Боран романы енді
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 7
1 БОРАН, ҚАҺАРЛЫ КҮНДЕР, ШЫРАҒЫҢ СӨНБЕСІН РОМАНДАРЫНДАҒЫ ҚАЛАМГЕРДІҢ
ІЗДЕНІСТЕРІ 7
1.1 Жазушының шығармашылық даралығы мен өзіндік ерекшеліктері. 22
2 Т.АХТАНОВ КЕЙІПКЕРЛЕРІНІҢ ПОРТРЕТТІК КЕСКІНДЕРІ. 30
2.1 Автордың шығармашылық лабараториясындағы пейзаж мәселесінің көркемдік
айшықтары. 38
2.2 Автор романдарындағы лирикалық шегініс пен ретроспекцияның қолданылуы
ерекшелігі. 46
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 54
КІРІСПЕ
ХІХ ғасырдың екінші жартысында пайда болып, ХХ ғасырдың басында
қанатын кеңге жайған қазақ прозасы өткен ғасырдың екінші жартысында биік
көркемдік-эстетикалық құндылықтарды игеріп, саналық өзгеріс, көркемдік
ізденістерімен дараланғандығы баршаға аян. Әдебиеттің өзге жанрына
қарағанда, қазақ прозасының жоғары көркемдік-эстетикалық қуатымен халықтың
рухани өмірінде үлкен орын алатыны ақиқат. Әсіресе, соңғы 40-50 жыл
көлемінде біршама шарықтап, әдебиет зерттеушілері мен ғалымдар тарапынан
осы жанрдың негізгі мәселелері әр қырынан зерттеліп, өз бағаларын алып та
келеді.
Соғыс және соғыстан кейінгі қазақ прозасының даму жағдайы кім-кімнің
болса да көңілін аудармай қоймайды. Өйткені, туған әдебиетіміздегі белді де
белсенді жанр – прозада кешегі және бүгінгі күннің көкейкесті мәселелері,
әлеуметтік проблемалары негізінен айтылып келеді. Осы әдеби қозғалыста
өнімді еңбегімен көзге түскен жазушы, сыншы, драматург – Тахауи Ахтанов, 1-
және 2-дәрежелі Отан соғысы, Еңбек Қызыл Ту, Халықтар Достығы, “Құрмет
Белгісі” ордендерімен, 2 мәрте Қызыл Жұлдыз орденімен марапатталған.
Қаламгер өз шығармаларын жазу барысында қым-қиғаш сюжет, елден ерек
кейіпкер іздеп әуреленбейді. Әдеттегі өмірдің өзіндей, айналаңдағы күнде
көріп жүрген құбылысты өзіндік шұрайлы да құнарлы тілімен, қарапайым
тәсілдермен тамаша етіп бейнелеп береді. Сол себепті де, оның шығармалары
мен ондағы кейіпкерлер адам жанына неғұрлым жақын, күнделікті өмірде
өзімізбен араласып бірге жүргендей шынайы, табиғи қасиетке ие болып келеді.
Жазушы көркем әдебиеттің табиғатын, әсіресе романдар мен повесті бар
болмысымен, ішкі жан дүниесімен терең түсінеді. Өзі өмір кешіп жатқан
ортаны, қоғамды, уақытты жіті бақылап, өз соқпағынан жаңылмайды. Қайсыбір
көркем дүниелері мен романдарындағы кейіпкерлер суреткерлік шеберлікпен
екшеліп, ұлттық бояумен зерделенген бейнелер. Жазушының әрбір шығармасы мен
кейіпкерінің жүріс-тұрысы, қимыл-қозғалысы, сөйлеген сөзі мен істеген ісі
шыншыл да нанымды бейнеленетіні соншалық, үлкен сүйіспеншілікпен
жазылғанына шүбә келтіре алмайсыз. Оның сомдаған негізгі кейіпкерлерінің
барлығы да – қарапайым адамдар, ауыл тұрғындары, сол ауылдан нәр алған
жандар. Қаһармандардың мінез-құлқы, сана болмысы ауыл өмірімен ажырамас
бірлікте, соған сай қалыптасып дамиды. Ал, халқымыздың бар ұлттық қадір-
қасиеті, ерекшелігі, таным-болмысы сақталған ауыл – әр саналы азаматтың
көкейіндегі асыл ұғым болып қала беретіні даусыз.
Әдебиет әрқашан халық жүрегімен бірге соғып, замана туралы ой толғап,
жаңа бейнелер туғызып отырады десек, қаламгер прозасының идеялық-көркемдік
мазмұнына тереңірек ену барысында жаңа бір ізденістердің, қолданыстардың,
сипаттың куәсі бола аламыз. Бұл тұрғыда ұлы жазушы М.Әуезов: Әрбір даму
үстіндегі әдебиет шеберлігі ілгерілеп, үдей түседі де, өзінен бұрынғы
ұлттық дәстүрдің бар жақсылығын пайдалана отырып, соған тың жаңалықтар, игі
үлгілер қосып, үдете, өсіре береді [1; 350] – дейді. Яғни, ұлттық әдебиет
– ұлттық идеяға, ұлттық ойға, белгілі бір халықтық ақиқат пікірге ойысып,
түйінді тоқтамға келгені абзал десек, бұл ойымыз әрі шындықтан ауытқымай,
әрі сауатты болуға тиіс. Талай қаламгер ат ізін салған ауыл мен соғыс
өмірін тілге тиек етіп, өзіндік ерекше мазмұнға ие, дара келбет, жеке
дидар, бөлек болмысы бар бейнелер сомдаған Тахауи Ахтанов есімінің соңғы
уақыттарда сыншылар тарапынан қалыстау қалып отырғандығы өкінішті-ақ.
Жазушының қаламгерлік келбеті мен суреткерлік шеберлігін көркем дүниелері
арқылы бағамдайтынымыз белгілі бола тұра, жазу үрдісі жағынан М.Әуезовтың
шәкірті саналатын қаламгерді тұрғыластарының, жас оқырмандарының көбі жете
біле бермеуі қынжылатын-ақ жайт.
Жазушының арнасынан аса асқақтамай, бүлкілдеп ағатын мөлдір тұмадай
әңгімелерінің табиғатында адами, табиғи тазалық, адамгершілік суреттеледі.
Қаламгер белгілі тақырыптың өзінен бұрын байқалмаған бедер тауып, безендіре
біледі. Ол бедер белгілі тақырыптың терең қойнау-қатпарларына бойлатып,
шыңырауларынан шым-шымдап сыр суыртпақтап, сонылығымен тәнті етеді. Жазушы
шығармаларын талдау арқылы стильдік даралық, жанрды жаңа идеялық-көркемдік
ізденістермен байыту, т.б. байқаймыз.
Орыстың ұлы жазушысы Л.Н.Толстойдың: Жаңа автордың кез-келген көркем
шығармасын оқығанда немесе талдағанда, жан сарайымызда ең алдымен: Адам
дегеніміз кім? Тылсым құдірет иесі туралы қандай ойлар түйінделеді? Өмір
құпиясы жайында не толғамдар айтылады? Деген сұрақтар мазалайды. Егер бізге
бұрыннан таныс жазушы болса, онда өмірдің қай қырын ашып, қандай жаңа ойлар
айтады екен деп ұмтыласың [2; 22] – деген пікірі осы орайда жазушы
шығармаларының табиғатына қатысты айтылғандай. Біздің ойымызша, Т.Ахтанов –
үлкен суреткер, шеберліктің шыңына шыққан жазушы. Жазушы үшін ең бастысы –
адам. Оның прозасы – сол адамдардың қуаныш-арманы, ой-мақсаты, қиял-мұңы,
т.б. жан дүниесіндегі өзгерістерге толы. Қаламгер әсіресе, адам жанындағы
түрлі сезім-шарпулар, түрліше психологиялық ахуалдарды жарқырата ашып
беруді алдына басты мақсат етіп қояды. Осы орайда, атақты ғалым Л.Гинзбург:
Психологиялық талдаудың әртүрлі жолдары бар. Ол тікелей авторлық баяндау
немесе кейіпкердің өзін-өзі байқауы (самоанализ) формасында, болмаса оның
іс-әрекеті, қимылы арқылы жүзеге асады. Бұлардың ішінде талдауда
кейіпкердің ішкі және сыртқы сөздері ерекше орын алады [3; 45] – дейді.
Осы айтылғандары өз қаламгерлік мәнерінде Т.Ахтанов та бар қажеттілікпен,
ерекше ыждаһаттықпен қолданады.
Жазушы әдебиетке 60-жылдардан бастап дендеп араласты. Және батыл
кірісті. Осының нәтижесі ретінде Махаббат мұңы (1960), Дала сыры (1963)
кітаптары, Боран (1966), Шырағың сөнбесін (1973) романдары жарық көрді.
Осыдан кейін-ақ оның қаламынан небір көркем дүниелер туындады.
Жұмыстың өзектiлiгi. Т.Ахтанов шығармашылығы келесі ұрпаққа келелі
ойлар, түрлі танымдық, адамгершілік хикметтер айтады. Келесі ұрпақтың
бойындағы бар адамгершілік құндылықтарды тамыршыдай дөп басып тізіп берген
дәуір жазушысының қаламынан туған зерек ойлы толғамдарды мысал ретінде
талдау жасай білсек, шығарманың құндылығы да сонда, эстетикасы да сонда деп
есептейміз. Әсіресе ХХІ ғасырда зерттелуі жағынан кейіндеп қалған соғыс
әдебиетін, ондағы тек соғыс суреттерін ғана айшықтай бермеген, сонымен
қатар қиын-қыстау кезеңдегі адамның адамгершілік болмысын, ішкі эллегиясын
түсіндіре білген, шынайы жаза білген жазушының шын бағамын беру келелі
істеріміздің қатары болып саналмақ.
Жұмыстың зерттелу деңгейi. Тахауи Ахтановтың жалпы шығармашылығы күнi
бүгiнге дейiн бiршама зерттелдi деп айта аламыз. Әр жылдары шыққан прозалық
шығармалары мен қаламгердің мерейтойлары тұсында белгiлi қаламгерлер мен
зерттеушiлер өз пiкiрлерiн белсендi бiлдiрiп отырған. Солардың iшiндегi
көлемдi де терең талдаулар жасап, жазушы прозасының әр алуан қырларын жан-
жақты зерттеп, пiкiр бiлдiргендер: Ә.Кекiлбаев, Ә.Тәжiбаев, М.Қаратаев,
С.Қирабаев, З.Ахметов, Т.Әбдiрахманова, З.Қабдолов, З.Серiкқалиев,
С.Әшiмбаев, А.Егеубаев, С.Құлбарақов, Г.Бірәлі, Б.Майтанов, Ж.Әбдiрашев,
т.б.
Сонымен қатар Тахауи Ахтанов шығармашылығы ғылыми зерттеулерге
де арқау болып келедi. Соның iшiнде филология ғылымдарының кандидаты және
докторлық ғылыми дәрежесiн алу үшiн жазылған С.Құлбарақовтың 1960-70
жылдардағы қазақ Т.Ахтанов прозасындағы көркемдiк iзденiстер (2004),
Гүлмира Бірәлінің Т.Ахтанов поэзиясындағы адамгершілік ізденістер
(Шырағың сөнбесін, Боран, Қаһарлы күндер романдары бойынша) деген
диссертацияларында жазушы шығармашылығын зерттеуге бiршама кең орын
берiлген.
Зерттеудiң мақсаты мен мiндетi. Зерттеудің мақсаты: Т.Ахтанов
прозасындағы адамгершілік пен соғыс мәселелерінің көркем жинақталуын,
олардың бір-бірімен байланысып, жазушы тапқан тың тақырып пен идеяның ара-
қатынасын айқындау. Жазушының соғыс тақырыбына тереңдеп бару себептерi мен
оны көркем бейнелеуiнiң негiздерiн анықтау болып табылады. Бұл мақсаттарды
орындау үшiн алдымызға мынадай мiндеттер қойдық:
– Тахауи Ахтанов поэзиясындағы, бұған дейiн арнайы зерттеу объектiсiне
айналмаған әйел-аналар бейнесі мәселелерінің көркем принциптерін айқындау.
– Дәуір шындығын берудегі қаламгердің өзіндік қолтаңбамен
сомдап, үш бірдей романында өз алдына көптеген концептуалдық
идеялар қоя білгенін, жаңашылдығы мен ұлттық дәстүр
принциптерін бұлжытпай ұстағандығын дәлел етумен қатар оның
шығарманың мүлдем басқа арнадағы көркемдік дәрежеде жазылғанын
айшықтау.
Зерттеудiң әдiснамалық және теориялық негiзi. Диплом жұмысының
теориялық негiзiне Қазақстан Республикасының және шет елдiк ғалымдардың
ғылыми-теориялық еңбектерi мен тұжырымдары алынды. Соның iшiнде проза жанры
туралы, оның қоғамдық ортадағы қызметi туралы зерттеу еңбектер жазған, оның
портреттік бейнелеу принциптерi туралы ой айтқан т.б. туралы батыл болжам,
түйiндi пiкiр бiлдiрген ғалымдар: З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев,
М.Базарбаев, Р.Нұрғалиев, Ш.Елеукенов, Т.Әбдiрахманова, С.Сейiтов,
Ж.Дәдебаев, С.Негимов, Қ.Ергөбек, т.б. еңбектерiмен қатар алыс және жақын
шет ел ғалымдары Бочаров А.Г., Чичерин А.В., Толстой Л.Н., Гинзбург Л.
ғылыми еңбектерiндегi теориялық ой-тұжырымдарға сүйендiк.
Зерттеу әдiсi ретiнде прозаны тарихи, теориялық тұрғыдан зерттеуде көп
қолданылатын объективтi-аналитикалық және салыстырмалы зерттеу әдiстерi
қолданылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында Тахауи Ахтановтың батыл
суреткер екендігі, көркем сөз шебері екендігі, оның дәуір тынысын бере
алған шығармалары аталған романдары екендігі теориялық тұжырымдарға сүйене
отырып дәлелденедi.
Жұмыстың практикалық мәнi. Ендiгi уақытта адамзат алдында соғыс зауалы
тек тарих беттерінде жазылады. Сондықтан да соғыс тақырыбында жазған
қаламгерлер шығармашылығы ұдайы уақыт келе өседі. Соғыс тақырыбы кеңес
үкіметінің сыни көзқарасы бұғауында болғандықтан айтылмай кеткен сырлар өте
көптеп табылады. Зерттеу нәтижелерiн сондай еңбектерге пайдалануға болады.
Зерттеудiң дерек көздерi. Т.Ахтановтың әр жылдары жарық көрген
романдары, газет, журналдардағы шығармалары, мақалалары, сындары. Қаламгер
шығармашылығы туралы пiкiр бiлдiрген жазушы, ғалым-сыншылардың еңбектерi.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 БОРАН, ҚАҺАРЛЫ КҮНДЕР, ШЫРАҒЫҢ СӨНБЕСІН РОМАНДАРЫНДАҒЫ ҚАЛАМГЕРДІҢ
ІЗДЕНІСТЕРІ
Жазушының көркемдік ізденістеріне жататын барлық дерлік қасиеттер өз
дәуірінде Тахауи Ахтановта болғаны рас. Жоғарғы білімді, аспирантураны
бітірген жазушы ендігіде көркем шығарманың сан-қатпарлы тылсым сырына
үңіледі. Жаңашылдықты тек ізденіс пен мол еңбектен табуға болатынын ұғынған
ол шын мәнісіндегі жаңа туынды жасауға бел буады. Әр шығармасына жаңаша дем
берер элементтер іздейді. Ақыры, зор талаптың нәтижесінде тамаша
жетістіктерге қол жеткізгені аян. М.Әуезов бастаған бірқатар жазушылар
Б.Момышұлының сұранысына қолдау білдіріп, тікелей соғыс майданы шындықтарын
суреттеген шығармалар жазды. Ә.Әбішев, Ғ.Мүсірепов үлкен ізденістерге
барды. Қандай соғыс болмасын ол – қоғамдық құбылыс. Ендеше, ол әлеуметтік,
қоғамдық-философиялық тұрғыдан диалектикалық пайымдауды қажет етеді. Соғыс
– жай қоғамдық құбылыс қана емес, саясаттың жалғасы, оны күшпен жүргізу.
Бұнда саяси мақсатқа жету үшін басты шешуші құрал болып табылатын Қарулы
Күштерден басқа экономикалық, дипломатиялық, идеологиялық және басқа да
күрес құралдары қолданылады. Соғыстың мәні оның саяси мазмұны арқылы
анықталады. Олар саяси көзқарас тұрғысынан жаһандық, азаматтық,
мемлекетаралық, прогрессивті, реакциялық, әділетті және әділетсіз т.б.
бөлінеді. Сонымен қатар, олардың өз заманындағы идеология мен түсініктер
тұрғысынан да бағаланып, кейін сынға ұшырап жатулары әбден мүмкін.
Адамзат тарихына көз салсақ, әлемде әртүрлі деңгейдегі қақтығыстар
бейбіт күннен әлде қайда көп болған. Жалпы, өз мазмұны бойынша ол қандай
соғыс болса да оны ақтау және соғысты болдырмайтын қоғам (социализм,
коммунизм) туралы үгіт-насихат тарату — жаңсақ пікір. Ең дұрысы — соғысты
болдырмаудың қамын жаһандық деңгейде, адамзат мүддесі тұрғысынан ойлау.
Адам баласының жауы да, оларды бір-біріне жауықтыратын да, қоғамның аты
емес, оларда өмір сүретін адамдардың затында, саяси-әлеуметтік санасында,
жүрек жылуында, бір-біріне деген түсінігінде.
Ендеше, соғыстың себебі де адамда, оны болдыратын да, болдырмайтын да
адам. Адамға адам дос, бауыр болса, бір-біріне өшікпесе, мемлекет пен
мемлекет, ел мен ел де тату болмақ. Олай болса біз адамзат тарихындағы
соғысты күндерді жеңісті күндер деп дәріптеп тойлап берудің өзін де ой
елегінен өткізгеніміз абзал. Әйтпесе, қараңыздаршы, жаһан тарихы соғысқа
толы, тіпті, соғыстардан ғана тұратын сияқты. Әріге бармай-ақ өзімізді
алайықшы. Өткен тарихымыздың көбі қақтығысқа толы, тарихымызда аты
қалғандардың есімдері де сонымен байланысты. Эпостарымыздың мазмұны да
бастан-аяқ соғысқа құрылған. Осы тұрғыдан алғанда, біздің ойымызша, бұл
салаға қатысты бүгінде соғысты жырлау мен мадақтаудан гөрі пацифистік
пікірлер өрбігені жөн, — деген академик Ғарифолла Есім пікірінің мерейі
үстем болғаны жөн.
Соғыс жылдарындағы әдебиеттің де, өнердің де негізгі тақырыптары
Отанды қорғау болды. Отан соғысының көркем әдебиет шежіресінен Жамбылдың:
Отан әмірі, Москваға, Ленинградтық өрендерім!, Алынбас қамал, Өлім
мен өмір белдесті т.б. туындыларының алатын орны ерекше, өйткені, олар
мәңгі жасайтын патриоттық шығармалар еді. Халық ақындары Н.Байғанин,
Д.Әлімбаев, Ш.Қошқарбаев, О.Шипин, К.Әзербаевтар патриоттық өлең-жырлар
шығарды. Туғанына биыл 150 жыл толғалы отырған танымал халық ақыны, Ақтөбе
өңірінің тумасы Нұрпейіс Байғанин Ер туралы жыр (Нарсұтбай Ерболатов
туралы) және Жиырма бес (Т.Тоқтаровқа арналған) деген дастандарында
кеңестік жауынгерлердің ерлік істерін бұрынғы батырлардың эпостық бейнелері
дәрежесіне көтереді, өзінің творчестволық өнерін жауға қарсы күреске
жұмсайды.
Майданнан жеңіспен оралған Ә.Шәріпов, Қ.Қайсенов, Т.Ахтанов,
Ә.Нұрпейісов, Ә.Нұршайықов, С.Бақбергенов және басқа қаламгерлер еңбек
етті. Ал соғыс жағдайындағы адам тағдырын үлкен эпос жанры заңдылықтарына
сай суреттеген Ғ.Мүсіреповтің Қазақ солдаты, Т.Ахтановтың Қаһарлы
күндер, Ә.Нұрпейісовтің Курляндия, Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз
секілді романдары ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің үлкен жетістіктері еді.
[4; 4]
Қаһарлы күндер романы. Бұл роман 1956 жылы жарық көрді. Роман бірнеше
рет қайта жарияланып, орыс, неміс, т.б. халықтар тіліне аударылды. Романда
екінші дүниежүзілік соғыс майдандарында қарапайым жауынгердің көрсеткен
ерлігі шыншылдықпен бейнеленеді. Ең алғашқы “Қаһарлы күндерінен” бастап
жазушы қиынға жол тартып, қияға сермеді. Ахтановтың "Қаһарлы күндер" романы
Ұлы Отан соғысына арналған. Мәскеу түбіндегі үлкен айқас сахнасы, даңқты
генерал дивизиясының ерлігі, табандылығы осы романда көркем суреттеледі.
Бұл кітаптағы кейіпкер – батольон командирі Арыстанов Мұрат Б.Момышұлының
прототипі.
Ол кездегі майдан тақырыбындағы әдебиет әлі дабыра қаққан даңғазалық
пен “жеңдік” деген желөкпеліктің жетегінде жүр еді. Қоғамдық сана айтқанға
сөзсіз сене салатын әлеуметтік әулекілікті отаншылдық, айдағанға көзсіз
көне қоятын әлеуметтік әумесерлікті ерлік деп ұғатын елірме психологиядан
әлі арыла алмап еді. Мыңдаған қаралы шаңырақ пен миллиондаған жетім-
жесірдің көңілдеріндегі күйік шоғы мен көздеріндегі қаяулы жасына көпке
дейін көңіл бөле қоймаған-ды. Майдан даласынан жеңіспен оралған алтын
жұлдызды сайыпқырандардың ауылдағы сағынып қалған аршын төсті аруларын
аймалағандарын қызықтап баққан қызыл сөзді романдар төрт жылға созылып,
шаңырақ қалдырмай, қара жамылтып кеткен соғыс деген аждаһа құбылыстың
ақылың жетпес арамза табиғатын терең зерделеп, байыппен пайымдауға
құлықтылық танытпады. Еуропалық көркем ой бірінші дүниежүзілік соғыс бітпей
жатып зарлана тебіренген Зая ерлік, Зая ғұмыр, Зая ұрпақ тақырыбына
жиырма миллион боздағынан көрер көзге айырылған кеңестік кеңкелес сана
аттап аяқ баспады. Көкіректерін тілімдеп жатқан дерттен гөрі құлақтарына
құйып баққан көкіме үгітке көбірек ден қойды. Ол үгіт барша соғыс, қырып-
жою атаулыға аза бойы қаза тұратын пацифизмді ұрынбай жүре алмайтын, қырып-
жоймай тұра алмайтын фашизмнен бетер құбыжық санап, бекерлеп бақты. Көз
ашпастан жетім қалған бейбақ ұрпақты олар – жаман, біз – жақсымыз, олар
өлтірсе – жендеттік, біз өлтірсек – ерлік дейтін бағзы мәжусилік дәуірінің
қанқұйлы көзқарасына қайта итермелеп, одан бергі обал, сауап, иман, рақым,
аяныш, мейірім ұғымдарын бейқағида, бейтарап, бейшара буржуазиялық
гуманизмге жатқызып, тек өз табыңдағы мен өз тобыңдағыны ғана аяп,
қалғандардың қасіретіне көз жұма қарайтын пролетарлық гуманизмге, өзіңе
ұқсамайтындардың бәрінің соңынан шырақ алып түсетін әлеуметтік
безбүйректікке баулуға күш салды. Ұлы Отан соғысы мен Жеңіс тақырыбын
әлгіндей әумесер көзқарастың бірден бір оқулығына айналдыруға тырысты.
Бірақ күні кешегі қан қасапта жаппай қырылып қала жаздаған майдангер ұрпақ
пен көктей сола жаздаған жетім ұрпақ оған көне салмады. Олар қаршадайынан
қан мен көз жасының шын бағасын біліп өскен-ді. Олар үшін әдебиет пен өнер
партизандар үшін тау-тас пен қалың орман сияқты ұрымталдан килігіп, ұрыс
салатын ұтымды айқас алаңына айналды. Ресми саясат әспеттеп баққан майдан
шындығының орнына “окоп шындығы”, көзсіз ерлік тақырыбының орнына қасірет
пен мейірім тақырыбы көбірек күйттелді. Соның арқасында XX ғасырдың
гуманистік әдеби мұрасын кеңес әдебиеті де талай үздік туындылармен
толықтырды.
Тахауи Ахтановтың жазу шеберлігі сонда, қиыннан қиыстырып, диалектілер
мен тұрақты сөз тіркестерді жөнсіз қолданбай, әдебиет теориясындағы роман
жанрындағы барлық шарттарға орайлас келуінде. Романның кеңістігі мен уақыты
орынды сипатталған. Кейіпкерлердің іс-әрекеттері арқылы олардың образын аша
білу әрбір жазушының қолынан келе бермесі анық. Осы құрылымдық торияны
Т.Ахтанов барынша, толықтай меңгерген, сөз саптасы, ой орамы, тілі барлығы
да ретімен, тамаша құрама туынды бола білген. Жазушының ойындағы
тылсымдықты оқырман бір деммен-ақ түсініп отырады. Оқылуы тез. Шырағың
сөнбесін романындағы негізгі сюжет реалистік бағытта, қаламгердің ой
шыңынан шыққан барынша терең, тартымды оқиға. Оқырман көзін бір демде-ақ
тартып ала білетін шым-шытырық композициясы мен ойландыру методикасын
кезектесе қолданатын автор тілі өз заманында проза жанрының шыңына айналған
үрдіс екені мәлім. Мысалы Әбіш Кекілбаевтың, Мұхтар Әуезовтың
шығармаларымен салыстыратын болсақ, біздің нысандағы автор барынша жеңіл
түсінімді, жалпақ тілдікке салып, бірде авторлық баяндаумен, бірде
кейіпкердің өз ойы ретінде оқиғаны тізбекке тізіп отырады. Ал М.Әуезовтың
Қорғансыздың күні, Қилы заман туындылары барынша күрделенген, аса зор
метафоралар мен метонимиялар арқылы мағынасын аша түскен, байыта білген
шығарма деп баға беруіміз орынды. Әбіш Кекілбаевта да сол, (Бәйгеторы,
Үркер, Елең-алаң) күрделі сөз тіркестерін молынша қамтып, оқиға
желісіне ұйытқы етіп әр түрлі суреттеу мен баяндау құралдарын қолдана
біледі.
Т.Ахтанов та саяси белсенділіктің орнына үлкен адамгершілік пен рухани
қайсарлық таныта білген салиқалы суреткерлер санатынан табыла білді.
Аталмыш сарынға тек қазақ әдебиетінде ғана емес, күллі кеңес әдебиетінде
алдымен бой ұрған барлаушы қаламгерлердің бірі болды. Бұл ағымдағы ең
іргелі туындылар “Қаһарлы күндерден’” көп кейін туды. Шығарманың “Қаһарман
күндер” емес, “Қаһарлы күндер” аталуының өзі-ақ жазушының өткен соғысқа
деген көзқарасының түбегейлі сонылығын аңғарта алғандай еді. Ол майданды
ерен ерліктер алаңы деп емес, кәдуілгі күйкі пенделік тартыстар мен
құштарлықтардың әбден шегінен аса асқындаған алапат жалғасы ретінде
кейіптейді.
“Боран” романы үшін 1966 ж. Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығы берілді.
Бұл роман орыс, өзбек, қырғыз, тәжік, түрікпен, грузин, армян, әзербайжан,
түрік, украин, беларус т.б. тілдерге аударылды. Шығарма сол кезеңде қазақ
әдебиетіндегі оқшау туынды ретінде бағаланды. 1966 шыққан бұл шығарманың
жеке бір жаңалығы – жазушы қаһарманының боранмен арпалысын суреттеу арқылы
бүгінгі өміріміздің сәнді шырқына дақ түсіретін, залал келтіретін кейбір
жағымсыз жәйттердің әлі де бар екенін дәлелдеп, сол кеселдің төркінін
нұсқайды. [5; 3]
Бұл роман басты қоғамдық, бүкіл адамзаттық кесел пайдакүнемдік туралы,
бұл дерттің неден, қалай тамырланатынын айтуымен құнды. Біздің бұл ойымызды
жазушы шығармашылығы жайында көлемді мақалалар жазып жүрген халық жазушысы
Әбіш Кекілбаевтың пікірімен толықтырар болсақ, ол: адамзат қауымына не
тауқыметті тудырып отырған осы бір тылсым сырдың (пайдакүнемдік жайлы айтып
отыр – А.Қ.) пенделік төркінін және қалай өрбіп, қалай жүзеге асатын әзәзіл
жүйесін жеріне жеткізе талдай, зерделеп берген Боран романы – осы заманғы
қазақ порзасының философиялық қарымы мен психологиялық жітілігін, азаматтық
уыты мен әлеуметтік тұрлаулығын қапысыз таныта алатын саңлақ туынды деп
бағалайды. [6; 3]
Боран романы көркем прозадағы заман жаңалықтарын кең ашып,
адамдардың өсу жолының күрделілігін көрсету, сол арқылы дәуір
ерекшеліктерін диалектикалық тұрғыда танытудағы бастама болып көрініс
алғаны шындық. Жазушы онда күресте шыныққан, бойында рухани қуаты мол,
моральдық сапасы биік еңбек адамының жаңа бейнесін жасады. Шығарманың
сюжеттік желісінде ұзақ сонар баяндау жоқ. Онда шопан Қоспанның малымен ақ
түтек боран астында қалып, бір отар қойды қалай аман алып қалу жолындағы
арпалысы суреттеледі. Сол арқылы Тахауи Қоспан тағдырына, оның ішкі сырына,
ол бастан кешкен дәуірдің өзгешеліктеріне үңіледі. Боранмен алыса жүріп, өз
басынан кешкен өмір белестерін еске алады, терең ойға батады. Шығарма
композициясын ұстап, тұтастырып тұрған да осы ойлар, қаһарманның ішкі
монологы.
Қоспан тағдырына үңіле қарасақ, оны тағдыр маңдайынан сипап
өсірмегенін байқаймыз, ұғынамыз. Ол ылғи өмірдің кедергілеріне кездесіп,
соларды жеңе жүріп өседі, өмірдің зіл салмағын көтереді. Көрген қуанышынан
бейнеті көп осы азаматты қажытпай алып келе жатқан – Қоспанның
өмірсүйгіштігі, жан дүниесінің тазалығы, рухани байлығы. Жазушы шығарма
идеясын осыны көрсетуге құрады. Осы бір тұстағы әдебиетке қойылған талап –
өмір шындығын жеңілейтіп көрсетпей, кейіпкер бейнесін терең тартыста,
күресте таныту Тахауиға жаңа ой салғаны көрінеді.
Қоспан бойында еңбек адамына тән іс-әрекет, көзқарас мол.
Жаратылысында қарапайым, адал, жұртқа сенімі мен сүйіспеншілігі мол Қоспан
– қысылтаяң күндерде қайраттанып кететін ер. Майданда взвод командирі
Қасболаттың адьютанты бола тұрып, ол шегініп бара жатқан әскерлерге
мүмкіндік беру үшін жау тосқауылын бөгеуге сұранып қалады. Осы ұрыста есін
білмей жараланып, жау қолына түседі. Тұтқын лагерінде азаптар шегеді. Оны
автор соншалықты көпе-көрнеу етіп көрсетпесе де басты қаһарманның өз
өткенін ауыр қиналыспен есіне алатынынан әбден байқаймыз. Тағдырына
налымай, көнбістік танытады, мойымайды.
Соғыстан соң туған ауылына келген ол жұмысқа орналаса алмайды. Жау
тұтқынында болған адамға сенімсіз көзқарас оның алдынан шығады да тұрады.
Ауданда басшы қызметте отырған Қасболат та көмектесе алмайды. Ақыры жұмыс
таңдап үйренбеген Қоспан тері-терсек жинайтын мекемеге кілтші болып
орналасады. Мекеме бастығы Жаппасбай деген алаяқ қу екен, Қоспан оның
алдампаз, екі жұзділігін бетіне басып айтады да, ауылға барып, шопандыққа
бет бұрады. Ал, шопан өмірінің қиындғы бір басқа екенін жазушы асқан
шеберлікпен сол кез тұрмысын жіті бейнелеуінен көреміз. Қарауындағы мал
қамын ол ойлағанмен, басшылар ойламайды, оны табиғатқа тәуелді етпей бағуға
жағдай жоқ. Колхоз басқармасына айтқан ұсыныстар қолдау таппайды. Сөйтіп,
мал боранда қалады. Долы боранда мал үсікке ұшырайды, екінші жағынан қасқыр
қырады. Астындағы атын да қасқыр жарып, өзі жаяу қалады.
Тахауи Ахтанов осының бәрінде де Қоспанды орнықты, ісіне адал,
сенімді, тәуекелі де жауапкершілігі де күшті характер етіп бейнелейді.
Өмірде сәтсіздікке көп кездессе де ол жауапкершіліктен тайасақтап,
қорқақтық көрсетпейді. Командиріне еріп кетіп қалуға болатын адьютанттың
жауды бөгеуге сұранып қалуы, қашып шығудың қиын екеніне қарамай, жау
лагерінен кетуге жасаған әрекеттері, Жаппасбаймен қақтығыс, малды шөп
азайған тұста қолға қамамай, далаға алып шығуы да оның тәуекелшінің, өзі
беталған ісінің беріктігін танытады. Ол ешуақытта ақтала сөйлемеген. Өзінің
тазалығына сену – оның басты адамдық сапасы. Ойлағанда ол көрген
қиыншылықтарын емес, соны тудырып жатқан жағдайларды еске алады. Тұтқында
болғаны оның бетіне неге шіркеу болады? Оның еркімен жауға берілмейтінін,
ер жүрек жауынгер болғанын Қасболат білетін еді ғой. Ол неге ара түспейді?
Неге өзі басқалармен бірге күдіктене қарайды? Ауыл басшылары неге мал бағу
жағдайын жақсартуға енжар? Осы ойлар Қоспанды қинайды. Шығарма осындай
проблемалығымен, кесек характерлігімен бағалы. Адамның рухани күші
тағдырдың қандай қыспағына түссе де, оны ілгері жетелейтін, еңсесін
түсірмейтін, биік сапа екенін автор терең аша білген.
Қаламгердің қырық сан торапты сюжеттер арасынан бізге бірнеше
концепция ұсынғанын байқаймыз. Ең біріншіден, Т.Ахтанов шығармашылық
шеберханасында негізгі нысанға алынып отырған мәселе өмір шындығын көтеру
мәселесі. Кеңес кезінде айтылмаған, айтылуға тиым салынған мәселелер оның
әр шығармасынан-ақ табылады. Ең алдымен соғыс жылдарындағы ащы шындықтар:
мәселен соғыста жау қолына түскендердің солдат қатарынан шығып қалуы,
алапат дүрбелең замандағы адамдардың мінез-құлықтарының көрінуі (мысалға
Боран романындағы Қасболат), ел басындағы қайғылы оқиғаның баяндалуы,
соғысқа дейінгі репрессия кезінің негізгі мәселелерінің бір ұшы көрінуі.
Ойымыз нақтырақ болу үшін романға тоқталайық. Өзі жау оғына тастап
кеткен солдаты Қоспан кейін елге қайтып келгенде Қасболат онымен шұрқырасып
көріседі. Кенет оның тұтқында болып келгені есіне түскенде өзінің жеке
басының пайдасынан әрі аса алмайды, яғни зияны тиер деп, оның ақкөңіл, адал
екенін біле тұра Қоспанмен салқын амандасады. Сөйтіп заман ағымымен бөле
жарыла алмай, пайдакүнемдік кеселіне шалдығады, жалған принципшілдікке бой
ұрады. Романнан нақты мысал келтірер болсақ, онда мынадай диалог бар:
- Сіздерді тиісті жер тексеріп анықтауы керек. Онсыз ешкім кесіп
жауап бере алмайды, - деді Қасболат салқын ғана.
- Ау, басқалар болса бір сәрі... Ал, сіз... сіз мен жақсы білуші
едіңіз ғой. Өзіңіз мені...
- Менің сізді қырық екінші жылға дейін білгенім рас. Ал, оның бер
жағында... не істегеніңізді білмеймін [7; 76].
Бұл сөз Қоспанның бүкіл өміріне жазылмас жара болып қалды.
Кеңестік қоғам шындығы дегенде тағы бір айтатын нәрсе – тұтқынға
жазықсыз түсіп, неміс концлагерінің азабын тартқан жандардың соғысқа
қатысқан адамдар санатынан шығып қалуы. Олардың соғыстағы еңбегінің
еленбеуі Боран романындағы автордың ашпақ болған шындығының бір ұшы
осында жатыр.
Күнбе-күнгі көз алдыда өтіп жатқан қорлық пен зорлық, аштық пен ажал
апанынан туған елге деген азаматтық рухтың арқасында жеңіске жетіп, енді
туған жердің төсімен аман көріскенде тұтқында болған деген айдар тағылып,
адамдық құқы аяққа басылған ұиын тағдырлы адамдар кеңестік қызыл империя
дәуірінде болғаны даусыз. Оның әдебиеттегі шынайы көрінісі – Ахтановтың
Қоспаны.
Соншама тозақтан өтіп, еліне жеткенде Қоспанға өз үйі өгей адамдай
сұқ көзімен қарайды. Алғашқы тексерістен өтіп, туған жерімен қауышқан
қуанышы да ұзаққа созылмайды. Соғысқа дейінгі қызмет істеген аудандық
аппаратқа жұмыс сұрап барған Қоспанды жылы қарсы алғанмен, анкетасымен
танысқан кезде қалың қабақтарын тарс жауып, сенің кім екеніңді, ана жақта
не істегеніңді сайтан білсін, өзің кісіні пәлеге қалдырып жүрерсің. Бізден
аулақ [8; 24] деп шығарып салып отырады. Қоспан жанын жегідей жеген осы
сұрақтың жауабын сұрап әр жерге барады. Бірақ, ешкімнен оңды жауап ала
алмайды. Жұмысыңызды ісей беріңіз, Сізді ешкім ренжітуге тиісті емес деп
шығарып салады. Осыдан басқа айтары жоқ... – [8; 177] деген автор көп
нүктесінің ар жағында сол замандағы Қоспан тағдырлы адамдардың жеке бастық
құқықының аяққа басылуына кім кінәлі екені жатса керек. Кеңестік
идеологияның бұғауындағы әдебиет үшін бұдан артыққа бару мүмкін емес еді.
Бір жақсысы – қазір ашық айтуға да, жазуға да еркіндік беріліп отыр.
Өкінетін жайт – осындай бір кезеңнің біздің қаламымыз жүріп тұрғанда
кездеспеуі [9; 4] деген жазушы өкінішінің бір кілті осында жатыр.
Қазақ әдебиетіне көркемдік құбылыстармен келген 1960-70 жылдар
прозасында қилы тағдырлар кейіпкерлері біржақты ұнамды-ұнамсыз тип түрінде
емес, жазушы қиялы мен тәжірибесінің тоғысуынан дүниеге келген
кейіпкерлерімен ерекшеленетін. Кейіпкерлер мен оқиға құрылымы арқылы тартыс
табиғаты танылады.
Әдебиет белгілі бір қоғамның материалдық дамуының немесе экономикалық
өсуінің шежіресі емес, керісінше өз заманының саяси-әлеуметтік жағдайына
сәйкес моральдық және рухани жағынан өсуі мен өзгеруінің кері кетуі мен
кемелденуі таразысы әрі айнасы екен, - деп белгілі сыншы-ғалым С.Әшімбаев
атап көрсеткендей, Т.Ахтанов Боранда қоғам алдындағы, болашақ ұрпақ
алдындағы азаматтық жауапкершілікпен қатар кейбір адамдар бойына сүліктей
жабысып келе жатқан пайдакүнемдік, жемқорлықты өнердің эстетикалық
заңдылықтарына сүйене отырып көркемдік тұрғыдан бейнелейді [10; 59].
Боран романы жазылған тұста, яғни 60-жылдарда қазақ әдебиетінде
замандастар бойындағы адамгершілік, асылы З.Шашкиннің Теміртау, Сенім,
Т.Әлімқұловтың Ақбоз ат, Әзілхан Нұршайықовтың Махаббат қызық мол
жылдар, Қ. Жұмаділовтың Көкейкесті, Р.Тоқтаровтың Бақыт, Қ.Исабаевтың
Сұңқар самғауы, С.Жүнісовтың Жапандағы жалғыз үй, З.Қабдоловтың Жалын
романдары куә.
Бұл туындылар әдебиетте қоғам шындығын суреттеу тек қана тақырып
қуалау емес, мол ізденісті қамтыған, әдебиеттегі жаңалықты аша білген,
алғашқы тәжірибе қазанына түскен шығармалар еді. Тағдыр концепциясын басты
назарда ұстаған Т.Ахтановтың бір ерекшелігі де осында, кейіпкердің ішкі
сезімін, ой шындығын, өлмейтін рухани құндылығын батыл айта білуі болып
табылады. Кейіпкерді құр суреттеп я баяндамайды. Ой бөліседі, ақылдаса
біледі, тыңдай біледі.
Боранда автор өмірдің қиындығына шыныққан, бойында рухани қуаты мол,
моральдік сапасы жоғары азаматтың жаңа бейнесін жасай білді. 1963 жылы
Жұлдыз журналында Дала сыры деген атпен повесть болып жарияланған 1966
жылы Боран деген атаумен роман болып өңделген, Абай атындағы мемлекеттік
сыйлықты иеленген бұл туындыны кезінде әдеби жұртшылық кеңінен көсіле
талқылады. Бұған сол жылдарда газет-журнал беттерінде жарық көрген
Қ.Қуандықовтың, Б.Тоғысбаевтың, Ж.Жүнісбаевтың, Ш.Елеукеновтың,
Р.Бердібаевтың, Н.Ғабдуллиннің, П.Косенконың, С.Құспановтың,
Н.Ровенскийдің, В.Панкинаның, М.Дьячковтың, О.Мозголинаның, М.Атымтаевтың,
М.Мағауиннің т.б. сын мақалалары куә [7;76].
Ол өз заманы мен өз халқының тарихи шындығына осы қағида тұрғысынан
үңіледі. Жауырды жаба тоқымауға қатты мән береді. Жазушыға тән бұл серпін,
әсіресе, “Дала сыры” повесі болып жарық көріп, кейін “Боран” романына
айналған туындысында барлық күш-қуатымен жарқырай көрінді. Ол “Қаһарлы
күндерде” соғыс деген айрықша асқақтатып, әсіре әспеттей көрсетіп баққан
әлеуметтік ұрдажықтықтың түп себебі мен күлді-көмеш күйкі табиғатын
түбегейлі ашу үшін оның алдындағы “бейбіт” жылдардың ырың-жырыңына қайта-
қайта оралып отырады. Ал “Борандағы” “мылтықсыз майданның” ар жағында
қандай әлеуметтік қасіреттер жатқанын айқындау үшін автор бұрынғы жауынгер
кейіпкерлерінің соғыс кезінде бастан кешкендерін қайта-қайта еске алып
бағады. Сол арқылы шын адами ғұмыр мен шын азаматтық тағдырдың қашанда қыл
үстінде өтетін драмалық, тіпті трагедиялық сипатын тереңдей ашады. Ахтанов
бейнелеуіндегі бақташылық тіршілік кешегі майдан оқиғаларынан кем шытырман,
кем шырғалаң емес. Қоспан тағдыры – арлы кісіге ай астында жұмақ жоқ
екендігінің, ол ешқашан да жағасы жайлау жайбарақат жүре алмайтындығының
айғағы. Қасболат тағдыры – осындай қиындықты қолдан оңайлатқысы келген
адамның ардан аттамай, өзгеге обал жасамай жүре алмайтындығының куәсі.
Ахтановқа айтқызсаңыз: Жер бетіндегі барлық тақсірет жұмыр бастыларға тән
ынсапсыздықтан асқындайды. Ынсапсыз баққа ұмтылмай, оған жеткенше аярлық
пен сатқындыққа, жеткесін ешкім мен ештеңенің басы-көзіне қарамайтын
озбырлыққа ұрынбай тұра алмайды. Өмір деген өзіңнің және өзгелердің
күйкілігімен күні-түні күресіп өту деген сөз. Ахтанов шығармалары – адамдық
болмыстың барша оязы мен ояңын жанды жерінен дәл басатын әлеуметтік
көрегендік пен азаматтық ерліктен туындап жатқан көкейкесті ақиқаттар
айнасы. Суреткерлік батылдық деген де, міне, осы [11; 4].
Романның басты кейіпкері ретінде Қоспан суреттелгенімен, Жаңыл образы
ауыр жүк арқалаған бейне. Соғыс зардабын ауыл-аймақ, туған жер, ата-қоныс
қалай басынан өткерді. Міне, осының барлығын да Жаңылдың аянышты жалғыз
күйінен көреміз. Тағдырдың айдауымен мұхиттай аран ауызды айдаһардың
аранына түскен Қоспанның артынан қан жылап қала берген Жаңыл бар уайымын
ішке жасырып, іштей қасіретті күй кешеді. Оқиға композициясының уақыты мен
кеңістігі өз заманында жаңалыққа толы болғандығын, автор баяндауынан-ақ
байқаймыз. ... белгісінің бізге айтар сыры көп. Ол романда бірнеше мәрте
кездеседі. Уақытты аттап, тіпті де басқа бір оқиғаны баяндау да дәл осы
тыныс белгісі арқылы жүзеге асырылып отырғанын байқаймыз. Роман жалпы 28
тараудан тұрады. Әр тараудың композициялық реттілігін айтар болсақ, ол
оқиғалар орайына дәлме-дәл келіп тұр. Жаңыл ауылдың қарасирақ қызы кезінде
жетімдіктің тақсіретін көріп, Қоспандай арысқа енді қосылдым ба дегенде
зұлмат соғыстың құрбанына айнала кетеді. Рас, соғыс өмірлерін алған жоқ.
Бірақ сұм соғыс бойындағы сөлін сіміргендей қинағаны бесенеден белгілі.
Романның оқиғалық өрілуіне келер болсақ, мұнда бір желіде емес,
оқиғалардың ауысып келуі мен әр тарапқы мезгілде суреттелулер көп. Шартты
баяндау стиліне өзіндік қолтаңба салған дара жазушының бір ізденісі де осы,
баяндау стилінде болғанын көреміз.
Романда өзіндік тың ой шеңберімен көзге түсіп, жаңалыққа құмарлығымен
көзге ұратын бір кейіпкер – Қаламүш. Расында шын аты – Ғалымжан.
Қаламүш – жасынан жасындай жарқылдап өскен жаңашыл образ. Романда оның
өмірінің балалық шағы да, жас кезі де оқиғамен бірге өріліп, бірге жасасып
жүреді. Оның иектеген арманы шиыршық атқан бозбалалықтың ой-қиялы, ескі
сарынға жаңаша сүрлеу соқпағы болып көрініс алған. Бозбала он сегіз-он
тоғыз жаста. Мал бағу ғұрпында бұрын-соңды болмаған ой тауып, оны
техникамен астарластырып шаруа жүргізу қоғамда орындалмас ертегідей орын
алған. Қаламүштің кейіпкерлік сынын байқағымыз келсе романдағы мына автор
баяндауына жол берейік: Еркелетіп кішкентайында Қаламүш атап еді, биыл он
тоғызға шықса да сол атымен келе жатыр. Екі үйдің ортасындағы тел қозы.
Өткен жолы оныншы класс бітірді де, Қоспанға көмекші болып келді... Әрине,
оған бола, енді өз құрсағынан перзент дәметпейтін Жаңылдың Қаламүшке деген
ықласы ортайған жоқ, қайта арта түсті [12; 14]. Бозбала Қаламүштің бар
арманы ауылдың өндірістік өміріне жаңадан жол салу, яғни мал бағу ісіне де
техниканы тарту. Оның ауылдан шопандар бригадасын құрып, ауылды түрлі
техникамен жабдықтау ой-идеясына құлақ аспаған қара халық оның көкейіндегі
мәселесіне орындалмас армандай көреді. Тіпті бірге оқитын сыныптастарының
өзі мазақтай күліп, әйтеуір тыңдауға рай танытпайтын. Кейіпкердің ішкі жан
толғанысын, ішкі мұңын жан-ұшыра айтқысы келетінін бізге автор өте
дәлдікпен, сұлу суреттеулермен беріп отырады. Ол бірде диалогта көрініс
алса, бірде жеке баяндауда бой көрсетеді. Қаламүш қалың ортада ағасын, яғни
Қоспанды іздейтіні де сондықтан. Бір жағынан ағасы, бір жағынан бір терінің
пұшпағын илейтін айнымас достарға да айналып үлгерген болатын. Арман-
тілектің барлығын да сол Қоспан ағасымен бөліскісі келетін. Құлан түзде
Қоспанның атар-атар қойларының жоғалуы әсіресе осы Қаламүшке ауыр соққы
болып тиеді. Шыбын жаны қалғанша Қоспанның жолына түсіп, композияцияның
шарықтау шегінде де, оның шешімінде де өзінің діттеген мақсатына жетіп
тынады. Яғни Қоспанды боранда тауып алады. Қайтерін білмей дал болып
отырған жергілікті басшылықтың ісі қайырсыз екенін ұққан, одан кейін жұмыла
көтерген жүк жеңіл екенін түсінген Қаламүш бүкіл ауылдың ес білер балаларын
жинап, аттарын ерттеп, төрт тәулікке жетер азық алып, жолға шығады. Сол
төртінші күні аяулы ағасы Қоспанды тауып алады. Қоспанның ішкі жан
күйзелісі мен қайтпас қайсарлығы романда сюжет шиеленісуімен тұспа-тұс
келіп отырады. Бетің-жүзің демей бастық тағында отырған Қасболатқа да
тікесінен сөйлеп, қысқасынан қайырады.
Өрекпімей қоя тұршы, шырағым – деп Құмар кіржің ете қалды.
Қаламүштің екі-үш күннен бері ішінде булығып келген ызасы ағытылып кетті.
- Жоқ! Өрекпимін, Құмар аға! Отарға үш жүз қой тағы қостың. Бірақ үш
шөмеле шөп бершген жоқсың. Әлде қардан қатық жасап береміз бе?! Шопандар
бригадасын құрыңыз, бәрін өзіміз қамдайтын болайық деп қақсай-қақсай
жағымыз талған жоқ па! Малдың барлық өлім-жітімін шопанға артып қоясыз да
қарап отырасыз [12; 132-133].
Біз көрген кішкене ғана сюжетте кейіпкерлер арасындағы тоғысып жатқан
неше түрлі динамикалық толқыныстарды көрдік. Оны ішінде тағы таусылған
Қаламүштің жан айқайы мен ащы кек ызасы. Соңында да автор осы кейіпкердің
бар ауан-тілегін орындағандай еді. Мәселен бригадалық құру сол кезеңнен
басталған болатын. Кейінде 1960-1970 жылдары мал шаруашылығының сыны да
сапасы да рекордтық көрсеткіштерге ие болғанын сіз бен біз білеміз. Міне,
жаңа ұрпақтың бет алысын тамыршыдай дөп басып, замананың ауысуына сол
кезден-ақ өз бағамын берген жазушының шын дарындылығына көз жеткіземіз.
Себебі Қаламүштің жиынтық бейнесінде сол кездің жаға ұрпағы бой көрсетіп
келе жатыр еді. Халық соғыс зардабынан қажыған, бірі бауырын беріп, бірі
әкесін беріп, тағы бірі баласын беріп, топалаң жылдарды басынан кешіріп
жатқан тұста қайраты мен жігері бойына сыймай, әлемді әлі де мың құбылтатын
жаңашыл ұрпақ келе жатқанын діттеген жазушының бар ой-арманы мен шығарма
шындығына келетін болсақ, онда Т.Ахтановтың өмір шындығы мен шығарма
шындығы аясындағы тепе-теңдіктің қаз-қалпы сақталғанын жасырмай айтуымыз
керек. Міне, қаламгердің бұл романдағы басты жаңалықтарының бірі осы –
Қаламүш бейнесі.
Боран романындағы автор шындығының бірін арқалап келген кейіпкері –
Жаппасбай еді. Жаппасбай – соғыс кезінен бұрын да қулығымен,
қанаушылығымен, сатқындығымен көрініп, жазушының бізге, өз оқырманына
айтқан жасырын сырдай бір домалақ хаты. Жаппасбай бейнесі ұнамсыз бейне.
Соғыс кезінде активист болып ауылда қыз-келіншектерге, одан қалды шал-
кемпірлерге көрсеткен зорлығын автор ашына әшкерелейді. Қоспан соғыста
жоғалып кетті деген тұста-ақ Кеш жарық-ау! деп Жаңыл отырған жалғыз үйге
кіріп келуінен Жаппасбайдың арам-пиғылын көреміз. Оны Сенің қолыңнан шай
ішіп кетуге келіп едім деп зорлана жымиған сұсынан жиіркенген Жаңылдың іс-
әрекетінен де байқағандаймыз. Соғыстың жесірін қалай қорлайын десе де өзі
білген Жаппасбай қойнына тыққан арақты суырып, оны Жаңылға ішкізуге
тырысады. Сонда да ішуге бой бермеген жесірдің ішкі психологиясын автор
шынайы суреттейді. Мәтінге үңілейік: Төрт жылдан бері қайғы-қасірет, ауыр
еңбек жаншып тұншықтырып тастаған нәпсісі еркек жақындығын сезіп қайта
тіріліп келеді. Өлмеген, тек қапысын аңдып бұғып жатқан екен ғой ол құрғыр
[12; 31]. Міне, қаламгерлердің кейіпкер жасау ісінде аса зор мәселеге
айналған өмір шындығын біз Т.Ахтановта тағы байқаймыз. Әдетте ұнамды және
ұнамсыз кейіпкерлердің мінез-құлқын барынша әсірелеп, бір-бірінен қашықта
ұстау шығарма құндылығын азайтпаса, қымбаттатпайды. Жаңылдың ішкі
психологиясына жіті үңіле қараған автор шындық пен көркемдікті көрсетуде
тағы да бір шеберлік байқатады. Оқиға әрмен қарай өрлесе, Жаппасбай жалғыз
тамның жалғыз жесірі Жаңылға өзінің зым-зиялық еркектік әрекеттерін
көрсетіп, оның алдында мақтана бастайды. Сондағы тағы да бір сюжеттен
үзінді келтірейік:
- Қойыңызшы, олар несіне қорқады? – деді Жаңыл сөзге алаң болғанына
қуанып. – Мәссаған, сен өзің Жаппасбайды білмейді екенсің ғой, - деп ол
басын қалт көтеріп алды. – Менің қызметім әйдік болмағанмен үкіметке
сіңірген еңбегім зор. ... Немене сонша жауды қиратып келіп пе едіңіз? –
деді Жаппасбай қоздырып.
- Қайдағы жау?
Мә, сен саяси сауатсыз екенсің ғой. Халық жаулары ше? Бір өзі сексен
сигнал берген кім, білесің бе?! [12; 32].
Міне, ащы шындықты қаламгер шығармасынан табу дегеніміз осы. Сексен
сигнал. Бұл алашордашыл, азаттықты аңсаған кешегі Ахмет Байтұрсынов,
Әлихан Бөйкейханов, Міржақып Дулатұлы, Әлімхан Ермеков, Сәкен Сейфуллиндер
емес пе? Сол репрессия құрбандарын жауға ұстап беріп, өз ұлтының қаралары
сатқындық жасағанын осы сюжеттен білдіреді. Ауыр қасіретті арқалаған
туындының тағы да бір айғағы тек соғыс зұлматымен байланысты емес екенін
көреміз. Жаппасбай бейнесі кеңес өкіметі тұсында ешбір де айыптауға,
қаралауға, тіпті ұнамсыз кейіпкер болмауға керек еді. Десе де жазушының
өмір шындығын берудегі батырлығын айту орынды. Романдағы сюжетке оралар
болсақ, Жаппасбайдың Жаңылды зорламақ болған ниеті мен оған Жаңылдың аса
төзімділікпен жауап қайтаруын көреміз. Жаппасбай бейнесі шығарманың барлық
тарауында да кездесіп отырады. Зым-зиялық әрекеттерімен, бірде соғыс
мезгілінде жергілікті халықты қанауымен, бірде соғыстан кейінгі қым-қуыт
заманда Қоспанның жұмыс орнына таласуымен көрініп отырады.
Зерттеуімізге оралар болсақ, біз бір сұрақты алға нысан етіп қойып,
соған жауап беруге тырысып көрелік. Жазушы шындықты бүкпей жазғанын біз бұл
ғана кейіпкерден таппаймыз. Мәселен, Шырағың сөнбесін романындағы обком
секретарін де, сол шығармадағы Надямен махаббаттасқан неміс офицерінен де
таба аламыз. Бұл Тахауи Ахтановтың бізге басқа қырынан көрінуі. Өз
кезегінде тақырыптық-идеялық тұсынан келгенде канонды бұзған өрлі
шығармалар қатарына қоса аламыз.
Биік реализм мен терең психологизм жазушысы Тахауи Ахтановтың бұл
кітабына кезінде ұлы Әуезов: "...ал мынада мен өзімнің сезімдерімді,
сырларымды саған жаздырып, соған барынша сеніп, ырза боп отырғандаймын", –
деп сүйсінген қазақтың жас интелегенциясы жайлы әңгіме-хикаялары және "окоп
шындығы", "зая адам" туралы ақиқи, шынайы толғаныстан туған "Боран" романы
енді.
Соның бірі біздің қарастырып отырған нысандағы туынды 1973 жылы шыққан
– Шырағың сөнбесін романы. Романда бас кейіпкерді періште етіп көрсете
бермей, өмірдегі бар болмыс-бітімімен, өзіндік табиғат-тіршілігімен, яғни
пенделік қалтарыстарымен қаз қалпында бейнелейді. Күйеуі соғыста қаза
болып, өмірдің барлық қасірет-зобалаңын көрген Нәзира жан дүниесіндегі
күрделі құбылыстарды жазушы психологиялық тұрғыдан терең талдап, шебер
береді. Романның бүкіл оқиғасы Нәзираның айналасында өтеді, оның бәрі
Нәзираның ойы арқылы өрбиді.
Қазақ әйелi қай заманда да қоғам дамуында үлкен рөл алып келдi. Әйел
тақырыбы - әлеуметтiк мәнi бар, ауқымды мәселе. Ұшан-теңiз тәрбиенi көктеп
өскен қазақ қызы жиырма жасында бiр елдiң данасы болғаны белгiлi.
Тарихымызда ағасының найзасын сұрап, жауға шапқан арулар бар. Мәселен
Құртқа, Гүлбаршын, Ақжүнiс, Ұлпан т.б.
Бұл туралы М. Ғабдуллин: Халық әйелдер жөнiндегi әдiлеттi, турашыл,
көзқарасын ауыз әдебиетiне енгiзгенде, ақылшы, бiлгiр, дана әйелдердi
ерлермен қатар қойып жыр етедi. Олардың жағымды образын жасайды дейдi
Қазақ халқының ауыз әдебиетi деген кiтабында. Ал академик, жазушы Ғабит
Мүсіреповтың аналар тақырыбына арнайы тоқталып, тұтастай әйелдер галереясын
асқан шеберлікпен сомдап соққанын білеміз.
Соғыстан кейін отыз жылдан соң бұл тақырыпқа қайта оралған қаламгер
тарихи оқиға ретінде жылдар қойнауына еніп бара жатқан сол бір сұрапыл
жылдар бейнесін қайтадан ой таразысына салады. Т.Ахтанов Шырағың
сөнбесінде соғыс тақсіретін тартқан ана мен болашақ ұрпақ – сәби көзімен
соғысты айыптай отырып, соғыс және адам концепциясын өзінше көркемдік
шеберлікпен шешкен. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 7
1 БОРАН, ҚАҺАРЛЫ КҮНДЕР, ШЫРАҒЫҢ СӨНБЕСІН РОМАНДАРЫНДАҒЫ ҚАЛАМГЕРДІҢ
ІЗДЕНІСТЕРІ 7
1.1 Жазушының шығармашылық даралығы мен өзіндік ерекшеліктері. 22
2 Т.АХТАНОВ КЕЙІПКЕРЛЕРІНІҢ ПОРТРЕТТІК КЕСКІНДЕРІ. 30
2.1 Автордың шығармашылық лабараториясындағы пейзаж мәселесінің көркемдік
айшықтары. 38
2.2 Автор романдарындағы лирикалық шегініс пен ретроспекцияның қолданылуы
ерекшелігі. 46
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 54
КІРІСПЕ
ХІХ ғасырдың екінші жартысында пайда болып, ХХ ғасырдың басында
қанатын кеңге жайған қазақ прозасы өткен ғасырдың екінші жартысында биік
көркемдік-эстетикалық құндылықтарды игеріп, саналық өзгеріс, көркемдік
ізденістерімен дараланғандығы баршаға аян. Әдебиеттің өзге жанрына
қарағанда, қазақ прозасының жоғары көркемдік-эстетикалық қуатымен халықтың
рухани өмірінде үлкен орын алатыны ақиқат. Әсіресе, соңғы 40-50 жыл
көлемінде біршама шарықтап, әдебиет зерттеушілері мен ғалымдар тарапынан
осы жанрдың негізгі мәселелері әр қырынан зерттеліп, өз бағаларын алып та
келеді.
Соғыс және соғыстан кейінгі қазақ прозасының даму жағдайы кім-кімнің
болса да көңілін аудармай қоймайды. Өйткені, туған әдебиетіміздегі белді де
белсенді жанр – прозада кешегі және бүгінгі күннің көкейкесті мәселелері,
әлеуметтік проблемалары негізінен айтылып келеді. Осы әдеби қозғалыста
өнімді еңбегімен көзге түскен жазушы, сыншы, драматург – Тахауи Ахтанов, 1-
және 2-дәрежелі Отан соғысы, Еңбек Қызыл Ту, Халықтар Достығы, “Құрмет
Белгісі” ордендерімен, 2 мәрте Қызыл Жұлдыз орденімен марапатталған.
Қаламгер өз шығармаларын жазу барысында қым-қиғаш сюжет, елден ерек
кейіпкер іздеп әуреленбейді. Әдеттегі өмірдің өзіндей, айналаңдағы күнде
көріп жүрген құбылысты өзіндік шұрайлы да құнарлы тілімен, қарапайым
тәсілдермен тамаша етіп бейнелеп береді. Сол себепті де, оның шығармалары
мен ондағы кейіпкерлер адам жанына неғұрлым жақын, күнделікті өмірде
өзімізбен араласып бірге жүргендей шынайы, табиғи қасиетке ие болып келеді.
Жазушы көркем әдебиеттің табиғатын, әсіресе романдар мен повесті бар
болмысымен, ішкі жан дүниесімен терең түсінеді. Өзі өмір кешіп жатқан
ортаны, қоғамды, уақытты жіті бақылап, өз соқпағынан жаңылмайды. Қайсыбір
көркем дүниелері мен романдарындағы кейіпкерлер суреткерлік шеберлікпен
екшеліп, ұлттық бояумен зерделенген бейнелер. Жазушының әрбір шығармасы мен
кейіпкерінің жүріс-тұрысы, қимыл-қозғалысы, сөйлеген сөзі мен істеген ісі
шыншыл да нанымды бейнеленетіні соншалық, үлкен сүйіспеншілікпен
жазылғанына шүбә келтіре алмайсыз. Оның сомдаған негізгі кейіпкерлерінің
барлығы да – қарапайым адамдар, ауыл тұрғындары, сол ауылдан нәр алған
жандар. Қаһармандардың мінез-құлқы, сана болмысы ауыл өмірімен ажырамас
бірлікте, соған сай қалыптасып дамиды. Ал, халқымыздың бар ұлттық қадір-
қасиеті, ерекшелігі, таным-болмысы сақталған ауыл – әр саналы азаматтың
көкейіндегі асыл ұғым болып қала беретіні даусыз.
Әдебиет әрқашан халық жүрегімен бірге соғып, замана туралы ой толғап,
жаңа бейнелер туғызып отырады десек, қаламгер прозасының идеялық-көркемдік
мазмұнына тереңірек ену барысында жаңа бір ізденістердің, қолданыстардың,
сипаттың куәсі бола аламыз. Бұл тұрғыда ұлы жазушы М.Әуезов: Әрбір даму
үстіндегі әдебиет шеберлігі ілгерілеп, үдей түседі де, өзінен бұрынғы
ұлттық дәстүрдің бар жақсылығын пайдалана отырып, соған тың жаңалықтар, игі
үлгілер қосып, үдете, өсіре береді [1; 350] – дейді. Яғни, ұлттық әдебиет
– ұлттық идеяға, ұлттық ойға, белгілі бір халықтық ақиқат пікірге ойысып,
түйінді тоқтамға келгені абзал десек, бұл ойымыз әрі шындықтан ауытқымай,
әрі сауатты болуға тиіс. Талай қаламгер ат ізін салған ауыл мен соғыс
өмірін тілге тиек етіп, өзіндік ерекше мазмұнға ие, дара келбет, жеке
дидар, бөлек болмысы бар бейнелер сомдаған Тахауи Ахтанов есімінің соңғы
уақыттарда сыншылар тарапынан қалыстау қалып отырғандығы өкінішті-ақ.
Жазушының қаламгерлік келбеті мен суреткерлік шеберлігін көркем дүниелері
арқылы бағамдайтынымыз белгілі бола тұра, жазу үрдісі жағынан М.Әуезовтың
шәкірті саналатын қаламгерді тұрғыластарының, жас оқырмандарының көбі жете
біле бермеуі қынжылатын-ақ жайт.
Жазушының арнасынан аса асқақтамай, бүлкілдеп ағатын мөлдір тұмадай
әңгімелерінің табиғатында адами, табиғи тазалық, адамгершілік суреттеледі.
Қаламгер белгілі тақырыптың өзінен бұрын байқалмаған бедер тауып, безендіре
біледі. Ол бедер белгілі тақырыптың терең қойнау-қатпарларына бойлатып,
шыңырауларынан шым-шымдап сыр суыртпақтап, сонылығымен тәнті етеді. Жазушы
шығармаларын талдау арқылы стильдік даралық, жанрды жаңа идеялық-көркемдік
ізденістермен байыту, т.б. байқаймыз.
Орыстың ұлы жазушысы Л.Н.Толстойдың: Жаңа автордың кез-келген көркем
шығармасын оқығанда немесе талдағанда, жан сарайымызда ең алдымен: Адам
дегеніміз кім? Тылсым құдірет иесі туралы қандай ойлар түйінделеді? Өмір
құпиясы жайында не толғамдар айтылады? Деген сұрақтар мазалайды. Егер бізге
бұрыннан таныс жазушы болса, онда өмірдің қай қырын ашып, қандай жаңа ойлар
айтады екен деп ұмтыласың [2; 22] – деген пікірі осы орайда жазушы
шығармаларының табиғатына қатысты айтылғандай. Біздің ойымызша, Т.Ахтанов –
үлкен суреткер, шеберліктің шыңына шыққан жазушы. Жазушы үшін ең бастысы –
адам. Оның прозасы – сол адамдардың қуаныш-арманы, ой-мақсаты, қиял-мұңы,
т.б. жан дүниесіндегі өзгерістерге толы. Қаламгер әсіресе, адам жанындағы
түрлі сезім-шарпулар, түрліше психологиялық ахуалдарды жарқырата ашып
беруді алдына басты мақсат етіп қояды. Осы орайда, атақты ғалым Л.Гинзбург:
Психологиялық талдаудың әртүрлі жолдары бар. Ол тікелей авторлық баяндау
немесе кейіпкердің өзін-өзі байқауы (самоанализ) формасында, болмаса оның
іс-әрекеті, қимылы арқылы жүзеге асады. Бұлардың ішінде талдауда
кейіпкердің ішкі және сыртқы сөздері ерекше орын алады [3; 45] – дейді.
Осы айтылғандары өз қаламгерлік мәнерінде Т.Ахтанов та бар қажеттілікпен,
ерекше ыждаһаттықпен қолданады.
Жазушы әдебиетке 60-жылдардан бастап дендеп араласты. Және батыл
кірісті. Осының нәтижесі ретінде Махаббат мұңы (1960), Дала сыры (1963)
кітаптары, Боран (1966), Шырағың сөнбесін (1973) романдары жарық көрді.
Осыдан кейін-ақ оның қаламынан небір көркем дүниелер туындады.
Жұмыстың өзектiлiгi. Т.Ахтанов шығармашылығы келесі ұрпаққа келелі
ойлар, түрлі танымдық, адамгершілік хикметтер айтады. Келесі ұрпақтың
бойындағы бар адамгершілік құндылықтарды тамыршыдай дөп басып тізіп берген
дәуір жазушысының қаламынан туған зерек ойлы толғамдарды мысал ретінде
талдау жасай білсек, шығарманың құндылығы да сонда, эстетикасы да сонда деп
есептейміз. Әсіресе ХХІ ғасырда зерттелуі жағынан кейіндеп қалған соғыс
әдебиетін, ондағы тек соғыс суреттерін ғана айшықтай бермеген, сонымен
қатар қиын-қыстау кезеңдегі адамның адамгершілік болмысын, ішкі эллегиясын
түсіндіре білген, шынайы жаза білген жазушының шын бағамын беру келелі
істеріміздің қатары болып саналмақ.
Жұмыстың зерттелу деңгейi. Тахауи Ахтановтың жалпы шығармашылығы күнi
бүгiнге дейiн бiршама зерттелдi деп айта аламыз. Әр жылдары шыққан прозалық
шығармалары мен қаламгердің мерейтойлары тұсында белгiлi қаламгерлер мен
зерттеушiлер өз пiкiрлерiн белсендi бiлдiрiп отырған. Солардың iшiндегi
көлемдi де терең талдаулар жасап, жазушы прозасының әр алуан қырларын жан-
жақты зерттеп, пiкiр бiлдiргендер: Ә.Кекiлбаев, Ә.Тәжiбаев, М.Қаратаев,
С.Қирабаев, З.Ахметов, Т.Әбдiрахманова, З.Қабдолов, З.Серiкқалиев,
С.Әшiмбаев, А.Егеубаев, С.Құлбарақов, Г.Бірәлі, Б.Майтанов, Ж.Әбдiрашев,
т.б.
Сонымен қатар Тахауи Ахтанов шығармашылығы ғылыми зерттеулерге
де арқау болып келедi. Соның iшiнде филология ғылымдарының кандидаты және
докторлық ғылыми дәрежесiн алу үшiн жазылған С.Құлбарақовтың 1960-70
жылдардағы қазақ Т.Ахтанов прозасындағы көркемдiк iзденiстер (2004),
Гүлмира Бірәлінің Т.Ахтанов поэзиясындағы адамгершілік ізденістер
(Шырағың сөнбесін, Боран, Қаһарлы күндер романдары бойынша) деген
диссертацияларында жазушы шығармашылығын зерттеуге бiршама кең орын
берiлген.
Зерттеудiң мақсаты мен мiндетi. Зерттеудің мақсаты: Т.Ахтанов
прозасындағы адамгершілік пен соғыс мәселелерінің көркем жинақталуын,
олардың бір-бірімен байланысып, жазушы тапқан тың тақырып пен идеяның ара-
қатынасын айқындау. Жазушының соғыс тақырыбына тереңдеп бару себептерi мен
оны көркем бейнелеуiнiң негiздерiн анықтау болып табылады. Бұл мақсаттарды
орындау үшiн алдымызға мынадай мiндеттер қойдық:
– Тахауи Ахтанов поэзиясындағы, бұған дейiн арнайы зерттеу объектiсiне
айналмаған әйел-аналар бейнесі мәселелерінің көркем принциптерін айқындау.
– Дәуір шындығын берудегі қаламгердің өзіндік қолтаңбамен
сомдап, үш бірдей романында өз алдына көптеген концептуалдық
идеялар қоя білгенін, жаңашылдығы мен ұлттық дәстүр
принциптерін бұлжытпай ұстағандығын дәлел етумен қатар оның
шығарманың мүлдем басқа арнадағы көркемдік дәрежеде жазылғанын
айшықтау.
Зерттеудiң әдiснамалық және теориялық негiзi. Диплом жұмысының
теориялық негiзiне Қазақстан Республикасының және шет елдiк ғалымдардың
ғылыми-теориялық еңбектерi мен тұжырымдары алынды. Соның iшiнде проза жанры
туралы, оның қоғамдық ортадағы қызметi туралы зерттеу еңбектер жазған, оның
портреттік бейнелеу принциптерi туралы ой айтқан т.б. туралы батыл болжам,
түйiндi пiкiр бiлдiрген ғалымдар: З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев,
М.Базарбаев, Р.Нұрғалиев, Ш.Елеукенов, Т.Әбдiрахманова, С.Сейiтов,
Ж.Дәдебаев, С.Негимов, Қ.Ергөбек, т.б. еңбектерiмен қатар алыс және жақын
шет ел ғалымдары Бочаров А.Г., Чичерин А.В., Толстой Л.Н., Гинзбург Л.
ғылыми еңбектерiндегi теориялық ой-тұжырымдарға сүйендiк.
Зерттеу әдiсi ретiнде прозаны тарихи, теориялық тұрғыдан зерттеуде көп
қолданылатын объективтi-аналитикалық және салыстырмалы зерттеу әдiстерi
қолданылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында Тахауи Ахтановтың батыл
суреткер екендігі, көркем сөз шебері екендігі, оның дәуір тынысын бере
алған шығармалары аталған романдары екендігі теориялық тұжырымдарға сүйене
отырып дәлелденедi.
Жұмыстың практикалық мәнi. Ендiгi уақытта адамзат алдында соғыс зауалы
тек тарих беттерінде жазылады. Сондықтан да соғыс тақырыбында жазған
қаламгерлер шығармашылығы ұдайы уақыт келе өседі. Соғыс тақырыбы кеңес
үкіметінің сыни көзқарасы бұғауында болғандықтан айтылмай кеткен сырлар өте
көптеп табылады. Зерттеу нәтижелерiн сондай еңбектерге пайдалануға болады.
Зерттеудiң дерек көздерi. Т.Ахтановтың әр жылдары жарық көрген
романдары, газет, журналдардағы шығармалары, мақалалары, сындары. Қаламгер
шығармашылығы туралы пiкiр бiлдiрген жазушы, ғалым-сыншылардың еңбектерi.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 БОРАН, ҚАҺАРЛЫ КҮНДЕР, ШЫРАҒЫҢ СӨНБЕСІН РОМАНДАРЫНДАҒЫ ҚАЛАМГЕРДІҢ
ІЗДЕНІСТЕРІ
Жазушының көркемдік ізденістеріне жататын барлық дерлік қасиеттер өз
дәуірінде Тахауи Ахтановта болғаны рас. Жоғарғы білімді, аспирантураны
бітірген жазушы ендігіде көркем шығарманың сан-қатпарлы тылсым сырына
үңіледі. Жаңашылдықты тек ізденіс пен мол еңбектен табуға болатынын ұғынған
ол шын мәнісіндегі жаңа туынды жасауға бел буады. Әр шығармасына жаңаша дем
берер элементтер іздейді. Ақыры, зор талаптың нәтижесінде тамаша
жетістіктерге қол жеткізгені аян. М.Әуезов бастаған бірқатар жазушылар
Б.Момышұлының сұранысына қолдау білдіріп, тікелей соғыс майданы шындықтарын
суреттеген шығармалар жазды. Ә.Әбішев, Ғ.Мүсірепов үлкен ізденістерге
барды. Қандай соғыс болмасын ол – қоғамдық құбылыс. Ендеше, ол әлеуметтік,
қоғамдық-философиялық тұрғыдан диалектикалық пайымдауды қажет етеді. Соғыс
– жай қоғамдық құбылыс қана емес, саясаттың жалғасы, оны күшпен жүргізу.
Бұнда саяси мақсатқа жету үшін басты шешуші құрал болып табылатын Қарулы
Күштерден басқа экономикалық, дипломатиялық, идеологиялық және басқа да
күрес құралдары қолданылады. Соғыстың мәні оның саяси мазмұны арқылы
анықталады. Олар саяси көзқарас тұрғысынан жаһандық, азаматтық,
мемлекетаралық, прогрессивті, реакциялық, әділетті және әділетсіз т.б.
бөлінеді. Сонымен қатар, олардың өз заманындағы идеология мен түсініктер
тұрғысынан да бағаланып, кейін сынға ұшырап жатулары әбден мүмкін.
Адамзат тарихына көз салсақ, әлемде әртүрлі деңгейдегі қақтығыстар
бейбіт күннен әлде қайда көп болған. Жалпы, өз мазмұны бойынша ол қандай
соғыс болса да оны ақтау және соғысты болдырмайтын қоғам (социализм,
коммунизм) туралы үгіт-насихат тарату — жаңсақ пікір. Ең дұрысы — соғысты
болдырмаудың қамын жаһандық деңгейде, адамзат мүддесі тұрғысынан ойлау.
Адам баласының жауы да, оларды бір-біріне жауықтыратын да, қоғамның аты
емес, оларда өмір сүретін адамдардың затында, саяси-әлеуметтік санасында,
жүрек жылуында, бір-біріне деген түсінігінде.
Ендеше, соғыстың себебі де адамда, оны болдыратын да, болдырмайтын да
адам. Адамға адам дос, бауыр болса, бір-біріне өшікпесе, мемлекет пен
мемлекет, ел мен ел де тату болмақ. Олай болса біз адамзат тарихындағы
соғысты күндерді жеңісті күндер деп дәріптеп тойлап берудің өзін де ой
елегінен өткізгеніміз абзал. Әйтпесе, қараңыздаршы, жаһан тарихы соғысқа
толы, тіпті, соғыстардан ғана тұратын сияқты. Әріге бармай-ақ өзімізді
алайықшы. Өткен тарихымыздың көбі қақтығысқа толы, тарихымызда аты
қалғандардың есімдері де сонымен байланысты. Эпостарымыздың мазмұны да
бастан-аяқ соғысқа құрылған. Осы тұрғыдан алғанда, біздің ойымызша, бұл
салаға қатысты бүгінде соғысты жырлау мен мадақтаудан гөрі пацифистік
пікірлер өрбігені жөн, — деген академик Ғарифолла Есім пікірінің мерейі
үстем болғаны жөн.
Соғыс жылдарындағы әдебиеттің де, өнердің де негізгі тақырыптары
Отанды қорғау болды. Отан соғысының көркем әдебиет шежіресінен Жамбылдың:
Отан әмірі, Москваға, Ленинградтық өрендерім!, Алынбас қамал, Өлім
мен өмір белдесті т.б. туындыларының алатын орны ерекше, өйткені, олар
мәңгі жасайтын патриоттық шығармалар еді. Халық ақындары Н.Байғанин,
Д.Әлімбаев, Ш.Қошқарбаев, О.Шипин, К.Әзербаевтар патриоттық өлең-жырлар
шығарды. Туғанына биыл 150 жыл толғалы отырған танымал халық ақыны, Ақтөбе
өңірінің тумасы Нұрпейіс Байғанин Ер туралы жыр (Нарсұтбай Ерболатов
туралы) және Жиырма бес (Т.Тоқтаровқа арналған) деген дастандарында
кеңестік жауынгерлердің ерлік істерін бұрынғы батырлардың эпостық бейнелері
дәрежесіне көтереді, өзінің творчестволық өнерін жауға қарсы күреске
жұмсайды.
Майданнан жеңіспен оралған Ә.Шәріпов, Қ.Қайсенов, Т.Ахтанов,
Ә.Нұрпейісов, Ә.Нұршайықов, С.Бақбергенов және басқа қаламгерлер еңбек
етті. Ал соғыс жағдайындағы адам тағдырын үлкен эпос жанры заңдылықтарына
сай суреттеген Ғ.Мүсіреповтің Қазақ солдаты, Т.Ахтановтың Қаһарлы
күндер, Ә.Нұрпейісовтің Курляндия, Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз
секілді романдары ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің үлкен жетістіктері еді.
[4; 4]
Қаһарлы күндер романы. Бұл роман 1956 жылы жарық көрді. Роман бірнеше
рет қайта жарияланып, орыс, неміс, т.б. халықтар тіліне аударылды. Романда
екінші дүниежүзілік соғыс майдандарында қарапайым жауынгердің көрсеткен
ерлігі шыншылдықпен бейнеленеді. Ең алғашқы “Қаһарлы күндерінен” бастап
жазушы қиынға жол тартып, қияға сермеді. Ахтановтың "Қаһарлы күндер" романы
Ұлы Отан соғысына арналған. Мәскеу түбіндегі үлкен айқас сахнасы, даңқты
генерал дивизиясының ерлігі, табандылығы осы романда көркем суреттеледі.
Бұл кітаптағы кейіпкер – батольон командирі Арыстанов Мұрат Б.Момышұлының
прототипі.
Ол кездегі майдан тақырыбындағы әдебиет әлі дабыра қаққан даңғазалық
пен “жеңдік” деген желөкпеліктің жетегінде жүр еді. Қоғамдық сана айтқанға
сөзсіз сене салатын әлеуметтік әулекілікті отаншылдық, айдағанға көзсіз
көне қоятын әлеуметтік әумесерлікті ерлік деп ұғатын елірме психологиядан
әлі арыла алмап еді. Мыңдаған қаралы шаңырақ пен миллиондаған жетім-
жесірдің көңілдеріндегі күйік шоғы мен көздеріндегі қаяулы жасына көпке
дейін көңіл бөле қоймаған-ды. Майдан даласынан жеңіспен оралған алтын
жұлдызды сайыпқырандардың ауылдағы сағынып қалған аршын төсті аруларын
аймалағандарын қызықтап баққан қызыл сөзді романдар төрт жылға созылып,
шаңырақ қалдырмай, қара жамылтып кеткен соғыс деген аждаһа құбылыстың
ақылың жетпес арамза табиғатын терең зерделеп, байыппен пайымдауға
құлықтылық танытпады. Еуропалық көркем ой бірінші дүниежүзілік соғыс бітпей
жатып зарлана тебіренген Зая ерлік, Зая ғұмыр, Зая ұрпақ тақырыбына
жиырма миллион боздағынан көрер көзге айырылған кеңестік кеңкелес сана
аттап аяқ баспады. Көкіректерін тілімдеп жатқан дерттен гөрі құлақтарына
құйып баққан көкіме үгітке көбірек ден қойды. Ол үгіт барша соғыс, қырып-
жою атаулыға аза бойы қаза тұратын пацифизмді ұрынбай жүре алмайтын, қырып-
жоймай тұра алмайтын фашизмнен бетер құбыжық санап, бекерлеп бақты. Көз
ашпастан жетім қалған бейбақ ұрпақты олар – жаман, біз – жақсымыз, олар
өлтірсе – жендеттік, біз өлтірсек – ерлік дейтін бағзы мәжусилік дәуірінің
қанқұйлы көзқарасына қайта итермелеп, одан бергі обал, сауап, иман, рақым,
аяныш, мейірім ұғымдарын бейқағида, бейтарап, бейшара буржуазиялық
гуманизмге жатқызып, тек өз табыңдағы мен өз тобыңдағыны ғана аяп,
қалғандардың қасіретіне көз жұма қарайтын пролетарлық гуманизмге, өзіңе
ұқсамайтындардың бәрінің соңынан шырақ алып түсетін әлеуметтік
безбүйректікке баулуға күш салды. Ұлы Отан соғысы мен Жеңіс тақырыбын
әлгіндей әумесер көзқарастың бірден бір оқулығына айналдыруға тырысты.
Бірақ күні кешегі қан қасапта жаппай қырылып қала жаздаған майдангер ұрпақ
пен көктей сола жаздаған жетім ұрпақ оған көне салмады. Олар қаршадайынан
қан мен көз жасының шын бағасын біліп өскен-ді. Олар үшін әдебиет пен өнер
партизандар үшін тау-тас пен қалың орман сияқты ұрымталдан килігіп, ұрыс
салатын ұтымды айқас алаңына айналды. Ресми саясат әспеттеп баққан майдан
шындығының орнына “окоп шындығы”, көзсіз ерлік тақырыбының орнына қасірет
пен мейірім тақырыбы көбірек күйттелді. Соның арқасында XX ғасырдың
гуманистік әдеби мұрасын кеңес әдебиеті де талай үздік туындылармен
толықтырды.
Тахауи Ахтановтың жазу шеберлігі сонда, қиыннан қиыстырып, диалектілер
мен тұрақты сөз тіркестерді жөнсіз қолданбай, әдебиет теориясындағы роман
жанрындағы барлық шарттарға орайлас келуінде. Романның кеңістігі мен уақыты
орынды сипатталған. Кейіпкерлердің іс-әрекеттері арқылы олардың образын аша
білу әрбір жазушының қолынан келе бермесі анық. Осы құрылымдық торияны
Т.Ахтанов барынша, толықтай меңгерген, сөз саптасы, ой орамы, тілі барлығы
да ретімен, тамаша құрама туынды бола білген. Жазушының ойындағы
тылсымдықты оқырман бір деммен-ақ түсініп отырады. Оқылуы тез. Шырағың
сөнбесін романындағы негізгі сюжет реалистік бағытта, қаламгердің ой
шыңынан шыққан барынша терең, тартымды оқиға. Оқырман көзін бір демде-ақ
тартып ала білетін шым-шытырық композициясы мен ойландыру методикасын
кезектесе қолданатын автор тілі өз заманында проза жанрының шыңына айналған
үрдіс екені мәлім. Мысалы Әбіш Кекілбаевтың, Мұхтар Әуезовтың
шығармаларымен салыстыратын болсақ, біздің нысандағы автор барынша жеңіл
түсінімді, жалпақ тілдікке салып, бірде авторлық баяндаумен, бірде
кейіпкердің өз ойы ретінде оқиғаны тізбекке тізіп отырады. Ал М.Әуезовтың
Қорғансыздың күні, Қилы заман туындылары барынша күрделенген, аса зор
метафоралар мен метонимиялар арқылы мағынасын аша түскен, байыта білген
шығарма деп баға беруіміз орынды. Әбіш Кекілбаевта да сол, (Бәйгеторы,
Үркер, Елең-алаң) күрделі сөз тіркестерін молынша қамтып, оқиға
желісіне ұйытқы етіп әр түрлі суреттеу мен баяндау құралдарын қолдана
біледі.
Т.Ахтанов та саяси белсенділіктің орнына үлкен адамгершілік пен рухани
қайсарлық таныта білген салиқалы суреткерлер санатынан табыла білді.
Аталмыш сарынға тек қазақ әдебиетінде ғана емес, күллі кеңес әдебиетінде
алдымен бой ұрған барлаушы қаламгерлердің бірі болды. Бұл ағымдағы ең
іргелі туындылар “Қаһарлы күндерден’” көп кейін туды. Шығарманың “Қаһарман
күндер” емес, “Қаһарлы күндер” аталуының өзі-ақ жазушының өткен соғысқа
деген көзқарасының түбегейлі сонылығын аңғарта алғандай еді. Ол майданды
ерен ерліктер алаңы деп емес, кәдуілгі күйкі пенделік тартыстар мен
құштарлықтардың әбден шегінен аса асқындаған алапат жалғасы ретінде
кейіптейді.
“Боран” романы үшін 1966 ж. Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығы берілді.
Бұл роман орыс, өзбек, қырғыз, тәжік, түрікпен, грузин, армян, әзербайжан,
түрік, украин, беларус т.б. тілдерге аударылды. Шығарма сол кезеңде қазақ
әдебиетіндегі оқшау туынды ретінде бағаланды. 1966 шыққан бұл шығарманың
жеке бір жаңалығы – жазушы қаһарманының боранмен арпалысын суреттеу арқылы
бүгінгі өміріміздің сәнді шырқына дақ түсіретін, залал келтіретін кейбір
жағымсыз жәйттердің әлі де бар екенін дәлелдеп, сол кеселдің төркінін
нұсқайды. [5; 3]
Бұл роман басты қоғамдық, бүкіл адамзаттық кесел пайдакүнемдік туралы,
бұл дерттің неден, қалай тамырланатынын айтуымен құнды. Біздің бұл ойымызды
жазушы шығармашылығы жайында көлемді мақалалар жазып жүрген халық жазушысы
Әбіш Кекілбаевтың пікірімен толықтырар болсақ, ол: адамзат қауымына не
тауқыметті тудырып отырған осы бір тылсым сырдың (пайдакүнемдік жайлы айтып
отыр – А.Қ.) пенделік төркінін және қалай өрбіп, қалай жүзеге асатын әзәзіл
жүйесін жеріне жеткізе талдай, зерделеп берген Боран романы – осы заманғы
қазақ порзасының философиялық қарымы мен психологиялық жітілігін, азаматтық
уыты мен әлеуметтік тұрлаулығын қапысыз таныта алатын саңлақ туынды деп
бағалайды. [6; 3]
Боран романы көркем прозадағы заман жаңалықтарын кең ашып,
адамдардың өсу жолының күрделілігін көрсету, сол арқылы дәуір
ерекшеліктерін диалектикалық тұрғыда танытудағы бастама болып көрініс
алғаны шындық. Жазушы онда күресте шыныққан, бойында рухани қуаты мол,
моральдық сапасы биік еңбек адамының жаңа бейнесін жасады. Шығарманың
сюжеттік желісінде ұзақ сонар баяндау жоқ. Онда шопан Қоспанның малымен ақ
түтек боран астында қалып, бір отар қойды қалай аман алып қалу жолындағы
арпалысы суреттеледі. Сол арқылы Тахауи Қоспан тағдырына, оның ішкі сырына,
ол бастан кешкен дәуірдің өзгешеліктеріне үңіледі. Боранмен алыса жүріп, өз
басынан кешкен өмір белестерін еске алады, терең ойға батады. Шығарма
композициясын ұстап, тұтастырып тұрған да осы ойлар, қаһарманның ішкі
монологы.
Қоспан тағдырына үңіле қарасақ, оны тағдыр маңдайынан сипап
өсірмегенін байқаймыз, ұғынамыз. Ол ылғи өмірдің кедергілеріне кездесіп,
соларды жеңе жүріп өседі, өмірдің зіл салмағын көтереді. Көрген қуанышынан
бейнеті көп осы азаматты қажытпай алып келе жатқан – Қоспанның
өмірсүйгіштігі, жан дүниесінің тазалығы, рухани байлығы. Жазушы шығарма
идеясын осыны көрсетуге құрады. Осы бір тұстағы әдебиетке қойылған талап –
өмір шындығын жеңілейтіп көрсетпей, кейіпкер бейнесін терең тартыста,
күресте таныту Тахауиға жаңа ой салғаны көрінеді.
Қоспан бойында еңбек адамына тән іс-әрекет, көзқарас мол.
Жаратылысында қарапайым, адал, жұртқа сенімі мен сүйіспеншілігі мол Қоспан
– қысылтаяң күндерде қайраттанып кететін ер. Майданда взвод командирі
Қасболаттың адьютанты бола тұрып, ол шегініп бара жатқан әскерлерге
мүмкіндік беру үшін жау тосқауылын бөгеуге сұранып қалады. Осы ұрыста есін
білмей жараланып, жау қолына түседі. Тұтқын лагерінде азаптар шегеді. Оны
автор соншалықты көпе-көрнеу етіп көрсетпесе де басты қаһарманның өз
өткенін ауыр қиналыспен есіне алатынынан әбден байқаймыз. Тағдырына
налымай, көнбістік танытады, мойымайды.
Соғыстан соң туған ауылына келген ол жұмысқа орналаса алмайды. Жау
тұтқынында болған адамға сенімсіз көзқарас оның алдынан шығады да тұрады.
Ауданда басшы қызметте отырған Қасболат та көмектесе алмайды. Ақыры жұмыс
таңдап үйренбеген Қоспан тері-терсек жинайтын мекемеге кілтші болып
орналасады. Мекеме бастығы Жаппасбай деген алаяқ қу екен, Қоспан оның
алдампаз, екі жұзділігін бетіне басып айтады да, ауылға барып, шопандыққа
бет бұрады. Ал, шопан өмірінің қиындғы бір басқа екенін жазушы асқан
шеберлікпен сол кез тұрмысын жіті бейнелеуінен көреміз. Қарауындағы мал
қамын ол ойлағанмен, басшылар ойламайды, оны табиғатқа тәуелді етпей бағуға
жағдай жоқ. Колхоз басқармасына айтқан ұсыныстар қолдау таппайды. Сөйтіп,
мал боранда қалады. Долы боранда мал үсікке ұшырайды, екінші жағынан қасқыр
қырады. Астындағы атын да қасқыр жарып, өзі жаяу қалады.
Тахауи Ахтанов осының бәрінде де Қоспанды орнықты, ісіне адал,
сенімді, тәуекелі де жауапкершілігі де күшті характер етіп бейнелейді.
Өмірде сәтсіздікке көп кездессе де ол жауапкершіліктен тайасақтап,
қорқақтық көрсетпейді. Командиріне еріп кетіп қалуға болатын адьютанттың
жауды бөгеуге сұранып қалуы, қашып шығудың қиын екеніне қарамай, жау
лагерінен кетуге жасаған әрекеттері, Жаппасбаймен қақтығыс, малды шөп
азайған тұста қолға қамамай, далаға алып шығуы да оның тәуекелшінің, өзі
беталған ісінің беріктігін танытады. Ол ешуақытта ақтала сөйлемеген. Өзінің
тазалығына сену – оның басты адамдық сапасы. Ойлағанда ол көрген
қиыншылықтарын емес, соны тудырып жатқан жағдайларды еске алады. Тұтқында
болғаны оның бетіне неге шіркеу болады? Оның еркімен жауға берілмейтінін,
ер жүрек жауынгер болғанын Қасболат білетін еді ғой. Ол неге ара түспейді?
Неге өзі басқалармен бірге күдіктене қарайды? Ауыл басшылары неге мал бағу
жағдайын жақсартуға енжар? Осы ойлар Қоспанды қинайды. Шығарма осындай
проблемалығымен, кесек характерлігімен бағалы. Адамның рухани күші
тағдырдың қандай қыспағына түссе де, оны ілгері жетелейтін, еңсесін
түсірмейтін, биік сапа екенін автор терең аша білген.
Қаламгердің қырық сан торапты сюжеттер арасынан бізге бірнеше
концепция ұсынғанын байқаймыз. Ең біріншіден, Т.Ахтанов шығармашылық
шеберханасында негізгі нысанға алынып отырған мәселе өмір шындығын көтеру
мәселесі. Кеңес кезінде айтылмаған, айтылуға тиым салынған мәселелер оның
әр шығармасынан-ақ табылады. Ең алдымен соғыс жылдарындағы ащы шындықтар:
мәселен соғыста жау қолына түскендердің солдат қатарынан шығып қалуы,
алапат дүрбелең замандағы адамдардың мінез-құлықтарының көрінуі (мысалға
Боран романындағы Қасболат), ел басындағы қайғылы оқиғаның баяндалуы,
соғысқа дейінгі репрессия кезінің негізгі мәселелерінің бір ұшы көрінуі.
Ойымыз нақтырақ болу үшін романға тоқталайық. Өзі жау оғына тастап
кеткен солдаты Қоспан кейін елге қайтып келгенде Қасболат онымен шұрқырасып
көріседі. Кенет оның тұтқында болып келгені есіне түскенде өзінің жеке
басының пайдасынан әрі аса алмайды, яғни зияны тиер деп, оның ақкөңіл, адал
екенін біле тұра Қоспанмен салқын амандасады. Сөйтіп заман ағымымен бөле
жарыла алмай, пайдакүнемдік кеселіне шалдығады, жалған принципшілдікке бой
ұрады. Романнан нақты мысал келтірер болсақ, онда мынадай диалог бар:
- Сіздерді тиісті жер тексеріп анықтауы керек. Онсыз ешкім кесіп
жауап бере алмайды, - деді Қасболат салқын ғана.
- Ау, басқалар болса бір сәрі... Ал, сіз... сіз мен жақсы білуші
едіңіз ғой. Өзіңіз мені...
- Менің сізді қырық екінші жылға дейін білгенім рас. Ал, оның бер
жағында... не істегеніңізді білмеймін [7; 76].
Бұл сөз Қоспанның бүкіл өміріне жазылмас жара болып қалды.
Кеңестік қоғам шындығы дегенде тағы бір айтатын нәрсе – тұтқынға
жазықсыз түсіп, неміс концлагерінің азабын тартқан жандардың соғысқа
қатысқан адамдар санатынан шығып қалуы. Олардың соғыстағы еңбегінің
еленбеуі Боран романындағы автордың ашпақ болған шындығының бір ұшы
осында жатыр.
Күнбе-күнгі көз алдыда өтіп жатқан қорлық пен зорлық, аштық пен ажал
апанынан туған елге деген азаматтық рухтың арқасында жеңіске жетіп, енді
туған жердің төсімен аман көріскенде тұтқында болған деген айдар тағылып,
адамдық құқы аяққа басылған ұиын тағдырлы адамдар кеңестік қызыл империя
дәуірінде болғаны даусыз. Оның әдебиеттегі шынайы көрінісі – Ахтановтың
Қоспаны.
Соншама тозақтан өтіп, еліне жеткенде Қоспанға өз үйі өгей адамдай
сұқ көзімен қарайды. Алғашқы тексерістен өтіп, туған жерімен қауышқан
қуанышы да ұзаққа созылмайды. Соғысқа дейінгі қызмет істеген аудандық
аппаратқа жұмыс сұрап барған Қоспанды жылы қарсы алғанмен, анкетасымен
танысқан кезде қалың қабақтарын тарс жауып, сенің кім екеніңді, ана жақта
не істегеніңді сайтан білсін, өзің кісіні пәлеге қалдырып жүрерсің. Бізден
аулақ [8; 24] деп шығарып салып отырады. Қоспан жанын жегідей жеген осы
сұрақтың жауабын сұрап әр жерге барады. Бірақ, ешкімнен оңды жауап ала
алмайды. Жұмысыңызды ісей беріңіз, Сізді ешкім ренжітуге тиісті емес деп
шығарып салады. Осыдан басқа айтары жоқ... – [8; 177] деген автор көп
нүктесінің ар жағында сол замандағы Қоспан тағдырлы адамдардың жеке бастық
құқықының аяққа басылуына кім кінәлі екені жатса керек. Кеңестік
идеологияның бұғауындағы әдебиет үшін бұдан артыққа бару мүмкін емес еді.
Бір жақсысы – қазір ашық айтуға да, жазуға да еркіндік беріліп отыр.
Өкінетін жайт – осындай бір кезеңнің біздің қаламымыз жүріп тұрғанда
кездеспеуі [9; 4] деген жазушы өкінішінің бір кілті осында жатыр.
Қазақ әдебиетіне көркемдік құбылыстармен келген 1960-70 жылдар
прозасында қилы тағдырлар кейіпкерлері біржақты ұнамды-ұнамсыз тип түрінде
емес, жазушы қиялы мен тәжірибесінің тоғысуынан дүниеге келген
кейіпкерлерімен ерекшеленетін. Кейіпкерлер мен оқиға құрылымы арқылы тартыс
табиғаты танылады.
Әдебиет белгілі бір қоғамның материалдық дамуының немесе экономикалық
өсуінің шежіресі емес, керісінше өз заманының саяси-әлеуметтік жағдайына
сәйкес моральдық және рухани жағынан өсуі мен өзгеруінің кері кетуі мен
кемелденуі таразысы әрі айнасы екен, - деп белгілі сыншы-ғалым С.Әшімбаев
атап көрсеткендей, Т.Ахтанов Боранда қоғам алдындағы, болашақ ұрпақ
алдындағы азаматтық жауапкершілікпен қатар кейбір адамдар бойына сүліктей
жабысып келе жатқан пайдакүнемдік, жемқорлықты өнердің эстетикалық
заңдылықтарына сүйене отырып көркемдік тұрғыдан бейнелейді [10; 59].
Боран романы жазылған тұста, яғни 60-жылдарда қазақ әдебиетінде
замандастар бойындағы адамгершілік, асылы З.Шашкиннің Теміртау, Сенім,
Т.Әлімқұловтың Ақбоз ат, Әзілхан Нұршайықовтың Махаббат қызық мол
жылдар, Қ. Жұмаділовтың Көкейкесті, Р.Тоқтаровтың Бақыт, Қ.Исабаевтың
Сұңқар самғауы, С.Жүнісовтың Жапандағы жалғыз үй, З.Қабдоловтың Жалын
романдары куә.
Бұл туындылар әдебиетте қоғам шындығын суреттеу тек қана тақырып
қуалау емес, мол ізденісті қамтыған, әдебиеттегі жаңалықты аша білген,
алғашқы тәжірибе қазанына түскен шығармалар еді. Тағдыр концепциясын басты
назарда ұстаған Т.Ахтановтың бір ерекшелігі де осында, кейіпкердің ішкі
сезімін, ой шындығын, өлмейтін рухани құндылығын батыл айта білуі болып
табылады. Кейіпкерді құр суреттеп я баяндамайды. Ой бөліседі, ақылдаса
біледі, тыңдай біледі.
Боранда автор өмірдің қиындығына шыныққан, бойында рухани қуаты мол,
моральдік сапасы жоғары азаматтың жаңа бейнесін жасай білді. 1963 жылы
Жұлдыз журналында Дала сыры деген атпен повесть болып жарияланған 1966
жылы Боран деген атаумен роман болып өңделген, Абай атындағы мемлекеттік
сыйлықты иеленген бұл туындыны кезінде әдеби жұртшылық кеңінен көсіле
талқылады. Бұған сол жылдарда газет-журнал беттерінде жарық көрген
Қ.Қуандықовтың, Б.Тоғысбаевтың, Ж.Жүнісбаевтың, Ш.Елеукеновтың,
Р.Бердібаевтың, Н.Ғабдуллиннің, П.Косенконың, С.Құспановтың,
Н.Ровенскийдің, В.Панкинаның, М.Дьячковтың, О.Мозголинаның, М.Атымтаевтың,
М.Мағауиннің т.б. сын мақалалары куә [7;76].
Ол өз заманы мен өз халқының тарихи шындығына осы қағида тұрғысынан
үңіледі. Жауырды жаба тоқымауға қатты мән береді. Жазушыға тән бұл серпін,
әсіресе, “Дала сыры” повесі болып жарық көріп, кейін “Боран” романына
айналған туындысында барлық күш-қуатымен жарқырай көрінді. Ол “Қаһарлы
күндерде” соғыс деген айрықша асқақтатып, әсіре әспеттей көрсетіп баққан
әлеуметтік ұрдажықтықтың түп себебі мен күлді-көмеш күйкі табиғатын
түбегейлі ашу үшін оның алдындағы “бейбіт” жылдардың ырың-жырыңына қайта-
қайта оралып отырады. Ал “Борандағы” “мылтықсыз майданның” ар жағында
қандай әлеуметтік қасіреттер жатқанын айқындау үшін автор бұрынғы жауынгер
кейіпкерлерінің соғыс кезінде бастан кешкендерін қайта-қайта еске алып
бағады. Сол арқылы шын адами ғұмыр мен шын азаматтық тағдырдың қашанда қыл
үстінде өтетін драмалық, тіпті трагедиялық сипатын тереңдей ашады. Ахтанов
бейнелеуіндегі бақташылық тіршілік кешегі майдан оқиғаларынан кем шытырман,
кем шырғалаң емес. Қоспан тағдыры – арлы кісіге ай астында жұмақ жоқ
екендігінің, ол ешқашан да жағасы жайлау жайбарақат жүре алмайтындығының
айғағы. Қасболат тағдыры – осындай қиындықты қолдан оңайлатқысы келген
адамның ардан аттамай, өзгеге обал жасамай жүре алмайтындығының куәсі.
Ахтановқа айтқызсаңыз: Жер бетіндегі барлық тақсірет жұмыр бастыларға тән
ынсапсыздықтан асқындайды. Ынсапсыз баққа ұмтылмай, оған жеткенше аярлық
пен сатқындыққа, жеткесін ешкім мен ештеңенің басы-көзіне қарамайтын
озбырлыққа ұрынбай тұра алмайды. Өмір деген өзіңнің және өзгелердің
күйкілігімен күні-түні күресіп өту деген сөз. Ахтанов шығармалары – адамдық
болмыстың барша оязы мен ояңын жанды жерінен дәл басатын әлеуметтік
көрегендік пен азаматтық ерліктен туындап жатқан көкейкесті ақиқаттар
айнасы. Суреткерлік батылдық деген де, міне, осы [11; 4].
Романның басты кейіпкері ретінде Қоспан суреттелгенімен, Жаңыл образы
ауыр жүк арқалаған бейне. Соғыс зардабын ауыл-аймақ, туған жер, ата-қоныс
қалай басынан өткерді. Міне, осының барлығын да Жаңылдың аянышты жалғыз
күйінен көреміз. Тағдырдың айдауымен мұхиттай аран ауызды айдаһардың
аранына түскен Қоспанның артынан қан жылап қала берген Жаңыл бар уайымын
ішке жасырып, іштей қасіретті күй кешеді. Оқиға композициясының уақыты мен
кеңістігі өз заманында жаңалыққа толы болғандығын, автор баяндауынан-ақ
байқаймыз. ... белгісінің бізге айтар сыры көп. Ол романда бірнеше мәрте
кездеседі. Уақытты аттап, тіпті де басқа бір оқиғаны баяндау да дәл осы
тыныс белгісі арқылы жүзеге асырылып отырғанын байқаймыз. Роман жалпы 28
тараудан тұрады. Әр тараудың композициялық реттілігін айтар болсақ, ол
оқиғалар орайына дәлме-дәл келіп тұр. Жаңыл ауылдың қарасирақ қызы кезінде
жетімдіктің тақсіретін көріп, Қоспандай арысқа енді қосылдым ба дегенде
зұлмат соғыстың құрбанына айнала кетеді. Рас, соғыс өмірлерін алған жоқ.
Бірақ сұм соғыс бойындағы сөлін сіміргендей қинағаны бесенеден белгілі.
Романның оқиғалық өрілуіне келер болсақ, мұнда бір желіде емес,
оқиғалардың ауысып келуі мен әр тарапқы мезгілде суреттелулер көп. Шартты
баяндау стиліне өзіндік қолтаңба салған дара жазушының бір ізденісі де осы,
баяндау стилінде болғанын көреміз.
Романда өзіндік тың ой шеңберімен көзге түсіп, жаңалыққа құмарлығымен
көзге ұратын бір кейіпкер – Қаламүш. Расында шын аты – Ғалымжан.
Қаламүш – жасынан жасындай жарқылдап өскен жаңашыл образ. Романда оның
өмірінің балалық шағы да, жас кезі де оқиғамен бірге өріліп, бірге жасасып
жүреді. Оның иектеген арманы шиыршық атқан бозбалалықтың ой-қиялы, ескі
сарынға жаңаша сүрлеу соқпағы болып көрініс алған. Бозбала он сегіз-он
тоғыз жаста. Мал бағу ғұрпында бұрын-соңды болмаған ой тауып, оны
техникамен астарластырып шаруа жүргізу қоғамда орындалмас ертегідей орын
алған. Қаламүштің кейіпкерлік сынын байқағымыз келсе романдағы мына автор
баяндауына жол берейік: Еркелетіп кішкентайында Қаламүш атап еді, биыл он
тоғызға шықса да сол атымен келе жатыр. Екі үйдің ортасындағы тел қозы.
Өткен жолы оныншы класс бітірді де, Қоспанға көмекші болып келді... Әрине,
оған бола, енді өз құрсағынан перзент дәметпейтін Жаңылдың Қаламүшке деген
ықласы ортайған жоқ, қайта арта түсті [12; 14]. Бозбала Қаламүштің бар
арманы ауылдың өндірістік өміріне жаңадан жол салу, яғни мал бағу ісіне де
техниканы тарту. Оның ауылдан шопандар бригадасын құрып, ауылды түрлі
техникамен жабдықтау ой-идеясына құлақ аспаған қара халық оның көкейіндегі
мәселесіне орындалмас армандай көреді. Тіпті бірге оқитын сыныптастарының
өзі мазақтай күліп, әйтеуір тыңдауға рай танытпайтын. Кейіпкердің ішкі жан
толғанысын, ішкі мұңын жан-ұшыра айтқысы келетінін бізге автор өте
дәлдікпен, сұлу суреттеулермен беріп отырады. Ол бірде диалогта көрініс
алса, бірде жеке баяндауда бой көрсетеді. Қаламүш қалың ортада ағасын, яғни
Қоспанды іздейтіні де сондықтан. Бір жағынан ағасы, бір жағынан бір терінің
пұшпағын илейтін айнымас достарға да айналып үлгерген болатын. Арман-
тілектің барлығын да сол Қоспан ағасымен бөліскісі келетін. Құлан түзде
Қоспанның атар-атар қойларының жоғалуы әсіресе осы Қаламүшке ауыр соққы
болып тиеді. Шыбын жаны қалғанша Қоспанның жолына түсіп, композияцияның
шарықтау шегінде де, оның шешімінде де өзінің діттеген мақсатына жетіп
тынады. Яғни Қоспанды боранда тауып алады. Қайтерін білмей дал болып
отырған жергілікті басшылықтың ісі қайырсыз екенін ұққан, одан кейін жұмыла
көтерген жүк жеңіл екенін түсінген Қаламүш бүкіл ауылдың ес білер балаларын
жинап, аттарын ерттеп, төрт тәулікке жетер азық алып, жолға шығады. Сол
төртінші күні аяулы ағасы Қоспанды тауып алады. Қоспанның ішкі жан
күйзелісі мен қайтпас қайсарлығы романда сюжет шиеленісуімен тұспа-тұс
келіп отырады. Бетің-жүзің демей бастық тағында отырған Қасболатқа да
тікесінен сөйлеп, қысқасынан қайырады.
Өрекпімей қоя тұршы, шырағым – деп Құмар кіржің ете қалды.
Қаламүштің екі-үш күннен бері ішінде булығып келген ызасы ағытылып кетті.
- Жоқ! Өрекпимін, Құмар аға! Отарға үш жүз қой тағы қостың. Бірақ үш
шөмеле шөп бершген жоқсың. Әлде қардан қатық жасап береміз бе?! Шопандар
бригадасын құрыңыз, бәрін өзіміз қамдайтын болайық деп қақсай-қақсай
жағымыз талған жоқ па! Малдың барлық өлім-жітімін шопанға артып қоясыз да
қарап отырасыз [12; 132-133].
Біз көрген кішкене ғана сюжетте кейіпкерлер арасындағы тоғысып жатқан
неше түрлі динамикалық толқыныстарды көрдік. Оны ішінде тағы таусылған
Қаламүштің жан айқайы мен ащы кек ызасы. Соңында да автор осы кейіпкердің
бар ауан-тілегін орындағандай еді. Мәселен бригадалық құру сол кезеңнен
басталған болатын. Кейінде 1960-1970 жылдары мал шаруашылығының сыны да
сапасы да рекордтық көрсеткіштерге ие болғанын сіз бен біз білеміз. Міне,
жаңа ұрпақтың бет алысын тамыршыдай дөп басып, замананың ауысуына сол
кезден-ақ өз бағамын берген жазушының шын дарындылығына көз жеткіземіз.
Себебі Қаламүштің жиынтық бейнесінде сол кездің жаға ұрпағы бой көрсетіп
келе жатыр еді. Халық соғыс зардабынан қажыған, бірі бауырын беріп, бірі
әкесін беріп, тағы бірі баласын беріп, топалаң жылдарды басынан кешіріп
жатқан тұста қайраты мен жігері бойына сыймай, әлемді әлі де мың құбылтатын
жаңашыл ұрпақ келе жатқанын діттеген жазушының бар ой-арманы мен шығарма
шындығына келетін болсақ, онда Т.Ахтановтың өмір шындығы мен шығарма
шындығы аясындағы тепе-теңдіктің қаз-қалпы сақталғанын жасырмай айтуымыз
керек. Міне, қаламгердің бұл романдағы басты жаңалықтарының бірі осы –
Қаламүш бейнесі.
Боран романындағы автор шындығының бірін арқалап келген кейіпкері –
Жаппасбай еді. Жаппасбай – соғыс кезінен бұрын да қулығымен,
қанаушылығымен, сатқындығымен көрініп, жазушының бізге, өз оқырманына
айтқан жасырын сырдай бір домалақ хаты. Жаппасбай бейнесі ұнамсыз бейне.
Соғыс кезінде активист болып ауылда қыз-келіншектерге, одан қалды шал-
кемпірлерге көрсеткен зорлығын автор ашына әшкерелейді. Қоспан соғыста
жоғалып кетті деген тұста-ақ Кеш жарық-ау! деп Жаңыл отырған жалғыз үйге
кіріп келуінен Жаппасбайдың арам-пиғылын көреміз. Оны Сенің қолыңнан шай
ішіп кетуге келіп едім деп зорлана жымиған сұсынан жиіркенген Жаңылдың іс-
әрекетінен де байқағандаймыз. Соғыстың жесірін қалай қорлайын десе де өзі
білген Жаппасбай қойнына тыққан арақты суырып, оны Жаңылға ішкізуге
тырысады. Сонда да ішуге бой бермеген жесірдің ішкі психологиясын автор
шынайы суреттейді. Мәтінге үңілейік: Төрт жылдан бері қайғы-қасірет, ауыр
еңбек жаншып тұншықтырып тастаған нәпсісі еркек жақындығын сезіп қайта
тіріліп келеді. Өлмеген, тек қапысын аңдып бұғып жатқан екен ғой ол құрғыр
[12; 31]. Міне, қаламгерлердің кейіпкер жасау ісінде аса зор мәселеге
айналған өмір шындығын біз Т.Ахтановта тағы байқаймыз. Әдетте ұнамды және
ұнамсыз кейіпкерлердің мінез-құлқын барынша әсірелеп, бір-бірінен қашықта
ұстау шығарма құндылығын азайтпаса, қымбаттатпайды. Жаңылдың ішкі
психологиясына жіті үңіле қараған автор шындық пен көркемдікті көрсетуде
тағы да бір шеберлік байқатады. Оқиға әрмен қарай өрлесе, Жаппасбай жалғыз
тамның жалғыз жесірі Жаңылға өзінің зым-зиялық еркектік әрекеттерін
көрсетіп, оның алдында мақтана бастайды. Сондағы тағы да бір сюжеттен
үзінді келтірейік:
- Қойыңызшы, олар несіне қорқады? – деді Жаңыл сөзге алаң болғанына
қуанып. – Мәссаған, сен өзің Жаппасбайды білмейді екенсің ғой, - деп ол
басын қалт көтеріп алды. – Менің қызметім әйдік болмағанмен үкіметке
сіңірген еңбегім зор. ... Немене сонша жауды қиратып келіп пе едіңіз? –
деді Жаппасбай қоздырып.
- Қайдағы жау?
Мә, сен саяси сауатсыз екенсің ғой. Халық жаулары ше? Бір өзі сексен
сигнал берген кім, білесің бе?! [12; 32].
Міне, ащы шындықты қаламгер шығармасынан табу дегеніміз осы. Сексен
сигнал. Бұл алашордашыл, азаттықты аңсаған кешегі Ахмет Байтұрсынов,
Әлихан Бөйкейханов, Міржақып Дулатұлы, Әлімхан Ермеков, Сәкен Сейфуллиндер
емес пе? Сол репрессия құрбандарын жауға ұстап беріп, өз ұлтының қаралары
сатқындық жасағанын осы сюжеттен білдіреді. Ауыр қасіретті арқалаған
туындының тағы да бір айғағы тек соғыс зұлматымен байланысты емес екенін
көреміз. Жаппасбай бейнесі кеңес өкіметі тұсында ешбір де айыптауға,
қаралауға, тіпті ұнамсыз кейіпкер болмауға керек еді. Десе де жазушының
өмір шындығын берудегі батырлығын айту орынды. Романдағы сюжетке оралар
болсақ, Жаппасбайдың Жаңылды зорламақ болған ниеті мен оған Жаңылдың аса
төзімділікпен жауап қайтаруын көреміз. Жаппасбай бейнесі шығарманың барлық
тарауында да кездесіп отырады. Зым-зиялық әрекеттерімен, бірде соғыс
мезгілінде жергілікті халықты қанауымен, бірде соғыстан кейінгі қым-қуыт
заманда Қоспанның жұмыс орнына таласуымен көрініп отырады.
Зерттеуімізге оралар болсақ, біз бір сұрақты алға нысан етіп қойып,
соған жауап беруге тырысып көрелік. Жазушы шындықты бүкпей жазғанын біз бұл
ғана кейіпкерден таппаймыз. Мәселен, Шырағың сөнбесін романындағы обком
секретарін де, сол шығармадағы Надямен махаббаттасқан неміс офицерінен де
таба аламыз. Бұл Тахауи Ахтановтың бізге басқа қырынан көрінуі. Өз
кезегінде тақырыптық-идеялық тұсынан келгенде канонды бұзған өрлі
шығармалар қатарына қоса аламыз.
Биік реализм мен терең психологизм жазушысы Тахауи Ахтановтың бұл
кітабына кезінде ұлы Әуезов: "...ал мынада мен өзімнің сезімдерімді,
сырларымды саған жаздырып, соған барынша сеніп, ырза боп отырғандаймын", –
деп сүйсінген қазақтың жас интелегенциясы жайлы әңгіме-хикаялары және "окоп
шындығы", "зая адам" туралы ақиқи, шынайы толғаныстан туған "Боран" романы
енді.
Соның бірі біздің қарастырып отырған нысандағы туынды 1973 жылы шыққан
– Шырағың сөнбесін романы. Романда бас кейіпкерді періште етіп көрсете
бермей, өмірдегі бар болмыс-бітімімен, өзіндік табиғат-тіршілігімен, яғни
пенделік қалтарыстарымен қаз қалпында бейнелейді. Күйеуі соғыста қаза
болып, өмірдің барлық қасірет-зобалаңын көрген Нәзира жан дүниесіндегі
күрделі құбылыстарды жазушы психологиялық тұрғыдан терең талдап, шебер
береді. Романның бүкіл оқиғасы Нәзираның айналасында өтеді, оның бәрі
Нәзираның ойы арқылы өрбиді.
Қазақ әйелi қай заманда да қоғам дамуында үлкен рөл алып келдi. Әйел
тақырыбы - әлеуметтiк мәнi бар, ауқымды мәселе. Ұшан-теңiз тәрбиенi көктеп
өскен қазақ қызы жиырма жасында бiр елдiң данасы болғаны белгiлi.
Тарихымызда ағасының найзасын сұрап, жауға шапқан арулар бар. Мәселен
Құртқа, Гүлбаршын, Ақжүнiс, Ұлпан т.б.
Бұл туралы М. Ғабдуллин: Халық әйелдер жөнiндегi әдiлеттi, турашыл,
көзқарасын ауыз әдебиетiне енгiзгенде, ақылшы, бiлгiр, дана әйелдердi
ерлермен қатар қойып жыр етедi. Олардың жағымды образын жасайды дейдi
Қазақ халқының ауыз әдебиетi деген кiтабында. Ал академик, жазушы Ғабит
Мүсіреповтың аналар тақырыбына арнайы тоқталып, тұтастай әйелдер галереясын
асқан шеберлікпен сомдап соққанын білеміз.
Соғыстан кейін отыз жылдан соң бұл тақырыпқа қайта оралған қаламгер
тарихи оқиға ретінде жылдар қойнауына еніп бара жатқан сол бір сұрапыл
жылдар бейнесін қайтадан ой таразысына салады. Т.Ахтанов Шырағың
сөнбесінде соғыс тақсіретін тартқан ана мен болашақ ұрпақ – сәби көзімен
соғысты айыптай отырып, соғыс және адам концепциясын өзінше көркемдік
шеберлікпен шешкен. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz