ТМД шеңберіндегі көпжақты халықаралық құжаттар
ЖОСПАР
Кіріспе 5
1 ТМД елдерінің әскери саясаты саласындағы ынтымақтастығының халықаралық
құқықтық негіздері 9
Ұжымдық қауіпсіздік күштер ұйымы 26
Шанхай ынтымақтастық ұйымы 34
3. Мемлекетаралық екі жақтық механизмдер 43
Армения мемлекетімен 43
Беларусь мемлекеті 45
Қырғыз Республикасы 48
Өзбекстан Республикасы 49
Түркіменстан Республикасы 50
Ресей Федерациясы 52
Украина мемлекті 53
Әзірбайжан Республикасы 55
Молдова мемлекеті 56
Тәжікстан Республикасы 56
Қазақстан Республикасы 58
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер 63
Кіріспе
ТМД әскери одақ емес. Бірақ оның әлемдік әскери саясатта алар орны
ерекше. Қазіргі кезде бұл ұйым тек бұрынғы КСРО шеңберінде ғана емес,
жалпы әлемдік аренада да өзіндік күшке ие болып отыр. Бұл ұйымның
құрылғанына біраз жылдан астам уақыт өтті. Осы жыл ішінде ұйым шеңберінде
мыңнан астам келісім шарттар жасалған, оның ішінде екі жүзге жуық келісім
шарт әскери саясат саласындағы ынтымақтастықты тереңдетуге негізделген.
Жалпы ең басында ТМД-ның құрылуы негізінде КСРО тарағаннан кейін әр
тарапқа ыдырап кеткен, әсіресе тәуелсіздікке енді қол жеткізген жас
мемлекеттің аяқтарынан тік тұрып кетуіне жол салып, жағдай жасау еді. ТМД-
ның мақсаты ретінде оның жаршысында қатысушы мемлекеттер олардың
халықтарының тарихи қалыптасқан байланыстары негізінде мемлекеттер
арасындағы жан-жақты ынтымақтастыққа қол жеткізуді атап өтеді. Сол
тоқсаныншы жылдардың басында ТМД мемлекеттерінің арасындағы
ынтымақтастықтың ең бір қажетті саласы осы әскери саясат саласындағы
ынтымақтастық еді.
Әлеуметтік жүйенің ыдырау кезінде, Америка саясаттанушысы М.Б. Олкотт
айтқандай, тәуелсіздікке катапультталған мемлекеттердің алдында тұрған
нөмірі бірінші мақсат - мемлекеттер арасындағы аумақтық келіспеушіліктерді
реттеп, жағдайдың қауіпті эскалациясынан құтылып, Югославия сценариінің
алдын алу еді. Мұның өзінен-ақ ТМД-ның әскери саясат саласындағы алар орнын
көруге болады.
Сонымен қатар ол уақытта өз қарулы күштерін құруға ТМД шеңберінде
кейбір мемлекеттердің ғана мүмкіндіктері болды. Әзірбайжан мен Армения
Карабах үшін соғыс үстінде соғысқа икемді әскери отрядтар құруға мәжбүр
болды. Тәжікстан да ішкі сыртқы күрес жүргізіп жатты. Грузияда Абхазия мен
Оңтүстік Осетия айналасындағы әрекеттерге байланысты көп жылдар бойы
соғысқа икемді қарулы күш құра алмады. Осындай жағдайларға байланысты
мемлекеттерді өзара келісімге келтіру, сонымен қатар ТМД-ның сыртқы
шекарасын қорғау үшін мүдделі мемлекеттер бірігіп күш жұмылдырмаса, жеке
дара сенімді шаралар қабылдау қиын болады.
Осылайша басталған ТМД шеңберіндегі әскери саясат кейін ҰҚКҰ, ШЫҰ- мен
жалғасты. Бұл ұйымдардың да өзіне тән ерекшеліктері бар. Бітіру
жұмысымыздың негізгі бөлімінде бұл ұйымдарға және осы әскери саясат
саласындағы екі жақты шарттарға толығымен, егжей-тегжейлі тоқталып өтеміз.
Тақырыптың өзектілігі ТМД елдерінің әскери саясат саласындағы
ынтымақтастығының халықаралық құқықтық негіздері, ТМД мемлекеттерінің
халықаралық аренада алатын орны және жеке саясат жүргізуінің негізі. Осы
ынтымақтастықтың негізі болып табылатын халықаралық конвенциялар, келісім
шарттар.
Зерттелу жағдайы: бұл тақырып, біздің ойымызша, аз зерттелген тақырып
және болашақта көп зерттеуді, ізденіс жұмыстарын талап етеді. Тақырыптың аз
зерттелуін, біздің ойымызша осы кезге дейін оған деген қажеттіліктің
туындамағынан, яғни ТМД құрылғанына он жылдан аса уақыт өткеніне осы кезге
дейін ұйым елдерінің әскери саладағы ынтамақтастығының негіздерін әлі толық
қалыптаса қоймағанынан және қатысушы мемлекеттердің әлі де болса өз әскери
саясаттағы бағыттарын толық қалыптаса қоймағанынан, қатысушы мемлекеттердің
әлі де болса да өз әскери саясаттағы бағыттарын толық белгілей
алмағандықтан, халықаралық құжаттардың тиімсіз жақтары да белгілі болып,
өзгерістерге көптеп ұшырауынан деп білеміз.
Сондықтан да болар ТМД елдерінің әскери саладағы халықаралық
ынтымақтастық көбіне құқық емес, саяси жағынан зерттеп, талдау басым болып
отыр. Біз нақты осы тақырыпқа қалам тартқан ғалым заңгерлерден тек Е. М.
Мойсеевті айтып өткен дұрыс деп ойлаймыз.
Біз бұл бітіру жұмысында тақырыпты халықаралық және мемлекеттердің ішкі
құқығы тұрғысынан зерттеуге көп көңіл бөлдік.
Дипломдық жұмысымның мақсаты мен міндеттері: Дипломдық жұмысымның
мақсаты - ТМД мемлекеттерінің әскери саясат саласындағы ынтымақтастығының
халықаралық құқықтық негіздерін зерттеу, талдау.
Міндеті олардың ішіндегі жекелеген құрылымдардың, атап айтқанда,
Ұжымдық қауіпсіздік күштер ұйымы мен Шанхай ынтымақтастық ұйымының, олардың
ішіндегі Антитеррористік орталық, ТМД бейбітшілікті қолдау күштері сияқты
әскери саяси институттарға тереңінен тоқталып өту, олардың тиімді жақтары
мен кемшіліктерін ашып көрсету.
Дипломдық жұмысымның объектісі мен пәні: Объектісі ретінде ТМД
елдерінің әскери саясат саласындағы ынтымақтастығы қарастырылады.
Пәні ретінде осы ынтымақтастық халықаралық құқықтық негіздері талданып,
зерттелді.
Зерттеу әдістері ретінде осы пәнді бұрын зерттеген ғалымдардың
еңбектері қарастырылып, салыстырылып, әртүрлі пікірлер негізінде ортақ
көзқарасқа тоқталған. Сонымен қатар, бұрын тек саяси бағалар беріліп келген
құрылымдарға, енді құқықтық тұрғыдан да пікірлер айтылды.
Қорғауға шығарылатын ережелер:
• ТМД мемлекеттерінің әскери саясат саласындағы ынтымақтастығының негізі
ТМД құқығымен реттелуі керек. Яғни ТМД құқығы деген ұғым шартты түрде
болуы қажет. Себебі ТМД шеңберінде қалай болса да бірыңғай құқықтық
негіздің жасалу керектігі түсінікті, ал бұл құжаттар сол үшін жасалған
құжаттар жүйесі болып табылады. ТМД құқығы дегеніміз осы.
• ТМД мемлекеттерінің әскери саясат саласындағы ынтымақтастығының
негізін салушы құжаттарды үш топқа бөлеміз:
1) ТМД шеңберіндегі жалпы құжаттар, яғни ТМД жарғысы сияқты
ынтымақтастық негізін салушы құжаттар.
2) ТМД шеңберіндегі көпжақты халықаралық құжаттар. Біздің бұлай
атауымыздың себебі, ТМД мемлекеттері ортақ көзқарасқа келмеген кейбір
мәселелер бойынша көпжақты құжаттар жасалынып, сәйкесінше оған барлық мүше
мемлекеттер кіре қоймаған. Мәселен, ҰҚКҰ немесе ТМД-ға кірмейтін Қытай
Халық Республикасы мүше болып отырған Шанхай Ынтымақтастық Ұйымын атап
өтуге болады.
3) ТМД мемлекеттері арасындағы екіжақтық келісімдер. Себебі, ТМД-ны
құрудың басында мемлекеттер негізінен осы екіжақтық келісімдерге көп көңіл
бөлу керек екендігін атап өткен болатын. Қазіргі кезде ӘКК сияқты ТМД
шеңберіндегі негізгі шарттардың кейбіреулерінде біраз мемлекеттер шарттың
негізгі мәтіні арқылы емес, негізінен:
• ҰҚКҰ-ның мақсаты ол туралы келісімде айтылғандай ұжымдық
қауіпсіздік жүйесін құру, мемлекеттердің ішкі-сыртқы
қауіптерінің алдын алу, ТМД ортақ шекарасының тұтастығын
қамтамасыз ету болып табылады.
• ШЫҰ сауда-экономикалық байланыс, көлік және коммуникация,
туризмге қатысты мәселелерді де қарастырады, бірақ ұйымның басты
мақсаты аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету болып қала бермек.
• ТМД шеңберінде екіжақты шарттарға басты көңіл бөлінуі керек.
Себебі әскери саясат саласындағы ынтымақтастықты қамтамасыз
етудегі барлық мемлекетті біріктіретін ешбір ұйым немесе шарт
жоқ. Сондықтан мемлекеттер негізінен өзара екіжақты келісімдер
арқылы, әсіресе әлемдік держава Ресеймен жан-жақты келісім
арқылы ортақ мүддеге сай шаралар қабылдап отырады.
Теориялық және тәжірибелік маңызы: ТМД елдерінің әскери саясат
саласындағы халықаралық құқықтық негіздеріне берілген әртүрлі пікірлерге
баға беріліп, ортақ көзқарас қалыптастыру. Оларды обьективті түрде жүзеге
асыруын қамтамасыз ету мақсатында тиімді, тиімсіз жақтарын ашып көрсету.
Құрылымы мен көлемі: дипломдық жұмыс кіріспе бөлімнен, үш негізгі
бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Кіріспе бөлімінде ТМД елдерінің әскери
саясат саласындағы халықаралық құқықтық негіздерін сыныптап, олардың маңызы
түсіндіріледі. Негізгі бөлім ТМД мемлекеттерінің әскери саясат саласындағы
ынтымақтастығының халықаралық құқықтық негіздері, ТМД елдерінің әскери
саясат саласындағы ынтымақтастығының аумақтық механизмдері, екіжақтық
механизмдер деген үш тараудан тұрады.
Екінші тарауда аумақтық механизмдер ретінде Ұжымдық Қауіпсіздік Күштер
ұйымы және Шанхай Ынтымақтастық ұйымына тоқталып өткен. Үшінші тараудағы
екіжақты механизмдер қатарына ТМД қатарындағы елдердің әрқайсысына жеке-
жеке тоқталып, олардың әскери саясат саласындағы басты негізге алатын
халықаралық құжаттарына тоқталып өтеді.
1 ТМД елдерінің әскери саясаты саласындағы ынтымақтастығының халықаралық
құқықтық негіздері
Еліміз Қарулы Күштерінің дамуына мемлекет тарапынан ерекше мән беріп
келеді. Оған Елбасының республикалық телеарналардағы тікелей желі барысында
Қазіргі әлемде саны көп армиялардың қажеті шамалы. Ыңғайлы, ұтқыр, жақсы
жабдықталған, әзірлігі мол армия керек. Армия халқымыз мақтанатындай
болсын. Өйткені, ол – Қазақстан халқының армиясы. Армиямыздың беделін
арттыра түсейік деген сөзі жарқын дәлел.
Осыған сәйкес 2010 жылға Қарулы Күштердің жауынгерлік әзірлік жоспары
жасалды. Бұл дегеніміз, жауынгерлік әзірлік деңгейінің артуы, сапалы әскери
мамандар дайындау және әскери білім беру жүйесін оңтайландыру, әскери
тәртіпті күшейту, халықаралық әскери және әскери-техникалық
ынтымақтастықтың көкжиегін кеңейте түсу, тұрғын үй мәселесін шешу, әскери
гарнизондардың инфрақұрылымдарын дамыту, әскери қызметшілер үшін қажетті
әлеуметтік пакетті жасау, сондай-ақ 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы
Жеңістің 67 жылдығы мен Қазақстан Республикасы Конституциясының 17
жылдығына арналған кешенді шаралар өткізу.
Біздің елімізде Қарулы Күштерді реформалау Ата Заңымызда анықталған
негізгі принциптер мен әскери реформа тұжырымдамасына сәйкес жүргізіліп
келеді.
Әлемдегі, сондай-ақ Орталық Азия аймағындағы геосаяси жағдайдың
өзгеруі, қауіпсіздіктің жаңа қатерлерінің пайда болуы, мемлекеттің әскери
ұйымдарын нарық жағдайына бейімдеу жаңа әскери доктринаны қабылдауға әсер
етті.
Әскери доктрина дегеніміз мемлекеттің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге, соғыстар мен қарулы жанжалдарды болдырмауға, Қарулы Күштерді, басқа
да әскерлер мен әскери құралымдарды дамыту мен қолдануға негіз қалаушы
көзқарастар жүйесін білдіретін құжат. Онда бірыңғай мемлекеттік әскери-
техникалық саясат жүргізу және мемлекеттік қорғаныс тапсырысын қалыптастыру
туралы анық жазылған.
Әскери қауіпсіздікті қамтамасыз етудің нормативтік-құқықтық базасын
жетілдіру мақсатында қорғаныс саласындағы қолданыстағы заңнамаға қосымша
Қазақстан Республикасының қорғанысы және Қарулы Күштері туралы, Әскери
міндеттілік және әскери қызмет туралы, Әскери полиция органдары туралы
бірнеше жаңа Заңдар қабылданды.
Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің құрылымын одан әрі дамыту
шаралары туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 7
мамырдағы № 1085 Жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері:
-әскери басқару органдарын;
-Қарулы Күштердің үш түрі: Құрлық әскерлерін, Әуе қорғанысы күштерін,
Әскери-теңіз күштерін;
-арнайы әскерлерді;
-Қарулы Күштердің Тылын;
-әскери оқу орындарын;
-әскери-ғылыми мекемелерін қамтиды.
Қарулы Күштердің жауынгерлік қабілеті әскерлерді басқару жүйесін,
олардың құрамы мен құрылымын жетілдіруді, сондай-ақ әскерлердің жауынгерлік
әзірлігін арттыруды талап етеді.
Құрлық әскерлерінің құрамалары мен бөлімдері Оңтүстік, Шығыс,
Батыс, Астана өңірлік қолбасшылықтарына, сондай-ақ Аэроұтқыр
әскерлеріне, Зымыран әскерлері мен артиллерияға біріктірілген.
Әскерлердің жауынгерлік қабілетін көтеру стратегиялық бағыттағы жинақы
топтарды жасақтауды да қажет етті. Осыдан келіп, Қарулы Күштерімізде
жауынгерлік тапсырмаларды өз бетінше шешуге қабілетті, жаңарған әрі сапалы
құрамнан тұратын бригадалық негіздегі тұрақты әзірліктегі құрылымдар
дүниеге келді.
Қарулы Күштердің әлеуеті мен қуаты негізінен жауынгерлік әзірлік болып
табылатыны сөзсіз. Ағымдағы жылы әскерлерде өткізілген нақты шаралар
жауынгерлік әзірліктің артқанын көрсетеді.
Биыл әртүрлі деңгей мен масштабтағы 52 оқу-жаттығу өткізілді. Олардың
ішіндегі маңыздысы Өзара іс-қимыл – 2009 халықаралық командалық-штабтық
жаттығулары. Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы Жедел әрекет ету ұжымдық
күштерінің басқару органдары мен бөлімшелерінің тұңғыш рет өткізілген бұл
жаттығуларына 15 мыңнан астам әскер, 1500 бронды техника және жүз шақты
әскери ұшақ пен тікұшақ қатысты. Жаттығуға қатысқан әскердің негізін біздің
офицерлер мен сарбаздар, әскери техниканың негізін қазақстандық техника
құрады. Қазақстан әскері алдына қойған тапсырманы абыроймен орындап шықты.
Оқу-жаттығуларда әскери шеберлік танытып, кез келген уақытта мемлекетіміз
бен оның халқын қорғауға әзір екендігін көрсете білді. Жаттығуға Елбасымыз
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев пен оған қатысқан елдердің басшылары жоғары
баға берді.
Сондай-ақ, қазақстандық әскери қызметшілер ТМД Қарулы Күштерімен
бірлескен бірнеше ірі көлемді жаттығуларға да қатысты. Олардың қатарында
Тәжікстан Республикасында өткен Норак-Антитерор-2009, Беларусь
Республикасында өткен Батыс-2009, ТМД елдері Әуе шабуылына қарсы қорғаныс
әскерлерінің біріккен жүйесінің жауынгерлік атыстарды қамтыған Жауынгерлік
достастық – 2009, РФ Әскери әуе күштерінің бөлімдерімен бірлескен Әуе
күштері – 2009, сондай-ақ АҚШ, Ұлыбритания қарулы күштерінің
бөлімшелерімен бірлескен Дала бүркіті – 2009 жаттығулары бар.
Қазіргі таңда Шанхай ынтымақтастық ұйымы шеңберінде 2010 жылы
Қазақстанда өтетін кең көлемді Бейбіт миссия халықаралық оқу-
жаттығуларына дайындық жұмыстары жүріп жатыр.
Әлемдегі экономикалық дағдарысқа қарамастан, әскерилердің әлеуметтік
жағдайы Елбасының тұрақты назарында. Мемлекет тарапынан қорғаныс саласына
қажетті қаражат жыл сайын бөлінуде.
Осы жылдың басында Президент – Қарулы Күштердің Жоғарғы Бас Қолбасшысы
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Жарлығымен Әскери қызметшілер мен олардың
отбасы мүшелерінің мәртебесі және оларды әлеуметтік қорғау туралы Заңға
толықтырулар мен өзгертулер енгізілді. Онда әскерилерге қатысты қажетті
әлеуметтік аспектілер кеңінен қамтылған. Заңда жастарды ынталандыру үшін
қосымша жағдайлар жасау жағы да көзделген. Мәселен, келісімшарт
қызметіндегі әскери қызметші Қарулы Күштер қатарында сегіз жыл қызмет
ететін болса, онда оның жоғары білім алуға жұмсалатын шығынының 50 пайызы
Қорғаныс министрлігінің қаржысы есебінен төленеді.
Президент ең алдымен әскери қызметшілерді баспанамен қамту мәселесіне
айрықша назар аударуда. Өткен жылы жалпы көлемі 75 мың шаршы метр тұрғын үй
пайдалануға берілді. Бұл пәтерлер мен жатақханалардан бөлінген бөлмелерді
қосқанда, 1266 әскери қызметші баспаналы болды деген сөз. Биыл бұл
көрсеткіш бұдан да еселене түспек.
Елбасының тапсырмасымен Тәуелсіздік күні қарсаңында Астанаға жақын
орналасқан Ильинка кентіндегі коттедж қалашығынан Қарулы Күштердің әскери
қызметшілеріне тұрғын үйлер берілді.
Осының бәрі бізге әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғауда көптеген
проблемалардың түйінін шешуге сөзсіз мүмкіндік береді.
Отандық әскери білім жүйесін әлемдік деңгейге көтеру, білім сапасын
арттыру, жалпы кәсіби мамандар даярлау мәселесі Қарулы Күштеріміз құрылғалы
бері мықтап қолға алынды.
Әскери кадрларды даярлау жүйесін кезең-кезеңмен жетілдіру әлемдік
үрдіске сәйкес отандық әскери білім мен ғылымның үлгісін қалыптастыруға
мүмкіндік береді. Өйткені Қарулы Күштердің қуаты білімде екеніне дау жоқ.
Қазіргі күні елімізде отандық білім беру жүйесі толық қалыптасты.
Ұлттық қорғаныс университеті, Радиоэлектроника және байланыс әскери-
инженерлік институты, Қорғаныс министрлігінің әскери институты, әскер
түрлерінің бірнеше оқу орындары (Құрлық әскерлерінің әскери институты, Әуе
қорғанысы күштерінің әскери институты және Әскери-теңіз институты) жемісті
жұмыс істеп келеді.
Бұдан басқа, кәсіпқой сержанттар әзірлейтін Ш.Уәлиханов атындағы Кадет
корпусы біздің мақтанышымыз болып табылады. Өйткені, қазіргі таңда мұндай
оқу орны ТМД елдері ішінде тек Қазақстанда ғана бар.
Біздің негізгі мақсатымыз әлемдік стандарттарға сай келетін, білімді,
шетел тілдерін жетік меңгерген, әскери және техникалық даярлықтың шебері
болып табылатын мамандарды, бір сөзбен айтқанда, нағыз әскери элитаны
даярлау болып табылады.
Еліміздің сыртқы саясаты аясында халықаралық әскери ынтымақтастық
бірнеше бағыттар бойынша дамып отыр.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасында
әскери және әскери-техникалық ынтымақтастықтың әртүрлі аспектілері бойынша
алпыстан астам құжатқа қол қойылды.
Екі ел қорғаныс ведомстволары арасындағы ынтымақтастық жоспарлы түрде
ұйымдастырылып, мынадай бес бағыт бойынша дамып келеді. Оның ішінде
стратегиялық ядролық қару-жарақты бақылау саласындағы халықаралық шарттар,
Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан әскери полигондарды Ресей
Федерациясына жалға беру туралы келісім, Қазақстан Республикасы Қарулы
Күштерінің мүддесі үшін қару-жарақ пен әскери техника жеткізу, Байқоңыр
кешені бойынша жасалған шарттар мен келісімдер, Ресей әскери оқу
орындарында кадрлар даярлау, жедел және жауынгерлік даярлық іс-шараларын
өткізу бар.
1993 жылдан бастап, 2009 жылға дейінгі аралықта Қазақстан
Республикасының үш мыңнан астам әскери қызметшісі Ресей Федерациясы
Қорғаныс министрлігінің әскери оқу орындарында білім алды.
Қазіргі таңда Ресейдің әскери оқу орындарында мыңнан аса қазақстандық
әскери қызметші даярлықтан өтіп жатыр.
Қытай Халық Республикасымен әскери саладағы ынтымақтастық халықаралық
шарттар мен жыл сайынғы шаралар жоспарына сәйкес жүзеге асырылуда. Әскери
және әскери-техникалық саладағы ынтымақтастық, өтеусіз әскери көмек көрсету
келісім шарттарын қоса алғанда, әскери саладағы ынтымақтастық шеңберінде 16
халықаралық келісім жасалды.
Қытай Халықтық азат ету армиясы Қазақстан Республикасы Қарулы
Күштерінің жоғары білікті кадрлық әлеуетті құру ісіне үлкен жәрдем
көрсетуде. Осыған орай ынтымақтастықтың маңызды саласы ҚХАА әскери оқу
орындарындағы әртүрлі курстарда, соның ішінде тілдік курстарда кадрлар
даярлау болып табылады.
2003 жылдан күні бүгінге дейін Қытай Халық Республикасының әскери оқу
орындарында Қазақстан Қарулы Күштерінің 68 әскери қызметшісі білім алды.
Қазіргі таңда Қытайда қазақстандық 8 әскери қызметші оқып жатыр.
Сонымен қатар, қол қойылған халықаралық келісімдерге сәйкес 1997 жылдан
бастап, ҚР Қорғаныс министрлігіне өтеусіз көмек ретінде ҚХР әскери техника
мен мүлік жеткізді. Оның ішінде автокөліктер, байланыс құралдары және
арнайы жабдықтар бар.
Әскери саладағы қазақстандық-американдық ынтымақтастық Қазақстан мен
АҚШ Қорғаныс министрліктері арасындағы Бесжылдық жоспарына және оны іске
асыру жөніндегі тиісті меморандум негізінде жүзеге асырылуда. 2008-2012
жылдарға арналған Жоспарға 2008 жылғы 1 ақпанда қол қойылды.
Бесжылдық ынтымақтастық жоспары екіжақты өзара іс-қимылдың концепциялық
құжаты болып табылады және бірнеше мақсаттардың орындалуын көздейді.
Олардың ішінде маңыздылары деп бітімгершілік күштерін жасақтау, Әуе
қорғанысы күштерінің жауынгерлік қабілетін арттыру, Әскери-теңіз күштерін
және қазақстандық әскери білім беру жүйесін дамыту, тілдік даярлау
саласындағы ынтымақтастық, қазақстандық стратегиялық жоспарлау жүйесін
дамытуға жәрдем беру мен әскери академиялық зерттеулер саласындағы
ынтымақтастықты атауға болады.
Бесжылдық ынтымақтастық жоспарын іске асыру шеңберінде АҚШ Үкіметі
Қазақстан Қарулы Күштеріне әскери техника, арнайы мүлік жеткізу, сонымен
қатар кадрларды даярлау ретінде өтеусіз әскери көмек көрсетуде.
1993-2009 жылдар аралығында Америка Құрама Штаттарының әскери оқу
орындарында отыздан астам мамандық бойынша 350 қазақстандық әскери қызметші
білім алды. Қазіргі уақытта 21 әскери қызметші Америкада оқып жатыр.
Ұлттық Қорғаныс университеті, Вест-Поинт академиясы, әскер түрлерінің
командалық-штабтық колледждері сияқты АҚШ-тың жоғары әскери оқу орындарында
Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің 23 әскери қызметшісі білім алды.
2003 жылдан бастап Хаммер автокөліктерін, Хьюи-2 тікұшақтарын,
арнайы жабдықтарды жеткізу бойынша бірнеше жобалар іске асырылды. 2009-2010
жылдарға Хаммер автокөліктерінің кезекті партиясын жеткізу жоспарланып,
жүзеге асты. Сондай-ақ, қазақстандық бітімгерлер үшін атыс дайындығына
арналған EST-2000 тренажері де Америкадан арнайы жеткізілді.
Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерациясы,
Тәжікстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы Москва
және Шанхай келісім-шарттарына сәйкес жыл сайын осы мемлекеттердің
шекаралас аймақтарында инспекция өткізіліп тұрады.
Сонымен қатар, маман даярлау, қару-жарақ пен әскери техниканы жаңғырту,
пайдалану, жөндеу мәселелері бойынша Украина, Белорусь Республикасы және
Әзірбайжанмен арада тығыз байланыс орнаған.
Әскери саладағы ынтымақтастықтың аясы жыл сайын кеңейіп келеді. Қарулы
Күштерді даярлау, басқа мемлекеттердің армияларымен серіктестік қарым-
қатынастарды нығайту үшін Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы, Шанхай
ынтымақтастық ұйымы және Бейбітшілік жолындағы серіктестік бағдарламасы
шеңберінде өткізілетін іс-шаралар, әскери бөлімшелердің Біріккен Ұлттар
Ұйымы аясындағы халықаралық бітімгершілік операцияларына қатысуы маңызды
мәнге ие.
Бір сөзбен айтқанда, Жоғарғы Бас Қолбасшының басшылық етуімен қуаты мен
ұтқырлығы жоғары, халықаралық талаптарға сай кәсіби Қарулы Күштер құру
жөніндегі іс-шаралар жалғаса бермек.
Әскери саясаттың ең басты мақсаты мемлекеттің өз қауіпсіздігін
қамтамасыз ету десек, ұлттық қауіпсіздікті өз бетінше қамтамасыз етуге
қабілеттілік егемендіктің аса маңызды бір белгісі, оны жүзеге асырудың аса
қажетті алғышарттарының бірі болып табылады. Сондықтан да КСРО құрамынан
шыққан мемлекеттер осы бағыттағы саясатты жүзеге асыра бастады.
Дегенмен, алғашында КСРО-ның күйреуі нәтижесінде бұрынғы одақтас
мемлекеттер өте қиын жағдайда қалғаны белгілі. Бұл жағдайдың, әсіресе
әскери саясатта теріс ықпалы жақсы сезіледі. Оның үстіне тәуелсіз
мемлекеттер арасында бөліну қиын болған КСРО – ның үлкен көлемді қарулы
күштері ендігі жерде саяси тұрақсыздықтың көзі болуы мүмкін еді.
Екінші жағынан сол уақыттағы Батыс мемлекеттернің КСРО-дан бөлініп
шыққан кейбір елдерде ұлттық сепаратистік көңіл-күйді қасақана қолдап
отырғаны да белгілі еді.
Әсіресе, СНВ-1 (Договор об ограничении стратегических наступательных
вооружений) шартына сәйкес АҚШ-тың Ресейді КСРО-ның жалғыз ядролы мұрагері
ретінде тануы туралы келісімге келу, Батыс мемлекеттерінің Қазақстанды
Тәжікстан мемлекеттерінің қасында Ислам әлеміне жақынырақ деп күмәндана
қарауын да айтпай қалуға болмас. Кейбір журналистердің айтуы бойынша
Қазақстан өзін уақытша ядролы мемлекет деп жариялауы да осы қүмәнды сейілту
үшін мәжбүр болған. Міне, дәл осы кезден бастап бұрынғы КСРО
территориясында пайда болған егемен мемлекеттердің тәуелсіз әскери
саясаттарының негізі салынды.
Жалпы осы кездегі қиындықтарды сарапшылар былайша себептермен
түсіндіреді:
1. мемлекеттердің егемендігі олардың күрес нәтижесі емес, КСРО-ның
ыдырау себебінен келді;
2. КСРО-мен бірге оның бірыңғай халық шаруашылығы кешені де құлады;
3. КСРО территориясында тек қана бірыңғай басқару мен экономикалық
тұтастық қана емес, сонымен қатар идеологиялық тұтастық та жоғалды дейді.
[1. с.14]
ТМД басты органдарының жүйесiн дұрыс түciну үшін осы ұйымның мақсаты
мен принциптерiн бiлy қажет.
ТМД мақсаттары оның құрылтай құжаттарында белгiленген, содан соң ТМД-
ның Жарғысында көрсетiлген. ТМД экономика, гуманитарлық, саясат, экология
және мәдениет саласындағы ынтымақтастықты жүзеге асыру үшiн құрылған (ТМД
құру жөнiндегi Келiсiмнiң 4 бабы, ТМД Жарғысының 2-шi бабы және кiрiспесi).
Халықаралық бейбiтшiлiк пен қауiпсiздiктi қамтамасыз ету, қарулар мен
әскери шығындарды қысқарту, ядролық және басқа да жаппай қырып жою қару
түрлерiн жоқ қылу, жалпы және толық қарусыздануға қол жеткiзу мақсаттары
ТМД Жарғысында ерекше көрсетілген.
ТМД-ның келесi мақсаты - ортақ экономикалық кеңiстiк шеңберiнде
мемлекеттердiң жан -жақты және тепе-теңдiкке негiзделген экономикалық және
әлеуметтiк дамуы, сондай-ақ мемлекетаралық кооперация және интеграция болып
табылады.
ТМД-ның ең басты мақсаттарының бiрi халықаралық құқық нормаларына және
Еуропалық Қауірсіздік және ынтымақтастық кеңесінің құжаттарына сәйкес адам
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету. СБСЕ құжаттарының ережелерiн
халықаралық құқық нормаларынан бөлек көрсетiлуi СБСЕ ережелерiнiң аймақтық
халықаралық ұйым шеңберiнде қабылданғандықтан, әмбебаптық сипатқа ие
болмайтындығымен түсiндiруге болады. Бiрақ ТМД елдерi үшiн СБСЕ ережелерi
мiндеттi болып табылады. Қазiргi yaқыттa СБСЕ процесi классикалық шартты
нысандарда заңдастырылу тенденциясы байқалады. [26. с.96]
Гуманитарлық салаға мүше мемлекеттер азаматтарына epкiн қарым- қатынас
құруғa, байланыста болуда жәнe epкiн жүрiп-тұруына көмектесу мақсатын
жатқызуға болады (Жарғының 2-шi бабының 5-шi тармағы).
Сонымен қатар, ТМД-ның құрылу мақсаттарының бiрi басқа да құқықтық
қатынастар салаларында өзара көмек көрсету және ынтымақтастық болып
табылады. Достастық мүшелерiнiң арасында құқықтық көмек көрсету жөнiнде
шарт жасалды. [27, с.3-21]
Өз мақсаттарына жету үшiн Достастыққа мүше мемлекеттер өзара қарым-
қатынастарын реттеу үшiн арнайы қағидалар белгiледi (ТМД құру жөнiндегi
Келiсiмнiң кіріспе бөлiмi, Жарғының 3-шi бабы). Осы қағидаларды белгiлеген
кезде мүше мемлекеттер жалпы танылған халықаралық құқық нормалары мен
Хельсинкидегi қорытынды актiнiң ережелерiне сүйендi және барлық
қағидалардың өзара байланысты да тең бағалы eкeнiн есте ұстады. Сонымен,
мемлекеттер келесi қағидалар арқылы өздерiнiң қapым- қaтынaстapын реттейдi:
-егемендiктi құрмeттey, мүше мемлекеттердiң егеменді теңдігі;
-күш қолданбау немесе күшпен қауiп-қатер төндiрмеу;
-мемлекеттердің ayмaқтық тұтастығы;
-мемлекеттік шекаралардың мызғымастығы;
-дауларды бейбiт жолмен шешу;
-iшкi iстepiнe араласпау;
-халықтың өзiн өзi билеу және өз тағдырын сыртқы араласусыз шешу
бойынша ажырамастығын құpмeттey;
-адам құқықтары мен негiзгi бостандықтарын қамтамасыз ету;
-мемлекеттер арасындағы ынтымaқтaстық;
-достастық құжаттapы, оның iшiнде Жарғы бойынша қабылданған
мiндеттемелердi адал түрде орындау.
Достастықтың құжaттapындa басқа да қағидалар жөнiнде айтылған. Сонымен
қaтap Белорус өкiлдерiнiң ниетi бойынша қағидалардың қaтapынa саясаттағы
халықаралық құқықтың басымдығы енгiзiлдi, бiрақ бұл қағиданың аталуы
өзгертiлдi, яrни оның қазiргi баламасы “мемлекетаралық қатынастардағы
халықаралық құқықтың үстемділігi” [17, с.45].
Ерекше атап өтeтiн қағида - өзара көмектесу, бiр-бiрiнiң және
Достастықтың мүдделерiн ескеру, халықтардың рухани бiрлiгi (Жарғының 3-шi
бабы).
Жарғының 1-шi бөлiмiне (“Maқcaттap мен қағидалар”) өте маңызды болып
табылатын және Достастықтың бiрiккен қызмет аясын айқындайтын 45-шi бап
енгiзiлген. Бұл аялар ТМД құpy жөнiндегi Келiсiмге енгiзiлген аяларға
сәйкес келедi (7-шi бап). Opтaқ үйлестiрушi институттар арқылы тең негiзде
жүзеге асырылатын бiрiккен қызмет аяларына жататындар:
• адам құқықтapы мен негiзгi бостандықтарын қамтамасыз ету;
• сыртқы саяси қызметтi үйлестiру;
• opтaқ экономикалық кеңiстiктi, opтақ еуропалық және еуроазиялық
рыноктарды, кеден саясатын қалыптастыру және дамыту бағытында
ынтымақтастық;
• көлiк, байланыс жүйелерiн дамытудағы ынтымақтастық;
• денсаулық сақтау және қоршаған ортаны қopғay;
• әлеуметтiк және көшi-қон саясатының мәселелерi;
• ұйымдасқан қылмыспен күресу;
• қорғаныс саясаты мен сыртқы шекараларды қорғау салаларындағы
ынтымақтастық.
Бұл тiзiм мемлекеттердiң өзара келісімі бойынша толықтырылуы мүмкін.
Жарғының 5-шi бабына сай Достастықтағы мемлекетаралық қарым-
қатынастардың құқықтық негiзi болып көп жақтық және eкi жақтық келiсiмдер
табылады. ТМД шеңберiнде жасалған келiсiмдер оның мақсаттары мен
қағидаларына, ТМД Жарғысы негiзiнде туындаған мiндеттемелерге сәйкес болуы
тиiс.
ТМД шеңберiндегi eкi жақтық келiсiмдердiң көпжақтық келiсiмдерге
қарағанда көбiрек eкeнiн байқауға болады [28, с.10]. Ұжымдық келiсiмдер
мемлекет функциясын бiр жағдайда ғана тиiмдi орындайды, егер олардың
көмегімен eкi жақтық реттеудiң көлемi кемice [28, с.11]. ТМД-да барлығы
керiсiнше өтiп жатыр. Көпжақтық келiсiмдер мемлекеттер қатынастарының жалпы
шегiн ғана белгiлейдi, ал олардың жүзеге асуы eкi жақтық механизмдерге
сүйенедi.
Е.Г.Моисеев eкi жақтық келiсiмдердi талдай отырып, олар көп жағдайларда
көпжақтық келiсiмдердi қайталайды деген қорытындыға келедi (меншiктi тану,
құқықтық көмек көрсету, әлеуметтiк қopғay мәселелерi бойынша). Мүмкiн бұл
ТМД-ның одан ары қызмет eтyiнe күмән бiлдiрушiлiктен шығатын шығар, - дейдi
ғалым [1, с.23].
Жарғының 1-шi бөлiмiнiң 6-шы бабы мемлекеттiк органдардың, қоғамдық
бiрлестiктердiң және экономикалық құрылымдардың арасындағы байланыстарды
дамыту және ынтымақтастықты нығайту бойынша қатысушы мемлекеттердiң
міндеттемелеріне арналған.
Жоғарыда көрсетiлгендей, ТМД Жарғысында (7-шi бап) Достастықтың
құрылтайшы мемлекеттерi ретiнде 22.01.93 ж., яғни ТМД Жарғысын қабылдау
уақытына дейiн 08.12.91 ж. ТМД құру туралы Келiсiмге және оның 21.12.91 ж.
қосымша Хаттамасына қол қойып, оларды бекiтуден өткiзген мемлекеттер
танылады (олардың саны 11).
Достастыққа мүше мемлекеттер ретiнде ТМД Жарғысы бойынша
мiндеттемелердi осы құжаттың қабылдануынан кейiн бiр жыл iшiнде өз мойнына
алған құрылтайшы мемлекеттер танылады. ТМД Жарғысы қабылданғанға дейiн
Достастыққа қатысушы мемлекеттер немесе Келiсiмге қатысушы мемлекет
деген терминдер жиi қолданылып келдi. Демек, ТМД-ға мүшелiк институты ТМД
Жарғысымен құрылған болып шықты.
Құрылтайшы мемлекеттерден басқа Достастықтың мақсаттары мен қағидаларын
мойындайтын және оның Жарғысында белгiленген мiндеттемелердi өз мойнына
алатын кез-келген мемлекет барлық мүше мемлекеттердiң келiсiмiмен ТМД-ға
қосылу жолымен оның мүшесi бола алады. Мұндай мемлекеттiң мысалы ретiнде
Грузияны келтiруге болады, өйткенi ол 1993 ж. тек желтоқсан айында ғaнa ТМД
мүшелерiнiң құрамына қабылданды.
Кейбiр құрылтайшы мемлекеттер әртүрлi себептер бойынша Жарғыны қабылдай
алмайтын болғандықтан, Достастықтағы олардың мәртебесi өзгертiлyi мүмкiн.
Олар құрылтайшы мемлекет ретiнде қала берiп, мүше мемлекет мәртебесiнен қол
үзетiн шығар. Осындай мемлекеттер үшiн ассоциацияланған мүше
(ассоциированный член) мәртебесi белгiленген. Жарғының 8-шi бабы бойынша
Мемлекеттер басшыларының Кеңесiнiң шешімімен ассоциацияланған мүшелік
туралы келісіммен анықталатын шарттар бойынша оның қызметiнiң кейбiр
түрлеріне ғaнa қатысқысы келетін мемлекет ассоциацияланған мүше ретiнде
Достастыққа қосыла алады.
ТМД Жарғысында бақылаушы (наблюдатель) мәртебесi де белгiленген, бiрақ
оның мазмұны анықталмаған. Жалғыз ғaнa айтылып кеткен ереже - мемлекеттер
басшылырының Кеңесiнiң шешiмiмен Достастық органдарының мәжiлiстерiне басқа
елдердiң өкiлдерi байқаушы ретiнде қатыса алады делiнген. Жалпы айта
кететін нәрсе, ассоциацияланған мүшелер мен бақылаушылардың Достастық
органдары қызметiне қатысу мәселелерi осындай органдардың процедура
ережелерiмен белгiленуi тиiс.
ТМД Жарғысы мүше-мемлекеттiң Достастық мүшелiгiнен шығу құқығын
анықтайды (9 бап). Осындай сұрауды мемлекет Достастықтан шығуына 12 ай
бұрын Жарғының депозитарийына жазбаша түрде хабарлайды. Сонымен қатар, ТМД
қатысу кезiнде пайда болған мiндеттемелер толығымен орындалуы тиiс, яғни
Достастықтан шықаннан кейiн де жүзеге асырыла береді.
Мүше мемлекеттердiң жауапкершiлiгi туралы мәселе нақты шешiлмеген
сұрақтардың бiрi. Жарғының 10-шы бабы бойынша Достастық шеңберiнде жасалған
келiсiм - шарт бойынша немесе Достастық органдары шешiмдерiнен туындайтын
мiндеттемелердi жүйелi түрде орындамау, Жарғыны бұзу Мемлекет басшыларының
Кеңесiмен қарастырылады. Құқық бұзушы мемлекетке қатысты халықаралық
құқықпен рұксат етілген шаралар колданылуы мүмкiн. Бұл қандай шаралар eкeнi
айтылмаған. Осы жағдайды жағымсыз фактор деп бағалауға болады.
Жалпы айтсақ, ТМД мақсаттары мен қызметiнiң қағидалары, осы ұйымға мүше
болудың ерекшелiктерi ТМД-ның басты органдарының ерекшеліктерін түсіну үшін
өте маңызды.
ТМД құру туралы Келiсiмде үйлестiрушi органдарды құру туралы жалпы
ереже болды, ал Алматы Декларациясында үйлестiрушi органдар паритеттiк
(тең) негiзде құрылады және Достастыққа қатысушылар арасындағы
келiсiмдермен белгiленген тәртiп бойынша қызмет етедi делiнген. 1991 жылы
21-шi желтоқсанда Достастықтың 11 мемлекетiнiң басшылары ТМД-ның
үйлестiрушi институттары туралы Келiсiмге қол қойды. Бұл келiсiмде
Достастық мемлекеттерiнiң ортақ аясындағы қызметiн үйлестiруге байланысты
мәселелердi шешу үшiн ТМД-ның жоғары органы Мемлекеттер басшыларының
Кеңесi, сондай-ақ Yкiмeттep басшыларының Кеңесi құрылады делiнген. 30-шы
желтоқсанда ТМД-ның 11 басшысы Мемлекеттер басшыларының Кеңесi және Yкiмeт
басшыларының Кеңесi жөнiнде уақытша Келiсiмге қол қойды.
ТМД Жарғысының 21-шi бабы және уақытша келiсiмнiң 1-ші бабы бойынша
Мемлекеттер басшыларының Кеңесi Достастықтың жоғары органы болып
есептеледi. Кеңес ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің ортақ аясындағы қызметіне
қатысты iргелi мәселелердi талқылайды және шешедi. Кеңес жылына 2 рет
жиналады. Кезектен тыс жиналыстар ТМД-ға қатысушы мемлекеттердiң бiреуiнiң
ықыласымен өткiзiлуi мүмкiн.
Yкiмeт басшыларының Кеңесi экономикалық, әлеуметтiк және өзге де ортақ
аядағы мәселелер мүше мемлекеттердегi атқарушы органдардың ынтымақтастығын
үйлестiредi (Жарғының 22-шi бабы). Кеңестiң жиналыстары жылына 4 рет
өткiзiледi. Кезектен тыс мәжiлiстер ТМД-ға катысушы мемлекетi үкiмeтiнің
ықыласымен өткізілуі мүмкін.
Мемлекеттер басшыларының Кеңесi мен Үкiмeт басышларының Keңeci өз
шешiмдерiн консенсус арқылы қабылдайды. Кез-келген мемлекет белгiлi бiр
мәселе бойынша мүддесінің жоқтығын жария етіп, оның талқылауына катыспауына
құқығы бар және мұндай қатыспаушылық шешiмнiң кабылдануына кедергi
болмайды. Ресей әдебиетiнде айтылғандай шешiмдердi қабылдауға деген мұндай
тест таңқаларлық нәтижелерге алып келiп жатады [13, с.33].
Бiр Келiсiмдерге 11 мемлекет қол қояды, басқаларына 10 мемлекет, ал
кейбiреулерi 6 қолы бар құжаттар. Е.Г. Моисеевтiң пiкiрi бойынша
Достастықтың қызметiне өз epкiмeн қатысу мемлекет басшылары Кеңесiнiң
жұмысын тоқтатып тастауы да мүмкiн [1, с.27].
Мемлекет басшыларының Кеңесi мен Yкiмeт басшыларының Кеңесi бiрiккен
мәжiлiстер де өткiзуi мүмкiн. Мұндай мәжiлiстер мемлекеттердiң
астаналарында өткiзiледi.
Кеңестер тұрақты не уақытша негiзде өздерiнiң жұмысшы және көмекшi
органдарын құруға құқылы. Мұндай органдар мүше мемлекеттердiң өкiлдерiнен
тұрады. Олардың мәжiлiстерiне сарапшылар мен кеңес берушiлер шақырылуы
мүмкiн. Жекелеген салалардағы ынтымақтастық мәселелерiн шешу және
Кеңестерге өз ұсыныстарын беру үшiн тиiстi мемлекеттiк органдардың
басшыларының мәжiлiстерi шақырылуы мүмкiн.
1993 жылы ТМД елдерiнiң басшылары ТМД Төрағасының орнын белгiледi. Оның
өкiлеттiгi 1 жыл бойы жалғасады.
Сыртқы істep Министрлерiнiң Кеңесi (CIMK) - ТМД келесi басқарушы
органы. Бұл орган Мемлекеттер басшыларының Кеңесi мен Yкiмeттep
басшыларының Кеңесi шешiмдерiнiң негiзiнде ТМД-ғa қатысушы мемлекеттердiң
сыртқы саясатын жүргiзу қызметiн үйлестiредi, соның iшiнде олардың
халықаралық ұйымдардағы қызметiн үйлестiредi, өзара қызығушылық танытқан
әлемдiк саясатқа қатысты мәселелер бойынша кеңесулер ұйымдастырады
(Жарғының 27-шi бабы).
Сыртқы істep Министрлерiнiң Кеңесi 1993 жылы 24-шi қыркүйекте Мемлекет
жәнe Yкiмeт басшыларының кездесуiнде бекiтiлген Ереже бойынша қызметiн
орындайды (шешiмге Украина ғaнa қол қойған жоқ).
Сыртқы істep Министрлерiнiң Кеңесiнiң мүшелерi ретiнде ТМД-ғa қатысушы
мемлекеттердiң сыртқы iстep министрлерi табылады. Оның жиналыстарына ТМД-
ның Атқарушы хатшысы және CIMK шешiмiмен басқа елдердiң сыртқы iстep
министрлерi не олардың өкiлдерi байқаушы ретiнде қатыса алады.
CIMK жанында бейбiтшiлiктi орнату қызметi бойынша тұрақты Кеңесушi
комиссия құрылған. Бұл шешiм CIMK туралы Ереженiң 6-шы тармағының негiзiнде
1994 жылы 16-шы наурызда қабылданды. Сол күнi осы орган туралы Ереже де
бекiтiлдi.
Қауiпсiздiк пен қарусыздану саласындағы халықаралық келiciмдер мен өзге
де мәселелер бойынша шешiмдердiң орындалуы мен өзара келiсiмдiкте болуын
ұйымдастыратын орган - 1992 ж. 9-шы қазанда Бiшкек қаласында қол қойылған
Келiсiм негiзiнде құрылған қарусыздану мәселелерi бойынша Бiрiккен кеңесуші
комиссия жүзеге асырады.
Ал бұл жағдайлар мемлекеттерге тәуелсіздік алып бергенімен, олардың
бәрібір бір-бірінсіз тез арада аяқтарынан тік тұрып кете алмайтынын
көрсетті. Осы себеппен Алматыда КСРО басшылары ТМД құруды ұсынды.
Жалпы ТМД, өзіндік мәні бойынша өзіне кіретін мемлекеттердің сыртқы
саясаттарының диверсификациясы үшін ең қолайлы жағдайды қамтамасыз ету
басты ерекшеленетін белгісі болып ТМД-ның негізгі сипаттары деп Лаумуллин
өз кітабында мынадай сипаттамаларды айтады:
1. Қатысушы мемлекеттердің ұлттық мүдделерінің айырмашылығы. Соның
салдарынан бұл ұйымға қатысушы мемлекеттер сыртқы саяси векторлар ықпалына
көп ұшырайды.
2. ТМД ішіндегі қуатты дезинтеграциялық потенциал. Олардың ең күштісі
Украинадан көрінсе, ең аз деген өлшемі Молдавия мен Туркменстаннан көрініс
тапты.
3. ТМД мемлекеттерінің геосаяси салмақтарындағы айырмашылықтар.
Мемлекеттердің бір-біріне деген дипломатиялық қолдауға мүдделігінің
төмендеуі
4. КСРО кұлағаннан кейін жартылай феодалдык, жартылай капиталистік
түрдегі жағдайда қалған мемлекеттердің әлеуметтік, экономикалық, әсіресе,
саяси даму бағыттарындағы жолдарды таңдауда әр түрлі модельдерді таңдауы.
5. ТМД-дағы барлық дерлік мемлекеттердегі тұрақсыздық, этникалық
жанжалдар. Осының салдарынан көршілес мемлекеттерден қосымша дағдарыстар
импорттаудан қауіптену.
6. ТМД-ның негізін кұраушы кұқықтық жүйенің аса төмен тиімділігі.
Себебі ТМД-ның негізгі құқықтық жүйесі ұлттық заңнамаға тәуелді болды. ТМД
органдар жүйесінің шешімдер міндетті күшке ие болмады [2, с.17].
Дәл осындай кедергілер ендігі жерде мемлекет өмірінің қай саласында
болмасын, тек батыл ғана емес, байыпты да саясат жүргізуді талап етті.
Себебі, жан-жаққа ыдырап кетті деуге болатын, бұрынғы он бес одақтар
мемлекеттері ендігі жердегі саясатына үлкен байыппен қарамаса, бір-біріне
кедергі күш болатыны да анық еді. Ал мұндай саясатта өз мүдделері бар
елдердің жоқ емес екендігін жоғарыда айтып кеткен едік.
Жалпы, халықаралық интеграция қандай да бір мемлекетке болмасын
халықаралық аренада өз бетінше саясат жүргізуінің кепілдігі бола алады
десек, бұл кепілдік ТМД-ға дейін құрылған ЕО сияқты ұйымдардан анық көрініс
тапты. Дегенмен ТМД-ның ЕО -тан айтарлықтай айырмашылығы бар еді. Бұл
айырмашылықтар, негізінен ТМД-ның халықаралық саяси аренада тез арада саяси
одақ ретінде күш алып кетуін едәуір тежеп отыратын кұбылыстар еді.
Қалиева өз мақаласында ТМД-ның ЕО-нан ерекшеліктері дегенде ТМД
мемлекеттерінің бір-бірінен қатты айырмашылықтары бар.
1. Күрделі экономикалық жағдайларда мемлекеттер арасында даму
деңгейіндегі айырмашылық алшақтап кетті.
2. Нарықтық құрылыс әлі аяқталмаған кезі.
3. Дамыған мемлекеттер ТМД-ны шикізат көзі мен рынок сбытаға
айналдыруға мүдделі болды дейді [3, с.20-30].
Әрине бір империя құрамынан бөлінген бұрынғы одақтас мемлекеттер
болғанымен тәуелсіздік жолын әр мемлекет әр түрлі бастағаны белгілі.
Халықаралық аренадағы бәсекелестікті айтпай-ақ, нарық саясатын игере
алмай, қай салада болса да бірі озып, бірі қалып жатқан мемлекеттерде
барлық қатысушылардың құлсықтарын тек қорғайтын саяси одақ құру оңай жұмыс
емес еді.
Бұған қоса, ЕО егемен мемлекеттердің ұзақ уақыт бойындағы келісімдер
нәтижесінде кұрылса, ТМД бір империядан тараған шынайы тәуелсіздігіне әлі
қол жеткізе қоймаған мемлекеттердің тез арада құрылған одағы еді. Бұл кез
мемлекеттердің өтпелі кезеңді жаңадан бастан көшіріп, нарықтық экономиканы
әлі игере алмай жатқан кезін білдірсе, екінші жағынан КСРО кезіндегі ортақ
идеологияның тоқырап, әлі де болса ұлттық идеологияның қалыптаспаған кезі.
Ұлттық идеология деп танылғандарының өзі ұлтаралық, этникааралық
жанжалдарға соқтырып, ішкі тұрақсыздықтың көзі болып отырған еді.
Яғни, ТМД-ны кұру, оның алға қойған мақсаттарын жүзеге асыру қатысушы
мемлекеттер алдына тарихта үлгісі болмаған тапсырмаларды қойды. Себебі, ТМД
оған қатысушы мемлекеттер өмірінің барлық дерлік саласын қамтитын одақ.
Тіпті, әсіресе, қауіпсіздік саласындағы тек ядролық қарудың тағдырын шешу,
ортақ әскерден ұлттық қарулы күштерге көшу сияқты тек аймақтық қана емес,
әлемдік саясаттағы күрделі мәселелерді шешу онсызда дағдарыста тұрған
мемлекеттерге көп күш салған еді.
Осы кезде ТМД мемлекеттеріне аумақтық келіспеушіліктерді реттеп,
жағдайдын қауіпті эскалациясынан құтылып, Югославия сценариінің алдын алу
нөмірі бірінші мақсат болып тұрды.
Жалпы көптеген сарапшылар ТМД-ның құрылуын өркениетті ажырасу деп
атаған болатын. Әрине мемлекеттердің өркениетті ажырасуына көп күш керек
болды. Дегенмен, алда бұдан да қиын сындар тұрғаны анық еді. Сол сындардан
сәтті өту үшін бұрынғы одақтас мемлекеттерге әлі бір-бірімен тығыз
байланыста болу керек еді. Осы себеппен КСРО тарауынан кейін көп уақыт
өтпей-ақ ТМД құрылды.
ТМД жарғысыңда бұл ұйымның кұрылуының басты мақсаты деп айтылған.
Ендігі жерде осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін ұйым шеңберінде
конвенциялар, келісім-шарттар жасалып, оларды орындайтын, бақылайтын
институттар жүйесін жасау керек болды. Бұл шаралар ТМД-ны ЕО сияқты ұлттан
жоғары одақ қылмағанымен өзіндік құқықтық жүйесін қалыптастырды. Енді
қазіргі кезде кейбір ғалымдар ТМД құқығы деп атап жүрген осы құқықтық
жүйенің ерекшеліктеріне тоқталып өтсек. Ходаковтың айтуынша ТМД құқығы
дегеніміз ТМД қатысушы мемлекеттерінің қабылдаған Достастық мемлекеттерін
және Достастық органдарының нормативтік актілерін байланыстыратын көпжақты
және екіжақты келісім-шарттар жүйесі [4, с.3-17].
Лазаревтің айтуы бойынша, ТМД құқығы дегеніміз не деген сұраққа
құқықтық кеңістік немесе басқаша айтқанда құкықтық полені құратын белгілі
бір нормалар жүйесі болады. Және ол белгілі бір территориямен байланысты
болуы керек. Сондықтан ТМД-ның құқықтық полесі ТМД-ның территориясы болады.
Одан кейін бұл жүйеде мемлекеттік құқық орын алады. ТМД құқығы дегеніміз
шартты категория, себебі мұнда тек қана не ұлттық мемлекеттердің
қағидалары, не қазіргі халықаралық кұкықтың қағидалары кіреді. Оның ішінде
бейбіт қатар өмір сүрудің бес қағидасы да бар деп жауап береді.
Блищенко Ю.П., ТМД құқығы мемлекеттік құқықтан әлдеқайда жоғары тұрады.
Бұл шынымен де халықаралық құқықтың бір бөлігі дейді.
Ал Михалева Н. А. ТМД құқығын жалпы және ерекше деп екі құқықтық жүйеге
бөледі. Жалпы құқыққа ТМД-ның жарғылық құжаттары мен ТМД шеңберіндегі
екіжақты және көпжақты шарттар жатады. Ал ерекше жүйеге ұлттық
мемлекеттердің заңдары жатады дейді.
Ашавский Б.М. ТМД құқығы халықаралық құқықтың бір бөлігі. Оған
халықаралық кұқықтың барлық саласы кіреді дейді.
Бұл мәселеде ғалымдардың бір шешімге келе алмай отырған себептері, ТМД
құқығының өзі бір ұйымның емес, үш ұйымның: Ресей мен Белоруссияның,
Евразэстің, және тікелей түрдегі ТМД-ның құқықтық базаларының жиынтығы
болып саналады. Дегенмен, менің ойымша ТМД құқығы деген ұғым шартты түрде
болуы кажет, себебі ТМД шеңберінде қалай болса да бірыңғай құқықтық
негіздің жасалу керектігі түсінікті, ал бұл құжаттар сол үшін жасалған
құжаттар жүйесі болып табылады. ТМД құқығы дегенміз осы.
Енді негізгі тақырыбымызға көшіп, ТМД елдерінің әскери саясат
саласындағы ынтымақтастығының халықаралық кұкықтық негіздеріне тоқталып
өтсек, алдымен бұл саланы реттейтін құжаттарға тоқталып, оларды жіктеп
өткен дұрыс болар. Біз бұл құжаттарды негізінен үш топқа бөлуге болады деп
ойлаймыз:
1) ТМД шеңберіндегі жалпы құжаттар, яғни ТМД жарғысы сияқты
ынтымақтастықтың негізін салушы құжаттар.
2) ТМД шеңберіндегі көпжақты халықаралық құжаттар. Біздің бұлай
атауымыздың себебі, ТМД мемлекеттері ортақ көзқарасқа келмеген кейбір
мәселелер бойынша көпжақты құжаттар жасалынып, сәйкесінінше оған барлық
мүше мемлекеттер кіре қоймаған. Мәселен ҰҚКҰ немесе ТМД-ға кірмейтін Қытай
Халық Республикасы мүше болып отырған Шанхай ынтымақтастық ұйымын атап өуге
болады.
3) ТМД мемлекеттері арасындағы екіжақты келісімдер. Себебі, ТМД-ны
құрудың басында мемлекеттер негізінен осы екіжақтық келісімдерге көп көңіл
бөлу керек екендігін атап өткен болатын. Қазіргі кезде ӘҚҚ сияқты ТМД
шеңберіндегі негізгі шарттардың кейбіреулеріне біраз мемлекеттер шарттың
негізгі мәтіні арқылы емес, негізінен Ресей Федерациясымен екіжақтық
шарттар негізінде қатысып отыр.
Дипломдық жұмысымның негізгі бөлімі үш тарауға бөлінгендіктен осы
жіктелген құжаттардың үш түрін үш тарауға бөліп жазған дұрыс деп ойлаймыз.
Сонымен, қазір ТМД елдерінің әскери саясат саласындағы халықаралық
ынтымақтастығының негіздері халықаралық конвенциялар мен құжаттарға
тоқталып өтсек. Жалпы көптеген сарапшылардың пікірінше, ТМД шеңберіндегі
мұндай құжаттар тек қана қағаз жүзіндегі келісім ретінде қалып отырған
сыңайлы. Кейбір сарапшылардың пікірі бойынша, бұл құжаттарды қайта өндеу
немесе қайта қабылдау қажеттігі туып отыр. Бұл пікірлер негізінде жалпы ТМД-
ның құрылу идеясы жатқаны көрініп тұр. ТМД дүниеге келген кезде оның
қарсыластары да аз болмағанын жоғарыда айтып өткенбіз. Соған байланысты
әмбебап шарттар да кез-келген пікірмен санасуға мәжбүр болды. Жалпы мұның
өзі ол кезде ТМД құру қажеттілігін мойындағанымен, оның болашағын нақты
болжап білу мүмкін емес болғандығын көрсетеді. Сондықтан да қазіргі
сарапшылардың қоятын ТМД не деген басты сұрағына жауап берудің өзі біршама
қиындықтар туғызады. Кейбір сарапшылар ТМД-ны халықаралық ұйым десе,
кейбіреуі интеграциялық бірлестік деп түсіндіреді. Тіпті кейбір заң
әдебиеттерінде оны конфедерация ретінде түсіндіретіндері де кездеседі.
Жалпы ТМД-ның негізгі мәні әр түрлі түсіндірілуінің өзі оның негізін
құрайтын құжаттардың әр түрлі тұрғыдан түсіндірілуге бейім екендігін
көрсетеді.
Біздің ойымызша ТМД-ны конфедерация немесе интеграциялық бірлестік
емес, көпсалалы халықаралық кұрылым немесе ұйым ретінде қарастырғанымыз
жөн. Себебі, оның жарғысы да, оның шеңберіндегі көпжақтық құжаттар мен
келісім-шарттар да осы қағидаға негізделген.
ТМД жарғысында бұл ұйымның әскери саясат саладағы негізі ретінде
мемлекеттер ортақ мүдделері сыртқы шекараны қорғау болғандықтан, бірігіп
қызмет етеді делінген. Осыдан келіп шығатын шекара саясатының негізгі
мақсаттары шекара тұрақтылығын, қауіпсіздігін және тұтастығын қамтамасыз
ету; шекара аймақтарындағы аумақтық кикілжіңдер мен оқиғаларды бейбіт
жолмен шешуге мүмкіндік жасау болып табылады.
Мұндай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5
1 ТМД елдерінің әскери саясаты саласындағы ынтымақтастығының халықаралық
құқықтық негіздері 9
Ұжымдық қауіпсіздік күштер ұйымы 26
Шанхай ынтымақтастық ұйымы 34
3. Мемлекетаралық екі жақтық механизмдер 43
Армения мемлекетімен 43
Беларусь мемлекеті 45
Қырғыз Республикасы 48
Өзбекстан Республикасы 49
Түркіменстан Республикасы 50
Ресей Федерациясы 52
Украина мемлекті 53
Әзірбайжан Республикасы 55
Молдова мемлекеті 56
Тәжікстан Республикасы 56
Қазақстан Республикасы 58
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер 63
Кіріспе
ТМД әскери одақ емес. Бірақ оның әлемдік әскери саясатта алар орны
ерекше. Қазіргі кезде бұл ұйым тек бұрынғы КСРО шеңберінде ғана емес,
жалпы әлемдік аренада да өзіндік күшке ие болып отыр. Бұл ұйымның
құрылғанына біраз жылдан астам уақыт өтті. Осы жыл ішінде ұйым шеңберінде
мыңнан астам келісім шарттар жасалған, оның ішінде екі жүзге жуық келісім
шарт әскери саясат саласындағы ынтымақтастықты тереңдетуге негізделген.
Жалпы ең басында ТМД-ның құрылуы негізінде КСРО тарағаннан кейін әр
тарапқа ыдырап кеткен, әсіресе тәуелсіздікке енді қол жеткізген жас
мемлекеттің аяқтарынан тік тұрып кетуіне жол салып, жағдай жасау еді. ТМД-
ның мақсаты ретінде оның жаршысында қатысушы мемлекеттер олардың
халықтарының тарихи қалыптасқан байланыстары негізінде мемлекеттер
арасындағы жан-жақты ынтымақтастыққа қол жеткізуді атап өтеді. Сол
тоқсаныншы жылдардың басында ТМД мемлекеттерінің арасындағы
ынтымақтастықтың ең бір қажетті саласы осы әскери саясат саласындағы
ынтымақтастық еді.
Әлеуметтік жүйенің ыдырау кезінде, Америка саясаттанушысы М.Б. Олкотт
айтқандай, тәуелсіздікке катапультталған мемлекеттердің алдында тұрған
нөмірі бірінші мақсат - мемлекеттер арасындағы аумақтық келіспеушіліктерді
реттеп, жағдайдың қауіпті эскалациясынан құтылып, Югославия сценариінің
алдын алу еді. Мұның өзінен-ақ ТМД-ның әскери саясат саласындағы алар орнын
көруге болады.
Сонымен қатар ол уақытта өз қарулы күштерін құруға ТМД шеңберінде
кейбір мемлекеттердің ғана мүмкіндіктері болды. Әзірбайжан мен Армения
Карабах үшін соғыс үстінде соғысқа икемді әскери отрядтар құруға мәжбүр
болды. Тәжікстан да ішкі сыртқы күрес жүргізіп жатты. Грузияда Абхазия мен
Оңтүстік Осетия айналасындағы әрекеттерге байланысты көп жылдар бойы
соғысқа икемді қарулы күш құра алмады. Осындай жағдайларға байланысты
мемлекеттерді өзара келісімге келтіру, сонымен қатар ТМД-ның сыртқы
шекарасын қорғау үшін мүдделі мемлекеттер бірігіп күш жұмылдырмаса, жеке
дара сенімді шаралар қабылдау қиын болады.
Осылайша басталған ТМД шеңберіндегі әскери саясат кейін ҰҚКҰ, ШЫҰ- мен
жалғасты. Бұл ұйымдардың да өзіне тән ерекшеліктері бар. Бітіру
жұмысымыздың негізгі бөлімінде бұл ұйымдарға және осы әскери саясат
саласындағы екі жақты шарттарға толығымен, егжей-тегжейлі тоқталып өтеміз.
Тақырыптың өзектілігі ТМД елдерінің әскери саясат саласындағы
ынтымақтастығының халықаралық құқықтық негіздері, ТМД мемлекеттерінің
халықаралық аренада алатын орны және жеке саясат жүргізуінің негізі. Осы
ынтымақтастықтың негізі болып табылатын халықаралық конвенциялар, келісім
шарттар.
Зерттелу жағдайы: бұл тақырып, біздің ойымызша, аз зерттелген тақырып
және болашақта көп зерттеуді, ізденіс жұмыстарын талап етеді. Тақырыптың аз
зерттелуін, біздің ойымызша осы кезге дейін оған деген қажеттіліктің
туындамағынан, яғни ТМД құрылғанына он жылдан аса уақыт өткеніне осы кезге
дейін ұйым елдерінің әскери саладағы ынтамақтастығының негіздерін әлі толық
қалыптаса қоймағанынан және қатысушы мемлекеттердің әлі де болса өз әскери
саясаттағы бағыттарын толық қалыптаса қоймағанынан, қатысушы мемлекеттердің
әлі де болса да өз әскери саясаттағы бағыттарын толық белгілей
алмағандықтан, халықаралық құжаттардың тиімсіз жақтары да белгілі болып,
өзгерістерге көптеп ұшырауынан деп білеміз.
Сондықтан да болар ТМД елдерінің әскери саладағы халықаралық
ынтымақтастық көбіне құқық емес, саяси жағынан зерттеп, талдау басым болып
отыр. Біз нақты осы тақырыпқа қалам тартқан ғалым заңгерлерден тек Е. М.
Мойсеевті айтып өткен дұрыс деп ойлаймыз.
Біз бұл бітіру жұмысында тақырыпты халықаралық және мемлекеттердің ішкі
құқығы тұрғысынан зерттеуге көп көңіл бөлдік.
Дипломдық жұмысымның мақсаты мен міндеттері: Дипломдық жұмысымның
мақсаты - ТМД мемлекеттерінің әскери саясат саласындағы ынтымақтастығының
халықаралық құқықтық негіздерін зерттеу, талдау.
Міндеті олардың ішіндегі жекелеген құрылымдардың, атап айтқанда,
Ұжымдық қауіпсіздік күштер ұйымы мен Шанхай ынтымақтастық ұйымының, олардың
ішіндегі Антитеррористік орталық, ТМД бейбітшілікті қолдау күштері сияқты
әскери саяси институттарға тереңінен тоқталып өту, олардың тиімді жақтары
мен кемшіліктерін ашып көрсету.
Дипломдық жұмысымның объектісі мен пәні: Объектісі ретінде ТМД
елдерінің әскери саясат саласындағы ынтымақтастығы қарастырылады.
Пәні ретінде осы ынтымақтастық халықаралық құқықтық негіздері талданып,
зерттелді.
Зерттеу әдістері ретінде осы пәнді бұрын зерттеген ғалымдардың
еңбектері қарастырылып, салыстырылып, әртүрлі пікірлер негізінде ортақ
көзқарасқа тоқталған. Сонымен қатар, бұрын тек саяси бағалар беріліп келген
құрылымдарға, енді құқықтық тұрғыдан да пікірлер айтылды.
Қорғауға шығарылатын ережелер:
• ТМД мемлекеттерінің әскери саясат саласындағы ынтымақтастығының негізі
ТМД құқығымен реттелуі керек. Яғни ТМД құқығы деген ұғым шартты түрде
болуы қажет. Себебі ТМД шеңберінде қалай болса да бірыңғай құқықтық
негіздің жасалу керектігі түсінікті, ал бұл құжаттар сол үшін жасалған
құжаттар жүйесі болып табылады. ТМД құқығы дегеніміз осы.
• ТМД мемлекеттерінің әскери саясат саласындағы ынтымақтастығының
негізін салушы құжаттарды үш топқа бөлеміз:
1) ТМД шеңберіндегі жалпы құжаттар, яғни ТМД жарғысы сияқты
ынтымақтастық негізін салушы құжаттар.
2) ТМД шеңберіндегі көпжақты халықаралық құжаттар. Біздің бұлай
атауымыздың себебі, ТМД мемлекеттері ортақ көзқарасқа келмеген кейбір
мәселелер бойынша көпжақты құжаттар жасалынып, сәйкесінше оған барлық мүше
мемлекеттер кіре қоймаған. Мәселен, ҰҚКҰ немесе ТМД-ға кірмейтін Қытай
Халық Республикасы мүше болып отырған Шанхай Ынтымақтастық Ұйымын атап
өтуге болады.
3) ТМД мемлекеттері арасындағы екіжақтық келісімдер. Себебі, ТМД-ны
құрудың басында мемлекеттер негізінен осы екіжақтық келісімдерге көп көңіл
бөлу керек екендігін атап өткен болатын. Қазіргі кезде ӘКК сияқты ТМД
шеңберіндегі негізгі шарттардың кейбіреулерінде біраз мемлекеттер шарттың
негізгі мәтіні арқылы емес, негізінен:
• ҰҚКҰ-ның мақсаты ол туралы келісімде айтылғандай ұжымдық
қауіпсіздік жүйесін құру, мемлекеттердің ішкі-сыртқы
қауіптерінің алдын алу, ТМД ортақ шекарасының тұтастығын
қамтамасыз ету болып табылады.
• ШЫҰ сауда-экономикалық байланыс, көлік және коммуникация,
туризмге қатысты мәселелерді де қарастырады, бірақ ұйымның басты
мақсаты аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету болып қала бермек.
• ТМД шеңберінде екіжақты шарттарға басты көңіл бөлінуі керек.
Себебі әскери саясат саласындағы ынтымақтастықты қамтамасыз
етудегі барлық мемлекетті біріктіретін ешбір ұйым немесе шарт
жоқ. Сондықтан мемлекеттер негізінен өзара екіжақты келісімдер
арқылы, әсіресе әлемдік держава Ресеймен жан-жақты келісім
арқылы ортақ мүддеге сай шаралар қабылдап отырады.
Теориялық және тәжірибелік маңызы: ТМД елдерінің әскери саясат
саласындағы халықаралық құқықтық негіздеріне берілген әртүрлі пікірлерге
баға беріліп, ортақ көзқарас қалыптастыру. Оларды обьективті түрде жүзеге
асыруын қамтамасыз ету мақсатында тиімді, тиімсіз жақтарын ашып көрсету.
Құрылымы мен көлемі: дипломдық жұмыс кіріспе бөлімнен, үш негізгі
бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Кіріспе бөлімінде ТМД елдерінің әскери
саясат саласындағы халықаралық құқықтық негіздерін сыныптап, олардың маңызы
түсіндіріледі. Негізгі бөлім ТМД мемлекеттерінің әскери саясат саласындағы
ынтымақтастығының халықаралық құқықтық негіздері, ТМД елдерінің әскери
саясат саласындағы ынтымақтастығының аумақтық механизмдері, екіжақтық
механизмдер деген үш тараудан тұрады.
Екінші тарауда аумақтық механизмдер ретінде Ұжымдық Қауіпсіздік Күштер
ұйымы және Шанхай Ынтымақтастық ұйымына тоқталып өткен. Үшінші тараудағы
екіжақты механизмдер қатарына ТМД қатарындағы елдердің әрқайсысына жеке-
жеке тоқталып, олардың әскери саясат саласындағы басты негізге алатын
халықаралық құжаттарына тоқталып өтеді.
1 ТМД елдерінің әскери саясаты саласындағы ынтымақтастығының халықаралық
құқықтық негіздері
Еліміз Қарулы Күштерінің дамуына мемлекет тарапынан ерекше мән беріп
келеді. Оған Елбасының республикалық телеарналардағы тікелей желі барысында
Қазіргі әлемде саны көп армиялардың қажеті шамалы. Ыңғайлы, ұтқыр, жақсы
жабдықталған, әзірлігі мол армия керек. Армия халқымыз мақтанатындай
болсын. Өйткені, ол – Қазақстан халқының армиясы. Армиямыздың беделін
арттыра түсейік деген сөзі жарқын дәлел.
Осыған сәйкес 2010 жылға Қарулы Күштердің жауынгерлік әзірлік жоспары
жасалды. Бұл дегеніміз, жауынгерлік әзірлік деңгейінің артуы, сапалы әскери
мамандар дайындау және әскери білім беру жүйесін оңтайландыру, әскери
тәртіпті күшейту, халықаралық әскери және әскери-техникалық
ынтымақтастықтың көкжиегін кеңейте түсу, тұрғын үй мәселесін шешу, әскери
гарнизондардың инфрақұрылымдарын дамыту, әскери қызметшілер үшін қажетті
әлеуметтік пакетті жасау, сондай-ақ 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы
Жеңістің 67 жылдығы мен Қазақстан Республикасы Конституциясының 17
жылдығына арналған кешенді шаралар өткізу.
Біздің елімізде Қарулы Күштерді реформалау Ата Заңымызда анықталған
негізгі принциптер мен әскери реформа тұжырымдамасына сәйкес жүргізіліп
келеді.
Әлемдегі, сондай-ақ Орталық Азия аймағындағы геосаяси жағдайдың
өзгеруі, қауіпсіздіктің жаңа қатерлерінің пайда болуы, мемлекеттің әскери
ұйымдарын нарық жағдайына бейімдеу жаңа әскери доктринаны қабылдауға әсер
етті.
Әскери доктрина дегеніміз мемлекеттің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге, соғыстар мен қарулы жанжалдарды болдырмауға, Қарулы Күштерді, басқа
да әскерлер мен әскери құралымдарды дамыту мен қолдануға негіз қалаушы
көзқарастар жүйесін білдіретін құжат. Онда бірыңғай мемлекеттік әскери-
техникалық саясат жүргізу және мемлекеттік қорғаныс тапсырысын қалыптастыру
туралы анық жазылған.
Әскери қауіпсіздікті қамтамасыз етудің нормативтік-құқықтық базасын
жетілдіру мақсатында қорғаныс саласындағы қолданыстағы заңнамаға қосымша
Қазақстан Республикасының қорғанысы және Қарулы Күштері туралы, Әскери
міндеттілік және әскери қызмет туралы, Әскери полиция органдары туралы
бірнеше жаңа Заңдар қабылданды.
Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің құрылымын одан әрі дамыту
шаралары туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 7
мамырдағы № 1085 Жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері:
-әскери басқару органдарын;
-Қарулы Күштердің үш түрі: Құрлық әскерлерін, Әуе қорғанысы күштерін,
Әскери-теңіз күштерін;
-арнайы әскерлерді;
-Қарулы Күштердің Тылын;
-әскери оқу орындарын;
-әскери-ғылыми мекемелерін қамтиды.
Қарулы Күштердің жауынгерлік қабілеті әскерлерді басқару жүйесін,
олардың құрамы мен құрылымын жетілдіруді, сондай-ақ әскерлердің жауынгерлік
әзірлігін арттыруды талап етеді.
Құрлық әскерлерінің құрамалары мен бөлімдері Оңтүстік, Шығыс,
Батыс, Астана өңірлік қолбасшылықтарына, сондай-ақ Аэроұтқыр
әскерлеріне, Зымыран әскерлері мен артиллерияға біріктірілген.
Әскерлердің жауынгерлік қабілетін көтеру стратегиялық бағыттағы жинақы
топтарды жасақтауды да қажет етті. Осыдан келіп, Қарулы Күштерімізде
жауынгерлік тапсырмаларды өз бетінше шешуге қабілетті, жаңарған әрі сапалы
құрамнан тұратын бригадалық негіздегі тұрақты әзірліктегі құрылымдар
дүниеге келді.
Қарулы Күштердің әлеуеті мен қуаты негізінен жауынгерлік әзірлік болып
табылатыны сөзсіз. Ағымдағы жылы әскерлерде өткізілген нақты шаралар
жауынгерлік әзірліктің артқанын көрсетеді.
Биыл әртүрлі деңгей мен масштабтағы 52 оқу-жаттығу өткізілді. Олардың
ішіндегі маңыздысы Өзара іс-қимыл – 2009 халықаралық командалық-штабтық
жаттығулары. Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы Жедел әрекет ету ұжымдық
күштерінің басқару органдары мен бөлімшелерінің тұңғыш рет өткізілген бұл
жаттығуларына 15 мыңнан астам әскер, 1500 бронды техника және жүз шақты
әскери ұшақ пен тікұшақ қатысты. Жаттығуға қатысқан әскердің негізін біздің
офицерлер мен сарбаздар, әскери техниканың негізін қазақстандық техника
құрады. Қазақстан әскері алдына қойған тапсырманы абыроймен орындап шықты.
Оқу-жаттығуларда әскери шеберлік танытып, кез келген уақытта мемлекетіміз
бен оның халқын қорғауға әзір екендігін көрсете білді. Жаттығуға Елбасымыз
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев пен оған қатысқан елдердің басшылары жоғары
баға берді.
Сондай-ақ, қазақстандық әскери қызметшілер ТМД Қарулы Күштерімен
бірлескен бірнеше ірі көлемді жаттығуларға да қатысты. Олардың қатарында
Тәжікстан Республикасында өткен Норак-Антитерор-2009, Беларусь
Республикасында өткен Батыс-2009, ТМД елдері Әуе шабуылына қарсы қорғаныс
әскерлерінің біріккен жүйесінің жауынгерлік атыстарды қамтыған Жауынгерлік
достастық – 2009, РФ Әскери әуе күштерінің бөлімдерімен бірлескен Әуе
күштері – 2009, сондай-ақ АҚШ, Ұлыбритания қарулы күштерінің
бөлімшелерімен бірлескен Дала бүркіті – 2009 жаттығулары бар.
Қазіргі таңда Шанхай ынтымақтастық ұйымы шеңберінде 2010 жылы
Қазақстанда өтетін кең көлемді Бейбіт миссия халықаралық оқу-
жаттығуларына дайындық жұмыстары жүріп жатыр.
Әлемдегі экономикалық дағдарысқа қарамастан, әскерилердің әлеуметтік
жағдайы Елбасының тұрақты назарында. Мемлекет тарапынан қорғаныс саласына
қажетті қаражат жыл сайын бөлінуде.
Осы жылдың басында Президент – Қарулы Күштердің Жоғарғы Бас Қолбасшысы
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Жарлығымен Әскери қызметшілер мен олардың
отбасы мүшелерінің мәртебесі және оларды әлеуметтік қорғау туралы Заңға
толықтырулар мен өзгертулер енгізілді. Онда әскерилерге қатысты қажетті
әлеуметтік аспектілер кеңінен қамтылған. Заңда жастарды ынталандыру үшін
қосымша жағдайлар жасау жағы да көзделген. Мәселен, келісімшарт
қызметіндегі әскери қызметші Қарулы Күштер қатарында сегіз жыл қызмет
ететін болса, онда оның жоғары білім алуға жұмсалатын шығынының 50 пайызы
Қорғаныс министрлігінің қаржысы есебінен төленеді.
Президент ең алдымен әскери қызметшілерді баспанамен қамту мәселесіне
айрықша назар аударуда. Өткен жылы жалпы көлемі 75 мың шаршы метр тұрғын үй
пайдалануға берілді. Бұл пәтерлер мен жатақханалардан бөлінген бөлмелерді
қосқанда, 1266 әскери қызметші баспаналы болды деген сөз. Биыл бұл
көрсеткіш бұдан да еселене түспек.
Елбасының тапсырмасымен Тәуелсіздік күні қарсаңында Астанаға жақын
орналасқан Ильинка кентіндегі коттедж қалашығынан Қарулы Күштердің әскери
қызметшілеріне тұрғын үйлер берілді.
Осының бәрі бізге әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғауда көптеген
проблемалардың түйінін шешуге сөзсіз мүмкіндік береді.
Отандық әскери білім жүйесін әлемдік деңгейге көтеру, білім сапасын
арттыру, жалпы кәсіби мамандар даярлау мәселесі Қарулы Күштеріміз құрылғалы
бері мықтап қолға алынды.
Әскери кадрларды даярлау жүйесін кезең-кезеңмен жетілдіру әлемдік
үрдіске сәйкес отандық әскери білім мен ғылымның үлгісін қалыптастыруға
мүмкіндік береді. Өйткені Қарулы Күштердің қуаты білімде екеніне дау жоқ.
Қазіргі күні елімізде отандық білім беру жүйесі толық қалыптасты.
Ұлттық қорғаныс университеті, Радиоэлектроника және байланыс әскери-
инженерлік институты, Қорғаныс министрлігінің әскери институты, әскер
түрлерінің бірнеше оқу орындары (Құрлық әскерлерінің әскери институты, Әуе
қорғанысы күштерінің әскери институты және Әскери-теңіз институты) жемісті
жұмыс істеп келеді.
Бұдан басқа, кәсіпқой сержанттар әзірлейтін Ш.Уәлиханов атындағы Кадет
корпусы біздің мақтанышымыз болып табылады. Өйткені, қазіргі таңда мұндай
оқу орны ТМД елдері ішінде тек Қазақстанда ғана бар.
Біздің негізгі мақсатымыз әлемдік стандарттарға сай келетін, білімді,
шетел тілдерін жетік меңгерген, әскери және техникалық даярлықтың шебері
болып табылатын мамандарды, бір сөзбен айтқанда, нағыз әскери элитаны
даярлау болып табылады.
Еліміздің сыртқы саясаты аясында халықаралық әскери ынтымақтастық
бірнеше бағыттар бойынша дамып отыр.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасында
әскери және әскери-техникалық ынтымақтастықтың әртүрлі аспектілері бойынша
алпыстан астам құжатқа қол қойылды.
Екі ел қорғаныс ведомстволары арасындағы ынтымақтастық жоспарлы түрде
ұйымдастырылып, мынадай бес бағыт бойынша дамып келеді. Оның ішінде
стратегиялық ядролық қару-жарақты бақылау саласындағы халықаралық шарттар,
Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан әскери полигондарды Ресей
Федерациясына жалға беру туралы келісім, Қазақстан Республикасы Қарулы
Күштерінің мүддесі үшін қару-жарақ пен әскери техника жеткізу, Байқоңыр
кешені бойынша жасалған шарттар мен келісімдер, Ресей әскери оқу
орындарында кадрлар даярлау, жедел және жауынгерлік даярлық іс-шараларын
өткізу бар.
1993 жылдан бастап, 2009 жылға дейінгі аралықта Қазақстан
Республикасының үш мыңнан астам әскери қызметшісі Ресей Федерациясы
Қорғаныс министрлігінің әскери оқу орындарында білім алды.
Қазіргі таңда Ресейдің әскери оқу орындарында мыңнан аса қазақстандық
әскери қызметші даярлықтан өтіп жатыр.
Қытай Халық Республикасымен әскери саладағы ынтымақтастық халықаралық
шарттар мен жыл сайынғы шаралар жоспарына сәйкес жүзеге асырылуда. Әскери
және әскери-техникалық саладағы ынтымақтастық, өтеусіз әскери көмек көрсету
келісім шарттарын қоса алғанда, әскери саладағы ынтымақтастық шеңберінде 16
халықаралық келісім жасалды.
Қытай Халықтық азат ету армиясы Қазақстан Республикасы Қарулы
Күштерінің жоғары білікті кадрлық әлеуетті құру ісіне үлкен жәрдем
көрсетуде. Осыған орай ынтымақтастықтың маңызды саласы ҚХАА әскери оқу
орындарындағы әртүрлі курстарда, соның ішінде тілдік курстарда кадрлар
даярлау болып табылады.
2003 жылдан күні бүгінге дейін Қытай Халық Республикасының әскери оқу
орындарында Қазақстан Қарулы Күштерінің 68 әскери қызметшісі білім алды.
Қазіргі таңда Қытайда қазақстандық 8 әскери қызметші оқып жатыр.
Сонымен қатар, қол қойылған халықаралық келісімдерге сәйкес 1997 жылдан
бастап, ҚР Қорғаныс министрлігіне өтеусіз көмек ретінде ҚХР әскери техника
мен мүлік жеткізді. Оның ішінде автокөліктер, байланыс құралдары және
арнайы жабдықтар бар.
Әскери саладағы қазақстандық-американдық ынтымақтастық Қазақстан мен
АҚШ Қорғаныс министрліктері арасындағы Бесжылдық жоспарына және оны іске
асыру жөніндегі тиісті меморандум негізінде жүзеге асырылуда. 2008-2012
жылдарға арналған Жоспарға 2008 жылғы 1 ақпанда қол қойылды.
Бесжылдық ынтымақтастық жоспары екіжақты өзара іс-қимылдың концепциялық
құжаты болып табылады және бірнеше мақсаттардың орындалуын көздейді.
Олардың ішінде маңыздылары деп бітімгершілік күштерін жасақтау, Әуе
қорғанысы күштерінің жауынгерлік қабілетін арттыру, Әскери-теңіз күштерін
және қазақстандық әскери білім беру жүйесін дамыту, тілдік даярлау
саласындағы ынтымақтастық, қазақстандық стратегиялық жоспарлау жүйесін
дамытуға жәрдем беру мен әскери академиялық зерттеулер саласындағы
ынтымақтастықты атауға болады.
Бесжылдық ынтымақтастық жоспарын іске асыру шеңберінде АҚШ Үкіметі
Қазақстан Қарулы Күштеріне әскери техника, арнайы мүлік жеткізу, сонымен
қатар кадрларды даярлау ретінде өтеусіз әскери көмек көрсетуде.
1993-2009 жылдар аралығында Америка Құрама Штаттарының әскери оқу
орындарында отыздан астам мамандық бойынша 350 қазақстандық әскери қызметші
білім алды. Қазіргі уақытта 21 әскери қызметші Америкада оқып жатыр.
Ұлттық Қорғаныс университеті, Вест-Поинт академиясы, әскер түрлерінің
командалық-штабтық колледждері сияқты АҚШ-тың жоғары әскери оқу орындарында
Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің 23 әскери қызметшісі білім алды.
2003 жылдан бастап Хаммер автокөліктерін, Хьюи-2 тікұшақтарын,
арнайы жабдықтарды жеткізу бойынша бірнеше жобалар іске асырылды. 2009-2010
жылдарға Хаммер автокөліктерінің кезекті партиясын жеткізу жоспарланып,
жүзеге асты. Сондай-ақ, қазақстандық бітімгерлер үшін атыс дайындығына
арналған EST-2000 тренажері де Америкадан арнайы жеткізілді.
Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерациясы,
Тәжікстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы Москва
және Шанхай келісім-шарттарына сәйкес жыл сайын осы мемлекеттердің
шекаралас аймақтарында инспекция өткізіліп тұрады.
Сонымен қатар, маман даярлау, қару-жарақ пен әскери техниканы жаңғырту,
пайдалану, жөндеу мәселелері бойынша Украина, Белорусь Республикасы және
Әзірбайжанмен арада тығыз байланыс орнаған.
Әскери саладағы ынтымақтастықтың аясы жыл сайын кеңейіп келеді. Қарулы
Күштерді даярлау, басқа мемлекеттердің армияларымен серіктестік қарым-
қатынастарды нығайту үшін Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы, Шанхай
ынтымақтастық ұйымы және Бейбітшілік жолындағы серіктестік бағдарламасы
шеңберінде өткізілетін іс-шаралар, әскери бөлімшелердің Біріккен Ұлттар
Ұйымы аясындағы халықаралық бітімгершілік операцияларына қатысуы маңызды
мәнге ие.
Бір сөзбен айтқанда, Жоғарғы Бас Қолбасшының басшылық етуімен қуаты мен
ұтқырлығы жоғары, халықаралық талаптарға сай кәсіби Қарулы Күштер құру
жөніндегі іс-шаралар жалғаса бермек.
Әскери саясаттың ең басты мақсаты мемлекеттің өз қауіпсіздігін
қамтамасыз ету десек, ұлттық қауіпсіздікті өз бетінше қамтамасыз етуге
қабілеттілік егемендіктің аса маңызды бір белгісі, оны жүзеге асырудың аса
қажетті алғышарттарының бірі болып табылады. Сондықтан да КСРО құрамынан
шыққан мемлекеттер осы бағыттағы саясатты жүзеге асыра бастады.
Дегенмен, алғашында КСРО-ның күйреуі нәтижесінде бұрынғы одақтас
мемлекеттер өте қиын жағдайда қалғаны белгілі. Бұл жағдайдың, әсіресе
әскери саясатта теріс ықпалы жақсы сезіледі. Оның үстіне тәуелсіз
мемлекеттер арасында бөліну қиын болған КСРО – ның үлкен көлемді қарулы
күштері ендігі жерде саяси тұрақсыздықтың көзі болуы мүмкін еді.
Екінші жағынан сол уақыттағы Батыс мемлекеттернің КСРО-дан бөлініп
шыққан кейбір елдерде ұлттық сепаратистік көңіл-күйді қасақана қолдап
отырғаны да белгілі еді.
Әсіресе, СНВ-1 (Договор об ограничении стратегических наступательных
вооружений) шартына сәйкес АҚШ-тың Ресейді КСРО-ның жалғыз ядролы мұрагері
ретінде тануы туралы келісімге келу, Батыс мемлекеттерінің Қазақстанды
Тәжікстан мемлекеттерінің қасында Ислам әлеміне жақынырақ деп күмәндана
қарауын да айтпай қалуға болмас. Кейбір журналистердің айтуы бойынша
Қазақстан өзін уақытша ядролы мемлекет деп жариялауы да осы қүмәнды сейілту
үшін мәжбүр болған. Міне, дәл осы кезден бастап бұрынғы КСРО
территориясында пайда болған егемен мемлекеттердің тәуелсіз әскери
саясаттарының негізі салынды.
Жалпы осы кездегі қиындықтарды сарапшылар былайша себептермен
түсіндіреді:
1. мемлекеттердің егемендігі олардың күрес нәтижесі емес, КСРО-ның
ыдырау себебінен келді;
2. КСРО-мен бірге оның бірыңғай халық шаруашылығы кешені де құлады;
3. КСРО территориясында тек қана бірыңғай басқару мен экономикалық
тұтастық қана емес, сонымен қатар идеологиялық тұтастық та жоғалды дейді.
[1. с.14]
ТМД басты органдарының жүйесiн дұрыс түciну үшін осы ұйымның мақсаты
мен принциптерiн бiлy қажет.
ТМД мақсаттары оның құрылтай құжаттарында белгiленген, содан соң ТМД-
ның Жарғысында көрсетiлген. ТМД экономика, гуманитарлық, саясат, экология
және мәдениет саласындағы ынтымақтастықты жүзеге асыру үшiн құрылған (ТМД
құру жөнiндегi Келiсiмнiң 4 бабы, ТМД Жарғысының 2-шi бабы және кiрiспесi).
Халықаралық бейбiтшiлiк пен қауiпсiздiктi қамтамасыз ету, қарулар мен
әскери шығындарды қысқарту, ядролық және басқа да жаппай қырып жою қару
түрлерiн жоқ қылу, жалпы және толық қарусыздануға қол жеткiзу мақсаттары
ТМД Жарғысында ерекше көрсетілген.
ТМД-ның келесi мақсаты - ортақ экономикалық кеңiстiк шеңберiнде
мемлекеттердiң жан -жақты және тепе-теңдiкке негiзделген экономикалық және
әлеуметтiк дамуы, сондай-ақ мемлекетаралық кооперация және интеграция болып
табылады.
ТМД-ның ең басты мақсаттарының бiрi халықаралық құқық нормаларына және
Еуропалық Қауірсіздік және ынтымақтастық кеңесінің құжаттарына сәйкес адам
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету. СБСЕ құжаттарының ережелерiн
халықаралық құқық нормаларынан бөлек көрсетiлуi СБСЕ ережелерiнiң аймақтық
халықаралық ұйым шеңберiнде қабылданғандықтан, әмбебаптық сипатқа ие
болмайтындығымен түсiндiруге болады. Бiрақ ТМД елдерi үшiн СБСЕ ережелерi
мiндеттi болып табылады. Қазiргi yaқыттa СБСЕ процесi классикалық шартты
нысандарда заңдастырылу тенденциясы байқалады. [26. с.96]
Гуманитарлық салаға мүше мемлекеттер азаматтарына epкiн қарым- қатынас
құруғa, байланыста болуда жәнe epкiн жүрiп-тұруына көмектесу мақсатын
жатқызуға болады (Жарғының 2-шi бабының 5-шi тармағы).
Сонымен қатар, ТМД-ның құрылу мақсаттарының бiрi басқа да құқықтық
қатынастар салаларында өзара көмек көрсету және ынтымақтастық болып
табылады. Достастық мүшелерiнiң арасында құқықтық көмек көрсету жөнiнде
шарт жасалды. [27, с.3-21]
Өз мақсаттарына жету үшiн Достастыққа мүше мемлекеттер өзара қарым-
қатынастарын реттеу үшiн арнайы қағидалар белгiледi (ТМД құру жөнiндегi
Келiсiмнiң кіріспе бөлiмi, Жарғының 3-шi бабы). Осы қағидаларды белгiлеген
кезде мүше мемлекеттер жалпы танылған халықаралық құқық нормалары мен
Хельсинкидегi қорытынды актiнiң ережелерiне сүйендi және барлық
қағидалардың өзара байланысты да тең бағалы eкeнiн есте ұстады. Сонымен,
мемлекеттер келесi қағидалар арқылы өздерiнiң қapым- қaтынaстapын реттейдi:
-егемендiктi құрмeттey, мүше мемлекеттердiң егеменді теңдігі;
-күш қолданбау немесе күшпен қауiп-қатер төндiрмеу;
-мемлекеттердің ayмaқтық тұтастығы;
-мемлекеттік шекаралардың мызғымастығы;
-дауларды бейбiт жолмен шешу;
-iшкi iстepiнe араласпау;
-халықтың өзiн өзi билеу және өз тағдырын сыртқы араласусыз шешу
бойынша ажырамастығын құpмeттey;
-адам құқықтары мен негiзгi бостандықтарын қамтамасыз ету;
-мемлекеттер арасындағы ынтымaқтaстық;
-достастық құжаттapы, оның iшiнде Жарғы бойынша қабылданған
мiндеттемелердi адал түрде орындау.
Достастықтың құжaттapындa басқа да қағидалар жөнiнде айтылған. Сонымен
қaтap Белорус өкiлдерiнiң ниетi бойынша қағидалардың қaтapынa саясаттағы
халықаралық құқықтың басымдығы енгiзiлдi, бiрақ бұл қағиданың аталуы
өзгертiлдi, яrни оның қазiргi баламасы “мемлекетаралық қатынастардағы
халықаралық құқықтың үстемділігi” [17, с.45].
Ерекше атап өтeтiн қағида - өзара көмектесу, бiр-бiрiнiң және
Достастықтың мүдделерiн ескеру, халықтардың рухани бiрлiгi (Жарғының 3-шi
бабы).
Жарғының 1-шi бөлiмiне (“Maқcaттap мен қағидалар”) өте маңызды болып
табылатын және Достастықтың бiрiккен қызмет аясын айқындайтын 45-шi бап
енгiзiлген. Бұл аялар ТМД құpy жөнiндегi Келiсiмге енгiзiлген аяларға
сәйкес келедi (7-шi бап). Opтaқ үйлестiрушi институттар арқылы тең негiзде
жүзеге асырылатын бiрiккен қызмет аяларына жататындар:
• адам құқықтapы мен негiзгi бостандықтарын қамтамасыз ету;
• сыртқы саяси қызметтi үйлестiру;
• opтaқ экономикалық кеңiстiктi, opтақ еуропалық және еуроазиялық
рыноктарды, кеден саясатын қалыптастыру және дамыту бағытында
ынтымақтастық;
• көлiк, байланыс жүйелерiн дамытудағы ынтымақтастық;
• денсаулық сақтау және қоршаған ортаны қopғay;
• әлеуметтiк және көшi-қон саясатының мәселелерi;
• ұйымдасқан қылмыспен күресу;
• қорғаныс саясаты мен сыртқы шекараларды қорғау салаларындағы
ынтымақтастық.
Бұл тiзiм мемлекеттердiң өзара келісімі бойынша толықтырылуы мүмкін.
Жарғының 5-шi бабына сай Достастықтағы мемлекетаралық қарым-
қатынастардың құқықтық негiзi болып көп жақтық және eкi жақтық келiсiмдер
табылады. ТМД шеңберiнде жасалған келiсiмдер оның мақсаттары мен
қағидаларына, ТМД Жарғысы негiзiнде туындаған мiндеттемелерге сәйкес болуы
тиiс.
ТМД шеңберiндегi eкi жақтық келiсiмдердiң көпжақтық келiсiмдерге
қарағанда көбiрек eкeнiн байқауға болады [28, с.10]. Ұжымдық келiсiмдер
мемлекет функциясын бiр жағдайда ғана тиiмдi орындайды, егер олардың
көмегімен eкi жақтық реттеудiң көлемi кемice [28, с.11]. ТМД-да барлығы
керiсiнше өтiп жатыр. Көпжақтық келiсiмдер мемлекеттер қатынастарының жалпы
шегiн ғана белгiлейдi, ал олардың жүзеге асуы eкi жақтық механизмдерге
сүйенедi.
Е.Г.Моисеев eкi жақтық келiсiмдердi талдай отырып, олар көп жағдайларда
көпжақтық келiсiмдердi қайталайды деген қорытындыға келедi (меншiктi тану,
құқықтық көмек көрсету, әлеуметтiк қopғay мәселелерi бойынша). Мүмкiн бұл
ТМД-ның одан ары қызмет eтyiнe күмән бiлдiрушiлiктен шығатын шығар, - дейдi
ғалым [1, с.23].
Жарғының 1-шi бөлiмiнiң 6-шы бабы мемлекеттiк органдардың, қоғамдық
бiрлестiктердiң және экономикалық құрылымдардың арасындағы байланыстарды
дамыту және ынтымақтастықты нығайту бойынша қатысушы мемлекеттердiң
міндеттемелеріне арналған.
Жоғарыда көрсетiлгендей, ТМД Жарғысында (7-шi бап) Достастықтың
құрылтайшы мемлекеттерi ретiнде 22.01.93 ж., яғни ТМД Жарғысын қабылдау
уақытына дейiн 08.12.91 ж. ТМД құру туралы Келiсiмге және оның 21.12.91 ж.
қосымша Хаттамасына қол қойып, оларды бекiтуден өткiзген мемлекеттер
танылады (олардың саны 11).
Достастыққа мүше мемлекеттер ретiнде ТМД Жарғысы бойынша
мiндеттемелердi осы құжаттың қабылдануынан кейiн бiр жыл iшiнде өз мойнына
алған құрылтайшы мемлекеттер танылады. ТМД Жарғысы қабылданғанға дейiн
Достастыққа қатысушы мемлекеттер немесе Келiсiмге қатысушы мемлекет
деген терминдер жиi қолданылып келдi. Демек, ТМД-ға мүшелiк институты ТМД
Жарғысымен құрылған болып шықты.
Құрылтайшы мемлекеттерден басқа Достастықтың мақсаттары мен қағидаларын
мойындайтын және оның Жарғысында белгiленген мiндеттемелердi өз мойнына
алатын кез-келген мемлекет барлық мүше мемлекеттердiң келiсiмiмен ТМД-ға
қосылу жолымен оның мүшесi бола алады. Мұндай мемлекеттiң мысалы ретiнде
Грузияны келтiруге болады, өйткенi ол 1993 ж. тек желтоқсан айында ғaнa ТМД
мүшелерiнiң құрамына қабылданды.
Кейбiр құрылтайшы мемлекеттер әртүрлi себептер бойынша Жарғыны қабылдай
алмайтын болғандықтан, Достастықтағы олардың мәртебесi өзгертiлyi мүмкiн.
Олар құрылтайшы мемлекет ретiнде қала берiп, мүше мемлекет мәртебесiнен қол
үзетiн шығар. Осындай мемлекеттер үшiн ассоциацияланған мүше
(ассоциированный член) мәртебесi белгiленген. Жарғының 8-шi бабы бойынша
Мемлекеттер басшыларының Кеңесiнiң шешімімен ассоциацияланған мүшелік
туралы келісіммен анықталатын шарттар бойынша оның қызметiнiң кейбiр
түрлеріне ғaнa қатысқысы келетін мемлекет ассоциацияланған мүше ретiнде
Достастыққа қосыла алады.
ТМД Жарғысында бақылаушы (наблюдатель) мәртебесi де белгiленген, бiрақ
оның мазмұны анықталмаған. Жалғыз ғaнa айтылып кеткен ереже - мемлекеттер
басшылырының Кеңесiнiң шешiмiмен Достастық органдарының мәжiлiстерiне басқа
елдердiң өкiлдерi байқаушы ретiнде қатыса алады делiнген. Жалпы айта
кететін нәрсе, ассоциацияланған мүшелер мен бақылаушылардың Достастық
органдары қызметiне қатысу мәселелерi осындай органдардың процедура
ережелерiмен белгiленуi тиiс.
ТМД Жарғысы мүше-мемлекеттiң Достастық мүшелiгiнен шығу құқығын
анықтайды (9 бап). Осындай сұрауды мемлекет Достастықтан шығуына 12 ай
бұрын Жарғының депозитарийына жазбаша түрде хабарлайды. Сонымен қатар, ТМД
қатысу кезiнде пайда болған мiндеттемелер толығымен орындалуы тиiс, яғни
Достастықтан шықаннан кейiн де жүзеге асырыла береді.
Мүше мемлекеттердiң жауапкершiлiгi туралы мәселе нақты шешiлмеген
сұрақтардың бiрi. Жарғының 10-шы бабы бойынша Достастық шеңберiнде жасалған
келiсiм - шарт бойынша немесе Достастық органдары шешiмдерiнен туындайтын
мiндеттемелердi жүйелi түрде орындамау, Жарғыны бұзу Мемлекет басшыларының
Кеңесiмен қарастырылады. Құқық бұзушы мемлекетке қатысты халықаралық
құқықпен рұксат етілген шаралар колданылуы мүмкiн. Бұл қандай шаралар eкeнi
айтылмаған. Осы жағдайды жағымсыз фактор деп бағалауға болады.
Жалпы айтсақ, ТМД мақсаттары мен қызметiнiң қағидалары, осы ұйымға мүше
болудың ерекшелiктерi ТМД-ның басты органдарының ерекшеліктерін түсіну үшін
өте маңызды.
ТМД құру туралы Келiсiмде үйлестiрушi органдарды құру туралы жалпы
ереже болды, ал Алматы Декларациясында үйлестiрушi органдар паритеттiк
(тең) негiзде құрылады және Достастыққа қатысушылар арасындағы
келiсiмдермен белгiленген тәртiп бойынша қызмет етедi делiнген. 1991 жылы
21-шi желтоқсанда Достастықтың 11 мемлекетiнiң басшылары ТМД-ның
үйлестiрушi институттары туралы Келiсiмге қол қойды. Бұл келiсiмде
Достастық мемлекеттерiнiң ортақ аясындағы қызметiн үйлестiруге байланысты
мәселелердi шешу үшiн ТМД-ның жоғары органы Мемлекеттер басшыларының
Кеңесi, сондай-ақ Yкiмeттep басшыларының Кеңесi құрылады делiнген. 30-шы
желтоқсанда ТМД-ның 11 басшысы Мемлекеттер басшыларының Кеңесi және Yкiмeт
басшыларының Кеңесi жөнiнде уақытша Келiсiмге қол қойды.
ТМД Жарғысының 21-шi бабы және уақытша келiсiмнiң 1-ші бабы бойынша
Мемлекеттер басшыларының Кеңесi Достастықтың жоғары органы болып
есептеледi. Кеңес ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің ортақ аясындағы қызметіне
қатысты iргелi мәселелердi талқылайды және шешедi. Кеңес жылына 2 рет
жиналады. Кезектен тыс жиналыстар ТМД-ға қатысушы мемлекеттердiң бiреуiнiң
ықыласымен өткiзiлуi мүмкiн.
Yкiмeт басшыларының Кеңесi экономикалық, әлеуметтiк және өзге де ортақ
аядағы мәселелер мүше мемлекеттердегi атқарушы органдардың ынтымақтастығын
үйлестiредi (Жарғының 22-шi бабы). Кеңестiң жиналыстары жылына 4 рет
өткiзiледi. Кезектен тыс мәжiлiстер ТМД-ға катысушы мемлекетi үкiмeтiнің
ықыласымен өткізілуі мүмкін.
Мемлекеттер басшыларының Кеңесi мен Үкiмeт басышларының Keңeci өз
шешiмдерiн консенсус арқылы қабылдайды. Кез-келген мемлекет белгiлi бiр
мәселе бойынша мүддесінің жоқтығын жария етіп, оның талқылауына катыспауына
құқығы бар және мұндай қатыспаушылық шешiмнiң кабылдануына кедергi
болмайды. Ресей әдебиетiнде айтылғандай шешiмдердi қабылдауға деген мұндай
тест таңқаларлық нәтижелерге алып келiп жатады [13, с.33].
Бiр Келiсiмдерге 11 мемлекет қол қояды, басқаларына 10 мемлекет, ал
кейбiреулерi 6 қолы бар құжаттар. Е.Г. Моисеевтiң пiкiрi бойынша
Достастықтың қызметiне өз epкiмeн қатысу мемлекет басшылары Кеңесiнiң
жұмысын тоқтатып тастауы да мүмкiн [1, с.27].
Мемлекет басшыларының Кеңесi мен Yкiмeт басшыларының Кеңесi бiрiккен
мәжiлiстер де өткiзуi мүмкiн. Мұндай мәжiлiстер мемлекеттердiң
астаналарында өткiзiледi.
Кеңестер тұрақты не уақытша негiзде өздерiнiң жұмысшы және көмекшi
органдарын құруға құқылы. Мұндай органдар мүше мемлекеттердiң өкiлдерiнен
тұрады. Олардың мәжiлiстерiне сарапшылар мен кеңес берушiлер шақырылуы
мүмкiн. Жекелеген салалардағы ынтымақтастық мәселелерiн шешу және
Кеңестерге өз ұсыныстарын беру үшiн тиiстi мемлекеттiк органдардың
басшыларының мәжiлiстерi шақырылуы мүмкiн.
1993 жылы ТМД елдерiнiң басшылары ТМД Төрағасының орнын белгiледi. Оның
өкiлеттiгi 1 жыл бойы жалғасады.
Сыртқы істep Министрлерiнiң Кеңесi (CIMK) - ТМД келесi басқарушы
органы. Бұл орган Мемлекеттер басшыларының Кеңесi мен Yкiмeттep
басшыларының Кеңесi шешiмдерiнiң негiзiнде ТМД-ғa қатысушы мемлекеттердiң
сыртқы саясатын жүргiзу қызметiн үйлестiредi, соның iшiнде олардың
халықаралық ұйымдардағы қызметiн үйлестiредi, өзара қызығушылық танытқан
әлемдiк саясатқа қатысты мәселелер бойынша кеңесулер ұйымдастырады
(Жарғының 27-шi бабы).
Сыртқы істep Министрлерiнiң Кеңесi 1993 жылы 24-шi қыркүйекте Мемлекет
жәнe Yкiмeт басшыларының кездесуiнде бекiтiлген Ереже бойынша қызметiн
орындайды (шешiмге Украина ғaнa қол қойған жоқ).
Сыртқы істep Министрлерiнiң Кеңесiнiң мүшелерi ретiнде ТМД-ғa қатысушы
мемлекеттердiң сыртқы iстep министрлерi табылады. Оның жиналыстарына ТМД-
ның Атқарушы хатшысы және CIMK шешiмiмен басқа елдердiң сыртқы iстep
министрлерi не олардың өкiлдерi байқаушы ретiнде қатыса алады.
CIMK жанында бейбiтшiлiктi орнату қызметi бойынша тұрақты Кеңесушi
комиссия құрылған. Бұл шешiм CIMK туралы Ереженiң 6-шы тармағының негiзiнде
1994 жылы 16-шы наурызда қабылданды. Сол күнi осы орган туралы Ереже де
бекiтiлдi.
Қауiпсiздiк пен қарусыздану саласындағы халықаралық келiciмдер мен өзге
де мәселелер бойынша шешiмдердiң орындалуы мен өзара келiсiмдiкте болуын
ұйымдастыратын орган - 1992 ж. 9-шы қазанда Бiшкек қаласында қол қойылған
Келiсiм негiзiнде құрылған қарусыздану мәселелерi бойынша Бiрiккен кеңесуші
комиссия жүзеге асырады.
Ал бұл жағдайлар мемлекеттерге тәуелсіздік алып бергенімен, олардың
бәрібір бір-бірінсіз тез арада аяқтарынан тік тұрып кете алмайтынын
көрсетті. Осы себеппен Алматыда КСРО басшылары ТМД құруды ұсынды.
Жалпы ТМД, өзіндік мәні бойынша өзіне кіретін мемлекеттердің сыртқы
саясаттарының диверсификациясы үшін ең қолайлы жағдайды қамтамасыз ету
басты ерекшеленетін белгісі болып ТМД-ның негізгі сипаттары деп Лаумуллин
өз кітабында мынадай сипаттамаларды айтады:
1. Қатысушы мемлекеттердің ұлттық мүдделерінің айырмашылығы. Соның
салдарынан бұл ұйымға қатысушы мемлекеттер сыртқы саяси векторлар ықпалына
көп ұшырайды.
2. ТМД ішіндегі қуатты дезинтеграциялық потенциал. Олардың ең күштісі
Украинадан көрінсе, ең аз деген өлшемі Молдавия мен Туркменстаннан көрініс
тапты.
3. ТМД мемлекеттерінің геосаяси салмақтарындағы айырмашылықтар.
Мемлекеттердің бір-біріне деген дипломатиялық қолдауға мүдделігінің
төмендеуі
4. КСРО кұлағаннан кейін жартылай феодалдык, жартылай капиталистік
түрдегі жағдайда қалған мемлекеттердің әлеуметтік, экономикалық, әсіресе,
саяси даму бағыттарындағы жолдарды таңдауда әр түрлі модельдерді таңдауы.
5. ТМД-дағы барлық дерлік мемлекеттердегі тұрақсыздық, этникалық
жанжалдар. Осының салдарынан көршілес мемлекеттерден қосымша дағдарыстар
импорттаудан қауіптену.
6. ТМД-ның негізін кұраушы кұқықтық жүйенің аса төмен тиімділігі.
Себебі ТМД-ның негізгі құқықтық жүйесі ұлттық заңнамаға тәуелді болды. ТМД
органдар жүйесінің шешімдер міндетті күшке ие болмады [2, с.17].
Дәл осындай кедергілер ендігі жерде мемлекет өмірінің қай саласында
болмасын, тек батыл ғана емес, байыпты да саясат жүргізуді талап етті.
Себебі, жан-жаққа ыдырап кетті деуге болатын, бұрынғы он бес одақтар
мемлекеттері ендігі жердегі саясатына үлкен байыппен қарамаса, бір-біріне
кедергі күш болатыны да анық еді. Ал мұндай саясатта өз мүдделері бар
елдердің жоқ емес екендігін жоғарыда айтып кеткен едік.
Жалпы, халықаралық интеграция қандай да бір мемлекетке болмасын
халықаралық аренада өз бетінше саясат жүргізуінің кепілдігі бола алады
десек, бұл кепілдік ТМД-ға дейін құрылған ЕО сияқты ұйымдардан анық көрініс
тапты. Дегенмен ТМД-ның ЕО -тан айтарлықтай айырмашылығы бар еді. Бұл
айырмашылықтар, негізінен ТМД-ның халықаралық саяси аренада тез арада саяси
одақ ретінде күш алып кетуін едәуір тежеп отыратын кұбылыстар еді.
Қалиева өз мақаласында ТМД-ның ЕО-нан ерекшеліктері дегенде ТМД
мемлекеттерінің бір-бірінен қатты айырмашылықтары бар.
1. Күрделі экономикалық жағдайларда мемлекеттер арасында даму
деңгейіндегі айырмашылық алшақтап кетті.
2. Нарықтық құрылыс әлі аяқталмаған кезі.
3. Дамыған мемлекеттер ТМД-ны шикізат көзі мен рынок сбытаға
айналдыруға мүдделі болды дейді [3, с.20-30].
Әрине бір империя құрамынан бөлінген бұрынғы одақтас мемлекеттер
болғанымен тәуелсіздік жолын әр мемлекет әр түрлі бастағаны белгілі.
Халықаралық аренадағы бәсекелестікті айтпай-ақ, нарық саясатын игере
алмай, қай салада болса да бірі озып, бірі қалып жатқан мемлекеттерде
барлық қатысушылардың құлсықтарын тек қорғайтын саяси одақ құру оңай жұмыс
емес еді.
Бұған қоса, ЕО егемен мемлекеттердің ұзақ уақыт бойындағы келісімдер
нәтижесінде кұрылса, ТМД бір империядан тараған шынайы тәуелсіздігіне әлі
қол жеткізе қоймаған мемлекеттердің тез арада құрылған одағы еді. Бұл кез
мемлекеттердің өтпелі кезеңді жаңадан бастан көшіріп, нарықтық экономиканы
әлі игере алмай жатқан кезін білдірсе, екінші жағынан КСРО кезіндегі ортақ
идеологияның тоқырап, әлі де болса ұлттық идеологияның қалыптаспаған кезі.
Ұлттық идеология деп танылғандарының өзі ұлтаралық, этникааралық
жанжалдарға соқтырып, ішкі тұрақсыздықтың көзі болып отырған еді.
Яғни, ТМД-ны кұру, оның алға қойған мақсаттарын жүзеге асыру қатысушы
мемлекеттер алдына тарихта үлгісі болмаған тапсырмаларды қойды. Себебі, ТМД
оған қатысушы мемлекеттер өмірінің барлық дерлік саласын қамтитын одақ.
Тіпті, әсіресе, қауіпсіздік саласындағы тек ядролық қарудың тағдырын шешу,
ортақ әскерден ұлттық қарулы күштерге көшу сияқты тек аймақтық қана емес,
әлемдік саясаттағы күрделі мәселелерді шешу онсызда дағдарыста тұрған
мемлекеттерге көп күш салған еді.
Осы кезде ТМД мемлекеттеріне аумақтық келіспеушіліктерді реттеп,
жағдайдын қауіпті эскалациясынан құтылып, Югославия сценариінің алдын алу
нөмірі бірінші мақсат болып тұрды.
Жалпы көптеген сарапшылар ТМД-ның құрылуын өркениетті ажырасу деп
атаған болатын. Әрине мемлекеттердің өркениетті ажырасуына көп күш керек
болды. Дегенмен, алда бұдан да қиын сындар тұрғаны анық еді. Сол сындардан
сәтті өту үшін бұрынғы одақтас мемлекеттерге әлі бір-бірімен тығыз
байланыста болу керек еді. Осы себеппен КСРО тарауынан кейін көп уақыт
өтпей-ақ ТМД құрылды.
ТМД жарғысыңда бұл ұйымның кұрылуының басты мақсаты деп айтылған.
Ендігі жерде осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін ұйым шеңберінде
конвенциялар, келісім-шарттар жасалып, оларды орындайтын, бақылайтын
институттар жүйесін жасау керек болды. Бұл шаралар ТМД-ны ЕО сияқты ұлттан
жоғары одақ қылмағанымен өзіндік құқықтық жүйесін қалыптастырды. Енді
қазіргі кезде кейбір ғалымдар ТМД құқығы деп атап жүрген осы құқықтық
жүйенің ерекшеліктеріне тоқталып өтсек. Ходаковтың айтуынша ТМД құқығы
дегеніміз ТМД қатысушы мемлекеттерінің қабылдаған Достастық мемлекеттерін
және Достастық органдарының нормативтік актілерін байланыстыратын көпжақты
және екіжақты келісім-шарттар жүйесі [4, с.3-17].
Лазаревтің айтуы бойынша, ТМД құқығы дегеніміз не деген сұраққа
құқықтық кеңістік немесе басқаша айтқанда құкықтық полені құратын белгілі
бір нормалар жүйесі болады. Және ол белгілі бір территориямен байланысты
болуы керек. Сондықтан ТМД-ның құқықтық полесі ТМД-ның территориясы болады.
Одан кейін бұл жүйеде мемлекеттік құқық орын алады. ТМД құқығы дегеніміз
шартты категория, себебі мұнда тек қана не ұлттық мемлекеттердің
қағидалары, не қазіргі халықаралық кұкықтың қағидалары кіреді. Оның ішінде
бейбіт қатар өмір сүрудің бес қағидасы да бар деп жауап береді.
Блищенко Ю.П., ТМД құқығы мемлекеттік құқықтан әлдеқайда жоғары тұрады.
Бұл шынымен де халықаралық құқықтың бір бөлігі дейді.
Ал Михалева Н. А. ТМД құқығын жалпы және ерекше деп екі құқықтық жүйеге
бөледі. Жалпы құқыққа ТМД-ның жарғылық құжаттары мен ТМД шеңберіндегі
екіжақты және көпжақты шарттар жатады. Ал ерекше жүйеге ұлттық
мемлекеттердің заңдары жатады дейді.
Ашавский Б.М. ТМД құқығы халықаралық құқықтың бір бөлігі. Оған
халықаралық кұқықтың барлық саласы кіреді дейді.
Бұл мәселеде ғалымдардың бір шешімге келе алмай отырған себептері, ТМД
құқығының өзі бір ұйымның емес, үш ұйымның: Ресей мен Белоруссияның,
Евразэстің, және тікелей түрдегі ТМД-ның құқықтық базаларының жиынтығы
болып саналады. Дегенмен, менің ойымша ТМД құқығы деген ұғым шартты түрде
болуы кажет, себебі ТМД шеңберінде қалай болса да бірыңғай құқықтық
негіздің жасалу керектігі түсінікті, ал бұл құжаттар сол үшін жасалған
құжаттар жүйесі болып табылады. ТМД құқығы дегенміз осы.
Енді негізгі тақырыбымызға көшіп, ТМД елдерінің әскери саясат
саласындағы ынтымақтастығының халықаралық кұкықтық негіздеріне тоқталып
өтсек, алдымен бұл саланы реттейтін құжаттарға тоқталып, оларды жіктеп
өткен дұрыс болар. Біз бұл құжаттарды негізінен үш топқа бөлуге болады деп
ойлаймыз:
1) ТМД шеңберіндегі жалпы құжаттар, яғни ТМД жарғысы сияқты
ынтымақтастықтың негізін салушы құжаттар.
2) ТМД шеңберіндегі көпжақты халықаралық құжаттар. Біздің бұлай
атауымыздың себебі, ТМД мемлекеттері ортақ көзқарасқа келмеген кейбір
мәселелер бойынша көпжақты құжаттар жасалынып, сәйкесінінше оған барлық
мүше мемлекеттер кіре қоймаған. Мәселен ҰҚКҰ немесе ТМД-ға кірмейтін Қытай
Халық Республикасы мүше болып отырған Шанхай ынтымақтастық ұйымын атап өуге
болады.
3) ТМД мемлекеттері арасындағы екіжақты келісімдер. Себебі, ТМД-ны
құрудың басында мемлекеттер негізінен осы екіжақтық келісімдерге көп көңіл
бөлу керек екендігін атап өткен болатын. Қазіргі кезде ӘҚҚ сияқты ТМД
шеңберіндегі негізгі шарттардың кейбіреулеріне біраз мемлекеттер шарттың
негізгі мәтіні арқылы емес, негізінен Ресей Федерациясымен екіжақтық
шарттар негізінде қатысып отыр.
Дипломдық жұмысымның негізгі бөлімі үш тарауға бөлінгендіктен осы
жіктелген құжаттардың үш түрін үш тарауға бөліп жазған дұрыс деп ойлаймыз.
Сонымен, қазір ТМД елдерінің әскери саясат саласындағы халықаралық
ынтымақтастығының негіздері халықаралық конвенциялар мен құжаттарға
тоқталып өтсек. Жалпы көптеген сарапшылардың пікірінше, ТМД шеңберіндегі
мұндай құжаттар тек қана қағаз жүзіндегі келісім ретінде қалып отырған
сыңайлы. Кейбір сарапшылардың пікірі бойынша, бұл құжаттарды қайта өндеу
немесе қайта қабылдау қажеттігі туып отыр. Бұл пікірлер негізінде жалпы ТМД-
ның құрылу идеясы жатқаны көрініп тұр. ТМД дүниеге келген кезде оның
қарсыластары да аз болмағанын жоғарыда айтып өткенбіз. Соған байланысты
әмбебап шарттар да кез-келген пікірмен санасуға мәжбүр болды. Жалпы мұның
өзі ол кезде ТМД құру қажеттілігін мойындағанымен, оның болашағын нақты
болжап білу мүмкін емес болғандығын көрсетеді. Сондықтан да қазіргі
сарапшылардың қоятын ТМД не деген басты сұрағына жауап берудің өзі біршама
қиындықтар туғызады. Кейбір сарапшылар ТМД-ны халықаралық ұйым десе,
кейбіреуі интеграциялық бірлестік деп түсіндіреді. Тіпті кейбір заң
әдебиеттерінде оны конфедерация ретінде түсіндіретіндері де кездеседі.
Жалпы ТМД-ның негізгі мәні әр түрлі түсіндірілуінің өзі оның негізін
құрайтын құжаттардың әр түрлі тұрғыдан түсіндірілуге бейім екендігін
көрсетеді.
Біздің ойымызша ТМД-ны конфедерация немесе интеграциялық бірлестік
емес, көпсалалы халықаралық кұрылым немесе ұйым ретінде қарастырғанымыз
жөн. Себебі, оның жарғысы да, оның шеңберіндегі көпжақтық құжаттар мен
келісім-шарттар да осы қағидаға негізделген.
ТМД жарғысында бұл ұйымның әскери саясат саладағы негізі ретінде
мемлекеттер ортақ мүдделері сыртқы шекараны қорғау болғандықтан, бірігіп
қызмет етеді делінген. Осыдан келіп шығатын шекара саясатының негізгі
мақсаттары шекара тұрақтылығын, қауіпсіздігін және тұтастығын қамтамасыз
ету; шекара аймақтарындағы аумақтық кикілжіңдер мен оқиғаларды бейбіт
жолмен шешуге мүмкіндік жасау болып табылады.
Мұндай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz