Салық салудың экономикалық қолайлылығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК
ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...5
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні,
мазмұны ... ... ... ... ... ..5
1.2 Салық жүйесі және салық салуды дұрыс
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Салық жүйесінің дамуында – салық механизмінің алатын
орны ... ... ... ... ...32
1.4 Салық жүйесінің қалыптасуының дүниежүзілік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ..40
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША САЛЫҚ ДЕПАРТАМЕНТІНЕ
ТҮСКЕН САЛЫҚТАРҒА ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...48
2.1 Алматы облысы бойынша Салық департаментіне 2005 – 2011 жылдарда түскен
салықтарға экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.2 Талдықорған қаласы бойынша түскен салық түсімдеріне
экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..59
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
3.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму
проблемалары ... ... ... ..67
3.2 ҚР салықтарды жетілдіру жолдары, даму
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... 72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..8 3
КІРІСПЕ
Елбасы 27 қаңтардағы 2012 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында:
Қазақстан жолының жаңа кезеңі – экономиканы нығайтудың, халықтың әл-
ауқатын арттырудың жаңа міндеттері.
Қазақстан үшін экономикалық табыстар мен қоғамдық игіліктерді
қамтамасыз етудің оңтайлы теңгерімін табу - өмірлік маңызды нәрсе.
Бүгінгі әлемде бұл - әлеуметтік –экономикалық жаңғыртудың түбегейлі
мәселесі.
Бұл таяу онжылдықтардағы Қазақстан дамуының басты бағыты.
Біз он бағыт бойынша міндеттер кешенін жүзеге асыруға тиістіміз.
Бүгінде қаржы-экономикалық, оның ішінде салықтық құқық бұзушылықтарды
қылмыссыздандыру бойынша жұмыстарды жалғастыру керек.
Кеден және салық комитеттеріне, қаржы полициясына құқықтық нормаларды,
оның ішінде қосарланған салық салу бойынша құқықтық нормаларды қолдануда
бірізді болу қажет.
Әлеуметтік-экономикалық жаңғыртудың он бағыты бойынша міндеттерді
орындап, біз экономиканы нығайтамыз, қоғамымызды тұрақты етеміз, халықтың
әл-ауқатын арттырамыз.
Қуатты Қазақстан дегеніміз – ең әуелі өңірлердің қуаттылығы. Елдің
болашағы экономикадағы келешегі зор салалардың дамуымен байланысты. Бұл
үшін алдымен жаңа зауыттар көп салынып, жаңа жұмыс орындары ашылып,
әлеуметтік инфрақұрылым қарқынды дамуы қажет.
Қазір еліміз дамудың жаңа кезеңіне қадам басты.
Біз бүгінде бәсекеге қабілетті, әлеуеті зор, экономикасы қуатты ел
құрудамыз.
Біз бұдан бұрын да биік белестерді бағындырдық,-деп атап көрсетті
[1].
Негізгі салықтар бойынша ставкаларды әлдеқайда төмендеткен жаңа Салық
кодексі іске қосылды. Корпоративтік табыс салығы биылғы жылдың өзінде үштен
бірге төмендетіліп, 20 пайызды құрайды. Әлеуметтік салық ставкасының
регресті шкаласының орнына 11 пайыз көлеміндегі бірыңғай ставка енгізілді.
Инвестицияларды жүзеге асыратын кәсіпорындар үшін салық преференциялары
көзделген. Осының бәрі экономиканың шикізаттық емес секторын, шағын және
орта кәсіпкерлікті дамытудың аса маңызды ынталандырғышының біріне айналды
[2].
Салық мемлекеттің кіріс көзінің басты қаржылық құралы, еліміздің
кірістері мен бюджеттің экономикалық мазмұнында нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәні олардың түрлерімен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады. Қаражаттың басқа бір көзі - бұл бюджеттің барлық шығындық
баптары бойынша қатаң үнемдеу және аса қатал қаржы тәртібі.Осыны ескере
отырып Үкіметке республикалық бюджет шығындарын оңтайландыруды және апта
сайынғы мониторинг режимінде бюджеттік қаражаттың жұмсалуын жіті бақылауды
тапсырамын. Қаржы тәртібін бұзушыларға дағдарыс уақытының заңы бойынша
қатал сұраныс қойылуы тиіс. Барлық басым емес шығындар - әкімшілік,
инвестициялық және басқа шығындар – нөлге теңестірілуі тиіс. Бұл жергілікті
бюджеттерге де қатысты [3].
Қазақстан табысты индустриялық держава болады-мен бұған әбден
сенімдімін.
Елбасымыз алдағы онжылдықтағы басым бағыттарды айқындап берді. Ел
экономикасының жаңа өрлеуі арқылы Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері ашылады.
Осындай Жолдауды іске асырудың тетіктерінің бірі-елімізде дұрыс салық
саясатын іске асыру, өз уақытында салықтардың түсуін қадағалау,салықтан
жалтарумен күресу, оны болдырмаудың жолдарын анықтау [4].
Салықты жетілдіру жолдары, қабылданған реформалардың маңыздылығы, 2009
жылдың 1 қаңтарынан жаңа Салық Кодексінің енгізілуі осы тақырыптың
өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – салық жүйесін және салық механизмін
жетілдіру жолдарын зерттеу. Дипломдық жұмыстың міндеті – салықтардың пайда
болуын, экономикалық мәнін, мазмұнын, оның түрлерін, атқаратын қызметтерін
қарастыру, салық жүйесін реформалаудың қорытынды жетістіктерін, кезеңдерін,
әдістемелік негіздерін, нәтижесін, енгізілген өзгерістерін көрсету. Салық
жүйесінің қалыптасуының шетелдік тәжірибесін ашу. Салық жүйесін және салық
салуды дұрыс ұйымдастыруды ашу.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі Алматы облысы бойынша Салық
департаменті болып табылды, олардың қызметіне, түскен салықтарға
экономикалық талдау жасалды.
Зерттеу пәні. Салық жүйесін және салық механизмін жетілдіру жолдарын
зерттеу.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – отандық, шетелдік
экономистердің еңбектері. Жұмыста тақырыпқа байланысты заң актілері және
басқа да нормативтік – құқықтық құжаттар қолданылды.
Берілген дипломдық жұмысты жазу барысында салық, қаржы саласындағы
отандық және шетелдік мамандардың монографиялары және ғылыми еңбектері,
кейбір әдістемелік құралдар мен жетілдірулер, баспа бетіндегі материалдар,
статистикалық ақпарат пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімінде салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні,
мазмұны, салық жүйесі және салық салуды дұрыс ұйымдастырылуы, салық
жүйесінің дамуында – салық механизмінің алатын орны, салық жүйесінің
қалыптасуының дүниежүзілік тәжірибесі қарастырылған.
Екінші бөлімінде Алматы облысы бойынша Салық департаментіне 2005 –
2011 жылдарда түскен салықтарға, Талдықорған қаласы бойынша түскен салық
түсімдеріне экономикалық талдау жасалынған.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму
проблемалары, жетілдіру жолдары, даму перспективасы көрсетілген.
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК
ТӘЖІРИБЕСІ
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні, мазмұны
Салықтар қоғамдық қатынастары біртіндеп дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған болатын. Кезіндегі
Інжілдегі Ізгі хабарын жазғанда Лука Исаның тууы туралы өзінің баяндауында
Август патшаның жер жүзінің барлық тұрғындары салық төлеу үшін тізімге
тіркелсін деп атап айтқан болатын. Осы оқиға салықтар мен алымдарға
байланысты санақ есебін алу және тізімге тіркеу ісінің бастамасы болды,
сондай-ақ халық санағы мен жерлерді есепке алу жөніндегі аталмыш өктем іс-
қимылдар Сирияны Квирини басқарып тұрған кезде, астарлы мағынада
жүргізілетін болатын.
Тізімге тіркеу (қазіргі кездегі салықтық тіркеу есебіне алу)
барысында, бірінші кезекте римге бағынышты барлық провинциялардың жерлерін
кадастрлеуге және бағалауға қол жеткізілсе, екінші кезекте тұрғылықты
халықтар нақты салық төлеушілер ретінде есепке алынды. Міне, осындай
жәйттер Иса Құтқарушы дүниеге келген кезден бастап салықтардың императорлар
(падишахтар) қазынасы мен мемлекет пайдасына халықтан мәжбүрлеп ақша алудың
танымал әрі таптырмас құралына айналғанын дәлелдейді.
Көне Үндістанның Ману заңдарында шалынған құрбандықты өзіне, яғни
құрбандыққа шалынған мал-мүліктерді өзіне тек брахмандар ала алатын болған.
Сонымен бірге осы заңдарда патшаның Веданы жақсы білуші брахмандарды
салықтан босатқан. Ал патшаға және басқа да басқарушыларға байланысты Ману
заңдарында патша жыл сайын елде тұратын бұқара халықты дербес кәсіппен
айналысуға және салық төлеуге мәжбүрлесін деп көрсетілген.
Енді көне Грекияда алымдар мен салықтарды алудың әр алуан тәсілдері мен
түрлері пайдаланылған. Классикалық Грекияда алғашқы тікелей алымды тек
құдайлар мен храмдарға құрбандық шалу ретінде берілетін мал-мүліктер
түрінде алып отырса, кейіннен кемелер жасауға, белгіленген тәртіпті
қамтамасыз етуге, қала шаруашылығы мен порттағы жұмыстарды жүзеге асыруға
деп аздап салық салынатын болған.
Біздің эрамызға дейінгі VII – VI ғасырларда ауқаттылардың өкілдері
табыстың онға бөлгендегі бір бөлігін немесе жиырмаға бөлгендегі бір бөлігін
қазынаға алу қажет деп белгілеген. Ал VI ғасырдың соңы мен V ғасырдың
басында қоғамдық ауыртпашылықтар-литургиялар пайда болған. Литургиялық
міндеттерін өтеген басқа салықтарды төлемейтін болған.
Бесінші ғасырдың ортасына таман салықтарды алудың жаңа түрлері
ойластырылған. Мысалы: базарлардағы сауда-сатыққа салынатын салықтар,
шетелдік азаматтардан алынатын салықтар, кедендік баждар алынған. Бұлар
кірістерді құраса, шығыстарға: қаланы астықпен және ағашпен қамтамасыз
етуге кететін құжаттар; спорт ойындарын қаржыландыруға, дипломатиялық
қатынастарды қаржыландыруға, полицияны ұстауға қажетті қаражаттар жатқан.
Бұл ретте басқару нысанына, мемлекеттерге және басқа да жайларға
қарамастан, салықтардың қажеттілігі және әрдайым әрі ұдайы алынатындығын,
сондай-ақ салық төлеуден ешкімнің тыс қалмайтындығын байқаймыз. Мысалы,
ауқатты азаматтар триеархияға 200 таланттан (алтын ақша) төлеп отырған. 378-
377 жылдары ауқатты және басқа азаматтардың мүліктері мен байлықтарын
жаппай бағалау жүзеге асырылған. Ерікті қоғамдық төлем литургияда да
өкінішке орай салыққа айналдырған болатын.
Көне Римдегі алғашқы салықтар цензус деп аталған. Ценздер әрбір бес
жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп, алынған. Кейде
салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен түсімдер қала
шаруашылығына кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын
азаматтардан мунира деген салық алынған. Мунирадан басқа мемлекеттік салық
трибутумды төлеу рим азаматының борышы әрі міндеті болған. Провинциялардағы
жерлердің аумағы өлшеніп, қалалар бойынша кадастрлар жасалынып отырған.
Римдегі (оның провинцияларындағы) негізгі салықтардың бірі жер салығы анона
болған. Оның төлемдері ауылшаруашылығы өнімдері түрінде алынған.
Ресей мемлекетінің салық жүйесі ІХ ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бірінші алынған салық дань деп аталынған. Сол кездерде
салынатын салықтардың бәрі баждар болып саналатын. Бірінші Петрдің тұсында
фискальдық палата құрылған болатын. Одан басқа қаржылар мәселесімен
айналысатын камер-коллегия, штатс-контр-коллегия, комерц-коллегия сияқты
мемлекеттік органдар болған.
Сол кезде елтаңбалық алым, төлқұжат алымдары, пәтер салығы,
акциздержәне т.б. әр алуан салықтар мен міндетті төлемдер алынған. Міне,
Ресей салық жүйесінің қалыптастып, дамуы кезінде алынған негізгі міндетті
төлемдер осылар болған. Әрине, әрбір елдің салық жүйесінің әр кездегі
болмысы және құқықтық тағдыры патшалар мен билеушілердің, мемлекеттің саяси
еркіне тәуелді болған, сондай-ақ бола беретіні сөзсіз.
Қазақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық жүйесі болғаны ешбір күмән
тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы жібек жолымен өркендеп, дамыған
Сығанақ, Отырар, Тараз, Исфиджаб, Сауран, Баласағұн қалалары жөніндегі
мағлұматтарды айтуға болады. Тек бір өтініштісі, жазба мәліметтердің
сақталмағанына байланысты осы салықтар жөнінідегі дерек көздерінің өте аз
болуы.
Кезінде Қазақстан тарихына, сонымен бірге салық салу мәселелерін
шешуге орасан зор үлесін қосқан бірден бір құқықтық дерек көзі Тәуке ханның
хандық құруы кезінде, оның тікелей қатысуымен қабылданған Жеті Жарғы болып
табылады.
Қазақстанның Ресей боданы болуына байланысты оның аумағында да
Ресейдің заңдарында көзделген салықтар мен өзге де міндетті төлемдер
алынатын болған. Тек Қазақстанның өзіне тән алымдар да белгіленіп отырған.
VIII-XII ғасырларда айтарлықтай дамыған салық салу теориясы
экономикалық және мәдени гүлденуі шарықтаған ислам әлемі елдерінің
мұсылмандық құқығында шариатта көрініс тапқан болатын. Салық салудың
мұсылмандық жүйесінің көптеген элементтері қазіргі Қазақстан мен Орта Азия
аумағындағы мемлекеттерде, олар ХІХ ғасырда Ресей экономикалық жүйесіне
қосылмай тұрып таралған еді.
Кезінде салықтарды жинаудың икемді тәсілдерін қолдану қажеттілігі
жөнінде Әмір Темір алым, салық жинау кезінде мүмкіндігінше халыққа
ауыртпашылық түсірмеу керек және аумақтардағы елді мекендерге салмақ салуды
азайту қажет, өйткені, халықтың кедейленуі мемлекеттің қазынасының
тапшылығына әкеліп соқтырады, ал мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге қажетті
қаражаттың болмауы әскери және басқа күштердің ыдырап кетуіне әкеліп
соқтырады, ал жеткілікті, мықты әскердің және басқа да күштердің болмауы
мемлекеттік өкімет билігін, мемлекетті әлсіретеді деген болатын.
Салықтардың бағзы заманнан алынып келе жатқаны жоғарыда біршама
айтылды және қандай болмасын мемлекеттің болмысы мен өсіп-дамуының
материалдық негізі – қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар түсім
көздеріне салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі
болды. Бұл ретте ескеретін маңызды жәйт, салықтар билеушілердің,
императорлардың, патша ағзамдардың қарамағына болсын, кейіннен мемлекеттің
тікелей өзіне болсын мәжбүрлеп алынғандықтан, олардың араларындағы
айырмашылық тек жекеше-құқықтық кірістер түрінде немесе мемлекеттік-
құқықтық кірістер сипатында болды.
Жоғарыда айтылғандай салық салу жүйесі (салықтар) адамзат
өркениетінің әр қилы кезеңдерінде туындап, қалыптасып, дами отырып бүгінде
белгілі бір деңгейде дамыған әрбір мемлекеттің мызғымас атрибуты, сол
мемлекеттің қандай да болмасын мұқтаждықтарын қанағаттандырудың және
әлеуметтік-экономикалық салаларын реттеудің таптырмас құралы ретінде
көрініс табуда.
Салықтар, салық салу және салықтық құқық жөнінде кезінде А.Смит, Д.
Рикардо, У. Петти, Н. Тургенев, М. Сперанский, Ш. Уәлиханов, И. Алтынсарин,
А. Құнанбаев, А. Байтұрсынов, А. Бөкейханов, кейіннен бұрынғы Кеңес
кеңістігі мен қазіргі егеменді еліміздің ғалымдары М. Оспанов, А. Худяков
қалыптастырған маңызы зор теориялар, экономикалық және құқықтық көқарастар
осы салықтардың қоғам мен мемлекет үшін ауадай қажет екенін дәлелдеп отыр.
Осы салық жүйесінің мыңдаған жылдар бойы дамып, өркениетті түрде
қалыптасқан шағы XVII ғасырдың соңы мен XVIIІ ғасырдың басы болатын. Оның
ірге тасын қалаушылардың бірі Адам Смит 1776 жылы шыққан Халықтар
байлығының табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде атты кітабында:
Мемлекеттің тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын
қанағаттандыру үшін ат салысуға тиіс. Олар төлейтін төлем – салықтың
мөлшері өте дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ төлеу мерзімі, төлеу
тәсілі және төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен
уақыты немесе тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуға тиіс.
Сонымен қатар, әрбір салықтың салмағы халықтың жанқалтасын ойсыратып
кетпей, мүмкіндігінше аздап алынуы қажет. Сонда, мемлекет қазынасына
түсетін табыс мөлшерлеген межеден артық болмаса, кем түспейді деп жазған
еді [5, 11 – 16 бб.].
Міне, осы айтылғандардың түпкі тұжырымы ретінде салықтарды барлық
азаматтардың арасында, олардың табыстарына сай біркелкі бөліп, белгілеу;
салықтық төлемнің сомасы, тәсілі және уақыты оны төлеушіге күні бұрын әрі
нақтылы белгілі болғаны дұрыс; салықтар әрбір салық төлеушіге қолайлы
уақытта және ыңғайлы тәсілмен алынуға тиіс; салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мүмкіндігінше аз болуға тиіс деген салық салудың
негізгі қағидалары қалыптастырылған болатын.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса, оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады. Адамзаттың даму тарихында салықтың нысандары мен
әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп,
өзгерістерге ұшырап отырады. Мемлекет құрылымының өзгеруі мен дамуы салық
жүйесіне әсер етпей қоймайды. Қазіргі кездегі өркениетті мемлекеттерде
салық мемлекеттің пайда көзінің бірі және негізгісі болып саналады.
Сонымен бірге салық мемлекеттің жалпы өнеркәсіптің дамуына, оның даму
барысы мен құрылымына, ғылыми–техникалық прогрестің дамуына ықпал тигізеді.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бірмөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтар барлық елдерде, олардың қоғамдық-экономикалық кұрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан, ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық
кұралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың
шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны
нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың
түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық кұрылысымен, мемлекеттің табиғатымен
және функцияларымен айқындалады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, жетілдірілді, мемлекеттің кажеттіліктері
мен сұрау салуына бейімделді. Салықтар тауар-ақшалай қатынастардың ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әркашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық санат. Салықтар шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір
бөлігін білдіреді. Сондай – ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың
қаржылық қатынастарын көрсетеді. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оның
құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарының
жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды. Салықтардың, оларды
төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің
жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Салық салу
мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда
міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі салық
белгілі бір обьектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салық материалдық тұрғыдан алғанда, бұл белгілі бір уақытта,
белгіленген тәртіппен белгілі мөлшерде салық төлеушінің мемлекетке төлейтін
ақшалай сомасы, ал экономикалық мағынада – белгілі уақытта белгіленген
тәртіппен белгілі бір мөлшердегі құнының мемлекет пен төлеуші арасындағы
бір жақты қозғалысын байланыстарын ақша қатынастары, заңдық не құқықтық
мағынада – бұл тұлғаның мемлекетке белгілі бір мөлшердегі ақшалай беретін
міндеттемені тудыратын мемлекеттік қарар.
Салықтардың экономикалық мәні салықтарды мемлекеттің өзінің
функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін жұмылдырылатын шаруашылық
жүргізуші субъектіден, азаматтардан ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алу
жөніндегі өндірістік қатынастардың бөлігі болып табылатындығында және
мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша
қарым–қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар экономикалық категория
ретінде қаралады. Салықтардан мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде
көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік–экономикалық мәні, олардың түрлері мен
рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиісбелгілі бір заттардың санын
(натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Салықты бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден
ерекшелендіретін айрықша белгілері бар, атап айтсақ:
Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
Салық – ақшалай нысанда төленеді;
Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
Салық – баламасыз сипатта болады;
Салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады;
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1.Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік апппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет заңды және жеке тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады.
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алудыбілдіреді, яғни
ол соманы қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бірбағытта қозғалысын айқындайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем
болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын
айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал
меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке
меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте
алады.
6.Салық – тұрақты экономикалық қатынас тудырады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты
салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлем-
дерге алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық
төлеу жеке төлемдік сипатта болады [6, 9 – 13 бб.].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-інші бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Қайта бөлудің тетігі бола отырып, салықтар бөлу жүйесінде пайда
болатын жаңылыстарды өшіруді және экономикалық субъектілер қызметін
ынталандыруды немесе тежеуді талап етеді.
Мемлекет қаншама ғасыр өмір сүрсе, салықтар соншама ғасыр өмір сүреді
және мемлекет соншама оңтайлы салық салудың кағидаттары мен әдістерін, яғни
салық төлеушілер салық төлеу үшін, ал қазына көптен-көп кіріс алу үшін
салық жинауды қалай ұйымдастыру керектігін іздестірді.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің екі
қағидасы қалыптасқан:
1) пайда (алынған игіліктер) қағидасы;
2) қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидасы.
Бірінші жағдайда салық субъектілері салықтарды мемлекеттен алатын
пайдаларға үйлесімді түрде төлеуі тиіс, яғни кімде-кім едәуір пайда алған
болса, осы пайданы жасауды қаржыландыруға қажетті салықтар төлеуі тиіс деп
топшыланады. Мысалы, кім жақсы жолдарды пайдаланғысы келсе, ол бұл жолдарды
қолдап, ұстауға жұмсалынған шығындарды төлеуі тиіс.
Сонымен бірге бұл тұжырымдаманы жалпылама қолдану белгілі бір
киыншылықтармен байланысты: мемлекеттің ұлттық қорғанысқа, ақысыз
денсаулыққа, білім беруге және т.б. жұмсаған шығындарынан әрбір салық
төлеуші іс жүзінде қандай жеке пайда және қандай мөлшерде алатынын дәл
анықтау мүмкін емес. Оның үстіне бұл тұжырымдамаға ілессек, онда тұрмысы
төмендерге, жұмыссыздарға олардың жәрдемақыларын төлеуді қаржыландыру үшін
салық салу қажет болар еді, бұлай етудің мағынасы болмайды.
Екінші қайыр көрсету қағидатына сәйкес субъектілер үшін қолайлы
болатындай етіп оларға салық салынуы тиіс, яғни салық ауыртпалығы нақты
табыс пен әл-ауқатка байланысты болуы тиіс. Бұл қағидат мынаны білдіреді:
жоғары табыстары бар жекелеген адамдар, кәсіпкерлер және кәсіпорындар
табыстары аздарға қарағанда абсолюттік, сондай-ақ салыстырмалы тұлғалауда
неғұрлым жоғары салықтар төлейді. Сөйтіп, салықтарға ұшырататын табыстар
алу кезіндегі нұқсанды теңгеру үшін алынатын табыстардың мөлшеріне сәйкес
салықтардың бөліну мүмкіндігі қарастырылады, яғни бұл тұжырымдамаға сәйкес
заңи және жеке тұлғалар алынған табыстың тура мөлшеріне қарай салықтар
төлеулері тиіс. Сән-салтанат заттарына жұмсалатын кажетті шығыстардан
төленетін салық пен ең қажетті заттарға жұмсалатын болжамды шығыстардан
ұсталатын салықтың арасында айырма болатындықтан, әрине, бұл тұжырымдама
үлкен ұтымдылығымен және әділдігімен ерекшеленеді.
Алайда бұл тұжырымдаманы да енгізгенде іс жүзінде ең алдымен тұлғаның
салықтарды төлеу мүмкіндігін өлшеуге қатаң ғылыми тәсілдеменің жоқтығына
байланысты белгілі бір проблемалар пайда болады. Тек орташа тұтынушы ғана
әркашан ұтымды іс-әрекет ететіндігі анық, яғни бірінші кезекте өзінің
табыстарын ең қажетті тауарлар мен кызметтерге, тек сонан кейін онша
маңызды емес игіліктерге жұмсайды.
Сонымен бірге табыс салығының жоғары мөлшерлемесі кезінде (50%- дан
жоғары) жалпы фирмалар мен халықтың іскерлік белсенділігі шұғыл
төмендейтіндігі белгілі. Мұны профессор А. Лаффер бас болып америкалық
экономистер теория жүзінде дәлелдеуге тырысып бақты, ол бюджетке түсетін
салықтар сомасының табыс салығының мөлшерлемелеріне тәуелділігін анықтады.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
кағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Шотланд экономисі және философы А.Смит кез келген экономикалық жүйеге
қажет салық салудың төрт негізін қалаушы (классикалық болған) кағидаттарын
тұжырымдаған еді, олар мыналар:
1) салық салу төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты);
2) салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық қағидаты);
3) әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және
әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты);
4) салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұдан басқа, салықты төлеудің тәсілі салық төлеушіге түсінікті болуы
тиіс, ал салық объектінің қос салық салудан корғанышы болуы тиіс. Бұл
қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ етті, бұл
үдеріске регламенттеуді енгізді. Салық салудың кейінгі даму барысында
кағидаттардын тұжырымдамалары нақтыланды, толықтырылды.
Салық салудың қазіргі қағидаттары мыналарға саяды:
1. Салық салудағы әділдік қағидаты екі аспектіде карастырылады:
а) деңгейлес теңдікке жету салық төлеушілердің табыстарына тең
жағдайда біркелкі салық салуды талап етеді.
ә) сатылас теңдікті сақтау жеке тұлғалардың табыстарына салық салу
табыстардың бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессивті шәкіл бойынша
сараланған мөлшерлемелерді колдана отырып жүргізілуі тиіс.
2. Қарапайымдылық қағидаты. Салықтық механизм салық төлеушіге
түсінікті болуы тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.
3. Салықтардың анықтылығы - алдын ала белгіленген шарттар мен
талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер кұндық үйлесімдерді
бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
Белгілі бір өнімдерді, кызметтерді, тіршілікті немесе әлеуметтік топтарды
салықтан беталды босатудан қашкақтау қажет. Әлеуметтік саясатты, денсаулық
пен мәдениетті дамытуды қаржыландыруға қажетті каражаттарды салықтардың
мөлшерлемелерімен айлашарғы жасау жолымен алуға болмайды. Салық
төлеушілердің жекелеген топтары тарапынан қысымға саяси билік берілмеуі
тиіс. Бұл қағидат сондай-ақ рыноктық экономика тұрғысынан да маңызды. Нағыз
бағаларсыз нарық болмайды. Беталды салықтық жеңілдіктер бағалар жүйесінде
көрінеді және әрбір өнімнің нақтылы бағасы туралы анық түсінік бермейді.
5. Салық салудың экономикалық қолайлылығы. Салықтар экономиканын жұмыс
істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.
Жұмысты көп істейтіндерге прогрессивті салық салуға болмайды. Өнімділікке,
өндіріске және күрделі жұмсалымдарға салықтардың нәтижесі қалай болатынын
есепке алған жөн. Егер нәтиже бұл жағдайлардың біреуінде теріс болған
жағдайда мұндай салықты қолданбаған дұрыс.
6. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен
салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалығы.
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке
төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындығы, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының жариялығы
қағидаттарына негізделеді.
Салық салу міндеттілігі салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес
салықтық міндеттемені, салық агенті салықтарды есептеу, ұстау және аудару
бойынша міндетті толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындау
міндеттілігін айқындайды. Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және
міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым
салынады.
Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер айқын болуға
тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемесі
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін,
салық агентінің салықтарды есептеу, ұстау және аудару бойынша міндетін
салық заңнамасында белгілеуді білдіреді.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге (салық агенттеріне) қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі
міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады;
бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар,
арнаулы қорларға төленетін жарналар мен аударымдар, соның ішінде өнімнің,
жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құнынан, пайдадан (табыстан), еңбекке
ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелетін
бюджеттен тыс қорлар жатады [7, 252 – 256 бб.].
1.2 Салық жүйесі және салық салуды дұрыс ұйымдастыру
“Салық” ұғымымен “салық жүйесі” ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
салынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
1991жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол “Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы” заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрінде, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазакстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімі тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді.
Осыған байланысты “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы” 1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 42 салықтар мен
алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды. Қазақстан
Республикасы Президентінің бұл жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы
шілденің 16-сындағы 440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт
аралықтарында Президент жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының
заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды салу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығының салық жүйелерінің әжептеуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі:
Салық салу объектілері бойынша;
Салықты салатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға
қарай;
Пайдалану тәртібі бойынша;
Объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тура және жанама салықтар
болып бөлінеді.
Тура салықтар-салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген
салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты
салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне салынады. Жеке тура
салықтар – бұл жеке адам заңи ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын
салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық
төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар-бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі кеден кірістері, ішкі рынокта сатылатын тауарлар
бағасы мен олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне) қосылатындығында, біріктірілетіндігінде.Бұл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет
арасында тікелей байланыс болады.
Салықты салатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық (жалпы
мемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты
(арнаулы) болып бөлінеді.
Жалпы салықтар деңгейлердің бюджеттеріде шоғырландырылады және жалпы
мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты
(арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады (мысалы, зейнетақы
төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
болып ажыратылады. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын
кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын
салықтар-бұл тауар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға
салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне
қарай салық салудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, салық
төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік
негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу
объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы,
мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады.
Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
(арнаулы салық режимін қолданатын заңи тұлғаларды қоспағанда) салық
органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-
наурызына дейін береді [8, 84 – 85 бб.].
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
Тұрғын үй салу мен осындай құрылыс үщін құрылыс материалдарын сатып
алуды іске асырғандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
тұлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі
шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген
адамдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар табыс
етеді.
Әскери қызметшілер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке
табыс салығы бойынша мағлұмдаманы уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген
тәртіппен ұсынады.
Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіленген
мерзіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекетті орган
салық мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға
құқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді. Патент-арнаулы салық режімін қолдану
құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын
құжат.
Салықтық есептің екі әдісі қолданылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске
алу мақсатымен тиіс жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылданған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі-салық төлемдері
жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын біріктіреді.
. Салық органдарына облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша
аймақаралық салық комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудандар,
қалалар және қалалардағы аудандар бойынша салық комитеттері, сонымен бірге
қаржы полициясының бөлімшелері жатады.
Салық службасы органдары салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық
және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық
төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салық бақылауды жүзеге
асырады.
“Салық” және “салық салу” ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші
жағдайда – бұл экономикалық және қаржы категориясы ,екіншісінде –
экономикалық – құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін
өндіріп алу процесі.
Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі
мен әдістерін, іс-қимылының тәсілдерін біріктіретін салық механизмін құруға
және оның жұмыс істеуіне саяды. Салық механизмінде өзара байланысты
элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен
алудың нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы
салық салудың тәртібін белгілейді.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: салық объектісі, салық
салынушы объектісі, салық базасы, салық салудың өлшемі, салық мөлшерлемесі,
үлес, салықпұл, салық женілдіктері, салық төлеудің мерзімі мен тәртібі,
салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттіліктері мен құқықтары,
салықтарды төлеуді басқару, салық заңнамасын бұзғаны үшін санкциялар және
басқалары.
Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол – салықты және бюджетке
басқа төлемдерді төлеуші тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық
ауыртпалығы басқа тұлғаға – салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар – нақты салық ауыртпалығы түсетін жеке тұлғалар,
түпкілікті салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Салық объектісі. Мүлік пен іс - әрекеттер салық объектілері және салық
салуға байланысты объектілер болып табылады, олардың болуына байланысты
салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды.
Салық базасы. Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға
байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті
төлемдердің сомасы анықталады.
Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:
Табысқа салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын салықтарды,
кеден баждарын біріктіреді:
Капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық
және басқалары жатады:
Салық өлшемі – есеп-қисап үшін белгіленген салық объектісін өлшеу
бірлігі.
Салық мөлшерлемесі. Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігіне
пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.
Салық салу практикасында мөлшерлемелердің мынадай түрлерін ажыратады:
тұрақты салық мөлшерлемесі. Олар табыс көзіне қарамастан салық салу
бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді;
үйлесімді салық мөлшерлемесі. Олар салық объектісіне бірдей пайыздық
қатынаста іс - әрекет етеді;
прогрессивті салық мөлшерлемесі. Бұл жағдайда прогрессивті салық
мөлшерлемесі табыстың артуына қарай өсіп отырады. Нәтижесінде салық төлеуші
салықтың үлкен абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де
төлейді. Прогрессивті мөлшерлемелер ең алдымен көп тұлғаларға ауыртпалық
түсіреді;
регрессивті салық мөлшерлемесі. Олар табыстың өсуіне қарай төмендейді
және табысы көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың
иығына ауыртпалық түсіреді.
Салық кезеңі. Жекелеген салықтар мен басқа да міндетті төлемдерге
қатысты белгіленген уақыт кезеңі салық кезеңі деп түсініледі, ол аяқталған
соң салық базасы анықталады және бюджетке төленуге тиісті салықтар мен
басқа да міндетті төлемдердің сомасы есептеледі[8, 648 – 652 бб.].
Салық пұл – субъектінің бір объектіден төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңнамаға сәйкес төлеушілерді салықтан толық
немесе ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
салық салынбайтын минимум – салық салудан толық босатылатын салық
объектісінің ең аз бөлігі;
табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асыраудағы
жандарға, мүгедектерге – халықтан алынатын табыс салығы бойынша; күрделі
қаржыларға, әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына
жұмсалатын шығындардың сомасынан – пайдаға салынатын салық бойынша және
т.б.);
салық салынатын табыстың құрамына біріктірілмейтін сома (мысалы,
босату кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, халықтан алынатын табыс салығы
салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін салық
мөлшерлемесін төмендету.
Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық
бойынша бересінді есептеп шығару да жатады. Жеңілдік кезеңі – салықтар
бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс - әрекет ететін уақыты.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері
– билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.
Салықтық бақылау – салық службасы органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
Салықтық бақылау мынандай нысандарда жүзеге асырылады:
- салық төлеушілерді тіркеу есебі;
- салық салу объектілері мен салық салумен байланысты объектілерді
есепке алу;
- бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу;
- қосылған құнға салынатын салық төлеушілерді есепке алу;
- салықтық тексерістер;
- коммерциялық бақылау;
- салық төлеушілердің қаржы – шаруашылық қызметінің мониторингісі;
- фискалдық жады бар бақылау – касса машиналарын қолдану ережелері;
- акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
- мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және
сату тәртібін сақтауды тексеру;
- уәкілетті органға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитеті өз құзыры шегінде Қазақстан Республикасының
кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс
салықтарды және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдерді өндіріп алу
жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодексіне және кеден заңнамасына сәйкес
жүзеге асырады.
Салық құпиясын салық төлеуші және оның қаржы – шаруашылық қызметі
туралы салық службасы органдары алған кез келген мәліметтер құрайды.
Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестік
немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін
өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
Салықтар- өркениетті қоғам үшін осы қоғамда өмір сүру үшін және салық
жүйесі әділ болу үшін төлем болып табылады.
Экономистер дамушы елдердегі сәйкес тәжірибесін зерттеу және
қорытындылауға көп көңіл бөледі. Мұндай реформалардың жеке тәсілдемесі мен
жүргізудің спецификалық жағдайлары олардың динамикасын жақсы зерттеуге, осы
кезде болатын процестердің негізгі динамикасын анықтауға, алынған
нәтижелерді салыстыруға мүмкіндік береді. Осылайша жасалған бағалар мен
нәтижелер басқа дамушы елдердің билік құрылымдарына ұқсас жағдайларды
ғылыми қатаң негізделген және экономикалық мотивацияланған шешімдерді
қабылдауға мүмкіндік береді.
Салық реформасы түсінігінің бірнеше мәні бар. Ол өзі факт және де
салық жүйесін түпкілікті өзгерту әдісі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК
ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...5
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні,
мазмұны ... ... ... ... ... ..5
1.2 Салық жүйесі және салық салуды дұрыс
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Салық жүйесінің дамуында – салық механизмінің алатын
орны ... ... ... ... ...32
1.4 Салық жүйесінің қалыптасуының дүниежүзілік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ..40
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША САЛЫҚ ДЕПАРТАМЕНТІНЕ
ТҮСКЕН САЛЫҚТАРҒА ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...48
2.1 Алматы облысы бойынша Салық департаментіне 2005 – 2011 жылдарда түскен
салықтарға экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.2 Талдықорған қаласы бойынша түскен салық түсімдеріне
экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..59
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
3.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму
проблемалары ... ... ... ..67
3.2 ҚР салықтарды жетілдіру жолдары, даму
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... 72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..8 3
КІРІСПЕ
Елбасы 27 қаңтардағы 2012 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында:
Қазақстан жолының жаңа кезеңі – экономиканы нығайтудың, халықтың әл-
ауқатын арттырудың жаңа міндеттері.
Қазақстан үшін экономикалық табыстар мен қоғамдық игіліктерді
қамтамасыз етудің оңтайлы теңгерімін табу - өмірлік маңызды нәрсе.
Бүгінгі әлемде бұл - әлеуметтік –экономикалық жаңғыртудың түбегейлі
мәселесі.
Бұл таяу онжылдықтардағы Қазақстан дамуының басты бағыты.
Біз он бағыт бойынша міндеттер кешенін жүзеге асыруға тиістіміз.
Бүгінде қаржы-экономикалық, оның ішінде салықтық құқық бұзушылықтарды
қылмыссыздандыру бойынша жұмыстарды жалғастыру керек.
Кеден және салық комитеттеріне, қаржы полициясына құқықтық нормаларды,
оның ішінде қосарланған салық салу бойынша құқықтық нормаларды қолдануда
бірізді болу қажет.
Әлеуметтік-экономикалық жаңғыртудың он бағыты бойынша міндеттерді
орындап, біз экономиканы нығайтамыз, қоғамымызды тұрақты етеміз, халықтың
әл-ауқатын арттырамыз.
Қуатты Қазақстан дегеніміз – ең әуелі өңірлердің қуаттылығы. Елдің
болашағы экономикадағы келешегі зор салалардың дамуымен байланысты. Бұл
үшін алдымен жаңа зауыттар көп салынып, жаңа жұмыс орындары ашылып,
әлеуметтік инфрақұрылым қарқынды дамуы қажет.
Қазір еліміз дамудың жаңа кезеңіне қадам басты.
Біз бүгінде бәсекеге қабілетті, әлеуеті зор, экономикасы қуатты ел
құрудамыз.
Біз бұдан бұрын да биік белестерді бағындырдық,-деп атап көрсетті
[1].
Негізгі салықтар бойынша ставкаларды әлдеқайда төмендеткен жаңа Салық
кодексі іске қосылды. Корпоративтік табыс салығы биылғы жылдың өзінде үштен
бірге төмендетіліп, 20 пайызды құрайды. Әлеуметтік салық ставкасының
регресті шкаласының орнына 11 пайыз көлеміндегі бірыңғай ставка енгізілді.
Инвестицияларды жүзеге асыратын кәсіпорындар үшін салық преференциялары
көзделген. Осының бәрі экономиканың шикізаттық емес секторын, шағын және
орта кәсіпкерлікті дамытудың аса маңызды ынталандырғышының біріне айналды
[2].
Салық мемлекеттің кіріс көзінің басты қаржылық құралы, еліміздің
кірістері мен бюджеттің экономикалық мазмұнында нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәні олардың түрлерімен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады. Қаражаттың басқа бір көзі - бұл бюджеттің барлық шығындық
баптары бойынша қатаң үнемдеу және аса қатал қаржы тәртібі.Осыны ескере
отырып Үкіметке республикалық бюджет шығындарын оңтайландыруды және апта
сайынғы мониторинг режимінде бюджеттік қаражаттың жұмсалуын жіті бақылауды
тапсырамын. Қаржы тәртібін бұзушыларға дағдарыс уақытының заңы бойынша
қатал сұраныс қойылуы тиіс. Барлық басым емес шығындар - әкімшілік,
инвестициялық және басқа шығындар – нөлге теңестірілуі тиіс. Бұл жергілікті
бюджеттерге де қатысты [3].
Қазақстан табысты индустриялық держава болады-мен бұған әбден
сенімдімін.
Елбасымыз алдағы онжылдықтағы басым бағыттарды айқындап берді. Ел
экономикасының жаңа өрлеуі арқылы Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері ашылады.
Осындай Жолдауды іске асырудың тетіктерінің бірі-елімізде дұрыс салық
саясатын іске асыру, өз уақытында салықтардың түсуін қадағалау,салықтан
жалтарумен күресу, оны болдырмаудың жолдарын анықтау [4].
Салықты жетілдіру жолдары, қабылданған реформалардың маңыздылығы, 2009
жылдың 1 қаңтарынан жаңа Салық Кодексінің енгізілуі осы тақырыптың
өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – салық жүйесін және салық механизмін
жетілдіру жолдарын зерттеу. Дипломдық жұмыстың міндеті – салықтардың пайда
болуын, экономикалық мәнін, мазмұнын, оның түрлерін, атқаратын қызметтерін
қарастыру, салық жүйесін реформалаудың қорытынды жетістіктерін, кезеңдерін,
әдістемелік негіздерін, нәтижесін, енгізілген өзгерістерін көрсету. Салық
жүйесінің қалыптасуының шетелдік тәжірибесін ашу. Салық жүйесін және салық
салуды дұрыс ұйымдастыруды ашу.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі Алматы облысы бойынша Салық
департаменті болып табылды, олардың қызметіне, түскен салықтарға
экономикалық талдау жасалды.
Зерттеу пәні. Салық жүйесін және салық механизмін жетілдіру жолдарын
зерттеу.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – отандық, шетелдік
экономистердің еңбектері. Жұмыста тақырыпқа байланысты заң актілері және
басқа да нормативтік – құқықтық құжаттар қолданылды.
Берілген дипломдық жұмысты жазу барысында салық, қаржы саласындағы
отандық және шетелдік мамандардың монографиялары және ғылыми еңбектері,
кейбір әдістемелік құралдар мен жетілдірулер, баспа бетіндегі материалдар,
статистикалық ақпарат пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімінде салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні,
мазмұны, салық жүйесі және салық салуды дұрыс ұйымдастырылуы, салық
жүйесінің дамуында – салық механизмінің алатын орны, салық жүйесінің
қалыптасуының дүниежүзілік тәжірибесі қарастырылған.
Екінші бөлімінде Алматы облысы бойынша Салық департаментіне 2005 –
2011 жылдарда түскен салықтарға, Талдықорған қаласы бойынша түскен салық
түсімдеріне экономикалық талдау жасалынған.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму
проблемалары, жетілдіру жолдары, даму перспективасы көрсетілген.
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК
ТӘЖІРИБЕСІ
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні, мазмұны
Салықтар қоғамдық қатынастары біртіндеп дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған болатын. Кезіндегі
Інжілдегі Ізгі хабарын жазғанда Лука Исаның тууы туралы өзінің баяндауында
Август патшаның жер жүзінің барлық тұрғындары салық төлеу үшін тізімге
тіркелсін деп атап айтқан болатын. Осы оқиға салықтар мен алымдарға
байланысты санақ есебін алу және тізімге тіркеу ісінің бастамасы болды,
сондай-ақ халық санағы мен жерлерді есепке алу жөніндегі аталмыш өктем іс-
қимылдар Сирияны Квирини басқарып тұрған кезде, астарлы мағынада
жүргізілетін болатын.
Тізімге тіркеу (қазіргі кездегі салықтық тіркеу есебіне алу)
барысында, бірінші кезекте римге бағынышты барлық провинциялардың жерлерін
кадастрлеуге және бағалауға қол жеткізілсе, екінші кезекте тұрғылықты
халықтар нақты салық төлеушілер ретінде есепке алынды. Міне, осындай
жәйттер Иса Құтқарушы дүниеге келген кезден бастап салықтардың императорлар
(падишахтар) қазынасы мен мемлекет пайдасына халықтан мәжбүрлеп ақша алудың
танымал әрі таптырмас құралына айналғанын дәлелдейді.
Көне Үндістанның Ману заңдарында шалынған құрбандықты өзіне, яғни
құрбандыққа шалынған мал-мүліктерді өзіне тек брахмандар ала алатын болған.
Сонымен бірге осы заңдарда патшаның Веданы жақсы білуші брахмандарды
салықтан босатқан. Ал патшаға және басқа да басқарушыларға байланысты Ману
заңдарында патша жыл сайын елде тұратын бұқара халықты дербес кәсіппен
айналысуға және салық төлеуге мәжбүрлесін деп көрсетілген.
Енді көне Грекияда алымдар мен салықтарды алудың әр алуан тәсілдері мен
түрлері пайдаланылған. Классикалық Грекияда алғашқы тікелей алымды тек
құдайлар мен храмдарға құрбандық шалу ретінде берілетін мал-мүліктер
түрінде алып отырса, кейіннен кемелер жасауға, белгіленген тәртіпті
қамтамасыз етуге, қала шаруашылығы мен порттағы жұмыстарды жүзеге асыруға
деп аздап салық салынатын болған.
Біздің эрамызға дейінгі VII – VI ғасырларда ауқаттылардың өкілдері
табыстың онға бөлгендегі бір бөлігін немесе жиырмаға бөлгендегі бір бөлігін
қазынаға алу қажет деп белгілеген. Ал VI ғасырдың соңы мен V ғасырдың
басында қоғамдық ауыртпашылықтар-литургиялар пайда болған. Литургиялық
міндеттерін өтеген басқа салықтарды төлемейтін болған.
Бесінші ғасырдың ортасына таман салықтарды алудың жаңа түрлері
ойластырылған. Мысалы: базарлардағы сауда-сатыққа салынатын салықтар,
шетелдік азаматтардан алынатын салықтар, кедендік баждар алынған. Бұлар
кірістерді құраса, шығыстарға: қаланы астықпен және ағашпен қамтамасыз
етуге кететін құжаттар; спорт ойындарын қаржыландыруға, дипломатиялық
қатынастарды қаржыландыруға, полицияны ұстауға қажетті қаражаттар жатқан.
Бұл ретте басқару нысанына, мемлекеттерге және басқа да жайларға
қарамастан, салықтардың қажеттілігі және әрдайым әрі ұдайы алынатындығын,
сондай-ақ салық төлеуден ешкімнің тыс қалмайтындығын байқаймыз. Мысалы,
ауқатты азаматтар триеархияға 200 таланттан (алтын ақша) төлеп отырған. 378-
377 жылдары ауқатты және басқа азаматтардың мүліктері мен байлықтарын
жаппай бағалау жүзеге асырылған. Ерікті қоғамдық төлем литургияда да
өкінішке орай салыққа айналдырған болатын.
Көне Римдегі алғашқы салықтар цензус деп аталған. Ценздер әрбір бес
жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп, алынған. Кейде
салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен түсімдер қала
шаруашылығына кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын
азаматтардан мунира деген салық алынған. Мунирадан басқа мемлекеттік салық
трибутумды төлеу рим азаматының борышы әрі міндеті болған. Провинциялардағы
жерлердің аумағы өлшеніп, қалалар бойынша кадастрлар жасалынып отырған.
Римдегі (оның провинцияларындағы) негізгі салықтардың бірі жер салығы анона
болған. Оның төлемдері ауылшаруашылығы өнімдері түрінде алынған.
Ресей мемлекетінің салық жүйесі ІХ ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бірінші алынған салық дань деп аталынған. Сол кездерде
салынатын салықтардың бәрі баждар болып саналатын. Бірінші Петрдің тұсында
фискальдық палата құрылған болатын. Одан басқа қаржылар мәселесімен
айналысатын камер-коллегия, штатс-контр-коллегия, комерц-коллегия сияқты
мемлекеттік органдар болған.
Сол кезде елтаңбалық алым, төлқұжат алымдары, пәтер салығы,
акциздержәне т.б. әр алуан салықтар мен міндетті төлемдер алынған. Міне,
Ресей салық жүйесінің қалыптастып, дамуы кезінде алынған негізгі міндетті
төлемдер осылар болған. Әрине, әрбір елдің салық жүйесінің әр кездегі
болмысы және құқықтық тағдыры патшалар мен билеушілердің, мемлекеттің саяси
еркіне тәуелді болған, сондай-ақ бола беретіні сөзсіз.
Қазақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық жүйесі болғаны ешбір күмән
тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы жібек жолымен өркендеп, дамыған
Сығанақ, Отырар, Тараз, Исфиджаб, Сауран, Баласағұн қалалары жөніндегі
мағлұматтарды айтуға болады. Тек бір өтініштісі, жазба мәліметтердің
сақталмағанына байланысты осы салықтар жөнінідегі дерек көздерінің өте аз
болуы.
Кезінде Қазақстан тарихына, сонымен бірге салық салу мәселелерін
шешуге орасан зор үлесін қосқан бірден бір құқықтық дерек көзі Тәуке ханның
хандық құруы кезінде, оның тікелей қатысуымен қабылданған Жеті Жарғы болып
табылады.
Қазақстанның Ресей боданы болуына байланысты оның аумағында да
Ресейдің заңдарында көзделген салықтар мен өзге де міндетті төлемдер
алынатын болған. Тек Қазақстанның өзіне тән алымдар да белгіленіп отырған.
VIII-XII ғасырларда айтарлықтай дамыған салық салу теориясы
экономикалық және мәдени гүлденуі шарықтаған ислам әлемі елдерінің
мұсылмандық құқығында шариатта көрініс тапқан болатын. Салық салудың
мұсылмандық жүйесінің көптеген элементтері қазіргі Қазақстан мен Орта Азия
аумағындағы мемлекеттерде, олар ХІХ ғасырда Ресей экономикалық жүйесіне
қосылмай тұрып таралған еді.
Кезінде салықтарды жинаудың икемді тәсілдерін қолдану қажеттілігі
жөнінде Әмір Темір алым, салық жинау кезінде мүмкіндігінше халыққа
ауыртпашылық түсірмеу керек және аумақтардағы елді мекендерге салмақ салуды
азайту қажет, өйткені, халықтың кедейленуі мемлекеттің қазынасының
тапшылығына әкеліп соқтырады, ал мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге қажетті
қаражаттың болмауы әскери және басқа күштердің ыдырап кетуіне әкеліп
соқтырады, ал жеткілікті, мықты әскердің және басқа да күштердің болмауы
мемлекеттік өкімет билігін, мемлекетті әлсіретеді деген болатын.
Салықтардың бағзы заманнан алынып келе жатқаны жоғарыда біршама
айтылды және қандай болмасын мемлекеттің болмысы мен өсіп-дамуының
материалдық негізі – қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар түсім
көздеріне салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі
болды. Бұл ретте ескеретін маңызды жәйт, салықтар билеушілердің,
императорлардың, патша ағзамдардың қарамағына болсын, кейіннен мемлекеттің
тікелей өзіне болсын мәжбүрлеп алынғандықтан, олардың араларындағы
айырмашылық тек жекеше-құқықтық кірістер түрінде немесе мемлекеттік-
құқықтық кірістер сипатында болды.
Жоғарыда айтылғандай салық салу жүйесі (салықтар) адамзат
өркениетінің әр қилы кезеңдерінде туындап, қалыптасып, дами отырып бүгінде
белгілі бір деңгейде дамыған әрбір мемлекеттің мызғымас атрибуты, сол
мемлекеттің қандай да болмасын мұқтаждықтарын қанағаттандырудың және
әлеуметтік-экономикалық салаларын реттеудің таптырмас құралы ретінде
көрініс табуда.
Салықтар, салық салу және салықтық құқық жөнінде кезінде А.Смит, Д.
Рикардо, У. Петти, Н. Тургенев, М. Сперанский, Ш. Уәлиханов, И. Алтынсарин,
А. Құнанбаев, А. Байтұрсынов, А. Бөкейханов, кейіннен бұрынғы Кеңес
кеңістігі мен қазіргі егеменді еліміздің ғалымдары М. Оспанов, А. Худяков
қалыптастырған маңызы зор теориялар, экономикалық және құқықтық көқарастар
осы салықтардың қоғам мен мемлекет үшін ауадай қажет екенін дәлелдеп отыр.
Осы салық жүйесінің мыңдаған жылдар бойы дамып, өркениетті түрде
қалыптасқан шағы XVII ғасырдың соңы мен XVIIІ ғасырдың басы болатын. Оның
ірге тасын қалаушылардың бірі Адам Смит 1776 жылы шыққан Халықтар
байлығының табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде атты кітабында:
Мемлекеттің тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын
қанағаттандыру үшін ат салысуға тиіс. Олар төлейтін төлем – салықтың
мөлшері өте дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ төлеу мерзімі, төлеу
тәсілі және төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен
уақыты немесе тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуға тиіс.
Сонымен қатар, әрбір салықтың салмағы халықтың жанқалтасын ойсыратып
кетпей, мүмкіндігінше аздап алынуы қажет. Сонда, мемлекет қазынасына
түсетін табыс мөлшерлеген межеден артық болмаса, кем түспейді деп жазған
еді [5, 11 – 16 бб.].
Міне, осы айтылғандардың түпкі тұжырымы ретінде салықтарды барлық
азаматтардың арасында, олардың табыстарына сай біркелкі бөліп, белгілеу;
салықтық төлемнің сомасы, тәсілі және уақыты оны төлеушіге күні бұрын әрі
нақтылы белгілі болғаны дұрыс; салықтар әрбір салық төлеушіге қолайлы
уақытта және ыңғайлы тәсілмен алынуға тиіс; салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мүмкіндігінше аз болуға тиіс деген салық салудың
негізгі қағидалары қалыптастырылған болатын.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса, оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады. Адамзаттың даму тарихында салықтың нысандары мен
әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп,
өзгерістерге ұшырап отырады. Мемлекет құрылымының өзгеруі мен дамуы салық
жүйесіне әсер етпей қоймайды. Қазіргі кездегі өркениетті мемлекеттерде
салық мемлекеттің пайда көзінің бірі және негізгісі болып саналады.
Сонымен бірге салық мемлекеттің жалпы өнеркәсіптің дамуына, оның даму
барысы мен құрылымына, ғылыми–техникалық прогрестің дамуына ықпал тигізеді.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бірмөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтар барлық елдерде, олардың қоғамдық-экономикалық кұрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан, ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық
кұралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың
шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны
нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың
түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық кұрылысымен, мемлекеттің табиғатымен
және функцияларымен айқындалады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, жетілдірілді, мемлекеттің кажеттіліктері
мен сұрау салуына бейімделді. Салықтар тауар-ақшалай қатынастардың ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әркашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық санат. Салықтар шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір
бөлігін білдіреді. Сондай – ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың
қаржылық қатынастарын көрсетеді. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оның
құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарының
жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды. Салықтардың, оларды
төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің
жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Салық салу
мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда
міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі салық
белгілі бір обьектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салық материалдық тұрғыдан алғанда, бұл белгілі бір уақытта,
белгіленген тәртіппен белгілі мөлшерде салық төлеушінің мемлекетке төлейтін
ақшалай сомасы, ал экономикалық мағынада – белгілі уақытта белгіленген
тәртіппен белгілі бір мөлшердегі құнының мемлекет пен төлеуші арасындағы
бір жақты қозғалысын байланыстарын ақша қатынастары, заңдық не құқықтық
мағынада – бұл тұлғаның мемлекетке белгілі бір мөлшердегі ақшалай беретін
міндеттемені тудыратын мемлекеттік қарар.
Салықтардың экономикалық мәні салықтарды мемлекеттің өзінің
функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін жұмылдырылатын шаруашылық
жүргізуші субъектіден, азаматтардан ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алу
жөніндегі өндірістік қатынастардың бөлігі болып табылатындығында және
мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша
қарым–қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар экономикалық категория
ретінде қаралады. Салықтардан мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде
көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік–экономикалық мәні, олардың түрлері мен
рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиісбелгілі бір заттардың санын
(натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Салықты бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден
ерекшелендіретін айрықша белгілері бар, атап айтсақ:
Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
Салық – ақшалай нысанда төленеді;
Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
Салық – баламасыз сипатта болады;
Салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады;
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1.Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік апппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет заңды және жеке тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады.
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алудыбілдіреді, яғни
ол соманы қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бірбағытта қозғалысын айқындайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем
болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын
айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал
меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке
меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте
алады.
6.Салық – тұрақты экономикалық қатынас тудырады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты
салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлем-
дерге алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық
төлеу жеке төлемдік сипатта болады [6, 9 – 13 бб.].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-інші бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Қайта бөлудің тетігі бола отырып, салықтар бөлу жүйесінде пайда
болатын жаңылыстарды өшіруді және экономикалық субъектілер қызметін
ынталандыруды немесе тежеуді талап етеді.
Мемлекет қаншама ғасыр өмір сүрсе, салықтар соншама ғасыр өмір сүреді
және мемлекет соншама оңтайлы салық салудың кағидаттары мен әдістерін, яғни
салық төлеушілер салық төлеу үшін, ал қазына көптен-көп кіріс алу үшін
салық жинауды қалай ұйымдастыру керектігін іздестірді.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің екі
қағидасы қалыптасқан:
1) пайда (алынған игіліктер) қағидасы;
2) қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидасы.
Бірінші жағдайда салық субъектілері салықтарды мемлекеттен алатын
пайдаларға үйлесімді түрде төлеуі тиіс, яғни кімде-кім едәуір пайда алған
болса, осы пайданы жасауды қаржыландыруға қажетті салықтар төлеуі тиіс деп
топшыланады. Мысалы, кім жақсы жолдарды пайдаланғысы келсе, ол бұл жолдарды
қолдап, ұстауға жұмсалынған шығындарды төлеуі тиіс.
Сонымен бірге бұл тұжырымдаманы жалпылама қолдану белгілі бір
киыншылықтармен байланысты: мемлекеттің ұлттық қорғанысқа, ақысыз
денсаулыққа, білім беруге және т.б. жұмсаған шығындарынан әрбір салық
төлеуші іс жүзінде қандай жеке пайда және қандай мөлшерде алатынын дәл
анықтау мүмкін емес. Оның үстіне бұл тұжырымдамаға ілессек, онда тұрмысы
төмендерге, жұмыссыздарға олардың жәрдемақыларын төлеуді қаржыландыру үшін
салық салу қажет болар еді, бұлай етудің мағынасы болмайды.
Екінші қайыр көрсету қағидатына сәйкес субъектілер үшін қолайлы
болатындай етіп оларға салық салынуы тиіс, яғни салық ауыртпалығы нақты
табыс пен әл-ауқатка байланысты болуы тиіс. Бұл қағидат мынаны білдіреді:
жоғары табыстары бар жекелеген адамдар, кәсіпкерлер және кәсіпорындар
табыстары аздарға қарағанда абсолюттік, сондай-ақ салыстырмалы тұлғалауда
неғұрлым жоғары салықтар төлейді. Сөйтіп, салықтарға ұшырататын табыстар
алу кезіндегі нұқсанды теңгеру үшін алынатын табыстардың мөлшеріне сәйкес
салықтардың бөліну мүмкіндігі қарастырылады, яғни бұл тұжырымдамаға сәйкес
заңи және жеке тұлғалар алынған табыстың тура мөлшеріне қарай салықтар
төлеулері тиіс. Сән-салтанат заттарына жұмсалатын кажетті шығыстардан
төленетін салық пен ең қажетті заттарға жұмсалатын болжамды шығыстардан
ұсталатын салықтың арасында айырма болатындықтан, әрине, бұл тұжырымдама
үлкен ұтымдылығымен және әділдігімен ерекшеленеді.
Алайда бұл тұжырымдаманы да енгізгенде іс жүзінде ең алдымен тұлғаның
салықтарды төлеу мүмкіндігін өлшеуге қатаң ғылыми тәсілдеменің жоқтығына
байланысты белгілі бір проблемалар пайда болады. Тек орташа тұтынушы ғана
әркашан ұтымды іс-әрекет ететіндігі анық, яғни бірінші кезекте өзінің
табыстарын ең қажетті тауарлар мен кызметтерге, тек сонан кейін онша
маңызды емес игіліктерге жұмсайды.
Сонымен бірге табыс салығының жоғары мөлшерлемесі кезінде (50%- дан
жоғары) жалпы фирмалар мен халықтың іскерлік белсенділігі шұғыл
төмендейтіндігі белгілі. Мұны профессор А. Лаффер бас болып америкалық
экономистер теория жүзінде дәлелдеуге тырысып бақты, ол бюджетке түсетін
салықтар сомасының табыс салығының мөлшерлемелеріне тәуелділігін анықтады.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
кағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Шотланд экономисі және философы А.Смит кез келген экономикалық жүйеге
қажет салық салудың төрт негізін қалаушы (классикалық болған) кағидаттарын
тұжырымдаған еді, олар мыналар:
1) салық салу төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты);
2) салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық қағидаты);
3) әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және
әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты);
4) салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұдан басқа, салықты төлеудің тәсілі салық төлеушіге түсінікті болуы
тиіс, ал салық объектінің қос салық салудан корғанышы болуы тиіс. Бұл
қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ етті, бұл
үдеріске регламенттеуді енгізді. Салық салудың кейінгі даму барысында
кағидаттардын тұжырымдамалары нақтыланды, толықтырылды.
Салық салудың қазіргі қағидаттары мыналарға саяды:
1. Салық салудағы әділдік қағидаты екі аспектіде карастырылады:
а) деңгейлес теңдікке жету салық төлеушілердің табыстарына тең
жағдайда біркелкі салық салуды талап етеді.
ә) сатылас теңдікті сақтау жеке тұлғалардың табыстарына салық салу
табыстардың бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессивті шәкіл бойынша
сараланған мөлшерлемелерді колдана отырып жүргізілуі тиіс.
2. Қарапайымдылық қағидаты. Салықтық механизм салық төлеушіге
түсінікті болуы тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.
3. Салықтардың анықтылығы - алдын ала белгіленген шарттар мен
талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер кұндық үйлесімдерді
бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
Белгілі бір өнімдерді, кызметтерді, тіршілікті немесе әлеуметтік топтарды
салықтан беталды босатудан қашкақтау қажет. Әлеуметтік саясатты, денсаулық
пен мәдениетті дамытуды қаржыландыруға қажетті каражаттарды салықтардың
мөлшерлемелерімен айлашарғы жасау жолымен алуға болмайды. Салық
төлеушілердің жекелеген топтары тарапынан қысымға саяси билік берілмеуі
тиіс. Бұл қағидат сондай-ақ рыноктық экономика тұрғысынан да маңызды. Нағыз
бағаларсыз нарық болмайды. Беталды салықтық жеңілдіктер бағалар жүйесінде
көрінеді және әрбір өнімнің нақтылы бағасы туралы анық түсінік бермейді.
5. Салық салудың экономикалық қолайлылығы. Салықтар экономиканын жұмыс
істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.
Жұмысты көп істейтіндерге прогрессивті салық салуға болмайды. Өнімділікке,
өндіріске және күрделі жұмсалымдарға салықтардың нәтижесі қалай болатынын
есепке алған жөн. Егер нәтиже бұл жағдайлардың біреуінде теріс болған
жағдайда мұндай салықты қолданбаған дұрыс.
6. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен
салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалығы.
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке
төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындығы, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының жариялығы
қағидаттарына негізделеді.
Салық салу міндеттілігі салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес
салықтық міндеттемені, салық агенті салықтарды есептеу, ұстау және аудару
бойынша міндетті толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындау
міндеттілігін айқындайды. Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және
міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым
салынады.
Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер айқын болуға
тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемесі
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін,
салық агентінің салықтарды есептеу, ұстау және аудару бойынша міндетін
салық заңнамасында белгілеуді білдіреді.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге (салық агенттеріне) қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі
міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады;
бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар,
арнаулы қорларға төленетін жарналар мен аударымдар, соның ішінде өнімнің,
жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құнынан, пайдадан (табыстан), еңбекке
ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелетін
бюджеттен тыс қорлар жатады [7, 252 – 256 бб.].
1.2 Салық жүйесі және салық салуды дұрыс ұйымдастыру
“Салық” ұғымымен “салық жүйесі” ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
салынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
1991жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол “Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы” заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрінде, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазакстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімі тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді.
Осыған байланысты “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы” 1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 42 салықтар мен
алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды. Қазақстан
Республикасы Президентінің бұл жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы
шілденің 16-сындағы 440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт
аралықтарында Президент жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының
заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды салу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығының салық жүйелерінің әжептеуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі:
Салық салу объектілері бойынша;
Салықты салатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға
қарай;
Пайдалану тәртібі бойынша;
Объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тура және жанама салықтар
болып бөлінеді.
Тура салықтар-салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген
салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты
салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне салынады. Жеке тура
салықтар – бұл жеке адам заңи ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын
салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық
төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар-бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі кеден кірістері, ішкі рынокта сатылатын тауарлар
бағасы мен олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне) қосылатындығында, біріктірілетіндігінде.Бұл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет
арасында тікелей байланыс болады.
Салықты салатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық (жалпы
мемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты
(арнаулы) болып бөлінеді.
Жалпы салықтар деңгейлердің бюджеттеріде шоғырландырылады және жалпы
мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты
(арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады (мысалы, зейнетақы
төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
болып ажыратылады. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын
кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын
салықтар-бұл тауар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға
салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне
қарай салық салудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, салық
төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік
негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу
объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы,
мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады.
Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
(арнаулы салық режимін қолданатын заңи тұлғаларды қоспағанда) салық
органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-
наурызына дейін береді [8, 84 – 85 бб.].
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
Тұрғын үй салу мен осындай құрылыс үщін құрылыс материалдарын сатып
алуды іске асырғандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
тұлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі
шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген
адамдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар табыс
етеді.
Әскери қызметшілер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке
табыс салығы бойынша мағлұмдаманы уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген
тәртіппен ұсынады.
Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіленген
мерзіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекетті орган
салық мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға
құқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді. Патент-арнаулы салық режімін қолдану
құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын
құжат.
Салықтық есептің екі әдісі қолданылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске
алу мақсатымен тиіс жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылданған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі-салық төлемдері
жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын біріктіреді.
. Салық органдарына облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша
аймақаралық салық комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудандар,
қалалар және қалалардағы аудандар бойынша салық комитеттері, сонымен бірге
қаржы полициясының бөлімшелері жатады.
Салық службасы органдары салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық
және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық
төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салық бақылауды жүзеге
асырады.
“Салық” және “салық салу” ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші
жағдайда – бұл экономикалық және қаржы категориясы ,екіншісінде –
экономикалық – құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін
өндіріп алу процесі.
Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі
мен әдістерін, іс-қимылының тәсілдерін біріктіретін салық механизмін құруға
және оның жұмыс істеуіне саяды. Салық механизмінде өзара байланысты
элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен
алудың нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы
салық салудың тәртібін белгілейді.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: салық объектісі, салық
салынушы объектісі, салық базасы, салық салудың өлшемі, салық мөлшерлемесі,
үлес, салықпұл, салық женілдіктері, салық төлеудің мерзімі мен тәртібі,
салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттіліктері мен құқықтары,
салықтарды төлеуді басқару, салық заңнамасын бұзғаны үшін санкциялар және
басқалары.
Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол – салықты және бюджетке
басқа төлемдерді төлеуші тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық
ауыртпалығы басқа тұлғаға – салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар – нақты салық ауыртпалығы түсетін жеке тұлғалар,
түпкілікті салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Салық объектісі. Мүлік пен іс - әрекеттер салық объектілері және салық
салуға байланысты объектілер болып табылады, олардың болуына байланысты
салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды.
Салық базасы. Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға
байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті
төлемдердің сомасы анықталады.
Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:
Табысқа салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын салықтарды,
кеден баждарын біріктіреді:
Капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық
және басқалары жатады:
Салық өлшемі – есеп-қисап үшін белгіленген салық объектісін өлшеу
бірлігі.
Салық мөлшерлемесі. Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігіне
пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.
Салық салу практикасында мөлшерлемелердің мынадай түрлерін ажыратады:
тұрақты салық мөлшерлемесі. Олар табыс көзіне қарамастан салық салу
бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді;
үйлесімді салық мөлшерлемесі. Олар салық объектісіне бірдей пайыздық
қатынаста іс - әрекет етеді;
прогрессивті салық мөлшерлемесі. Бұл жағдайда прогрессивті салық
мөлшерлемесі табыстың артуына қарай өсіп отырады. Нәтижесінде салық төлеуші
салықтың үлкен абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де
төлейді. Прогрессивті мөлшерлемелер ең алдымен көп тұлғаларға ауыртпалық
түсіреді;
регрессивті салық мөлшерлемесі. Олар табыстың өсуіне қарай төмендейді
және табысы көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың
иығына ауыртпалық түсіреді.
Салық кезеңі. Жекелеген салықтар мен басқа да міндетті төлемдерге
қатысты белгіленген уақыт кезеңі салық кезеңі деп түсініледі, ол аяқталған
соң салық базасы анықталады және бюджетке төленуге тиісті салықтар мен
басқа да міндетті төлемдердің сомасы есептеледі[8, 648 – 652 бб.].
Салық пұл – субъектінің бір объектіден төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңнамаға сәйкес төлеушілерді салықтан толық
немесе ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
салық салынбайтын минимум – салық салудан толық босатылатын салық
объектісінің ең аз бөлігі;
табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асыраудағы
жандарға, мүгедектерге – халықтан алынатын табыс салығы бойынша; күрделі
қаржыларға, әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына
жұмсалатын шығындардың сомасынан – пайдаға салынатын салық бойынша және
т.б.);
салық салынатын табыстың құрамына біріктірілмейтін сома (мысалы,
босату кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, халықтан алынатын табыс салығы
салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін салық
мөлшерлемесін төмендету.
Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық
бойынша бересінді есептеп шығару да жатады. Жеңілдік кезеңі – салықтар
бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс - әрекет ететін уақыты.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері
– билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.
Салықтық бақылау – салық службасы органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
Салықтық бақылау мынандай нысандарда жүзеге асырылады:
- салық төлеушілерді тіркеу есебі;
- салық салу объектілері мен салық салумен байланысты объектілерді
есепке алу;
- бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу;
- қосылған құнға салынатын салық төлеушілерді есепке алу;
- салықтық тексерістер;
- коммерциялық бақылау;
- салық төлеушілердің қаржы – шаруашылық қызметінің мониторингісі;
- фискалдық жады бар бақылау – касса машиналарын қолдану ережелері;
- акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
- мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және
сату тәртібін сақтауды тексеру;
- уәкілетті органға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитеті өз құзыры шегінде Қазақстан Республикасының
кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс
салықтарды және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдерді өндіріп алу
жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодексіне және кеден заңнамасына сәйкес
жүзеге асырады.
Салық құпиясын салық төлеуші және оның қаржы – шаруашылық қызметі
туралы салық службасы органдары алған кез келген мәліметтер құрайды.
Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестік
немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін
өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
Салықтар- өркениетті қоғам үшін осы қоғамда өмір сүру үшін және салық
жүйесі әділ болу үшін төлем болып табылады.
Экономистер дамушы елдердегі сәйкес тәжірибесін зерттеу және
қорытындылауға көп көңіл бөледі. Мұндай реформалардың жеке тәсілдемесі мен
жүргізудің спецификалық жағдайлары олардың динамикасын жақсы зерттеуге, осы
кезде болатын процестердің негізгі динамикасын анықтауға, алынған
нәтижелерді салыстыруға мүмкіндік береді. Осылайша жасалған бағалар мен
нәтижелер басқа дамушы елдердің билік құрылымдарына ұқсас жағдайларды
ғылыми қатаң негізделген және экономикалық мотивацияланған шешімдерді
қабылдауға мүмкіндік береді.
Салық реформасы түсінігінің бірнеше мәні бар. Ол өзі факт және де
салық жүйесін түпкілікті өзгерту әдісі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz