұғымын жаңғыртады [12]. Ол бұл мәселені 3 сатыда қарастырады.
- сезім көрегендігі және ықылас-ниет (ой-ниеттің туындауы,идеяны
болжамға сүйеніп үғыну);
ойлау және пайымдау (ойлап табудың схемасын немесежоспарын жасау);
іскерлік (кез келген тәжірибелі маман орындайтын, ойлаптабылған
шығармашылыктың қатынасынсыз құрастыру).
XX ғасырдың 60-жылдарында ойлап табушылыкка баулу әдістемесі КСРО-да
қолға алына бастады. Оның ішінде техникалық шығармашылыққа арналған кітап
пен журнал беттерінде ойлап табуға және тиімді ұсыныс жасауға оқыту
мүмкіндігі және ойлап табушылық әдістемесін құру жөніндегі пікір-таластар
ұзақ уақыт бойынша жүргізілді.
Дегенмен эксперттік кеңес жұмысында: ойлап табушы жеке тұлғаны зерттеу
қажеттілігі және мүмкіндігі, мотивациясы, ынталандыруы есепке алынбады.
Сонымен қатар осы мәселелеройлап табушылық әдістемесін кұруға тікелей
байланысты болды.
1961 жылдан бастап елімізде шығармашылық процеске баулу мәселесі
бойынша, оның ішінде техникалық шығармашылықка катысты еңбектер көптеп
жарық көрді (Н.Середа, Р.Бахтамов,Г.Альтшуллер және т.б.).
Әрбір зерттеушінің шығармашылық процеске қатыстырудың әдістемесі түрліше
сипат алды. Солардың ішінде Дж. Диксонның шығармашылық процестің мәнін
(жаңалығы, бірегейлігі,пайдалылығы немесе құндылығы, шешімнің көркемдігі)
және ойлап табушы үшін жеке тұлғаның сапалық қасиетін қарастырумен, идея
алуды ынталандыратын бір катар накты томендегідей әдістерді қарастырды:
"Миға шабуыл" ("Мозговой штурм") әдісі, оның тәртібі:ешқандай критика;
неғүрлым идея коп болса, солғүрлым жақсы; қысынып-қымтырылусыз ойды айту.
Инверсия әдісі, тапсырмага бұрынғы көзқарастан бөлек, оған кейбір жаңа
немесе өзгерген тұрғыдан қарап психологиялық инерцияны саналы жеңуді талап
етеді. Ол жөнінде автордың сөзі: "Жаңа тәсілдерді іздендер, зерделенетін
заттардың оңтайландырып, түбін жоғары қаратып қойындар, қозғалатын
бөліктерді тоқтатындар және қозгалмайтынын қозғалыска келтіріндер" [13].
Эмпатия әдісі, ойлап табушьшық саласында әзірленген затпен, бөлшекпен
немесе процеспен адамды теңгестіруді және шешетін тапсырмаға жаңа
көзқараспен келуді білдіреді.
Психологиялық инерттілік әдісі. Психологиялық инерттілік әдісі дәстүрлі
көзкарастар мен түсініктер схемасын бұзу үшін керек.
Жоғарыда аталған ғалымдардың ой-пікіріне, тұжырымдарына орай ойлап
табушылык іс-әрекетке қатысты бір катар ұғымдарды айқындау кажеттігі
туындайды. Олар "еңбек", "шығармашылық емес еңбек", "шығармашылық еңбек",
"шығармашылық мақсат ету(установка)", "септүрткі (мотив)", "ынталандыру
(стимул)".
Адамның еңбек сферасы саласындағы іс-әрекетінің түріне байланысты
шығармашылық және шығармашылық емес деп ажыратады. Ғалымдар арасында
кейбіреулері шығармашьшық ертеректе белгісіз болған техникалык және
технологиялык мәселелерде туындайтын және шешетін еңбекті айтады.
Кейбіреулері шығармашылық еңбек ұғымының мәнін тарылтады, оны тек ақыл-ой
еңбегіне қатысты деп қарастырады, ал дене (физикалык) еңбегінің
шығармашылық мазмұнының болуының объективті мүмкіндігін қарастырмайды.
Шын мәнінде шығармашылық - еңбек негізінің өзінде жатады.Сонымен қатар
шығармашылық элементтері адамның еңбек іс-әрекетінің әртүрлілігі де түрліше
дәрежеде болады. Еңбектің шығармашылық сипаты және еңбекке шығармашылық
қатынас ұғымдары теңгестірілмейді.
Энциклопедияда шығармашылық "... ешқашан бұрындары болмаған, жаңа сапалы
нәрсені тудырушы іс-әрекет..." ретінде қарастырылады [14]. Идеалистік және
метафизикалық тұжырымдамаларға қарсы тұрған шығармашылыктың ғылыми-
философиялық ұғымы, шығармашылыкты адамның және адамзатты мақсаттары мен
қажеттеріне сәйкес, нақтылы өмірдің объектив зандылықтары негізінде табиғат
пен әлеуметтік дүниені өзгертетін адамның іс-әрекеті деген тұрғыда
каралады.
Біздің ойымызша, шығармашылык деп адамның алдағы міндеттерді
(тапсырмаларды) шешу кезіндегі мақсатты еңбек іс-әрекетінің түрі аталады
және біріншіден, қандай-да бір бар нәрсе жетілдіріледі, екіншіден, оң
нәтиже беретін табиғатта кездеспейді кандай-да бір жаңа объекті, құбылыс,
т.б. пайда болады.
Шығармашыл тұлғаға қажетті сананы зерттеудің алғашқы кезеңіңце
психологтар және басқада ғылым саласының ғалымдарымен ойлап табушылардың
биографиясын, мемуарын және олардың шығармашылық лабораториясы жөніндегі
айтылғандарды талдады.Осы талдау мен талдап қорытудың арқасында шығармашыл
жеке тұлғаға тән сипатты белгілер бөлінді. Олар: интуиция, бай қиял,
эмоциональдық қозушылық, жоғары деңгейде дамыған интеллект, зейін және т.б.
Шығармашылық процеске даярлауды мектеп қабырғасында жүзеге асыру
мәселесі педагог-ғалымдардың назарында болды.Халыққа білім беру жүйесінің
негізгі міндеттері ретінде қоршаған әлемді шығармашылықпен қабылдауды
дамыту үшін қажетті өзбетінше ойлана алатын мектеп оқушыларын тәрбиелеу
және тұлға ретінде қалыптастыру қарастырылды.
Шығармашылық іс-әрекеттің тәрбиелік мүмкіндіктері,шығармашьшық
қабілеттерді тәрбиелеу жөніндегі зерттеулерде жүргізілді. Жалпы
шығармашылық тұлғаға, шығармашылық процесс барысына өзек болатын негізгі
элементтер не деген сұрақ та ғалымдардың зерттеу нысанынан тыс калмады.
1.2 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың әлеуметтік-
экономикалық және психологиялық-педагогикалық шарттары
Кез келген дамыған өндіріс қазіргі танда шығармашылықпен жұмыс жасауды
талап ететін адамды қажет етеді. Шығармашылыкпен жұмыс жасайтын адамның
негізгі іс-әрекеті ақыл-ойға, әрі алған білімді басқа таныс емес іс-
әрекетте тасымалдай алуға негізделеді.
Оқушының шығармашылық іс-әрекеті және оның мәнін түсіну үшін жеке
тұлғаның ғылыми-педагогикалық зерттеулердің объектісі ретінде анықталу
сипатын білу қажеттілік болып табылады.Шығармашылық іс-әрекет тұлғаны
құраушы және оны айқындаушы фактор ретінде де қарастырылады.
Жеке тұлғаның ерекшеліктеріне тән қасиеттер оның санасына,өзіне-өзінің
сын көзімен қарауына, адам баласының есіне әсер ететінішкі және сырткы
түйсік, түйсіктердің әсеріне және оның ерік-жігеркүші мен әсерленушілік
сезім дүниесіне байланысты құбылыс деген пікірді біздер қуаттаймыз [15].
Оның себебі, ұлы ғүламаларымыз осындай-пікірде болған деп білеміз.
Түркі жүртының асыл перзентінің бірі - Жүсіп Баласағұн "Ақыл - шырақ,
қара түнді ашатын, Білім- жарық, нұрын саған шашатын..." дей келе, өзінің
"Құтты білік" атты еңбегінде жаратушының адамға акыл,білім, өнер, ес
бергенін айтады. Білімді адамның білікті болатынын айта келіп, ақылдың
талай түйінді шешетінін, адамның ақыл-парасаты барлык нәрсеге қабілетті
екенін сипаттап, жан-жакты дамыған адам үлгісін елестетеді [16].
Әл-Фараби адамның пайда болысымен оның бойында ең алдымен бітетін нәрсе
- күш (яғни қабілет), ол осы күш арқылық әректінің, кәректендіруші күш -
бір үстем күштен және қызмететуші күштерден (жүрек, ми, бауыр, көкбауыр,
т.б.) құралатынын сипаттаған .Әйгілі ойшыл қабілеттер өзінен өзі табиғат
тудырған калпында бақытқа жеткізе алмайтынын, оларды бағдарлау, бағыттау,
тәрбиелеу, дамыту керектігіне тоқталған. Сезім арқылы қабылдай алмайтын
адамдар білімнен де құралақан қалатынын хабардар етеді [16].
Абай өзінің кара сөздерінде (7-сөзі) "жан қуаты" ұғымы сыртқы объективті
өмір шындығын бес сезім арқылы сезімдік танудан соң, ойлау процесі ретінде
каралуы логикалық танымға сәйкес келетінін айқындаған. Танып білу бірден
болатын процес емес екендігін де ескертеді. Абай танымы бойынша өнер,
ғылым, білім, ақыл атаулы рухани кұбылыстардың бәрі де жан куаты аркылы
сыртқы болмыстан туындайтын занды құбылыстар екенін сипаттай келе, адам тән
куатымен дәулет, байлык жиса, жан куатымен - рухани кажеттілікті өтеу үшін
ғылым, өнер, ақыл таппағы тән екендігі мазмұндаған.Сондықтан да жан
қуаттарын жетілдіру қажеттігін айтып өткен [16]. Абай халыктың ағарту ісін
өркендету ушін шығыс және батыс мәдениетін жан-жакты зерттеп, сол мәдениет
негіздерін өз халқына үлгі-өнеге етіп көрсетіп, қазіргі уақытта білімді
меңгерудегі іс-әрекеттер туралы өз ойын төмендегідей тұжырымдаған:
ықылас қоя тындау;
тындағанды бірнеше рет ойда қайталау;
ой кеселдерінен сақ болу.
Жеке тұлғаның психологиялық құрылымын Ж.Асанов А.Г.Ковалевтың және
М.С.Каганның еңбектерін зерделей келе,К.К.Платоновтың: "Жеке тұлғаның қай
құрылымы болмасын немесе тұтас жүйесі динамикалық күйде өзгеріп отырады
және оны психологиялық функция ретінде кайта карауға болады", - деген
пікіріне сүйене отырып, жеке тұлғаның құрылым нобайын блоктармен
кұраушыларға (компоненттерге) топтайды [17]. Оның ішінде адамның психикалық
механизмге (мінез-кұлық, әлеуметтік ортадағы тәртіп тұрғысынан): кабылдау,
ойлау, сойлеу, ее, қиял, "Мен" баскару жүйесі; психологиялық
өзгешеліктерге: мінез, темперамент, нышан, қабілет; бағыттылық тұрғысынан
психологиялық өзгешеліктерге: бағыттылық, еңбекшілдік, коммуникативтік,
таным сапасы,эстетикалық талғам, білімділік, ебдейлілік, дағды.
Бұл мазмұндаудан, баланы дамытуға, психикалық механизм аркылы
шығармашылыққа баулуға (қабылдау, ой операцияларын жүзеге асыру, қиялдау,
т.б.), психологиялық өзгешелік тұрғысынан нышанды, қабілетті дамытуға,
әлеуметтік психологиялық өзгешелік тұрғысынан бар білім базасы, іскерлік
пен дағды негізінде шығармашылықты қалыптастыруға немесе дамытуға болатынын
көреміз.
Оқушы жеке тұлғасын зерделеу тұрғысынан А.А.Кыверялг жеке тұлға
қасиеттерін төрт негізгі топқа бөледі:
бағыттылығы (сенімі, дүниетанымы, идеалы, қызығушылығы);
тәжірибесі (адамның даярлығы, оның білімі, дағдысы, іскерлігі мен әдеті);
психикалық процестері (қабылдауы, ойлауы, түйсінуі (ощушение),зейіні, есі,
ерік-жігері, сезімі, эмоциясы, сенсомоторикасы);
4)темпераменті (адамның жоғарғы жүйке қызметінің типологиялық негіздері,
жасы, жеке тұлғаның жыныстық қасиеттерімен потологиялық өзгерістері).
Бұл көрсетілген мәселелер біздің ойымызша негізінен жеке тұлғаны
әлеуметтендіру, яғни өз бетінше өмір сүруге даярлау болып табылады және
жеке тұлғаның шығармашылық әлеуметтік-педагогикалық мәселесін құрайды деп
білеміз.
Белсенділіктің, танымдық әрекеттің шығармашылық пен ұштасуын Г.
Қоқымбаева өзінің зерттеуінде дәлелдеген. Ізденуші жұмысында бастауыш
сыныптардың оқыту процесінде оқушының танымдық әрекеті мен танымдық
белсенділігін дамытудағы мүмкіндіктерді ашуды, танымдық әрекет пен танымдық
белсенділікті дамытуға байланысты мұғалімдердің дидактикалық дайындығың
анықтауды, танымдық әрекеттің құрылымдық белгілеріне карай бастауыш сынып
оқушыларының танымдық әрекетінің бастапқы деңгейін байқауды және талдауды
қарастырған. Осының негізінде озат шәкірттердің көбісінің өз бетінше оқу-
таным әрекетің ұйымдастырудың жоғарғы шегі - шығармашылық қабілеттің туып,
дамуына әкелетінін дәлелденген. Сондай-ақ зерттеуші танымдык белсенділіктің
оқушылардың материалды еркін, өз сөзімен айтып беру мүмкіндігі және олардың
шығармашылық әрекетінің жоғары болуы ретіндегі көрінісін анықтаған [18].
"Шығармашылық" ұғымы жөнінде Қазақстан Республикасы Орта білімді дамыту
тұжырымдамасында: "Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі
тануға ұмтылуы, іздену. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп,
өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам
бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның рухани
күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға кемектеседі. Өйткені, адам туынды
ғана емес жаратушы да. Ол өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен-өзі
жойылуға да қабілетті. Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп,
теренде жатқан талап-тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толық
қанды өмір сүру үшін рухани күш беру _ білімнің басты мақсаты", - деп
көрсетілген. Тұжырымдамаға мазмұнына және айтылған сілтемеге байланысты
шығармашылық: біріншіден, өзін-өзі тануға ұмтылысы, ізденісі, екіншіден,
қабілеттерін дамытуы, рухани күшінің нығаюы болып табылады. Осы айтылған
ойлардың өзі бір қатар ұғымдардың мәнін ашуды талап етеді.
Б.А.Тұрғынбаева "шығармашылық кайшылыктарды шешуге бағытталған, ол үшін
жеке қасиеттердің болуын талап ететін, нәтижеде әлеуметтік не жеке адам
үшін мәні бар соны жаңалық әкелетін адам әрекеті", - деген тұжырым жасайды
[19]. Ізденуші бастауыш сынып оқушысының шығармашылығы тек өзіне ғана
жаңалық болып табылатын, субъективті жаңалық ретінде аныкталады.
Келесі бір мәні айқындалу тиіс ұғым "Қабілет". Бұл ұғымға да көптеген
анықтамалар берілген. Мәселен, С.И.Ожеговтың сөздігінде"Қабілет — табиғи
дарындылык, талантылық" және "қандайда бір әрекетті істеу мүмкіндігі"
ретінде сипатталған. "Талант - көрнекті тума сапа, ерекше табиғи қабілет"
және"дарындылық" ретінде берілген [20].
Ғылыми-педагогикалык зерттеулерде ұғымдарға анықтамалар әртүрлі тұрғыдан
берілген. Біздер "дарындылық", "қабілеттілік" деген ұғымдардың ішінде
төмендегілерін басшылыққа аламыз. Дарындылық- адамның интеллектуалдық
мүмкіндігімен байланысты болатын қабілеттіліктердің бірлігі, оның іс-
қимылының деңгейі мен өзіндік ерекшелігі. Қабілеттілік - бұл бірдей күш пен
бірдей уақыт аралығында, бір адамның баска адамдарға карағанда жоғары
көрсеткіштерге ие болуын қамтамасыз ететін мүмкіншілік.
Шығармашылық тұлғаға мотивациялық-шығармашылық белсенділік тән тұлға
ретінде қарау соңғы кездері орын алуда.Шығармашылыктың негізі балада ерте
жастан пайда болып, мектеп қабырғасында дамуы жүзеге асырылатыны белгілі.
Оны жүзеге асырудың бірден бір жолы оқыту.
Төменгі сынып оқушыларының шығармашылықка талпынысы оның танымдық
мотивациясын қалыптастырушы ретінд шығармашылық процестің "оталдырғыш"
механизмі болып саналады Балалар шығармашылықты танып-білуге күш тарлығы
ынта-ықыласымен іс-әрекет барысында өзі үшін бір жаңалыкты, белгісіз
нәрсені ашу барысында көрінеді. Ол іс-әрекеттің шығармашылық стилін
айқындап, баланы жасаушы, жалғастырушы позицияны қояды.
Тұлғаның өзін-өзі танытуының негізгі құрамдас бөліктеріні төрт негізгі
аумағын және олардың параметрлерін бөлеп қарастыруға;болады: 1) тұлғаның
мотивациялык аумағы: мінез-құлықтың және іс-әрекеттің мотивтері, әлеуметтік
қажеттіліктер; 2) белсенділік аумағы интерналдылық, инициативтілік, өзіне-
әзі сенімділік, өзін-өзі таныту 3) тұлғаның құндылыктың-мағыналық аумағы:
құндылық бағдарлар өмірдің мағынасы мен мақсаттары; 4) тұлғаның этникалық
өзіндік санасының аумағы — этникалык жаңсақ нанымдардың негізінде ка-
лыптасатын этномәдени сәйкестілік .
Субъект ретінде тұлға белсенділігінің негізгі көзі - бұл мотивтер.Ал
тұлғаның ең жоғарғы мотиві - өзін-өзі таныту. Мұның өзі дамыған,
шығармашылык құндылыққа бағытталған белсенділікті бейнелейді.
Ал белсенділік тұлғаның негізгі қасиеті әрі "... бұл тұлғаның
кажеттіліктерді, қабілеттерді, өмірге қатынастарды және қоғамның тұлғаға
коятын талаптарын интеграциялау негізінде тұлғаға ғана тән, өмірді
ұйымдастыру, реттеу және өзіндік реттелу тәсілі".
Белсенділік - бұл оқушының белгілі мақсатты ұмтылған әрекеті,мазмұнды,
көлемді оқу колданылатын және қызығушылығы,тудыратын, белсенділігін,
шығармашылыкты арттыратын, білімді меңгерудегі оқушының өзіндік үйренуі,
дағды мен шеберліктің қалыптасуы, оларды тәжірибеде қолдануға бағытталған.
Бұл ой еңбегінің кұлдырау және тоқтап калудан сақтайтын, жігерлі, мақсатты
бағытталған жүйе. Оның негізгі мақсаты — оқушылардың белсенділігін
қалыптастыру, оқу-тәрбиенің сапасын көтеру .
Педагогикалық әдебиеттерде танымдылық белсенділіктің мәнін ұғындыратын
екі әдіс белгілі болып отыр. Танымдық белсенділік әрекет және сана мен
жекелік білім ретінде қарастырылуда.
Тұлғалық дамытудың жетекші процестері ретінде И.Камбарбекқызы
төмендегілерді атап көрсетеді: әлеуметтану,жекедаралану, интеграция.
Осыларга сәйкес даму процестерінің жүзеге асу механизмдері ретінде:
адаптация, сәйкестену(идентификация) - әлеуметтану; өзін-өзі реттеу, өзін-
өзі дамыту — жеке даралану; интернализация (адамзаттық құндылықтарды ішкіге
айналдыру) — интеграция тұрғысынан қарастырады [21].
Жеке тұлганың қалыптасуының факторлары туралы идеялар ертедегі грек
ғалымдары, оның дамуына биологиялық факгорлармен қоса әлеуметтік факторлар
да әсер етеді деп есептеген. Одан кейінгі дәуірлердің прогрессивті
философиялық және психологиялық-педагогикалық пікірлерінде өз жалғасын
тапқан (Э.Роттердамский, ЯАКоменский, К.А.Гельвеций, Д.Дидро,
А.Дистерверг,КД.Ушинский, В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, К.Маркс,
Ф.Энгельс, Э.Торндайк. Н.К.Крупская, П.П.Блонский, А.С. Макаренко,
Л.С.Выготский, Л.И.Божович, С.Л.Рубинштейн, В.В.Давыдов және т.б.)
Танымдық әрекеттерді тәрбиелеу ежелден бастау алған. XVII-XIX ғасырдың
педагогтары Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, Ж.Ж.Руссо, А.Дистерверг,
К.Д.Ушинский және т.б. педагогтың негізгі жұмысы - оқушыларды өзінше ойлау,
зерттеу ізденістеріне баулу, бейімдеу деп санаған. Қазақтың ағартушылары
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, педагогтары А.Байтұрсынов,
М.Жүмабаев,Ж.Аймауытов және т.б. өздерінің еңбектері мен тәжірибелік
әрекеттерінде оқушылардың шығармашылығын дамытуға, ойларын жүйелеуге
шақырган.
Педагогикалық процестің негізгі заңының бірі - бала өткен ұрпақтардың
әлеуметтік тәжірибелерінің мүрагері — тек кана өзінің белсенді шығармашылық
іс-әрекетінің аркасында ғана бола алады.
Б.А.Душковтың пікірінше іс-әрекет"... саналы мақсатты басқарылатын,
қоғамдық мәнді сипаты бар адамның ішкі(психикалык) және сырткы (физикалық)
белсенділігі" [22].
Іс-әрекет барысында баланың дамуы жүзеге асырылады сондай-ақ сапалық
қасиеттер қалыптастырылады. Оқушыға шешім қабылдау,өзін ұстай білу,
батылдылық, табандылық, төзімділіктер іс-әрекет процесінде қиындыктарды
жеңу үшін кажет .
Оқушыларды шығармашылык жұмыска баулып, олардың белсенділіктерін,
қызығушылыктарын арттыру үшін қиялдың, қабілеттің сабақта және сабақтан тыс
уақытта әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады. Ол үшін бастауыш сынып
мұғалімі төмендегі міндеттерді терең ойластырып, тыңғылыкғы даярланып
жүзеге асыруы тиіс:
тақырыпты мазмұнына қарай жинактау;
оқушының логикалык ойлауын дамытатын пікір-талас тудыру;
ойлау, киялдау арқылы суреттер салғызу;
тапсырманы түрлендіру аркылы жұмыс бағыттарын ұйымдастыру;
мәтін, әңгіме, ертегі шығармаларын пәнаралық байланыста колдану;
әр түрлі тақырыптарда әңгіме өткізіп, мазмұндама, шығарма жаздыру.
Оқушылардың шығармашылык іс-әрексттерді жүзеге асыруы төмендегідей
сүрактарға жауап іздеуден туындайтынын педагог-ғалымдар (К.Өстеміров,
О.Сыздықов, т.б.) атап көрсетеді:
Қолданылып жүрген конструкциялар үшін:
конструкция тетіктері мезгілінен бұрын істен шығатын болса;
тетіктердің материалы техникалық талапка сай болмаса;
жөндеу жұмыстары қиындай түссе;
конструкцияны қолдану немесе әрі карай пайдалану тиімсіз болса;
адам еңбегі ауыр күйінде калатын болса;
қоршаған ортаға зиян келтірсе және т.б. жағдайларда жетілдірілуі кажет.
Жаңа конструкциялар ойлап табу үшін:
конструкцияның қажеттілігін дәлелдеу;
өлшемдерін анықтау және мемлекеттік стандартқа сәйкестендіру;
- жаңа конструкцияның өндіріс өнімділігі мен өнім сапасының жоғары
болуын қамтамасыз ету;
жаңа конструкция қызметінің кауіпсіз, коршатан ортаға зиянсыз болуын
ескерту;
конструкцияның сызбасын эскиз түрінде жасау;
жобалау мекемелерімен келісіп, жұмыс сызбаларын орындау;
зауыт жағдайында конструкцияның тәжірибелі данасын жасату;
жұмыс режімінде сынақтан өткізу;
қоғамдық пікір жинау және мамандардың ұсыныстарын бірлесе талқылау;
өндірістік конструкциялар шығару және оларды жүзеге асыру;
жаңалық авторы мемлекеттік лицензия алуға қүқыкты және мемлекет тарапынан
осындай жаңалыкты зандастыру бағытында іс-әрекеттер жасалады [23].
Аталған мәселе жалпы материалдық объектілерде шығармашылық іс-
әрекеттерге орта мектептен накты көшу, орындау жүзеге асырылатынын
анықтайды. Сондыктан да орта мектепке даярлықтың бастауыш сыныптан
қалыптастырылу керектігі туындайды.
Педагогикалық тұрғыдан ұйымдастырылып жоспарлы түрде жүргізілетін
мұғалім еңбегі - жеке тұлға іс-әрекетін дамыту кұралы.Тұлға белсенділігінің
табиғатын танып білу оқытушының басты міндеті. Жеке тұлғаның белсенділігі
деп іс-әрекет үстіндегі жағдайы. Іс-әрекет барысында жеке тұлғаның қарым-
қатынас жасауы танымы және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Оқушының қалыптасуы мен дамуына ықпал ететін қоршаған орта екені
белгілі. Оның ішінде мектеп ортасы, ол сыртқы орта болып табылады. Дамып
келе жатқан оқушының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру үшін мектептегі
әлеуметтік-экономикалық шарттар төмендегідей белгіленуі тиіс.
Әлеуметтік:
ертеңгі күніне жалпы сенімділікті деңгейі;
адаммен өзара қарым-қатынастың адамгершілік нормалары, өзін-өзі көрсетуге
және білім алуға еркіндігі;
өзін және басқа адамдарға кажеттігін түсіну сезімі;
өз ортасындағы адамдар мен әр түрлі деңгейдегі топтарды құру мүмкіндігі;
ақпараттық танымдық ортаның біркелкілігі және т.б.
Экономикалық:
ақпараттық дерекнамалармен, ақпарат құралдарымен камтамасыз етілуі;
мінез-құлықтық, этникалық, әлеуметтік және еңбек механизмдері арқылы өзін-
өзі көрсету әдістерімен қамтамасыз етілуі.
Әлеуметтік-педагогикалық тұрғыдан мектеп жеке тұлғаға төмендегідей
мүмкіндік:
эмоционалдық және эстетикалық қанағаттану сезімін;
өзін-өзі көрсетуге, өзін-өзі ашуға ұмтылуын және ықыласын;
өзінің жеке тұлғалық және әлеуметтік маңыздылығын түсінуін туғызуы кажет.
Тәрбие - қоғамдық құбылыс, арнайы ұйымдастырылатын сала,адамның сапалық
қасиеттері және т.с.с. сипатта педагогикалық еңбектерде айқындалады.
Тәрбиені жүзеге асырудың негізінде білім беру жүйесінің пайда болғандығы
белгілі. Сондыктанда тәрбие үрдісі, білім беру процесі қоғамдық-тарихи
жағдайдағы қоғамдық катынаспен, қоғам өмірімен тығыз байланыста жүреді.
Ғылым мен техниканың дамуына сәйкес қоғамның өндіргіш күшін даярлау
қоғамдық қажеттілік, соның негізінде білім беру қоғамдық құбылыс ретінде
жетілдіріледі. Білім беру қоғамдық құбылыс болғандыктан, жас ұрпаққа
мектеп қабырғасынан бастап ағаұрпақ қол жеткізген өндірістік тәжірибе мен
қажетті өндірістік еңбек дағдыларын игертіп, қоғамға қажетті өндірістік күш
даярлауды жүзеге асырады.
Өндіргіш күштердің белгілі деңгейде дамуы, соған лайыкты меншіктің
қатынасты, өндірістік қатынасты және экономикалық базисті аныктайды. Осы
қатынастардың сипатына сай өндіргішкүштер мен тәрбиенің, білім берудің
мазмұны аныкталады.Аныкталған білім мен тәрбие мазмұны адамды, әсіресе
мектеп қабырғасында баланы тәрбиелеудің бағыт-бағдарын айқындайды әрі
жүзеге асырады. Жетілдірілген білім беру мазмұны танымдық қасиеті жоғары,
шығармашылықпен жұмыс жасайтын тұлғаны талап етеді.
Шығармашылық тұлғаны қалыптастыруда:
Адамның белсенділігінің болуы (ішкі және сыртқы).
Оның білім мен іскерлігі, яғни тәжірибесінің болуы.
Алған білімді белгісіз жағдайда тасымалдай алу мүмкіндігінің жоғары болуы
талап етіледі.
Оқушының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру үшін,оның тұлғалық
қасиеттерін білумен қатар, мұғалім тарапынан оқу үрдісінде оны дамытудың
төмендегідей бағыттарын білуі керек:
жеке тұлғаның психикалық әрекеттеріне басшылық жасау;
баланың психологиялық жас ерекшеліктерін, темпераментін,мінез-қүлқын
ескеру;
оқушының жаңа білімнің кажеттілігін түсінуіне жол ашу;
жеке тұлғаға танымдық мәселені шешуде қиындық келтіретіндей тапсырма беріп,
оның ойлауы қызметін күшейту;
жеке тұлғаның бұрынғы білімдерін байытуына көмектесе отырып,мәселені
шешудің ұтымды жолын іздеуге бағыт беру;
тапсырманы жеке тұлғаның өзіндік көзкарасын туғызатындай деңгейде жүйелі
беру;
теориялық материалдарды практикамен байланыстыруда жеке тұлғаның
дербесттін ескеру;
жеке тұлғаның оқу, тындау, өзіндік пікірің білдіру мәдениетін меңгерту;
жеке тұлғаның өз жұмысын тексере білуіне, өзгенің еңбегін бағалай білуге
назар аудару;
педагогикалык әдеп және қарым-катынас мәдениетін ұстану;
отбасылары мен жан-жакты карым-қатынас жасап, байланыстың балаға әсерін
ескеру;
шығармашыл және кәсіптік қабілеттерін өз бетінше үздіксіз дамыту;
жаңаша оқыту технологияларын пайдалану.
Ғылым мен техниканың дамуына сәйкес кез келген өндіріс саласында
белсенді еңбек ете алатын болашақ тұлғаның дамуына байланысты оқушылардың
шығармашылық тұлғасын кальштасғырудың төмендегідей әлеуметтік-
эконокаахалык шарттардың болуын аныктадық:
- отбасылық-түрмыстық жағдайдың бала үшін жағдайының жақсы болуы;
- ата-ананың баланың дарындылығына, оқуына т.б. жеткілікті көңіл бөлуі;
- материалдық қамтамасыз етілудің жоғары деңгейі мен материалдық
молшылық;
- кұрбы-құрдастардың оқушының білім алуына, танымдық белсенділігіне оң
әсері;
- ата-ананың баланың ізденісіне көңілінің, көзқарасының түзу болуы;
- оқушы баланың аға ұрпағындағы өнер табыстық, тиімді ұсыныс
жасаушылыктың тұқым куалаушылық арқылы қанмен берілуі баланың болашағына,
алған білімді "өмірлік білім" ретінде пайдалана алуына сенімділігі;
- оқушының еріктілігі және белсенділігі қарым-қатынаспен білім
көздерінен ақпарат алу мүмкіндігіне орай әр түрлі тілдерді жақсы білуі.
Психологиялық-педагогикалық шарттарға жататындар төмендегілер
болатындығы айқындалды:
- педагогикалық басшылықтың, мұғалімнің сабақты жақсы беруі;
- оқушының сабаққа, тапсырманы орындауға кұлыктылығы;
- оқушының белсенділігі мен ұқыптылығы;
- оқу-дидактикалық, көрнекі құралдардың жеткілікті болуы;
- оқушының қызығушылығының жоғары дәрежесі;
- оқушының қүқығын дұрыс түсініп, мүмкіндігін толық пайдалануына
мұғалімнің көмегі;
- оқушы ынтасының болуы;
- оқушының дайындалуына мұғалімнің көмегі, жұмысына ұдайы бақылауы;
- оқулық тілінің және мұғалімнің ойының түсініктілігі;
- оқушының тұрмыстық жағдайының жақсы болуы;
- оқушы сапасының жүйелі білімделуі.
Тұлғаны, сондай-ақ оқушы тұлғасын дамыту — күрделі үрдіс.Оқушыға жеке
тұлға ретінде қарап, оның бойындағы ерекше қасиеттерін ажырата біліп,
қабілетін дамыту — мектеп алдындағы,оның ішінде барша педагогтың басты
міндеті.
Сонымен, педагогикалық зерттеулер негізінде бастауыш сынып оқушысының
шығармашылығы іс-әрекеті, оның белсенділігі арқылы көрініс табады деп
білеміз. Белсенділік, қабілет тұрғысынан"шығармашылық іс-әрекет- бұл
оқушының белгілі мақсатқа умтылған, оқыту мазмұнын, көлемін какмтитын және
қызығушылығын тудыратын, белсенділігін, шығармашылығын арттыратын және
оларды тәжірибеде қолдануға бағытталған әрекеттер, білімді меңгерудегі
өзіндік әрекеті бар, дағдылар мен іскерліктердің бірлігі",- деп
тұжырымдаймыз.
1.3 Бастауышсыныпоқушыларыныңшығармашыл ықіс- әрекеті пәнаралық байланыс
арқылы қалыптастыру барысы
Жаңа ғасырдағы еліміздің үміт артар келешегі бүгінгі мектеп партасында
отырғандар. Оларды жан-жакты уақыт талабына сай білімді, мәдениетті,
интеллектуалды азамат етіп шығару негізгі мектептің алдындағы міндет.
Бесіктен азаматтық жасқа дейінгі тәрбие берудің сабақтастығы желісінде,
бастауыш сыныптарда берілетін оқу-тәрбие жұмысының мақсаттылығы мен
жүйелелігі, ықпалдылығы келешек азамат болып қалыптасуға тиіс адамға зор
маңызы бар. Бастауыш сыныптарда сабақ барысында әрбір бала болашақ қоғамның
адамына кажетті сапалық қасиеттер бөлшегіне тән элементтерді иегереді.
Бастауыш сыныпты, яғни 6-7 жасар мектеп табалдырығын алғаш аттаған
балдырғандардың жөргектен бергі тәрбиесі немесе тәрбиелік деңгейі, қоршаған
орта жөніндегі түсініктері бірдей болмайтындығы белгілі. Отбасындағы тұрмыс
жағдайына ата-анасының білімділік, біліктілілік деңгейіне байланысты.
Көптеген педагогикалық еңбектерде, әсіресе "Педагогика" оқулығында
отбасы туралы жалпы түсінік береді. А.С.Макаренконың сөзімен айтканда,
отбасы бала өндірісі ретінде танылады. Осы отбасы өндірісінің өнімдері,
яғни баланың тәрбиелі де, білімді, мәдениетті болуы керек және оны саналы
тұлға ретінде қалыптастыру ата-ананың негізгі міндеті [24].
Әр баланың бойындағы ерекшеліктерді дәл танып, оны әріқарай дамыту үшін
ата-анамен байланыс жасау, олардың отбасылық жағдайын зерттеу, ата-ананың
өзінің қабілет дарыны кандай, арғы тегінде өнерпаздық дарыған адамдар бар
болған ба, осылардың барлығын бірінші сыныпқа бала қабылдаған күннен бастап
зерттеуді жүргізу кажеттілігі туындайды.
Қазіргі уақытта балалардың кейбір бөлігі мектепке бала бақшадан кейін
барса, кейбір бөлігі ата-ананың қолында тәрбиеленіп мектеп табалдырығын
аттайды. Олардың тәрбиенің әліппелік негіздері, оқу, жазу деңгейлері
әртүрлі болады. Дегенмен, осы кезендегі жас бұлдіршіндердің көпшілігі
мектеп табалдырығын үлкен әуестікпен, кызығушылыкпен аттайтындығы белгілі.
Міне, осы кезде олардың әрқайсысының ерекшелігі мен тәрбиелік деңгейін
айқындап, білім алуға деген қызығушылығын оятып, онан әрі дамыта
беретін,сезімтал да сергек, талантты ұстазға тап келген баланың бағы
ашылары даусыз. "Бес саусак, бірдей емес" демекші, ұстаздардың ала-
кыралығынан балалардың білімділік, тәрбиелік деңгейінің де көңілдегідей
болмайтындығы ешкімге жасырын емес.
Балалардың жүйелі дамуын камтамасыз ететін білім беру кұжаттары
негізінде ұйымдастырылған оқу-тәрбие процесі анағұрлым нәтиже береді деп
білеміз. Еліміздегі мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту тұжырымдамасыңца
балаларды ерте жастан бастамашылдықты, білуге қүштарлыкты, еркінбастылыты,
өзін-өзі шығармашылық тұрғысынан көрсетуге деген қабілеттілікті
дамыту ... "негізгі мақсат етілген. Тәрбие мен оқытудың мектепке дейінгі
жалпы білім беретін бағдарламалары мазмұнының базалық минимумына бала
дамуының төмендегідей бағыттарының енгізілуі көрсетілген:
ойын қызметі; оқиғалы-рөлдік шығармашылық ойындары және ережелі ойындар;
тілді дамыту, көркем әдебиетпен танысу;
табиғи-ғылыми даму негіздері: ойындар және музыкалық тәрбие,бейнелеу өнері,
еңбек, көркем сөз құрастыру бойынша сабақтар[25].
Бұл бағдарламалар танымдық іс-әрскеттің негізі ретінде білуге
күштарлыкты дамытуды; шығармашылық қиялды қалыптастыруды камтамасыз етеді
және баланың жеке басының, оныңшығармашылык қабілетінің дамуына жағдай
жасайды. Негізінен бағдарламадағы көрсетілген мақсаттың жүзеге асырылуы
мектепке дейінгі мекемеде тәрбиеленушілерге тән.
Өкінішке орай жоғарыдағы максат, мүдде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 9
1 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
теориялық негіздері 14
1.1 Шығармашыл тұлғаны қалыптастыру мәселесінің философия, психология,
педагогика ғылымдарындағы зерттелу теориясы 14
1.2 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың әлеуметтік-
экономикалық және психологиялық-педагогикалық шарттары 19
1.3 Бастауышсыныпоқушыларыныңшығармашыл ықіс- әрекеті пәнаралық байланыс
арқылы қалыптастыру барысы 28
2.Пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастыру мазмұны 36
2.1 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
технологиясының педагогикалык сипаттамасы 36
2.2 Оқушының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру технологиясын
тәжірибелік-эксперимештік жұмыс барысында сынақтан өткізу 47
2.3 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру эксперимента
нәтижелерінің өнделуі 59
Қорытынды 73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 76
Қосымша 1 78
Қосымша 2 82
Қосымша 3 86
КІРІСПЕ
Елімізде білім беру жүйесіндегі оң өзгерістер көптеп саналады.Солардың
қатарына жеке тұлғаның қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын,
талантын ұштаудағы оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруды, оқытудың озық
технологияларын пайдалануды жатқызуға болады. Оның себептерінің бірі
казіргі танда ғылым мен техниканың дамуына, технология ғылым саласының озық
жетістіктерінің өндіріске көптеп өзгерістер енгізуіне байланысты мектепте
шығармашылық тұлғаға тән біліммен іскерлікті беру қажеттігі туындайды.
Өзгерістерді жүзеге асыруда белгіленген құжаттардың мазмұнындағы негізгі
бағыттармен мақсат, міндеттер басшылыққа алынуда. Атап айтканда, Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, Білім
беруді дамытудың 2011-2020 жыддарга арналган мемлекеттік багдарламасында:
бастауыш мектептің бағдарламасына сәйкес шетел тілін, информатиканы оқыту,
оқу-тәрбие процесі баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, олардың жеке
қабілеттерін ашуга және дамытуға бағытталу қажеттігі көрсетілген [4; 5].
Шығармашылық- мәдени немесе материалдық құндылыктарды өз ойы бойынша
жаңадан жасау ретінде түсінілетіні белгілі, әрі ол ойлаудың жогары формасы
болып табылады. Әр ұрпақ әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында ұрпақтың
қол жеткізген жетістіктерін меңгерумен қатар, өз іс-әрекетінде сол
жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарга қол жеткізеді.
Шығармашылық тұлға — бұл шығармашылықка деген тұрақтыда жогары
қызыгушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың
органикалык бірлігінде көрінетін, оган бірнемесе бірнеше әрекет түрлерінде
прогрессивті, жеке мәнді шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік
беретін мотивациялық-шығармашылык белсенділік тән - тұлга. Шығармашылықка
талпыныс адамның танымдық мотивациясын қалыптастырушы ретінде, шығармашылық
процестің "оталдырғыш"механизмі ретінде саналады.
Шығармашылық тұлға қабілеттер арқылы көрініс табады. Ол көріністер
адамның қасиеттерінің синтезі, психологиялық ерекшеліктері, жеке
қасиеті немесе адамның психологиялық қасиеттерінің жиынтығы ретінде
айқындалады.
Шығармашылық қабілет, іс-әрекет жөнінде өз ойларын көптеген
ғұламалар еңбектерінде жазып қалдырған. Адамның жеке басын, қабілеттерін
дамытуды ұлы дала ойшылары Жүсіп Баласағүн, Әл-Фараби, Абай тұжырымдарын,
көзқарастарынтиісті еңбектерінде білдірген. Көрнекті педагогтар
К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин , Н.К.Крупская , А.С.Макаренко өз шығармаларында
қабілеттерді дамыту жолдарын қарастырған.
Шығармашылық қабілеттердің, шығармашыл тұлганың болуы адам қанындағы
құрамның өзгешелігімен сипатталады деген пікірXX ғасырдың 20-жылдарына
дейін үстем болды. Кеңестік кезеңіндегі психологиялық-педагогикалық ғылыми
зерттеулер шығармашылық қабілеттердің нышаны кез келген адамда болатыны
дәйекті түрде дәлелденді. Ал, 60-жылдардан бастап жалпы білім беретін
мектеп пәндерін оқыту процесінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамыту жөніндегі зерттеулер жүргізілді.
Қабілеттер жайлы, оның адамның еңбектік сферасына
байланысты зерттеулер жүргізілді. Мәселен, музыкалық қабілеттер
(Б.М.Теплов),бейнелеу өнеріне деген қабілеттер
(В.И.Киреенко),математикалық қабілеттер (В.А.Крутецкий
), педагогикалық қабілеттер (Н.В.Кузьмина). Сондай-ақ
оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамыту
(В.Г.Разумовский), және т.б. мәселелер бойынша зерттеудің жаңа бағыттары
белгіленді.
Оқыту аркылы баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін педагог-
ғалымдар Ш.А.Амонашвили, Л.И.Божович, Я.А.Понамарев Н.Ф.Талызина ,
Д.Б.Эльконин , И.С.Якиманская және т.б. қарастырған және аталған
ғалымдардың еңбектері көптеген іс-тәжірибелерге негіз болды.
Республикамызда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту бойынша
бірқатар зерттеулер жүргізілді. Олардың ішінде жоғарғы сыныптарға шығарма
жазғызу (Ә.Қоңыратбаев , С.Тілешева ), факультативтер және үйірме жұмыстары
арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру (В.Д.Чернов), оқушыларды
сөз өнеріне баулу арқылы көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту
(Қ.Ә.Жаманбаев), оқушы шығармашылығын дамытудың дидактикалық мүмкіндіктерін
ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау (А.Б.Мырзабаев),шығармашылық іс-
әрекетке оқытудың ғылыми-дидактикалық негіздерін аныктау (Ж.Балкенов ),
бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында ойын әрекеті арқылы шығармашылық
қабілеттерді дамыту (М.Мұхамедин ), шығармашылық қабілеттерін дамыту
(Б.А.Тұрғынбаева), оқушыларды еңбекке баулудағы техникалық шығармашылыкты
дамыту (М.Қ.Қаламқалиев, А.П.Сейтешов, О.С.Сыздықов) мәселелері тереңінен
зерттелген.
Шығармашылық қабілеттердің өзі де білім базасына, іс-әрекеттердегі
технологиялық процестерді жүзеге асыратын іскерліктерге байланысты болып
табылатыны белгілі. Осы тұрғыдан қарастырғанда пәндік білімдер мен
іскерліктердің оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға маңызы ерекше
болары айқын.
Бастауыш мектеп оқушыларының мүмкіндіктерін ескере отырып, оларды дамыту
бағыттары бойынша көптеген зерттеулер жүргізілген. Олар бастауыш
сыныптардағы математиканы оқытуда компьютерді пайдалану (А.Ө.Байдыбскова),
бастауыш сыныптарда математиканы оқытуда оқу ссептерін пайдалану
әдістемесін (Ж.Т.Билялова), бастауыш сынып оқушыларының экономикалық
тәрбиесінің педагогикалық негізін қарастыру (М.З.Жанбөбекова ),
бастауыш мектепте сәндік-қолданбалы өнер сабақтарының еңбекке баулумен
өзара байланыстарын (А.Т.Рыбкин), оқушылардың танымдық белсенділіктерін
халық педагогикасы кұралдары арқылы дамыту (Г.Қоқымбаева), бастауыш
мектепте оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыру (Б.Иманбекова, Ф.Саметова), т.б.
мәселелерді камтыған.
Елімізде қалыптаскан әлеуметтік-экономикалық жағдайға сәйкес бастауыш
сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс негізінде
дамыту мәселесін педагогикалык тұрғыдан шешу қажеттілігі мен мәселенің
мектеп тәжірибесінде өз дәрежесінде іске асырмауы арасындағы карама-
кайшылықтар біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын "Бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс негізінде
қалыптастыру" деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
пәнаралық байланыстар арқылы қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу
және оны жүзеге асырудың педагогикалық жолдарын, шарттарын анықтау.
Зерттеу нысаны: бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеудің пәні: пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш мектептегі оқыту процесі
пәнаралық байланыс негізінде ұйымдастырылса, оқушылар жүйелі, тұрақты
ұйымдастырылған шығармашылық әрекеттер процесі жағдайында болса, онда
олардың шығармашылық іс-әрекетінің қалыптасу нәтижелілігі арта түседі.
Зерттеудің міндеттері:
1.Зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық,
тарихи еңбектерді зерттеу және талдау.
2."Шығармашылық", "шығармашылық іс-әрекет" ұғымдарының мәні мен
мазмұнын айқындау; "Бастауыш сынып оқушыларының пәнаралық байланыс
негізіндегі шығармашылық іс-әрекеттері" ұғымының педагогикалық мәнін ашу.
3.Пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудың құрылымдық моделін жасау, мазмұнына сипаттама
беру.
4.Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетінпәнаралық
байланыс негізінде қалыптастырудың педагогикалық шарттарын, жолдарын
аныктау.
5.Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық
байланыс негізінде қалыптастыру әдістемесін эксперимент жүзінде тексеру
және оларды практикаға ендіру.
Зерттеудің жетекші идеясы: оқу-тәрбие процесін пәнаралык байланыс
негізінде ұйымдастыру, бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық тұлғасын
қалыптастыруды нәтижелі етеді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздеріне қоғам,табиғат пен ой-
пікірлердің даму зандылыктары, жеке тұлға жөніндегі теория және оны
дамытудағы шығармашылық іс-әрекет тәсілдің рөлі жөніндегі, олардың мәнін
айқындайтын философиялык, психологиялық-педагогикалық тұжырымдар, "Білім
туралы" Заң, іс-әрекет теориясы алынды.
Педагогикалык құбылыстарды (пәнаралық байланыстар негізіндегі
шығармашылық іс-әрекетті) талдау ' кезінде жүйелік-құрылымдық және кешенді
тәсілдер пайдаланылды. Біздер пәнаралық байланыс негізінде оқу-тәрбие
үрдісін жүзеге асыруда бастауыш мектеп оқушыларының шығармашылық тұлғасын
қалыптастырудың педагогикалық процестерінің ғылыми объективтілігі мен
дәлдігін қамтамасыз ететін объективтілік әдіснамалық қағидаларға сүйендік.
Зерттеу көздеріне философ, психолог, педагог ғалымдардың мектеп
оқушыларын шығармашылыққа баулу, шығармашылығын дамыту жөніндегі еңбектері,
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Білім және ғылым министрлігінің
құжаттары, оқу жоспарлары мен бастауыш мектеп бағдарламалары, оқулықтары
мен әдістемелік құралдары.
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; зерттеу
мәселесі бойынша алдыңғы қатарлы бастауыш мектеп мұғалімдерінің іс-
тәжірибесін зерделеу,талдап қорыту; оқу-әдістемелік құжаттарды (оқу
бағдарламаларын,оқу және әдістемелік құралдарды) талдау; бастауыш сынып
мұғалімдерімен, оқушыларымен сауалнама жүргізу, әңгімелесу; бастауыш сынып
оқушыларының оқудағы және сабақтан тыс шұғылданыстарындағы іс-әрекет
нәтижелерін бақылау, зерделеу;педагогикалық-тәжірибелік эксперимент жұмысы
және оның нәтижелерін талдауда логикалық әдістерді, математикалық
статистика әдістерін пайдалану.
Зерттеудің жаңалығы:
- шығармашылық тұлғаны қалыптастыру философия, психология,педагогика
ғылымдары тұрғысынан зерделенді және оны іс-жүзіне асырудағы әдіс-тәсілдер
айқындалды;
"шығармашылық", "шығармашылык іс-әрекет" ұғымдарының мазмұны нактыланды;
"Бастауыш сынып оқушыларының пәнаралык байланыс негізіндегі шығармашылық іс-
әрекеттері"ұғымының мазмұны нактыланды;
пәнаралық байланыс негізіндегі бастауыш сынып оқушыларының зерттеліп
отырған іс-әрекетін қалыптастырудың әдістемесі теориялық тұрғыда
негізделіп, сынақтан өткізілді және алынған нәтижелерді практикаға
ендірудің мүмкіндіктері ғылыми-әдістемелік нүсқау ретінде белгіленді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: педагогика ғылымындағы оқушылардың
шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс негізінде қалыптастыру
проблемасы ғылыми тұрғыдан негізделгендігі.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: : бастауыш сыныптардағы пәнаралық
байланыстар бойынша білімдер мен іскерліктердің мазмұны айкындалды.
Қорғауға ұсынылған қағидалар:
"Шығармашылық", "шығармашылық іс-әрекет" ұғымдарыныңнақғыланған мәні;
"бастауыш сынып оқушыларының пәнаралықбайланыс негізіндегі шығармашылық іс-
әрекеттері" ұғымының педагогикалық мәні;
Пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-
әрекеттерін қалыптастырудың педагогикалық жолдары мен шарттары;
Зерттеліп отырган іс-әрекетті қалыптастырудың әдістемесі мен эксперимент
нәтижелері.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипдомдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеу мақсаты,нысаны ,
пәні, жетекші идеясы, әдіснамалық негіздері, болжамы, , ғылыми жаңалығы
тұжырымдалған.
"Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
теориялық негіздері" тақырыбындағы бірінші тарауда шығармашылық тұлғаға тән
сапалық қасиеттері мен ортақ іс-әрекеттер негізі, оқушылардың шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудың әлеуметтік-экономикалық және психологиялық-
педагогикалық алғы шарттары айқындалады, оқушы
шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс арқылы қалыптастыру мәселесінің
философия, психология, педагогика ғылымдарындағы зерттеу жайы мен бастауыш
сыныпта шығармашылық іс-әрекетте қалыптастырудыц практикалық жайы
талданады.
Пәнаралық байланыс аркылы бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастырудың мазмұны атты екінші тарауда бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру әдістемесі мен
технологиясының педагогикалық сипаттамасы беріледі, шығармашьшық іс-
әрекетті қалыптастыру әдістемесі мен технологиясын тәжірибелік-
эксперименттік жұмыс барысында сынактан өткізу барысы мазмұндалады.
Қорытындыда зерттеу нәтижелері бойынша тұжырым жасалып, пәнаралық
байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыру бойынша ұсыныстар берілген.
1 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
теориялық негіздері
1.1 Шығармашыл тұлғаны қалыптастыру мәселесінің философия, психология,
педагогика ғылымдарындағы зерттелу теориясы
Білімнің, ғылымның, техниканың дамуы, еңбек өнімділігінің жоғары
деңгейі, материалдық, рухани байлыктардың қоры жастардың шығармашылық
мүмкіндігін ашады. Ғылыми-техникалық прогрестің даму перспективасы
қоғамдағы "адам ресурсы" шығармашылығын калай қамтамасыз етуте байланысты.
Шығармашылық белсенділікті дамыту мәселесіне, әсіресе жұмыстағы
өнертабыстық пен тиімді ұсыныс жасауға Кеңес үкіметінің орнауы кезінде
үлкен мән берілді. 1919 жылы 30 маусымда интервенция және соғыстан кейінгі
ауыр кезенде тарихта алғаш рет өнер табыстықты (ойлап табушылыкты)
пайдалануға сол кезеңде социалистік құқық беретін өнер табыстық жөніндегі
ереже бекітілді[6].
Қазіргі даму кезеңінде кез келген өндіріс саласы адамдарының
шығармашылықты игеруі тек экономикалық ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік
прогрестің жетекші факторы болып табылады.
Тиімді ұсыныс жасау мен өнер табушылық - ТМД елдеріндегі
шығармашылықғың, әсіресе ғылыми-техникалық шығармашылыктың едәуір көпшілік
және мәнді түрі болып табылады. Адам қоршаған ортаны өзгертуде айқындалған
үш шығармашылық іс-әрекет түрін орындайды. Бірінші - қоршаган ортадағы өмір
сүруші зандылыктарды, қасиеттерді және құбылыстарды объективті зертелеуі.
Бұл сөзсіз ғалымдардың назарын аударатын және іс-әрекеттің көлемді нәтижесі
жаңа ашылым болып табылады. Келесі шығармашылық іс-әрекеттің түрі әртүрлі
шаруашылық іс-әрекет саласындағы күнделікті туындайтын тапсырмаларды
(міндеттерді) шешумен байланысты. Қаңдай да бір түпнүсканы ойлап табу
(изобретения-өнертабыс) болып табылады. Шығармашылық іс-әрекеттің үшінші
түрі — тиімді ұсыныс жасау [7].
Анықтамалықтарда жаңа ашылым, өнер табушылық (өнертабыс)және тиімді
ұсыныс жөнінде төмендегідей пікірлер айтылады."Жаңа ашылым (жаңалық ашу),
табиғат күшін адамның пайдалану мүмкіндігін кеңейтетін, материалдык әлемді
танудың ерекше акті болып табылады", — деп сипатталады [8]. Жаңа ашылымда
ғылымның қоғамдық функциясы көрінеді - өндірістің дамуы, еңбекөнімділігінің
артуы, адамның өмір сүруінің едәуір жоғары дәрежесін камтамасыз етуі. Өнер
табыстың мәні ғылыми-техникалық прогресс темпінің жеделдетілуі үшін олардың
табиғатының өзімен келісілген болады, яғни олар өзімен экономикалық және
басқа да оң тиімділікке ие жаңа техникалық шешімді ұсынады; өнертабыс
бірінші кезекте еңбек құралдары, материалдар мен технологиялық процестердің
бәсекеші мүмкіндіктердің пайда болуымен белгілі болады. Сонымен өнер табыс
жаңа және кез келген халық шаруашылығының саласында ,әлеуметтік-мәдени
құрылыс немесе елдің қорғанысында оң тиімділік беретін міндеттерді
техникалық шешуде мәнді өзгешелікке ие болып танылады. Тиімді ұсыныс - бұл
қандай да бір нәрсені жетілдіру, жақсарту және ол "... барлық уақытта
пайдалы" болып табылады Өнертабыс объектісінің бірі — әдіс. Әдіс өзара
байланыскан әрекеттерді ретті жүзеге асыру жиынтығы ретінде — тәсілдерді,
операцияларды орындауды күшпен (мысалы, кесу), ұзактығымен (уақыт бойынша)
жүзеге асыру (мәселен, температурамен, қысыммен) сипатталады. Сондай-ақ,
әдіске сақтандыру, диагностика тәсілдері және адамдар мен жан-жануарлардың
ауруын емдеу де қатысты болып табылады [8].
Тиімді ұсыныс жасаушылар мен өнер табушылардың ұсыныстары негізінен
техникалық, әлеуметтік мәселелерді шешуге көмектеседі және техникадағы
прогрестің кайнар көзі болып табылады. Өнер табушылар мен тиімді ұсыныс
жасаушылардың іс-әрекеті таза механикалық ауыр дене еңбегінен босату және
еңбектің ыңғайлы, оңтайлы жағдайын құру болды.
Қазіргі уақытта адамдардың шығармашылық іс-әрекетінің базасы (негізі)
еңбек іс-әрекетіне байланысты емес ортақ құраушылардан тұратыны ғалымдар
зерттеуінен белгілі болып отыр.
Г.С.Адьтшуллер, ВА.Бухвалов және Жалпы көпшіліктің техникалық және
ғылыми шығармашылығын зерделеу экономистердің, психологтардың,
әлеуметтанушылардың, философтардың зейінін өзіне көп аударды және аударып
келеді. Бұл мәселе өнер табушылар мен инженерлердің ынталы-зерттеу пәні
болды.
Шығармашылыктың (техникалық және ғылыми) табиғатын жүйелі зерттеу
мәселесі және олардың жүруінің әртүрлі формалары өткен ғасырдың басынан
бастау алады. Осы бағыттағы басты кезеңге бір қатар ғалымдар мен
инженерлердің жұмыстарын санауға болады. Оған инженер П.Энгельмейердің
"Теория творчества" (19Юж.); философ И.Лапшиннің "Философия изобретения и
изобретение в философии" (1922ж.); В.Бехтеревтің "Умственный труд с
рефлексологической точки зрения и измерения способности к сосредоточению"
(1926ж.); А.Нечаевтің "Психология технического изобретательства" (1929ж.);
П.Якобсонның "Процесс творческой работы изобретательства" (1934 ж.).
Өнер табушылық өндірістік іс-әрекеттің көптеген түрлерінен нақты
еңбектің түрі ретінде XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында бөлінді.
Оның себептерінің бірі шығармашылық іс-әрекеттерді жүзеге асыру мақсатында
өнеркәсіптік лабораториялар пайда болды.
Сол кезендердегі әдебиеттерде негізінен көркем және поэзикалық
шығармашылық, өнер мәселелері талқыланды.Сондықтан да Ю.А.Дмитриев адамның
шығармашылық іс-әрекетінің түрі техникалық шығармашылық "... көркем, әдеби,
музыкалық шығармашылықка Караганда едәуір кеш еңбек іс-әрекетінің
өзіндіктүрі ретінде туындады" - деп айтуын, шығармашылық іс-әрекеттердің
өзі және олардың зерделенуінің қоғамдық тарихи кезендердегі жағдайлармен
байланыстылығын көрсетеді [6].
Б.А. Лезинаның редакциялаумен сегіз томдық "Вопросы теории и психологии
творчества" жинағы филологтарды, психологтарды, тарихшыларды, философтарды
және критиктерді біріктірумен поэзикалық және көркем шығармашылыктың
мәселелерін жан-жақғыкарауга ұмтылыс жасаумен алгашкы томы 1907 жылдан
соңғысы 1923 жылдар аралығында Харьков қаласында жарық көрді. Бұл
Ресейдегі"шығармашылық психологиясы" тағдырына қызығушылық танытқанын
көрсетеді. Сондай-ақ сол кезендерде суретшілер мен өнер кайраткерлері тек
ғана қолөнермен шығаруы мүмкін еді.
Адамның шығармашылыктағы іс-әрекеттерінің құрылымы менмазмұны үқсас
болып келетіні жөніндегі пікірлер де XX ғасырдың бас кезеңінде пайда болды.
Ғалымдар мен инженерлер: В.Освальд, А Луанкаре, Т.Рибо, П.Энгельмейер,
П.Вальден XX ғасырда бастауалған техникалық шығармашылықғың мәні жогары
екендігін көрсетті. Ғалымдар мен инженерлер техникалық өнер табушылық және
жаратылыстанудағы жандашылымның өнердегі шығармашылық сияқғы шығармашылық
іс-әрекет екендігі жөніндегі тезисін қорғады.Олар техникалық өнер табыстағы
адамның іс-әрекетінің жоғары рухани жүруінің көрінісі көркем
шығармашылыктағы сиякты екендігін атап көрсетті. Шығармашылық идеяның туы
суретшілер дегідей және өнер табушылар дағыдай бірдей жүреді. Ол жөнінде
Т.Рибо "... Өз табиғатында механик пен суретшінің жасаушықиялы тепе-тең
(барабар) және бір-бірінен тек кана өзінің мақсатымен, көріну жағдайымен
және тәсілімен айрықшаланады", -деп жазды [9].
Жалпы XX ғасырдың 20-жылдарына дейін шығармашылық іс-әрекет шығармашыл
тұлғаның құдай берген өзіндік ерекшелігі деп есептеліп келді. Осыған
байланысты кейбір ізденуші-ғалымдар шығармашылық процесті зерделеуге
болмайды, себебі данышпандық идея өнер табысшыға, ғалымға, суретшіге
құдайдың табыстауы түріндс жүреді деген қарсы пікірлер де айтты. Осындай
пікірге келіспейтіндіг жөнінде П.Энгельмейер "Жоқ. ... Данышпандық жалпы
Алланы берген сирек сыйы емес, ... ол, керісінше тіптен сиректік емес және
кімде-кім ақымақ болып туылған болмаса, солардың үлесі ", - деп
шығармашылық процестің негізін қалайтындарды кұдайдың бергенің тартуы емес
екендігін сипаттайды [10].
XX ғасырда өнер табушының шығармашылық іс-әрекеттері-.зерделеуі кезінде
мақсатты түрде шығармашылық процесті дәстүр;-:қараудан қандай-да бір
зерттеудің жаңа әдістерін тандауы қажа болды. Өнертабушының шығармашылық
процестерінің сатысын немесе фазасын зерделеу қатынасы бойынша Якобсон есте
сақтаукажеттігі жөнінде "... егерде процестерді талдау барысында
өнертапқыштық барлық шығармашылык әрекеттерінің ең кажеті жақтарын бізге
ашса, өнер тапқыштық шығармашылығы деп аталатын бірегей күрделі қасиеттерін
және оның сапасының барлығын толығымен ашпайды, өйткені кейбір жағдайлар
осылайша зерттеу кезінде жақшаның сыртында қалып қояды және бөлек қарауды
талап етеді", -депжазды [11].
Шығармашылықтың психологиялық жалпы мәселелерін қарастыру ұмтылыстарының
жүргізілуімен катар, адамның шығармашылық міндеттерді (тапсырмаларды)
шешудің нақты процестерін экспериментальны зерттеу ұйымдастырылды. Бұл
зерттеулер XX ғасырдың 30-жылдары өнімді (шығармашылык) ойлау деген атауға
ие болды. Адамның өткен тәжірибесі жағдайындағы ұқсастық
жеткіліксіздігінен, оған қандай-да бір жаңа пайда ету керек болды.
Сондықтанда бұл жағдайдағы ақыл-ой іс-әрекеті (қызметі)өнімді ойлау деп
аталды.
И.С.Сумбаев шығармашылыктың бастапкы кезеңінде басым сипат алатын, сана
астылык іс-әрекет көрінісі ретінде қарастырылатын "сезім көрегендігі"
ұғымын жаңғыртады [12]. Ол бұл мәселені 3 сатыда қарастырады.
- сезім көрегендігі және ықылас-ниет (ой-ниеттің туындауы,идеяны
болжамға сүйеніп үғыну);
ойлау және пайымдау (ойлап табудың схемасын немесежоспарын жасау);
іскерлік (кез келген тәжірибелі маман орындайтын, ойлаптабылған
шығармашылыктың қатынасынсыз құрастыру).
XX ғасырдың 60-жылдарында ойлап табушылыкка баулу әдістемесі КСРО-да
қолға алына бастады. Оның ішінде техникалық шығармашылыққа арналған кітап
пен журнал беттерінде ойлап табуға және тиімді ұсыныс жасауға оқыту
мүмкіндігі және ойлап табушылық әдістемесін құру жөніндегі пікір-таластар
ұзақ уақыт бойынша жүргізілді.
Дегенмен эксперттік кеңес жұмысында: ойлап табушы жеке тұлғаны зерттеу
қажеттілігі және мүмкіндігі, мотивациясы, ынталандыруы есепке алынбады.
Сонымен қатар осы мәселелеройлап табушылық әдістемесін кұруға тікелей
байланысты болды.
1961 жылдан бастап елімізде шығармашылық процеске баулу мәселесі
бойынша, оның ішінде техникалық шығармашылықка катысты еңбектер көптеп
жарық көрді (Н.Середа, Р.Бахтамов,Г.Альтшуллер және т.б.).
Әрбір зерттеушінің шығармашылық процеске қатыстырудың әдістемесі түрліше
сипат алды. Солардың ішінде Дж. Диксонның шығармашылық процестің мәнін
(жаңалығы, бірегейлігі,пайдалылығы немесе құндылығы, шешімнің көркемдігі)
және ойлап табушы үшін жеке тұлғаның сапалық қасиетін қарастырумен, идея
алуды ынталандыратын бір катар накты томендегідей әдістерді қарастырды:
"Миға шабуыл" ("Мозговой штурм") әдісі, оның тәртібі:ешқандай критика;
неғүрлым идея коп болса, солғүрлым жақсы; қысынып-қымтырылусыз ойды айту.
Инверсия әдісі, тапсырмага бұрынғы көзқарастан бөлек, оған кейбір жаңа
немесе өзгерген тұрғыдан қарап психологиялық инерцияны саналы жеңуді талап
етеді. Ол жөнінде автордың сөзі: "Жаңа тәсілдерді іздендер, зерделенетін
заттардың оңтайландырып, түбін жоғары қаратып қойындар, қозғалатын
бөліктерді тоқтатындар және қозгалмайтынын қозғалыска келтіріндер" [13].
Эмпатия әдісі, ойлап табушьшық саласында әзірленген затпен, бөлшекпен
немесе процеспен адамды теңгестіруді және шешетін тапсырмаға жаңа
көзқараспен келуді білдіреді.
Психологиялық инерттілік әдісі. Психологиялық инерттілік әдісі дәстүрлі
көзкарастар мен түсініктер схемасын бұзу үшін керек.
Жоғарыда аталған ғалымдардың ой-пікіріне, тұжырымдарына орай ойлап
табушылык іс-әрекетке қатысты бір катар ұғымдарды айқындау кажеттігі
туындайды. Олар "еңбек", "шығармашылық емес еңбек", "шығармашылық еңбек",
"шығармашылық мақсат ету(установка)", "септүрткі (мотив)", "ынталандыру
(стимул)".
Адамның еңбек сферасы саласындағы іс-әрекетінің түріне байланысты
шығармашылық және шығармашылық емес деп ажыратады. Ғалымдар арасында
кейбіреулері шығармашьшық ертеректе белгісіз болған техникалык және
технологиялык мәселелерде туындайтын және шешетін еңбекті айтады.
Кейбіреулері шығармашылық еңбек ұғымының мәнін тарылтады, оны тек ақыл-ой
еңбегіне қатысты деп қарастырады, ал дене (физикалык) еңбегінің
шығармашылық мазмұнының болуының объективті мүмкіндігін қарастырмайды.
Шын мәнінде шығармашылық - еңбек негізінің өзінде жатады.Сонымен қатар
шығармашылық элементтері адамның еңбек іс-әрекетінің әртүрлілігі де түрліше
дәрежеде болады. Еңбектің шығармашылық сипаты және еңбекке шығармашылық
қатынас ұғымдары теңгестірілмейді.
Энциклопедияда шығармашылық "... ешқашан бұрындары болмаған, жаңа сапалы
нәрсені тудырушы іс-әрекет..." ретінде қарастырылады [14]. Идеалистік және
метафизикалық тұжырымдамаларға қарсы тұрған шығармашылыктың ғылыми-
философиялық ұғымы, шығармашылыкты адамның және адамзатты мақсаттары мен
қажеттеріне сәйкес, нақтылы өмірдің объектив зандылықтары негізінде табиғат
пен әлеуметтік дүниені өзгертетін адамның іс-әрекеті деген тұрғыда
каралады.
Біздің ойымызша, шығармашылык деп адамның алдағы міндеттерді
(тапсырмаларды) шешу кезіндегі мақсатты еңбек іс-әрекетінің түрі аталады
және біріншіден, қандай-да бір бар нәрсе жетілдіріледі, екіншіден, оң
нәтиже беретін табиғатта кездеспейді кандай-да бір жаңа объекті, құбылыс,
т.б. пайда болады.
Шығармашыл тұлғаға қажетті сананы зерттеудің алғашқы кезеңіңце
психологтар және басқада ғылым саласының ғалымдарымен ойлап табушылардың
биографиясын, мемуарын және олардың шығармашылық лабораториясы жөніндегі
айтылғандарды талдады.Осы талдау мен талдап қорытудың арқасында шығармашыл
жеке тұлғаға тән сипатты белгілер бөлінді. Олар: интуиция, бай қиял,
эмоциональдық қозушылық, жоғары деңгейде дамыған интеллект, зейін және т.б.
Шығармашылық процеске даярлауды мектеп қабырғасында жүзеге асыру
мәселесі педагог-ғалымдардың назарында болды.Халыққа білім беру жүйесінің
негізгі міндеттері ретінде қоршаған әлемді шығармашылықпен қабылдауды
дамыту үшін қажетті өзбетінше ойлана алатын мектеп оқушыларын тәрбиелеу
және тұлға ретінде қалыптастыру қарастырылды.
Шығармашылық іс-әрекеттің тәрбиелік мүмкіндіктері,шығармашьшық
қабілеттерді тәрбиелеу жөніндегі зерттеулерде жүргізілді. Жалпы
шығармашылық тұлғаға, шығармашылық процесс барысына өзек болатын негізгі
элементтер не деген сұрақ та ғалымдардың зерттеу нысанынан тыс калмады.
1.2 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың әлеуметтік-
экономикалық және психологиялық-педагогикалық шарттары
Кез келген дамыған өндіріс қазіргі танда шығармашылықпен жұмыс жасауды
талап ететін адамды қажет етеді. Шығармашылыкпен жұмыс жасайтын адамның
негізгі іс-әрекеті ақыл-ойға, әрі алған білімді басқа таныс емес іс-
әрекетте тасымалдай алуға негізделеді.
Оқушының шығармашылық іс-әрекеті және оның мәнін түсіну үшін жеке
тұлғаның ғылыми-педагогикалық зерттеулердің объектісі ретінде анықталу
сипатын білу қажеттілік болып табылады.Шығармашылық іс-әрекет тұлғаны
құраушы және оны айқындаушы фактор ретінде де қарастырылады.
Жеке тұлғаның ерекшеліктеріне тән қасиеттер оның санасына,өзіне-өзінің
сын көзімен қарауына, адам баласының есіне әсер ететінішкі және сырткы
түйсік, түйсіктердің әсеріне және оның ерік-жігеркүші мен әсерленушілік
сезім дүниесіне байланысты құбылыс деген пікірді біздер қуаттаймыз [15].
Оның себебі, ұлы ғүламаларымыз осындай-пікірде болған деп білеміз.
Түркі жүртының асыл перзентінің бірі - Жүсіп Баласағұн "Ақыл - шырақ,
қара түнді ашатын, Білім- жарық, нұрын саған шашатын..." дей келе, өзінің
"Құтты білік" атты еңбегінде жаратушының адамға акыл,білім, өнер, ес
бергенін айтады. Білімді адамның білікті болатынын айта келіп, ақылдың
талай түйінді шешетінін, адамның ақыл-парасаты барлык нәрсеге қабілетті
екенін сипаттап, жан-жакты дамыған адам үлгісін елестетеді [16].
Әл-Фараби адамның пайда болысымен оның бойында ең алдымен бітетін нәрсе
- күш (яғни қабілет), ол осы күш арқылық әректінің, кәректендіруші күш -
бір үстем күштен және қызмететуші күштерден (жүрек, ми, бауыр, көкбауыр,
т.б.) құралатынын сипаттаған .Әйгілі ойшыл қабілеттер өзінен өзі табиғат
тудырған калпында бақытқа жеткізе алмайтынын, оларды бағдарлау, бағыттау,
тәрбиелеу, дамыту керектігіне тоқталған. Сезім арқылы қабылдай алмайтын
адамдар білімнен де құралақан қалатынын хабардар етеді [16].
Абай өзінің кара сөздерінде (7-сөзі) "жан қуаты" ұғымы сыртқы объективті
өмір шындығын бес сезім арқылы сезімдік танудан соң, ойлау процесі ретінде
каралуы логикалық танымға сәйкес келетінін айқындаған. Танып білу бірден
болатын процес емес екендігін де ескертеді. Абай танымы бойынша өнер,
ғылым, білім, ақыл атаулы рухани кұбылыстардың бәрі де жан куаты аркылы
сыртқы болмыстан туындайтын занды құбылыстар екенін сипаттай келе, адам тән
куатымен дәулет, байлык жиса, жан куатымен - рухани кажеттілікті өтеу үшін
ғылым, өнер, ақыл таппағы тән екендігі мазмұндаған.Сондықтан да жан
қуаттарын жетілдіру қажеттігін айтып өткен [16]. Абай халыктың ағарту ісін
өркендету ушін шығыс және батыс мәдениетін жан-жакты зерттеп, сол мәдениет
негіздерін өз халқына үлгі-өнеге етіп көрсетіп, қазіргі уақытта білімді
меңгерудегі іс-әрекеттер туралы өз ойын төмендегідей тұжырымдаған:
ықылас қоя тындау;
тындағанды бірнеше рет ойда қайталау;
ой кеселдерінен сақ болу.
Жеке тұлғаның психологиялық құрылымын Ж.Асанов А.Г.Ковалевтың және
М.С.Каганның еңбектерін зерделей келе,К.К.Платоновтың: "Жеке тұлғаның қай
құрылымы болмасын немесе тұтас жүйесі динамикалық күйде өзгеріп отырады
және оны психологиялық функция ретінде кайта карауға болады", - деген
пікіріне сүйене отырып, жеке тұлғаның құрылым нобайын блоктармен
кұраушыларға (компоненттерге) топтайды [17]. Оның ішінде адамның психикалық
механизмге (мінез-кұлық, әлеуметтік ортадағы тәртіп тұрғысынан): кабылдау,
ойлау, сойлеу, ее, қиял, "Мен" баскару жүйесі; психологиялық
өзгешеліктерге: мінез, темперамент, нышан, қабілет; бағыттылық тұрғысынан
психологиялық өзгешеліктерге: бағыттылық, еңбекшілдік, коммуникативтік,
таным сапасы,эстетикалық талғам, білімділік, ебдейлілік, дағды.
Бұл мазмұндаудан, баланы дамытуға, психикалық механизм аркылы
шығармашылыққа баулуға (қабылдау, ой операцияларын жүзеге асыру, қиялдау,
т.б.), психологиялық өзгешелік тұрғысынан нышанды, қабілетті дамытуға,
әлеуметтік психологиялық өзгешелік тұрғысынан бар білім базасы, іскерлік
пен дағды негізінде шығармашылықты қалыптастыруға немесе дамытуға болатынын
көреміз.
Оқушы жеке тұлғасын зерделеу тұрғысынан А.А.Кыверялг жеке тұлға
қасиеттерін төрт негізгі топқа бөледі:
бағыттылығы (сенімі, дүниетанымы, идеалы, қызығушылығы);
тәжірибесі (адамның даярлығы, оның білімі, дағдысы, іскерлігі мен әдеті);
психикалық процестері (қабылдауы, ойлауы, түйсінуі (ощушение),зейіні, есі,
ерік-жігері, сезімі, эмоциясы, сенсомоторикасы);
4)темпераменті (адамның жоғарғы жүйке қызметінің типологиялық негіздері,
жасы, жеке тұлғаның жыныстық қасиеттерімен потологиялық өзгерістері).
Бұл көрсетілген мәселелер біздің ойымызша негізінен жеке тұлғаны
әлеуметтендіру, яғни өз бетінше өмір сүруге даярлау болып табылады және
жеке тұлғаның шығармашылық әлеуметтік-педагогикалық мәселесін құрайды деп
білеміз.
Белсенділіктің, танымдық әрекеттің шығармашылық пен ұштасуын Г.
Қоқымбаева өзінің зерттеуінде дәлелдеген. Ізденуші жұмысында бастауыш
сыныптардың оқыту процесінде оқушының танымдық әрекеті мен танымдық
белсенділігін дамытудағы мүмкіндіктерді ашуды, танымдық әрекет пен танымдық
белсенділікті дамытуға байланысты мұғалімдердің дидактикалық дайындығың
анықтауды, танымдық әрекеттің құрылымдық белгілеріне карай бастауыш сынып
оқушыларының танымдық әрекетінің бастапқы деңгейін байқауды және талдауды
қарастырған. Осының негізінде озат шәкірттердің көбісінің өз бетінше оқу-
таным әрекетің ұйымдастырудың жоғарғы шегі - шығармашылық қабілеттің туып,
дамуына әкелетінін дәлелденген. Сондай-ақ зерттеуші танымдык белсенділіктің
оқушылардың материалды еркін, өз сөзімен айтып беру мүмкіндігі және олардың
шығармашылық әрекетінің жоғары болуы ретіндегі көрінісін анықтаған [18].
"Шығармашылық" ұғымы жөнінде Қазақстан Республикасы Орта білімді дамыту
тұжырымдамасында: "Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі
тануға ұмтылуы, іздену. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп,
өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам
бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның рухани
күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға кемектеседі. Өйткені, адам туынды
ғана емес жаратушы да. Ол өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен-өзі
жойылуға да қабілетті. Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп,
теренде жатқан талап-тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толық
қанды өмір сүру үшін рухани күш беру _ білімнің басты мақсаты", - деп
көрсетілген. Тұжырымдамаға мазмұнына және айтылған сілтемеге байланысты
шығармашылық: біріншіден, өзін-өзі тануға ұмтылысы, ізденісі, екіншіден,
қабілеттерін дамытуы, рухани күшінің нығаюы болып табылады. Осы айтылған
ойлардың өзі бір қатар ұғымдардың мәнін ашуды талап етеді.
Б.А.Тұрғынбаева "шығармашылық кайшылыктарды шешуге бағытталған, ол үшін
жеке қасиеттердің болуын талап ететін, нәтижеде әлеуметтік не жеке адам
үшін мәні бар соны жаңалық әкелетін адам әрекеті", - деген тұжырым жасайды
[19]. Ізденуші бастауыш сынып оқушысының шығармашылығы тек өзіне ғана
жаңалық болып табылатын, субъективті жаңалық ретінде аныкталады.
Келесі бір мәні айқындалу тиіс ұғым "Қабілет". Бұл ұғымға да көптеген
анықтамалар берілген. Мәселен, С.И.Ожеговтың сөздігінде"Қабілет — табиғи
дарындылык, талантылық" және "қандайда бір әрекетті істеу мүмкіндігі"
ретінде сипатталған. "Талант - көрнекті тума сапа, ерекше табиғи қабілет"
және"дарындылық" ретінде берілген [20].
Ғылыми-педагогикалык зерттеулерде ұғымдарға анықтамалар әртүрлі тұрғыдан
берілген. Біздер "дарындылық", "қабілеттілік" деген ұғымдардың ішінде
төмендегілерін басшылыққа аламыз. Дарындылық- адамның интеллектуалдық
мүмкіндігімен байланысты болатын қабілеттіліктердің бірлігі, оның іс-
қимылының деңгейі мен өзіндік ерекшелігі. Қабілеттілік - бұл бірдей күш пен
бірдей уақыт аралығында, бір адамның баска адамдарға карағанда жоғары
көрсеткіштерге ие болуын қамтамасыз ететін мүмкіншілік.
Шығармашылық тұлғаға мотивациялық-шығармашылық белсенділік тән тұлға
ретінде қарау соңғы кездері орын алуда.Шығармашылыктың негізі балада ерте
жастан пайда болып, мектеп қабырғасында дамуы жүзеге асырылатыны белгілі.
Оны жүзеге асырудың бірден бір жолы оқыту.
Төменгі сынып оқушыларының шығармашылықка талпынысы оның танымдық
мотивациясын қалыптастырушы ретінд шығармашылық процестің "оталдырғыш"
механизмі болып саналады Балалар шығармашылықты танып-білуге күш тарлығы
ынта-ықыласымен іс-әрекет барысында өзі үшін бір жаңалыкты, белгісіз
нәрсені ашу барысында көрінеді. Ол іс-әрекеттің шығармашылық стилін
айқындап, баланы жасаушы, жалғастырушы позицияны қояды.
Тұлғаның өзін-өзі танытуының негізгі құрамдас бөліктеріні төрт негізгі
аумағын және олардың параметрлерін бөлеп қарастыруға;болады: 1) тұлғаның
мотивациялык аумағы: мінез-құлықтың және іс-әрекеттің мотивтері, әлеуметтік
қажеттіліктер; 2) белсенділік аумағы интерналдылық, инициативтілік, өзіне-
әзі сенімділік, өзін-өзі таныту 3) тұлғаның құндылыктың-мағыналық аумағы:
құндылық бағдарлар өмірдің мағынасы мен мақсаттары; 4) тұлғаның этникалық
өзіндік санасының аумағы — этникалык жаңсақ нанымдардың негізінде ка-
лыптасатын этномәдени сәйкестілік .
Субъект ретінде тұлға белсенділігінің негізгі көзі - бұл мотивтер.Ал
тұлғаның ең жоғарғы мотиві - өзін-өзі таныту. Мұның өзі дамыған,
шығармашылык құндылыққа бағытталған белсенділікті бейнелейді.
Ал белсенділік тұлғаның негізгі қасиеті әрі "... бұл тұлғаның
кажеттіліктерді, қабілеттерді, өмірге қатынастарды және қоғамның тұлғаға
коятын талаптарын интеграциялау негізінде тұлғаға ғана тән, өмірді
ұйымдастыру, реттеу және өзіндік реттелу тәсілі".
Белсенділік - бұл оқушының белгілі мақсатты ұмтылған әрекеті,мазмұнды,
көлемді оқу колданылатын және қызығушылығы,тудыратын, белсенділігін,
шығармашылыкты арттыратын, білімді меңгерудегі оқушының өзіндік үйренуі,
дағды мен шеберліктің қалыптасуы, оларды тәжірибеде қолдануға бағытталған.
Бұл ой еңбегінің кұлдырау және тоқтап калудан сақтайтын, жігерлі, мақсатты
бағытталған жүйе. Оның негізгі мақсаты — оқушылардың белсенділігін
қалыптастыру, оқу-тәрбиенің сапасын көтеру .
Педагогикалық әдебиеттерде танымдылық белсенділіктің мәнін ұғындыратын
екі әдіс белгілі болып отыр. Танымдық белсенділік әрекет және сана мен
жекелік білім ретінде қарастырылуда.
Тұлғалық дамытудың жетекші процестері ретінде И.Камбарбекқызы
төмендегілерді атап көрсетеді: әлеуметтану,жекедаралану, интеграция.
Осыларга сәйкес даму процестерінің жүзеге асу механизмдері ретінде:
адаптация, сәйкестену(идентификация) - әлеуметтану; өзін-өзі реттеу, өзін-
өзі дамыту — жеке даралану; интернализация (адамзаттық құндылықтарды ішкіге
айналдыру) — интеграция тұрғысынан қарастырады [21].
Жеке тұлганың қалыптасуының факторлары туралы идеялар ертедегі грек
ғалымдары, оның дамуына биологиялық факгорлармен қоса әлеуметтік факторлар
да әсер етеді деп есептеген. Одан кейінгі дәуірлердің прогрессивті
философиялық және психологиялық-педагогикалық пікірлерінде өз жалғасын
тапқан (Э.Роттердамский, ЯАКоменский, К.А.Гельвеций, Д.Дидро,
А.Дистерверг,КД.Ушинский, В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, К.Маркс,
Ф.Энгельс, Э.Торндайк. Н.К.Крупская, П.П.Блонский, А.С. Макаренко,
Л.С.Выготский, Л.И.Божович, С.Л.Рубинштейн, В.В.Давыдов және т.б.)
Танымдық әрекеттерді тәрбиелеу ежелден бастау алған. XVII-XIX ғасырдың
педагогтары Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, Ж.Ж.Руссо, А.Дистерверг,
К.Д.Ушинский және т.б. педагогтың негізгі жұмысы - оқушыларды өзінше ойлау,
зерттеу ізденістеріне баулу, бейімдеу деп санаған. Қазақтың ағартушылары
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, педагогтары А.Байтұрсынов,
М.Жүмабаев,Ж.Аймауытов және т.б. өздерінің еңбектері мен тәжірибелік
әрекеттерінде оқушылардың шығармашылығын дамытуға, ойларын жүйелеуге
шақырган.
Педагогикалық процестің негізгі заңының бірі - бала өткен ұрпақтардың
әлеуметтік тәжірибелерінің мүрагері — тек кана өзінің белсенді шығармашылық
іс-әрекетінің аркасында ғана бола алады.
Б.А.Душковтың пікірінше іс-әрекет"... саналы мақсатты басқарылатын,
қоғамдық мәнді сипаты бар адамның ішкі(психикалык) және сырткы (физикалық)
белсенділігі" [22].
Іс-әрекет барысында баланың дамуы жүзеге асырылады сондай-ақ сапалық
қасиеттер қалыптастырылады. Оқушыға шешім қабылдау,өзін ұстай білу,
батылдылық, табандылық, төзімділіктер іс-әрекет процесінде қиындыктарды
жеңу үшін кажет .
Оқушыларды шығармашылык жұмыска баулып, олардың белсенділіктерін,
қызығушылыктарын арттыру үшін қиялдың, қабілеттің сабақта және сабақтан тыс
уақытта әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады. Ол үшін бастауыш сынып
мұғалімі төмендегі міндеттерді терең ойластырып, тыңғылыкғы даярланып
жүзеге асыруы тиіс:
тақырыпты мазмұнына қарай жинактау;
оқушының логикалык ойлауын дамытатын пікір-талас тудыру;
ойлау, киялдау арқылы суреттер салғызу;
тапсырманы түрлендіру аркылы жұмыс бағыттарын ұйымдастыру;
мәтін, әңгіме, ертегі шығармаларын пәнаралық байланыста колдану;
әр түрлі тақырыптарда әңгіме өткізіп, мазмұндама, шығарма жаздыру.
Оқушылардың шығармашылык іс-әрексттерді жүзеге асыруы төмендегідей
сүрактарға жауап іздеуден туындайтынын педагог-ғалымдар (К.Өстеміров,
О.Сыздықов, т.б.) атап көрсетеді:
Қолданылып жүрген конструкциялар үшін:
конструкция тетіктері мезгілінен бұрын істен шығатын болса;
тетіктердің материалы техникалық талапка сай болмаса;
жөндеу жұмыстары қиындай түссе;
конструкцияны қолдану немесе әрі карай пайдалану тиімсіз болса;
адам еңбегі ауыр күйінде калатын болса;
қоршаған ортаға зиян келтірсе және т.б. жағдайларда жетілдірілуі кажет.
Жаңа конструкциялар ойлап табу үшін:
конструкцияның қажеттілігін дәлелдеу;
өлшемдерін анықтау және мемлекеттік стандартқа сәйкестендіру;
- жаңа конструкцияның өндіріс өнімділігі мен өнім сапасының жоғары
болуын қамтамасыз ету;
жаңа конструкция қызметінің кауіпсіз, коршатан ортаға зиянсыз болуын
ескерту;
конструкцияның сызбасын эскиз түрінде жасау;
жобалау мекемелерімен келісіп, жұмыс сызбаларын орындау;
зауыт жағдайында конструкцияның тәжірибелі данасын жасату;
жұмыс режімінде сынақтан өткізу;
қоғамдық пікір жинау және мамандардың ұсыныстарын бірлесе талқылау;
өндірістік конструкциялар шығару және оларды жүзеге асыру;
жаңалық авторы мемлекеттік лицензия алуға қүқыкты және мемлекет тарапынан
осындай жаңалыкты зандастыру бағытында іс-әрекеттер жасалады [23].
Аталған мәселе жалпы материалдық объектілерде шығармашылық іс-
әрекеттерге орта мектептен накты көшу, орындау жүзеге асырылатынын
анықтайды. Сондыктан да орта мектепке даярлықтың бастауыш сыныптан
қалыптастырылу керектігі туындайды.
Педагогикалық тұрғыдан ұйымдастырылып жоспарлы түрде жүргізілетін
мұғалім еңбегі - жеке тұлға іс-әрекетін дамыту кұралы.Тұлға белсенділігінің
табиғатын танып білу оқытушының басты міндеті. Жеке тұлғаның белсенділігі
деп іс-әрекет үстіндегі жағдайы. Іс-әрекет барысында жеке тұлғаның қарым-
қатынас жасауы танымы және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Оқушының қалыптасуы мен дамуына ықпал ететін қоршаған орта екені
белгілі. Оның ішінде мектеп ортасы, ол сыртқы орта болып табылады. Дамып
келе жатқан оқушының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру үшін мектептегі
әлеуметтік-экономикалық шарттар төмендегідей белгіленуі тиіс.
Әлеуметтік:
ертеңгі күніне жалпы сенімділікті деңгейі;
адаммен өзара қарым-қатынастың адамгершілік нормалары, өзін-өзі көрсетуге
және білім алуға еркіндігі;
өзін және басқа адамдарға кажеттігін түсіну сезімі;
өз ортасындағы адамдар мен әр түрлі деңгейдегі топтарды құру мүмкіндігі;
ақпараттық танымдық ортаның біркелкілігі және т.б.
Экономикалық:
ақпараттық дерекнамалармен, ақпарат құралдарымен камтамасыз етілуі;
мінез-құлықтық, этникалық, әлеуметтік және еңбек механизмдері арқылы өзін-
өзі көрсету әдістерімен қамтамасыз етілуі.
Әлеуметтік-педагогикалық тұрғыдан мектеп жеке тұлғаға төмендегідей
мүмкіндік:
эмоционалдық және эстетикалық қанағаттану сезімін;
өзін-өзі көрсетуге, өзін-өзі ашуға ұмтылуын және ықыласын;
өзінің жеке тұлғалық және әлеуметтік маңыздылығын түсінуін туғызуы кажет.
Тәрбие - қоғамдық құбылыс, арнайы ұйымдастырылатын сала,адамның сапалық
қасиеттері және т.с.с. сипатта педагогикалық еңбектерде айқындалады.
Тәрбиені жүзеге асырудың негізінде білім беру жүйесінің пайда болғандығы
белгілі. Сондыктанда тәрбие үрдісі, білім беру процесі қоғамдық-тарихи
жағдайдағы қоғамдық катынаспен, қоғам өмірімен тығыз байланыста жүреді.
Ғылым мен техниканың дамуына сәйкес қоғамның өндіргіш күшін даярлау
қоғамдық қажеттілік, соның негізінде білім беру қоғамдық құбылыс ретінде
жетілдіріледі. Білім беру қоғамдық құбылыс болғандыктан, жас ұрпаққа
мектеп қабырғасынан бастап ағаұрпақ қол жеткізген өндірістік тәжірибе мен
қажетті өндірістік еңбек дағдыларын игертіп, қоғамға қажетті өндірістік күш
даярлауды жүзеге асырады.
Өндіргіш күштердің белгілі деңгейде дамуы, соған лайыкты меншіктің
қатынасты, өндірістік қатынасты және экономикалық базисті аныктайды. Осы
қатынастардың сипатына сай өндіргішкүштер мен тәрбиенің, білім берудің
мазмұны аныкталады.Аныкталған білім мен тәрбие мазмұны адамды, әсіресе
мектеп қабырғасында баланы тәрбиелеудің бағыт-бағдарын айқындайды әрі
жүзеге асырады. Жетілдірілген білім беру мазмұны танымдық қасиеті жоғары,
шығармашылықпен жұмыс жасайтын тұлғаны талап етеді.
Шығармашылық тұлғаны қалыптастыруда:
Адамның белсенділігінің болуы (ішкі және сыртқы).
Оның білім мен іскерлігі, яғни тәжірибесінің болуы.
Алған білімді белгісіз жағдайда тасымалдай алу мүмкіндігінің жоғары болуы
талап етіледі.
Оқушының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру үшін,оның тұлғалық
қасиеттерін білумен қатар, мұғалім тарапынан оқу үрдісінде оны дамытудың
төмендегідей бағыттарын білуі керек:
жеке тұлғаның психикалық әрекеттеріне басшылық жасау;
баланың психологиялық жас ерекшеліктерін, темпераментін,мінез-қүлқын
ескеру;
оқушының жаңа білімнің кажеттілігін түсінуіне жол ашу;
жеке тұлғаға танымдық мәселені шешуде қиындық келтіретіндей тапсырма беріп,
оның ойлауы қызметін күшейту;
жеке тұлғаның бұрынғы білімдерін байытуына көмектесе отырып,мәселені
шешудің ұтымды жолын іздеуге бағыт беру;
тапсырманы жеке тұлғаның өзіндік көзкарасын туғызатындай деңгейде жүйелі
беру;
теориялық материалдарды практикамен байланыстыруда жеке тұлғаның
дербесттін ескеру;
жеке тұлғаның оқу, тындау, өзіндік пікірің білдіру мәдениетін меңгерту;
жеке тұлғаның өз жұмысын тексере білуіне, өзгенің еңбегін бағалай білуге
назар аудару;
педагогикалык әдеп және қарым-катынас мәдениетін ұстану;
отбасылары мен жан-жакты карым-қатынас жасап, байланыстың балаға әсерін
ескеру;
шығармашыл және кәсіптік қабілеттерін өз бетінше үздіксіз дамыту;
жаңаша оқыту технологияларын пайдалану.
Ғылым мен техниканың дамуына сәйкес кез келген өндіріс саласында
белсенді еңбек ете алатын болашақ тұлғаның дамуына байланысты оқушылардың
шығармашылық тұлғасын кальштасғырудың төмендегідей әлеуметтік-
эконокаахалык шарттардың болуын аныктадық:
- отбасылық-түрмыстық жағдайдың бала үшін жағдайының жақсы болуы;
- ата-ананың баланың дарындылығына, оқуына т.б. жеткілікті көңіл бөлуі;
- материалдық қамтамасыз етілудің жоғары деңгейі мен материалдық
молшылық;
- кұрбы-құрдастардың оқушының білім алуына, танымдық белсенділігіне оң
әсері;
- ата-ананың баланың ізденісіне көңілінің, көзқарасының түзу болуы;
- оқушы баланың аға ұрпағындағы өнер табыстық, тиімді ұсыныс
жасаушылыктың тұқым куалаушылық арқылы қанмен берілуі баланың болашағына,
алған білімді "өмірлік білім" ретінде пайдалана алуына сенімділігі;
- оқушының еріктілігі және белсенділігі қарым-қатынаспен білім
көздерінен ақпарат алу мүмкіндігіне орай әр түрлі тілдерді жақсы білуі.
Психологиялық-педагогикалық шарттарға жататындар төмендегілер
болатындығы айқындалды:
- педагогикалық басшылықтың, мұғалімнің сабақты жақсы беруі;
- оқушының сабаққа, тапсырманы орындауға кұлыктылығы;
- оқушының белсенділігі мен ұқыптылығы;
- оқу-дидактикалық, көрнекі құралдардың жеткілікті болуы;
- оқушының қызығушылығының жоғары дәрежесі;
- оқушының қүқығын дұрыс түсініп, мүмкіндігін толық пайдалануына
мұғалімнің көмегі;
- оқушы ынтасының болуы;
- оқушының дайындалуына мұғалімнің көмегі, жұмысына ұдайы бақылауы;
- оқулық тілінің және мұғалімнің ойының түсініктілігі;
- оқушының тұрмыстық жағдайының жақсы болуы;
- оқушы сапасының жүйелі білімделуі.
Тұлғаны, сондай-ақ оқушы тұлғасын дамыту — күрделі үрдіс.Оқушыға жеке
тұлға ретінде қарап, оның бойындағы ерекше қасиеттерін ажырата біліп,
қабілетін дамыту — мектеп алдындағы,оның ішінде барша педагогтың басты
міндеті.
Сонымен, педагогикалық зерттеулер негізінде бастауыш сынып оқушысының
шығармашылығы іс-әрекеті, оның белсенділігі арқылы көрініс табады деп
білеміз. Белсенділік, қабілет тұрғысынан"шығармашылық іс-әрекет- бұл
оқушының белгілі мақсатқа умтылған, оқыту мазмұнын, көлемін какмтитын және
қызығушылығын тудыратын, белсенділігін, шығармашылығын арттыратын және
оларды тәжірибеде қолдануға бағытталған әрекеттер, білімді меңгерудегі
өзіндік әрекеті бар, дағдылар мен іскерліктердің бірлігі",- деп
тұжырымдаймыз.
1.3 Бастауышсыныпоқушыларыныңшығармашыл ықіс- әрекеті пәнаралық байланыс
арқылы қалыптастыру барысы
Жаңа ғасырдағы еліміздің үміт артар келешегі бүгінгі мектеп партасында
отырғандар. Оларды жан-жакты уақыт талабына сай білімді, мәдениетті,
интеллектуалды азамат етіп шығару негізгі мектептің алдындағы міндет.
Бесіктен азаматтық жасқа дейінгі тәрбие берудің сабақтастығы желісінде,
бастауыш сыныптарда берілетін оқу-тәрбие жұмысының мақсаттылығы мен
жүйелелігі, ықпалдылығы келешек азамат болып қалыптасуға тиіс адамға зор
маңызы бар. Бастауыш сыныптарда сабақ барысында әрбір бала болашақ қоғамның
адамына кажетті сапалық қасиеттер бөлшегіне тән элементтерді иегереді.
Бастауыш сыныпты, яғни 6-7 жасар мектеп табалдырығын алғаш аттаған
балдырғандардың жөргектен бергі тәрбиесі немесе тәрбиелік деңгейі, қоршаған
орта жөніндегі түсініктері бірдей болмайтындығы белгілі. Отбасындағы тұрмыс
жағдайына ата-анасының білімділік, біліктілілік деңгейіне байланысты.
Көптеген педагогикалық еңбектерде, әсіресе "Педагогика" оқулығында
отбасы туралы жалпы түсінік береді. А.С.Макаренконың сөзімен айтканда,
отбасы бала өндірісі ретінде танылады. Осы отбасы өндірісінің өнімдері,
яғни баланың тәрбиелі де, білімді, мәдениетті болуы керек және оны саналы
тұлға ретінде қалыптастыру ата-ананың негізгі міндеті [24].
Әр баланың бойындағы ерекшеліктерді дәл танып, оны әріқарай дамыту үшін
ата-анамен байланыс жасау, олардың отбасылық жағдайын зерттеу, ата-ананың
өзінің қабілет дарыны кандай, арғы тегінде өнерпаздық дарыған адамдар бар
болған ба, осылардың барлығын бірінші сыныпқа бала қабылдаған күннен бастап
зерттеуді жүргізу кажеттілігі туындайды.
Қазіргі уақытта балалардың кейбір бөлігі мектепке бала бақшадан кейін
барса, кейбір бөлігі ата-ананың қолында тәрбиеленіп мектеп табалдырығын
аттайды. Олардың тәрбиенің әліппелік негіздері, оқу, жазу деңгейлері
әртүрлі болады. Дегенмен, осы кезендегі жас бұлдіршіндердің көпшілігі
мектеп табалдырығын үлкен әуестікпен, кызығушылыкпен аттайтындығы белгілі.
Міне, осы кезде олардың әрқайсысының ерекшелігі мен тәрбиелік деңгейін
айқындап, білім алуға деген қызығушылығын оятып, онан әрі дамыта
беретін,сезімтал да сергек, талантты ұстазға тап келген баланың бағы
ашылары даусыз. "Бес саусак, бірдей емес" демекші, ұстаздардың ала-
кыралығынан балалардың білімділік, тәрбиелік деңгейінің де көңілдегідей
болмайтындығы ешкімге жасырын емес.
Балалардың жүйелі дамуын камтамасыз ететін білім беру кұжаттары
негізінде ұйымдастырылған оқу-тәрбие процесі анағұрлым нәтиже береді деп
білеміз. Еліміздегі мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту тұжырымдамасыңца
балаларды ерте жастан бастамашылдықты, білуге қүштарлыкты, еркінбастылыты,
өзін-өзі шығармашылық тұрғысынан көрсетуге деген қабілеттілікті
дамыту ... "негізгі мақсат етілген. Тәрбие мен оқытудың мектепке дейінгі
жалпы білім беретін бағдарламалары мазмұнының базалық минимумына бала
дамуының төмендегідей бағыттарының енгізілуі көрсетілген:
ойын қызметі; оқиғалы-рөлдік шығармашылық ойындары және ережелі ойындар;
тілді дамыту, көркем әдебиетпен танысу;
табиғи-ғылыми даму негіздері: ойындар және музыкалық тәрбие,бейнелеу өнері,
еңбек, көркем сөз құрастыру бойынша сабақтар[25].
Бұл бағдарламалар танымдық іс-әрскеттің негізі ретінде білуге
күштарлыкты дамытуды; шығармашылық қиялды қалыптастыруды камтамасыз етеді
және баланың жеке басының, оныңшығармашылык қабілетінің дамуына жағдай
жасайды. Негізінен бағдарламадағы көрсетілген мақсаттың жүзеге асырылуы
мектепке дейінгі мекемеде тәрбиеленушілерге тән.
Өкінішке орай жоғарыдағы максат, мүдде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz