Бидайдың тыныс алуы
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
І. КІРІСПЕ
ІІ. УЫТ ӨНДІРІСІНІҢ ШИКІЗАТЫ – АРПА
ІІІ. ЖАҢАДАН ӨСІП-ӨНГЕН АРПА УЫТЫН ӨНДІРУ
3.1. Уыт өндірудің негізгі схемасы
3.2. Арпаны тазалау және сұрыптаудың технологиясы
3.2.1. Ауалық – елеуіш сепараторда арпаны тазарту
3.2.2. Арпаны триерде тазалау
3.2.3. Астықты сорттарға бөлу
3.2.4. Металдық арласпалардан бөлу
3.3. Арпаны жібіту
3.3.1. Арпаны жібіту мақсаты
3.3.2. Жібіту барысында астыққа айналу
3.3.3. Арпаны ылғалдандырудың әдістері
3.3.4. Астықтың жібіту дәрежесін анықтау
3.4. Арпаны өсіп – өндіру
3.4.1. Өсіру кезіндегі биохимиялық процесстер
3.5. Арпаны өсіп – өндіру әдістері
3.6. Уыт өсіп-өндіру процесін қарқындату
3.7. Жаңадан өсіп – өнген уытты кептіру
3.8.Уытты кептірудің мақсаты мен принциптері
3.9. Периодты әдіспен кептіру
3.10.Үздіксіз әдіспен кептіру
3.11.Уытты кептіру режимдері
3.12. Құрғақ уытты өңдеу және сақтау.
IV. УЫТ ӨНДІРІСІН ТЕХНОХИМИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУ
4.1. Арпаның сапалық бағасы
4.2. Жаңадан өсіп – өнген уыттың сапалық көрсеткіштері
4.3. Уыттың сапалық бағасы
4.4. Арпа уытының сапасына қойылатын талаптар
V.ӨНДІРІСТІК САНИТАРИЯ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК
VI.ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЗЕРТХАНАДАҒЫ ТЕХНИКА ҚАУІПСІЗДІГІ
VIІ. ҚОРЫТЫНДЫ
VIІІ. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
І. КІРІСПЕ
ІІ. УЫТ ӨНДІРІСІНІҢ ШИКІЗАТЫ – АРПА
Арпа (Hordeum) – астық тұқымдасына жататын бір және көп жылдық дақыл.
Шыққан жері –Иран, Түркия, Армения. Адамдар неолит дәуірінде-ақ б.з.б. 12 –
10 мың жылбұрын қолдан өсіре бастаған. Арпаның тамыр жүйесі
шашақты. Сабағы – қуыс, биіктігі 30 – 135 см, жапырағы таспа пішіндес.
Жемісі – дәнек. Арпа морфологиялық, биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес
дақылдық Арпа, эфиоптық Арпа және аласа бойлы Арпа деп аталатын 3 түрге
бөлінеді. Арпа дәнінде 45 – 67 % крахмал, 7 – 26 % ақуыз, 7 – 11
% пентозан, 1,7 – 2 % сахароза, 3,5 – 7,0 % клетчатка, 2 – 3 % май, 2 – 3
% күл болады. Қазақстанда дақылдық Арпаның дәні қос қатарлы және көп
қатарлы екі түрі өсіріледі. Дәні қос қатарлы Арпаның дәні масағының
ортасында ғана болады. Ол сыра қайнатуға пайдаланылады. Дәні көп қатарлы
Арпа спирт өндірісінде 6 қырлысы, азық-түлік және мал жемі 4 қырлысы
түрінде пайдаланылады. Арпаның бұлардан басқа жаздық және күздік түрі бар.
Жаздық Арпа Қазақстанның барлық облыстарында егіледі. күздік Арпа
Қазақстанның оңтүстігі, оңтүстігі-шығыс аудандарында өсіріледі.
Жаздық бидай менсұлыға қарағанда оның түсімі жоғары әрі 10 – 15 күн ерте
піседі. Арпаның Қазақстанда Нутанс-970, Бәйшешек, Сәуле, Қарағанды-
4, Күздік, Оңтүстік Қазақстан-43, т.б. сорттары өсіріледі. Арпа
зиянкестері швед, қаракөз, егеу, ге ссен шыбындары. Ауру қоздырғыштары
қатты қаракүйе, тозаңды қаракүйе, ақұнтақ, т.б. Арпаны екпестен бұрын
формалинмен немесе ерте көктемде, күзде гранозан, меркургексан
препараттарымен дәрілеу қажет.
Қазақстанда арпа дақылы шаруашылық маңызы және егістік көлемі жөнінен
бидайдан кейін екінші орынды алады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында арпаның егістік көлемі 1,8
млн.га. Оның 90 пайызы мал азығына жұмсалатын болса, 10 пайызы сыра
өндірісінде қолданылады. Жарықтың экономикалық қатынасқа байланысты еліміз
де мал басының көбеюімен қатар, сыра өнеркәсібі жақсы дамуда.
Осы себепті бұл өнеркәсіп салаларының негізгі шикізаты арпа дәні
болғандықтан оған сұраныс артуда. Осыған байланысты селекционер–
ғалымдарының негізгі мақсаты жемдік қасиеті мен сыралық сапасы жоғары
арпаның жаңа сорттарын шығару болып табылады.
Жемдік жаңа сорттарға қойылатын талаптар – тегінің (генотип)
тұрақтылығы, өнімнің жоғарылығы, өсу мерзімі, ауа райы жағдайына
бейімділігі, масақтың сынбауы, дәннің төгілмеуі, аурулар мен зиянкестерге
төзімділігі және қолдануға байланысты дән сапасының жоғары болуы.
Жоғарыда көрсетілген талаптарға сай селекцияның, генетиканың,
биохимияның, физиологияның және биотехнологияның тәсілдерін қолдана отырып
арпаның жаңа сорттарын шығару жұмысымен айналысу мәселесі артып отыр.
Дән – жем дақылдары селекциясы бөлімінің негізгі міндеті – мал
шаруашылығының талабына сай арпаның мол өнімді, дәнінің сапасы жоғары
сортын шығару. Сонымен қатар олардың технологиялық көрсеткіштері жоғары
болу. Ол көрсеткіштерді біз жалтыр элеваторында болғанда анықтадық.
ІІІ. ЖАҢАДАН ӨСІП-ӨНГЕН АРПА УЫТЫН ӨНДІРУ
3.1. Уыт өндірудің негізгі технологиялық схемасы
Сыра алудың негізгі шикізаты жоғары сапалы арпаны белгілі
температурада және ылғалдылықта өсіп – өндіру арқылы алынатын уыт болып
табылады. Арпаны жасанды өсіп – өндіру процесі – уыт өсіру деп аталады, ал
алынған өнім – жаңадан өсіп – өнген уыт деп аталады. Уыт өсірудің басты
мақсаты – тұқымды ең жоғары мөлшерде активті ферменттерді жинақтау.
Жаңада өсіп – өнген уытты ароматтық және түсті заттарды жинақтау
үшін, сонымен қоса оның сақтау мерзімін ұзарту үшін өте жоғары
температурада кептіреді. Кептірілген уыттан өскіндерді бөліп алып, оларды
шыдамдылық және биохимиялық процестің аяқталуы үшін қоймаға жібереді.
Төмендегі суретте арпалы уытты алудың негізгі схемасы көрсетілген.
Уыт өндірісінің негізгі технологиялық схемасы
Астық
↓
Астықтың алғашқы тазалануы
↓
Астықтың сақталуы
↓
Астықтың екінші қайтара тазартылуы
↓
Астықтың сортталуы
↓ I сорт II сорт ↓
Астықтың қорытылу және
дезинфекциялану процесі
Су ─────
Дезинфекция- →
ланған зат
↓
Астықты жібіту
Су ─────
Тығыз ауа →
Астықты өсіру процесі
Кондиционер-→
лік ауа
↓
Жаңа өскен арпа уытының
тұқымдарын кептіру
Ыстық ауа мен
газдар
↓
Өсінділерінен уытты арылту
↓
Кептірілген уытты бір қалыпта
ұстау
↓
Дайын уыт
3.2. Арпаны тазалау және сұрыптаудың технологиясы.
Сыра өндіру зауытында оның 9 айлық қажеттілігін қамтамасыз ететіндей
арпаның қоры болуы қажет. Зауытқа түсетін арпа түрлі қоспалардан тұрады
және бұл күйінде сақтауға және уыт өсіруге жарамсыз. Сондықтан оны
қабылдаған кезде аса үлкенірек қоспалардан желдету және просеиванием арқылы
тазалап, қайта өндіруге дейін сақтау үшін қамбаға жөнелтіледі. Арпаны
шайғанға дейін ұқыптап тазалауға қайта жіберіледі. Сонымен қатар дән
арасынан қалған, басқа да қоспалармен жарылған дәндерді алып тастайды.
Екінші қайтара тазалағаннан соң арпаны I, II және III сортты дәндер
мөлшерімен бөледі, бұл біркелкі шаю мен өсіп – өндіру үшін қажет.
7 – суретте арпаны қабылдау, тазалау, сақтау және сұрыптаудың
аппараттық – технологиялық схемасы берілген. Зауытқа автокөлік және
теміржол транспорттары арқылы жеткізілетін дән, қабылдау бункерге кеп
түседі (1), осыдан ленталық транспорт (2) және (3) арқылы аралық бункерге
(6) беріледі. Бұл бункерден автоматтық таразылар (7) және магниттік
сепаратор (8) арқылы кеңістіктік – ситовый сепараторға (9) түседі, мұнда
алғашқы тазарту жүргізіледі. Тазартылған және таразыда (25) өлшенген дәндер
бункерде жинақталады (24) және бұдан соң норияға (10) және транспортер (11)
арқылы силостарға (23) сақталуға жіберіледі.
Алғашқы тазалаудан кейінгі аса жоғары ылғалды дән бункерден (24) және
норияға (3) бункер (5) арқылы дән кептіргішке (4) жіберіледі. Кептірілген
дән 26 – бункерде жиналып осыдан 23 – силосқа сақталу үшін түседі.
Уыт жинағышқа түсер алдында дән қайта тазаланады. Бұл үшін оны
22 транспортирінің және 12 нория көмегімен бункер 13 және 14 – таразы
арқылы кеңістік – ситалық сипаратор 15 арқылы, сосын қысқа және шар
тәріздес қоспаларын (арамшөп ұрықтары, дән бөліктері) анықтауда, сонымен
қатар ұзын дәнді сұлы және қара сұлыны анықтайды. Тазартылған дәнді 17
ситосында сорттайтын дәндердің көлемі бойынша сорттарға бөледі. I және II
сортты дәндер 20 – таразыдан өтіп 21 және 19 бункерлерде жиналады, уыттың
өндірісінде шығын шығарады, ал 18 – бункерден дәннің қалдықтары басқа
мұқтаждықтарға кетеді. Дәнді өңдеудің алдында металдық қоспалардан бөлетін
магнитті сепаратор арқылы өткізеді.
3.2.1. Ауалық – елеуіш сепараторда арпаны тазарту
Жеңіл қоспаларды (шаң, половы, сабақтың қалдықтары т.б.) бөліп алу
үшін бидайдың толассыз ағыны арқылы ауаны үрлейді. Жеңіл қоспалар ауа
ағысымен жан – жақты басылады және дәннің жалпы массасынан шығады. Бұл үшін
елеуіш жиынтығынан, желдеткіш және корпустан тұратын кеңістік – ситалық
сепараторды қолданады (8 – сурет). Станина 1-де мықты болып пластина 3
көмегімен ситалық корпус 2 ілініп қойылған. Эксцентрикалық білік 19 шатунға
20 ситалық корпус қайтымды алға басқан қозғалысқа келеді. Корпустың жоғарғы
бөлігінде ситаның ені бойынша дәнді қабылдағыш коробка орналасқан 11
шнекпен 12, олар астықты ситаның ұзындығы бойынша бөледі. Шнектың астында
ситаға түскен дәнді бақылаушы ысырма 13 орнатылған. Тұндырмаы камералар 6
ауадағы жеңіл араласпаларды желдеткіш 9 арқылы ұстауға арналған (әр жағында
бір бірден екеу).
5 және 10 каналдардағы ауа ағысының жылдамдығы және тұндырмалы
камералар 6 клапандармен 7 және шибераларды жөнге салып отырады, олар әр
түрлі жағдайларда орналасады және схемаларда пунктирмен көрсетіледі.
Тұндырмалы камералардың астыңғы жағында шар тәріздес клапандард 4
ілінген, олар желдеткіштердің сирету әсерінен болатын тұндыру камералардың
қабырғаларына тығыз жабысады. Камералардың 5 түбінде жиналатын жеңіл
араласпалардың көлеміне қарай осы араласпалардың ауырлығынан клапандар 4
ашылады да, араласпаларды жантайған тартпаларға 16 өткізеді. Сита щеткалық
механизммен тазартылады.
Астық тазалау келесідей жүргізіледі. Қабылдағыш коробкаға 11 түсетін
астық біркелкі шнектің ұзындығы бойынша бірқалыпты орналасады да, ысырмамен
13 жіңішке ағыспен төмен қарай каналмен 10 ағады да сол жерде ауамен
желдетіледі. 14 және 15 ситаға түседі де қатал араласпалардан ажыратылады,
ал ситада 17 ұсақ араласпалардан ажыратылады. Тазаланған астық ситадан 17
каналға 5 түседі, ол жерде ауамен тағы да желдетіледі.
Астықты бірінші рет тазалағанда көбінесе қатаң араласпалардан
ажыратады, сондықтан сепаратордың жұмыс істеуі кейінгі тазартуларға
қарағанда 3-4 есе өнімділірек болады.
Негізгі арпа және сорттарға бөлінген арпа құрамына қарай әр түрлі
болады және өсу қабілеттері де әр түрлі болады ( 2-кесте).
Кесте 2.
Көрсеткіш Тазартылмаған Өлшемі бойынша тазартылған арпа, мм
арпа
2,5 артық 2,2-2,5 2,2 кем
Экстрактілік, 76,0 79,0 76,3 71,1
СВ-ға %
Ақуыз, СВ-ға %12,0 10,9 11,5 11,8
1000 дәннің 40 44 38 24
массасы, г
Өсудің 92 96 91 88
энергиясы,%
Өсу 95 98 96 98
қабілеттілігі,
%
3.2.2. Арпаны триерде тазалау
Арпаның сау дәнінен ұзындығымен бөлінетін қоспалардан ажырату үшін
триерлер қолданылады. Триерде жұмысшы орган болып цилиндр немесе тегеріш
табылады, Қысқа кішкентай бөлшектер таңдаушылармен немесе сұлы ұзын бидай
дәнінің негізгі дәнді дақыл немесе қара сұлыны бөлушілермен.
Цилиндрлік триер (9-сурет) – ол горизонтальды цилиндр 1, ішкі жағында
ячейка 2 бар, оның ішінде шнек 4 бекітілген. Цилиндр мен шнек керекті
бұрышта орналасқан. Тартпа 3 шнектің білігіне ілінген, сондықтан керекті
бұрышқа орналаса береді. Астық 5 цилиндрге шет жағынан қабылдағыш коробкаға
түседі. Цилиндр айналған кезде астық ячейкаларды толтырып, біраз биіктікке
көтеріледі; ячейкаға симайтын ұзын бөліктер, ячейкалар көтерілген кезде
түсіп қалады, қайтадан астық үйіндісіне түседі де, цилиндрдің соңында
машинадан шығалылады.
Ал қысқа бөліктер ячейкалардың ішінде қалып тартпаларға түседі. Жарты
және домалақ дән араласпаларын бөлу үшін диаметрі 6.25-6.5 мм болатын
триерлер қарастырылған, ал сұлы мен қара сұлыны бөлу үшін диаметрі 9.5-10
мм триерлер бар.
3.2.3. Астықты сорттарға бөлу
Арпаны 3 сортқа бөлу үшін тесігі сопақша келген 2,2 және 2,5 мм-лік
елеуішпен илейді.
Тесігі сопақша келген 2,2 мм және 2,5мм-лік бірінші елеуіштен майда
астықтар өтеді (III сорт); екінші елеуіштің көзінен орташа астықтар (II
сорт) өтеді; ал біршама ірі және ауыр астықтар (I сорт) сәйкесінше осы
елеуіштерден түседі. Төрт сортқа бөлінуіне байланысты елеуіштердің
тесіктерінің ені 2,2; 2,5 және 2,8 мм-ге тең.
Сорттайтын машина (10 сурет) сортталатын астық барабанды ситаның 1 ішіне
барады. Барабанның астында 2 шнек 5 орналасқан, онда 3-ші және 2-ші сортты
арпа жіберіледі. Әр шнек клапанмен 4 жабылады. Тұрып қалған ситадағы
астықты щеткамен тазалайды 3.
3.2.4. Металдық арласпалардан бөлу
Өңдеуге түскен астықты шегелерден және өзге де металл қалдықтарынан
тазалау ушін магниттік немесе электромагнитті барабанды сепараторлар
қолданылады, олар өзекшелер қатарынан тұратын электромагнитті токтар мен
катушкалар ішінде өтеді (11-сурет), Электромагниттің 1 айналасын барабан 2
айналады ( алюмийний, латуннан жасалған). Воронкадан 3 барабанға астық
түседі; металды бөлшектер барабанның жоғарғы жағына көтеріліп, сол жерде
магниттік өістен шыққанша бекітіліп тұрады.
3.3. Арпаны жібіту
3.3.1. Арпаны жібіту мақсаты
Арпаны өсіру процессінен бұрын оны суға салып жұмсартып қояды. Сол
кезде тазартудан кейінгі және сорттаудан қалған жеңіл астықтың қосындылары
бөлініп шығады. Астықты дымқылдату кезінде қалыпты бір дымқылды мөлшерге
келтіреді. Егер астықтың ылғалдылығы 14 % аспаса, онда оның құрамындағы су
мөлшері астықтың құрамын сақтауға ғана шыдайды. 15 % ылғалдылықтан асатын
астықтың құрамында еркін су пайда болады, оның құрамындағы заттар пада
болып, пайда болатын денеге ауысады. Еркін су ферменттерді ежектеуге,
алейрондық қабатқа ауысуына мүмкіндік береді. Жаңа, еркін судың пайда
болуына байланысты, биохимиялық процесстер жүріп, жаңа дененің
қалыптасуына, астықтың дем – тыныс алуына, ферменттердің қалыптасуына
көмектеседі.
Дымқылдандыру сатысы – суландыру кезіндегі судың мөлшеріне және оның
алғашқы ылғалдылығына байланысты болатын астық жиымының дымқылдануы.
Белсенді өмірлік процестер ұрықтың 30% ылғалдылығында пайда болады,
ал 38%-те арпа тез және біркелкі өседі, бірақта эндосперманың жақсы еруі
және ферменттердің жиналуы 44-48% ылғалдылықта байқалады, ал кейде одан
жоғары ылғалдылықта байқалады.
Сыраны қайнату кезінде ашық түсті және қою түс қолданылады. Ашық
түсінің ылғалдылығын 43-45 %, ал қою түсіне 2-3% артық ылғалдылықта
ұстайды.
Арпаны тозаңнан және дақтардан тазарту сумен белсенді араластыру
және ауамен үрлеу арқылы жүргізіледі. Жеңіл қоспалар жоғары көтеріліп сосын
жоғалып кетеді. Астықтың микрофлораларын жою үшін , астық салынып тұрған
суға дезинфикцирленген заттар қосады.
3.3.2. Жібіту барысында астыққа айналу
Бидайды ылғалдандырған кеде, бидайдың салмағы 35-40 % көбейеді. Оның
физикалық құрамы өзгереді. Қатты және нәзік бидай жұмсарғаннан кейін жұмсақ
қалыпқа енеді. Бидайдың қабықтарынан тұз және басқа да заттар
бөлінгендіктен, олар жылтыр түсті, түссіз болып келеді. Суда жібіту
барысында пентозандар, азоттық және минералдық заттар қантқа ауысады,
барлығы 1%-ке жуық астықтың құрғақ заттары жоғалады. Одан басқа, 1-ден 2%-
ке дейінгі астықтың құрғақ заттары балқымамен шығарылады.
Су мөлшері көбеюіне байланысты, бидайдың тыныс алу энергиясы өседі,
көтеріледі. Бұл астық ұшының арқасында үлкенірек өтімділігі ұрық орналасқан
жерде болады, және оның құрамында гидрофильді қосылыстары бар маңызды
сапалы ақуыздық заттар бар ( гидрофильділік – бұл суды ұстау қабілеті).
Судың көбейуі нәтижесінде астықтың энергиялық дем алуы қатты
күшейеді. Мысалы: аэробтық (қышқылдық) демалу кезінде, реакция кезінде
қышқылдың көп мөлшерде ағуы, 1 кг астықты 1 сағат ішінде араластыру
процесінде 63 мг қышқылға көтеріледі. Осындай оттектiң суында болатын
шығынындар тек қана 15 минутқа жетедi, сондықтан дұрыс нормалы тыныс алу
үшін араласатын суға қысылған ауаларды жібереді.
Егер суда қышқыл (ауа) аз мөлшерде болса, онда аноэробты тыныс
пайда болады және астықтың артық заттарының анаэробты бұзылуы этил спирті
мен көміртегі диоксидінің құралуымен өтеді. Тіпті, өте аз мөлшерде спирт,
бидайдың өсуіне, қалыптасуна кедергі жасап, 0,8 % төмендейді.
Анаэробтық тыныс та, ауалы да астықтың тiршiлiк процессi және
арласқан судың нәтижеде жиналған көмiртектiң диоксидiнiң қатысуына терiс
ықпал етедi.
Ол жоғары болған сайын су температураны сулауды жылдамдыққа
күштi ықпал етедi, сол дәнге су тез кiредi. Бұл молекулалардың броун
қозғалысының үлкеюi және судың тұтқырлықты төмендетумен ұғындырылады.
Мысалы, судың 15 ºС температурасында астықты араластыру ұзақтығы 10 ºС
температураға қарағанда 13 – ге қысқалау. Бірақ температуралар өсумен
астықтың бетінде болатын микроорганизмдардың тiршiлiк әрекетi екпiндейдi.
Сонымен қатар, судың температурасы да үлкен қызмет атқарады:су
мөлшері неғұрлым жоғары болған сайын, су астыққа соғұрлым тезірек сіңеді.
Сондықтан 10-12% ең дұрыс мөлшер болып есептелінеді. Қиын жарылатын
арпаларды жоғарғы температурада сулайды.
Бірақ кейбір зауыттарда арпаны "жылы" суландыру қолға алынуда (18 %
және жоғары мөлшерде) және ол процесстiң интенсификациялануына мүмкiндiк
туғызады. Мұндай сулау бiрақ тек қана белсендi дезинфекциялайтын заттардың
қолдануы және астықтың белсендi аэрациясының жанында болуы мүмкiн.
Жылдамдығына байланысты астықтың көлеміде әсер етеді.
Үлкен бидай көп суда тұрады. Мысалы, жуандығы 2, 8 мм жуан
арпаның суландыру ұзақтығы шамамен 1 тәулiкке тең, ол жуандығы 2, 2 мм
арпаға қарағанда көбiрек.
Өлшемдері бойынша бірдей астықтар суландыру кезінде бірдей
дымқылдануға жетеді және өсiруде бiр қалыпты дамиды. Сондықтан уытты өсіру
алдында арпанын дәндерін өлшемдері бойынша I, II және III сорттарға іріктеу
керек.
Су астықпен бiр қалыпсыз өседі. Алғашқы 25-33 сағатқа, бидай
өте тез үлкейеді, ал келесі 30-40 сағатта ылғалдылығы 4-5 % жоғарылайды.
Жылдамдылығына тұздық құрамы да байланысты. Жылырақ суда сұлы
тез жібиді. Сондықтан арпаны жібіту үшін 7 мг.эквл су алады. Көп су
пайдаланған кезде сұлының сыртқы қабаты бүлініп, түссіз түрін жоғалтуы
мүмкін, арпаға судан тұз бөлініп, жаңа туатын арпаның бұзылуына әкеп
соқтырады.
Астық анықталған ылғалдылықтың топырақта (мысалы 44 – 45%
дейін) табиғи өсуіне дейін бұқтырылуы тиіс. Судың үлкен жұтуында астықтың,
мембрана ішінің сыйымдылығына кетіп қабығы бұзылады және астықтың тұзды
суынан ұрықтың өлуіне әкеледі.
Дымқылдандыру кезінде арпаның құрамында ферментативтік
комплекстің құрамы өзгереді.
Сонымен қатар белоктың да құрамы өзгереді, астықта ерімейтін
қосылыстардың құрамы азаяды, ал еритін қосылыстардың құрамы өседі. Астықты
ылғалдандыруды, оны өсірудің бірінші сатысы деп есептеуге болады.
3.3.3. Арпаны ылғалдандырудың әдістері
Құлыпты күбілерге астықтың берілуін қамтамасыз ету үшін және құлыптық
күбілерден өздігінен ағумен түсіруді және бұқтыруды бөлу үшін астық
сақтайтын қамба мен уыт өндіретін жердің арасына орналастырады.
Ылғалдандыру кезінде арпаны тазалап, жуып, бүтін емес дәндерден
тазалап, дезинфекция жасап, олардың құрамынан керексіз заттарды алып
тастайды.
Арпаны тазалап, жууды ашық құлыпты күбілерде жүзеге асырады, су
құбырлары және ауалы коммуникациялармен таза суды беру үшін және қысылған
ауаны, аэрацияға арналған құрылғылармен, араластыру және астықты айналдыру
жұмыстарын атқару керек.
Уыттылықтың периодты әсеріне арналған кілтті күбісі (12 – сурет)
өзімен бірге конустық түбі бар цилиндрлік ыдысты көрсетеді. Конустық түптің
жоғарғы жағында сақиналық барботерлік тұрбалар 1 бекітілген, олардан ауа
ағарымен 4 0,3МПа – ға дейін қысылған ауа өтеді. Ортасында тұрба 2
орналасқан, бұл тұрбаның төменгі жағында қысылған ауаны жіберетін тұрба
орналасқан. Тұрбаның 2 жоғарғы жағында сегнеровтық дөңгелек 3 орналасқан.
Конустық күбінің төменгі бөлігінде суды тұрбаға 5 жібергенде
астықты ұстап қалу үшін шарбақ 6 орналасқан.
Күбінің жоғарғы шетінде қиық тәрізді жері бар, яғни кесінді
бар, ол арқылы жеңіл астықтармен қалқып келген кір су ағады.
Бұқтырылған астықты күбіден жабылмалы ысырмамен тұрба арқылы
түсіреді.
Астықты жуған кезде күбіге үстінен бірте – бірте су
толтырылады. Төменгі шарбақ 6 (тор) арқылы суды жіберіп, барботерлық тұрба
арқылы қысылған ауаны жібереді. Кір су, қоспалар және астық жоғарғы қиық
арқылы өтеді.
Орталық құбыр 2 су-ауа бөлетін (толтыратын) қызмет атқарады.
Қысылған ауаны жіберген кезде, су қоспасы, астық, ауа шығады. Бұл қосынды,
өте тығыз болғандықтан, жоғарғы жаққа сегнеровалық дөңгелекке жіберіледі.
Кілт күбілерінің сыйымдылығы және саны уыттылықтың өнімділігімен
анықталады.
Бұқтырылған арпаны ауалы-сулы әдіспен жүргізеді, сонымен қатар
судың және ауаның үздіксіз тоғында, суармалы және ауалы – суармалы
әдістермен де жүргізеді.
Қандай жағдай болмасын арпаны жуып, тазалау алдымен
жүргізіледі, алдымен таза жуылады. Ол үшін үлкен чаноға 13 мөлшердегі
сумен толтырылып, арпаны үстінен салады, су мөлшері, арпаның мөлшерінен көп
болу керек. Су мөлшері мен арпа мөлшері тығыз ауамен қалыптасып отырады.
Алғашқы су арпаны жуу үшін арналған, 1-1,5 сағат мөлшерде. Сол
уақыт кезінде алғашқы, жеңіл арпа үстіңгі қабатқа шығады. Одан кейін арпаны
екінші рет жуып, кір суды ағызып жібереді. Бұдан кейін, арпа екінші рет
жуылады. Арпаны жуу әбден таза болғанша жүргізіледі. Одан кейін тазартатын
(дезинфекцияланатын) заттар қолданылады, 2-3 сағаттай тұрады. Арпаға 300 г
стандарттық (33º) активтік хлор(хлорлық әктас)1,5-3 кг әктас(СаО) немесе
200-300 мл концентрлік қышқыл немесе КМnО қолданылады.
Үлкен сыра шығаратын зауыттарда қосымша ыдыс (чано) қолданылады.
Арпаны әбден тазалап, жуатын машина арқылы арпаның жуу мөлшері мен уақытын
белгілейді.
Тазалау, дезинфекция үшін 0,15 %-тік (NаОН) қолданады. Ол
арпаның құрамын, сыраның құрамын жақсартады.
Жуылған және дезинфекция жасалған арпаға 12ºС төмен емес, 17ºС
төмен емес температура пайдаланады.
Ауалы-сулы бұқтырылғанда астық кезек – кезек су астында (сумен
бұқтыру), не сусыз ( ауалы бұқтыру) күйде болады. Мұндай әрекет (әдіс) 3-6
сағат сайын қайталанып отырады.
Аэробты тыныс алуды ұстап тұру үшін, астық арқылы әрбір сағат
сайын, яғни 10 минут ішінде оның суда немесе ауада табылуына қарамастан
ауаны үрлеп отырады. 8 сағат өткеннен кейін астық бұқтырылған сумен бірге
40 минут аралығында қысылған ауамен араластырылады, сосын орталық тұрба
арқылы құлыпты күбіге қоспаны қозғалту арқылы жібереді.
18 ºС жылы сулау, бұқтыру кезінде суды қайта – қайта
ауыстырып отырады, өйткені арпаның тынысы углеродта байқалады. Арпаны
шығару кезінде ақырғы судың температурасы 15ºС-тан жоғары болмау керек,
және оны 2 сағат сайын беріп тұрады. Сонымен қоса суға жиі –жиі хлорлы
известь (әк) қосып отырылады. Процесстің соңғы кезінде арпаны хлордан бөліп
алу қажет, өйткені ол сыраға жаман дәм беруі мүмкін.
Су және ауаның үздіксіз тоғындағы астықты бұқтыру (Н. И.
Булгакова әдісі) суды астығы бар кілт күбісіне, алдын – ала қаныққан ауамен
үздіксіз берілуімен сипатталады. Жәй тәсіл кезінде суда ауа алғашқы 15
минутта қолданылады.
Астықты үздіксіз судағы тоқта және тұрбадағы ауада бұқтыру
үшін, күбіге су беріліп, күбіден осы маңайға жақын жерде су және қысылған
ауаларды тұжырымдайтын ауа үшін араластырғыш құрастырылады. Ауа толған суды
күбіде ауаның көпіршіктері үздіксіз өтіп кету үшін, астынан әпереді. Астық
осы жағдайда үздіксіз оттегімен жабдықтандырылады. Осы тәсілді қолданғанда
жұмыс тез жүргізіледі, ауалы –сулы тәсілмен салыстырғанда және өсу процессі
тез жүреді.
Жуылғаннан кейінгі суландыратын бұқтыру және кілт күбісіндегі
астықтың бетіндегі балқымалардың жоғалуы үздіксіз аршылып тазартылған
сумен доңғалақ берілетін баяу айналмалы сегнерово арқылы суарылады. Суды
сепкен кезде ол ауамен тұнықталады, жинақталған көміртегі диоксидін өзімен
бірге ала кетіп астық қабықшасы арқылы өтеді және төменнен шығарылады.
Астық су құрамында 12 – 14 сағат тұрады, қалған уақытта басқа
тұрғы арқылы жіберіледі.
Биік күбілерде суландырып бұқтыру (сулау) кезінде астық
бұқтырылады және біркелкі болып өспейді: жоғарғы қабатта жақсы өседі де, ал
төмегі қабатта сәл дымқылдау болып қалады. Сондықтан бұл жұмысқа төменнен
жоғарғы жаққа қарай қолданылатын әдісті пайдаланған жөн.
Ауалы – сулы бұқтыру кешенді әдіс болып табылады, осы арқылы
астық сумен периодты суландырылады, ал жолда ауаны сору кезінде астықаралық
кеңістіктен астықтың стабильдік шартты аэробтық тыныс алуы пайда болады.
Бұқтырудың бұл әдісі келесідей тәсілдермен жүзеге асырылады:
таза жуылған астықты кезекпен 2 – 4 сағат біресе су астында, біресе 12 – 20
сағат сусыз қалдырады. Астықты сулы күбіде форсункалар арқылы немесе
сегнеровтық дөңгелек арқылы 15 минут ішінде суландырады, содан кейін
күбінің астыңғы бөлігінен вакуумды – насоспен 15 минут ішінде ауаны сорып
алады және осыдан кейін астық тыныштықта жатқан кезде жалғаспалы (1 сағат)
ауалы үзіліс пайда болады. Астықтың талап етілген ылғалдылығына жеткенге
дейін осы кезек – кезегімен жүретін операция жалғасады.
Арпаны 1 т сулау (бұқтыру) процессіне 10 м³ су және 160 м³
тығыз ауа керек. Тез бұқтырылатын сұлы 43-44% ылғалда, 46-48 сағат , суық
режимде өтеді. Ауыр бұқтырылатын арпаларды 46-47%, 56-62 сағат. Ең жоғарғы
дәреже арпаны су мен ауа құрамында толассыз жұмыс кезінде алады.
3.3.4. Астықтың жібіту дәрежесін анықтау
Арпаның бұқтыруға және одан кейінгі анықталған құрғақ дәннің
ылғалдылығын алдын - ала бұқтыру сатысы 1000 бидай салмағында қолданылады.
Органолептикалық сатыда өкінішке орай дайын дәнді анықтауда ұзын
осьтің бойымен үлкен және нұсқаушы саусақтармен сығады, бұл кезде дәннің
қатты құрылымы сезілмеуі тиіс және дәннің эндоспермалық қабатынан бөліп
тұратын жеңіл жарылуы естілу тиіс.
Арпаның қою түсті бұқтырылған уыттың көлденең қиылуында түйреуіш
тәріздес көлемде үлкен емес ақ дақ көрінуі тиіс, ал эндосперманың қалған
массасы сары түске ие болу керек.
3.4. Арпаны өсіп – өндіру
3.4.1. Өсіру кезіндегі биохимиялық процесстер
Бұқтырылған арпаны өсірілген дәннің қабаты арқылы анықталған
ылғалдылықтың ауасын үрлеп, аэрацияның температурасы мен интенсивтілігін
тоқтық және пневматикалық уыттарда өсіреді.
Бұл кезде арпада күрделі морфологиялық және биохимиялық айналымдар
өтеді. Морфологиялық айналуларға ұрықтың дамуына қатысты және эндосперманың
торлық құрылымының бұзылуының, ал биохимиялыққа – ферменттердің активтенуі,
күрделі заттардың қарапайым түрге айналуы, дем алу процессі жатады.
Дәнді өсіру кезінде ұрықталған түп (көз) жемісті, тұқымды қабықша және
гүлді пленкалар дән масаққа жабысқан жерде пайда болады. Ұрықтық түптің
клеткасы бөлінеді және бірнеше жаңа түпшелер, өз кезегінде, каппилярлы
шашақтармен жабылуынан пайда болады. Сонымен қатар жапырақшалар пайда
болады, олар гүл қабықшалары сияқты пленкамен қапталған. Оның өсу мезгілі,
белгілі бір мөлшерде болуы керек. Бидайдың үлкендігінен аспауы керек.
№ 13 суретте арпаның эндоспермасының күн сайын дәнінің өсуінің
қозғалысы көрсетілген.
Алғашқы бидайдың пайда болуы қосымша заттар (қант, амин
қышқылдары қосымшалар, минералды заттар, т.б.) арқылы жүреді. Ары қарай
даму процессінде суда еріп, одан әрі құнарланады.
Активті ферменттермен қоса эндоспермалар еркін су арқылы
мүмкіндік алады. Судың көмегімен бұл заттар, тағы басқалар ісініп,
ферменттер араласып, ашық, көзге көрінбес түске айналады.
Өсуге байланысты крахмалдың жарты бөлігі еріп, жойылады.
Эндосперм өте қатты жұмсарып, екі саусақтың арасында үгітілетіндей
көрінеді. Мұндай бидайдың жұмсақтылығы оның қаттылығын өзгертеді. Қалыпты
жағдайда бидайдың негізгі салмағы 1,3 гсм³ құраса, ол суда батады.
Технологиялық режимді сақтағанда өсінділер 1,5-2 бидайдын ұзындығын
құрайды. Егерде бидайдың өсуін тоқтатса, онда жаңадан туатын жапырақшалары
сыртына шығып, ақ түске айналады. Жұқа сұлылардың гүлді пленкалары тез
жыртылады, сондықтан ерте стадияда пайда болуы мүмкін.
Бидайдың морфологиялық өзгерістері, оның түпкі негізіне әсер етеді.
Сондықтан эндосперм тез өседі. Өте жоғары температурада аэрориялық ауада
пайда болатын дененің брйы өседі, осының ақырында ұзын және жұқа жапырақтар
пайда болады. Жұқа жапырақтылар арпалардың ерекшеліктері де осында.
Ферменттердің активтенуі. Піскен арпадағы ферменттің аз мөлшері
активті жағдайда қалыпта болады, ал көп мөлшердегісі белокпен тығыз
байланыста болғаны үшін, активті емес. Тұқымның өсуіне байланысты ақуыздар
протеолитті ферменттің әсерімен байланысады. Ферменттердің жиналуы кең
жағдайда ғана емес, алейрондық қабатқа да байланысты.
Осылай, өспеген астықта α – амилаза аналитикалық саралау әдістерімен
анықталмайды, ал өсу кезінде, сірә, сабақтастан белсенді күйге жартылай
өтеді және жартылай қайта құрастырылады. Тұрған астықтағы β – амилаза еркін
және сабақтас формаларда болады, сонымен бірге белсенді β – амилазаның саны
астықтарды өсіруде едәуір үлкейеді. Сонымен қатар тағы басқа ферменттердің
белсенділігі өседі.
Ферменттердің активтілігі, жылдамдылығы сортқа және арпаның құрамына,
процесстің температурасына да байланысты.
Аналитикалық анализ тәсілінде өспеген астықтың α-амилазасы
анықталмайды. Астықтың β-амилазасы байланысқан және бос формада болады.
Басқа да ферменттердің активтілігі артады.
Амилолидтік ферменттер 3-5 есеге, протеоидтіктер мөлшермен 2,5 есеге,
фосфотаз 5-7 есеге, α-глюкозидаздар 2 есеге өседі.
Ферменттердің пайда болуы параллельді туынды дененің қабыршақтарына да
байланысты. Ферменттер өте жоғары температурада өмір сүре алады.
Ферменттер эндосперманы еріткен кезде дене өспейді. Уыттылықты мына
жағдайда қолданады: алдымен ферменттердің байланысуы үшін өсіп келе жатқан
астыққа жеткілікті мөлшерде көміртегін жібереді, содан кейін ауаның
жіберілуін тоқтатады. Одан әрі ферменттер өз жұмысын жалғастырады,
эндосперімді ерітіп ұрықтың өсуін тоқтатады. Бұл астықтың сапасының
сақталуына мүмкіндік береді.
Ферменттердің активтілігін сақтауы өте жоғары температурада уыттың
кептірілуіне байланысты. Сондықтан ферменттер өз жұмысын бітіре алады.
Бидайдағы ферменттер өте тығыз орналасқан, олар дененің мөлшерімен тығыз
байланыста.
Бидайдың тыныс алуы. Өсіп келе жатқан бидай ферменттердің көмегімен
(крахмал,ақуыздың және т.б.) қосылуымен қарапайым молекулярлы заттарға
айналады. Бидайдың өсуі интенсивті тыныс алу- көміртегі (ауаның)
қолдануымен және көмірқышқыл газының пайда болуымен жүргізіледі. Ең негізгі
материал көмірқышқыл газдар, сонымен қатар, көмірсулар, майлар, құрамында
азоты бар заттар жатады. Бұл процестің бәрі ферменттердің көмегімен
анықталады. Тыныс алудың екі түрі бар: аэробты – бқл кезде реакция ауаның
көп мөлшерде болуына байланысты болады, екіншісі анаэробты – қышқылдың аз
мөлшерде болуына байланысты, тіңдердің зақымдануына жіне тыныс алатын
ферменттердің зиян алуына байланысты.
Көмірсулардың аэробты тыныс алу кезіндегі баланс схемасы мынадай:
О=2;
мальтоза глюкоза
Осы схема арқылы крахмал ферменттердің әсерінен мальтозаға (),
одан кейін глюкозаға () айналады, содан кейін олар жылу бөлу арқылы
көміртегі және су бөлінгенше диоксидке дейін қышқылданады.
Бидайдың температурасының жоғарлауы тыныс алудың мөлшерін өзгертеді.
Бөрттіру кезінде жетіспейтін ауа мөлшері бидайдың қалыпты тыныс алу
мөлшерін бұзады. Мысалы, жоғарғы қабатта бидайдың өсірілуі құрамында
көміртегінің диоксиді жиналған кезде, температура жоғарлайды. Бұл жағдай
анаэробтық тыныс алуды шақырады.
глюкоза этильді спирт
Бұл реакция кезінде 1 моль глюкозаға, аз жылу беріледі және 3 есе аз
мөлшерде диоксид көміртегі беріледі. Сондықтан, өзіңді керекті энергиямен
қамтамасыз еткің келсе, анаэробтық тыныс алуда қантты көбірек қолдану
керек.
Интенсивті аэрацияға байланысты өсіп келе жатқан астықта диоксидтен
басқа көптеген органикалық қышқылдар, спирттер, эфирлер пайда болады,
солардың арқасында жаңа өсіп келіп жатқан уыт спецификалық иіске ие болады,
ол жаңа піскен қиярдың дәмін еске салады.
Таза аэробты демалу коэффиценттің құрамындағы көміртегі диоксиді,
қышқылдың мөлшері бірліктерге тең.
Әр этаптағы бөрттіру сатысы бірлікке тең арпаны бөрттірудің басында
тыныс алу коэффициенті бірліктен артық, осы кезде көміртегі диоксиді артық
болады. Аяғына таман тыныс алу коэффициенті бірліктен кіші (аз), қышқыл
көбірек.
Экстративтік заттардың жоғалуы маңызды, олардың көлемі оның жағдайына
және арпаның сортына байланысты.
3- кестеде кепкен заттардың өсу мезеті белгіленген.
Кесте -3.
Өсу ТемператураАрпаның Өсу Темпе-Арпаның кепкен
мезгілінің 0 С кепкен мезетінің ратуразаттарды жоғалтуы
ұзақтылығы заттарды ұзақтығы 0 С
жоғалтуы 0 С
Тыныс алуы Өсінді
бірінші 40 14 2 Астықтың жапысқақтығы.
Эндоспермнің серпімділігі
(резинаға ұқсас).
екінші 35-25 15 2 2 – 3 түптің пайда болуы.
Ұрықтың маңында еру аймағы
әрең көрінеді.
үшінші 30-20 16-17 2-3 Түптердің жақсы дамуы.
төртінші 30-20 17,5 3 Шырынды және бұйра түптер.
алтыншы Ұрықтық жапырақастықтың
жарты ұзындығына жетті.
Эндосперм астықтың төменгі
жартысында қопсытылған.
Жетінші 20-15 17 2 Түптердің кішкене
босаңсуы. Жапырақ астықтың
ұзындығына тең %.
Эндоспермнің бас жағы ғана
қопсытылмаған.
сегізінші 15-12 15-16 2 Түптердің қатты босаңсуы.
Жапырақ астықтың
ұзындығына жетеді.
Эндосперм толық
қопсытылған.
Арпаны қорапта өсірудің жолдары. Бұл процесс таза ауа мен бедгілі бір
температурада ( былайша айтқанда, кондиционерлік) жағдайда өтеді. Бұл
жағдайда астықтың қабықшаларынан көміртегі диоксидінің артық-кемі алынып,
температура тексеріліп отырылады. Өсіру аппараты, артық жел соқпау
мәселелеріде пневматикалық уыттың негізі болып табылады.
Жәшіктегі уыт бірнеше тура бұрышты ашық жәшікшелерден тұрады, олар өз
араларында қабырғалармен бөлінген.
Уыт өсіретін жәшік (14 – сурет) жоспар бойынша тік бұрышты формалы
болады. Негізгі түп жағы 1 судың ағуы үшін біраз иілген. Бұқтырылған арпа
салынатын екінші түбі (ситалық) 2 көміртектік мырыш жалатылған болаттан
жасалған. Елеуіштегі бұранда ашқыштың өлшемі ( 1,5÷ 2,0 ) Х25 мм-ге жетеді.
Елеуіштердің тірі қимасы кем дегенде жалпы аудан бетінің 10% - ын құрайды.
Елеуіштің асты кеңістігінен астық қабатына кондиционерлік ауа өтеді.
Жәшіктің қабырғалары 3 елеуіштен 1,1 – 1,75 м биіктік жасайды,елеуіштің
астыңғы кеңістік қабырғалары – 2 м-ге жуық. Жәшіктің қабырғаларына
қозғалмалы уыт айналдырғыш 4 вертикальді шнек орнатылған.
Елеуіштің қабырғаларымен едендерін жүктеу алдында қоспалардан
тазартады,жуады,елеуіш асты кеңістігінің 2 % - тік хлорлы әк ерітіндісімен
өңдейді. Бұқтырылған арпаны сумен бірге құлыпталған күбіден жәшікке әпереді
және айналмалы шнектің көмегімен елеуіштің біркелкі қабатының биіктігімен
0,60 - 0,85 м орналастырады.
Алғашқыда кондеционерлік ауа желдетуімен арпаны кептіріп, кейіннен
аэробты тыныс алу шарттары және керекті температурада ұстайды. 5 – 6- шы
тәуліктерде уыттың өңделетін қабаты 0,8 – 1,1 м-ге жетеді.
Астықты өсірудің нормальды процессін қамтамасыз етуде үрленетін ауа
уыт температурасы 2 0С – тан төмен температурада 100 % - дық ылғалдылықты
сақтау керек. Ылғалдануы мен ауаның талап ету температура-сына дейін
кондиционерлеу камераларында су үшін себетін құрылғылармен жабдықталған
және ауаны қыздыру және суытуға жылу алмасу құралдармен жүзеге асырылады.
Жоғарғы активті ферментті дайындау үшін уытты өсіруде астықтың
тәуелсіз температурасына алғашқы бес тәулікте ауаны үрлейді. Жоғарғы және
төмен қабаттарының температурасының айырмашылығы 2 – 4 0С болуы керек.
Уытты жәшікте өсіру шнек айналдырғыштың көмегімен тәулігіне 2 рет
жүргізіледі. Жәшіктің бір соңынан екінші соңына дейін жылжыта отырып, бір –
біріне қарсы айналған шнек айналдырғыштар төменгі қабаттан жоғарғы қабатқа
қарай көтеріліп уытты араластырады.
15 – суретте шнекті уыт айналдырғыштың схемасы келтірілген. Шнектің
айналуы және айналдырғыштың электрқозғалтқыштан 6 жәшікті бойлай тісті
доңғалақтың 7 білікте 5 орналасқан тісті доңғалақты 8 ілгенде орналасатын
білігінде алға басады. Сол біліктерге құрттар 17 отырғызылған, олар шнектің
18 айналуын туғызады. Шнектің бір білігіне құрт 14 орналасқан, ол тісті
доңғалақ 4 және кішкене білік 15 арқылы конусты тісті доңғалақтың
13айналуына әкеледі. Бұл тісті доңғалақ үнемі екі конусты тісті
доңғалақтармен 12 білікте 16 еркін айналатын бірақ өзінің қозғалысы жоқ
үнемі іліністе болады.
Тісті доңғалақтардың 12 арасында білікке 16 жылжып бара жатқан
шпонкаға орналасқан екі жақты жұдырықты муфта вилканың 10 көмегімен білік
16 жанында бір тісті доңғалақ басқасына дейін орналаса алады. Муфтаның 11
(оң немесе сол) шекті жағдайында оның жұдырықтары шөрке төсеулермен
жұдырықты тісті доңғалақ 12 ілініске кіреді және білік 16 осы немесе басқа
бағытқа қарай айнала бастайды.
Біліктің 16 аяқ жағында жұлдызшалар 1 орналасқан, олар цепті
білтелерді 9 домалай, жәшіктің қабырғаларына нығайтылып, айналдырғышты
жәшікті бойлай жылжытады. Айналдырғыштың кареткасы төрт дөңгелектермен
жабдықталған, сонымен ол жәшіктің қабырғаларына сүйенеді.
Қозғалысты айналдырғыштың бағытын өзгертуге арналған рычагтың 2 және
тарту күшінің 3 көмегімен және вилкалар 10 жұдырықты муфтаға 11 тісті
доңғалақпен 12 жұмыс істейтін іліністен шығады және қарама – қарсы ілініске
енгізеді. Әдетте муфтаны ауыстыру контактідегі рычагтың 2 көмегімен
автоматты түрде жолдың соңына жылжымайтын тірекпен жүзеге асырылады.
Электрқозғалтқышты қоректендіру кабель арқылы жүзеге асады, ол сым
арқылы жәшіктің үстіне ілінген.
Шнекті айналдырғышпен арпаны жәшікте тегістеп өткізеді және уытты
өсіру кезінде айналдырады.
Жоғарғы ақуызды немесе қиын еритін арпаларды өңдеу температурасы 200С
және 5 – 6 – шы тәулікке көтеріледі.
Кесте 5 .
Өсіру Тәулікке Уыттағы Өсіру Тәулікке Уыттағы
ұзақтылығы,айналдыру ұсынылған ұзақтығы, айналдыру ұсынылған
тәулік мерзімі температу-ртәулік мерзімі температу-р
а, 0С а, 0С
Бірінші 2 12 – 14 Бесінші ─ 2 15 – 16
алтыншы
Екінші 2 14 – 15
Үшінші 2 15 – 16 Жетінші ─ 2 14 – 15
сегізінші
Төртінші 2 16 – 17
Ескерту. Температура ауаны үрлеу ұзақтылығымен бақыланады.
Жаңа шыққан уыт, жәшікте өскен өзінің химиялық құрамына қарай тоқты
түріне жақын. Өскіндердің тыныс алуына және дамуына жоғалтуды азайту
нәтижесінде уыттың шығуы және оның экстрактілігі арпаның сондай уыттарынан
дайындалған уыттың шығуы 1% - дан көп емес.
Пневматикалық жәшіктегі уыттың жұмыс істеу режимі 5 – кестеде
көрсетілген.
Арпаның қозғалмалы қатарда өсу тәсілі. Уытты суырмалы жүйекпен,
қарапайым уыттан тек қана ковыштық айналдырғышты шнектің орнына бөлінетін,
өсірілетін астықты ковыштық айналдырғышпен жәшікті бойлай астықты тиеу
орынынан уытты түсіру орынына дейін ақырындап лақтырады.
Уыт жылжымалы жүйекпен бірге (16 – сурет) өзімен ұзын жәшікті 6
көрсетеді, онда елеуіш астындағы кеңістік секциядағы 10 қалқалармен
көлденең бағытта бөлінген, олардың саны тең немесе уыттың өсірілуі тәулікті
санға еселі.
7 және 8 – ші күбілерден бұқтырылған астық бірінші және екінші астыңғы
елеуіштердің үстінде орналасқан елеуіштердің алаңдарына түсіреді. Келесі
секциялардың елеуішіндегі астықтың орын ауыстырылуы және оның қопарыстылуы
әрбір 12 сағат сайын жүргізіледі, жылжымалы жүйектің жәшігі бойынша шөмішті
уыт өсіргіш 5 көмегімен бір жәшіктен басқасына арба 4 арқылы жылжытады.
Астықтың қопарыстылуы және елеуіштердің алаңдарына жүйектің орын
ауыстырулары, алаңдары тең бір елеуіш астыңғы секцияның айналдырғыштарының
кері қозғалысы бағытында іске асады. Елеуіштің босатылған алаңдарына
бұқтырылған астықты қайта жүктейді. Өсіру уақыты және кондиционерлік ауамен
астықты үрлеу қолданылады, сонымен қатар механикаланған жәшіктер үшін де.
Дайын жас өскен уыттың массасы шөмішті айналдырғыштың көмегімен
бункерге 3 түседі, ал бункерден кептіргішке – шнекпен 1 және шөмішті
элеватормен 2 түседі.
Тазалау және санитарлық тазалау 8 тәулік сайын әр жәшік үшін бөлек
жүргізіледі. Дезинфекция мен тазалау жұмысын жәшіктен тыс жүргізеді.
Кондиционерлік ауа, астықты желдету үшін желдеткіштермен каналға 9
өтеді, ал одан кейін ғана кеңістікке жіберіледі. Бөлімшелерде ауаның
берілуін жапқыштар арқылы реттейді.
Шөмішті айналдырғыштың (17 – сурет) негізгі түйіндері каретка 6,
шөмішті конвейер 9 және электр жетегі болып табылады. 4 және 7 – ші
айналдырғыштардың кареткасы дөңгелектері жәшіктің ұзындығын бойлай
қабырғасына жатқызылған рельстерге тіркеледі. Электр қозғалтқыштан екі
жылдамдықтармен айналдырғыштың алдыңғы (жұмысшы) жүрісімен және артқы
(жалғыз) жүрісі іске асады.
Шөмішті конвейер жақтаудан 3, ожаулары бар шынжырлардан 2 және үш
жұлдызшалардан 5, 8 және 10 тұрады. Жалғыз жүріске тиісті, жақтау 3 шеткі
жоғарғы жағдайға дейін көтерілуі мүмкін, немесе жәшіктің сүзгілі етегіне
дейін түсуі мүмкін.
Айналдырғыштың жұмысшы кіретін жерлері елеуіштің босатылған алаңдарын
шөткелермен және резеңке қырғыштармен 1, кептеліп қалған астықтардан
тазартады.
Жәшіктің барлық ұзындығынан өте бере және өсірілетін астықтың барлық
массасын 1 қадамға (қадам 1,5 м – ге тең) лақтырғанда, айналдырғыш
автоматты түрде тоқтайды және шөмішті транспортері бар бастапқы орынға
қайтарылады.
Арпаны барабанды уытханада өсіру. Зауыттар қатарында пневматикалық
барабанды уытханада эксплуатациялайды. Мұндай уытхана уытханалық барабан
топтарынан және ауаны кондиционерлеуге орнатудан тұрады. Астықты
аударыстыру барабандардың өзінің аударыстыруына жетеді.
Жазық елеуішті уытханалы барабан (18–сурет) тіреу доңғалақтарының 9
екі бөлікке екі құрсаумен 5 жабылатын болатты горизонталь цилиндрді 7
ұсынады. Құрсаулардың біріне барабанды айналдыруға әкелетін құртпен 11
ілінуде орналасқан құртты шестернге 4 бекітілген. Барабанның корпусында
бұқтырылған астықты шығаруға және уытты шығарып алуға, барабанды жууға және
дезинфекциялауға арналған люк 6 бар.
Барабанның ішіне бірдей қабатпен өсірілген астық жайылатын жазық
елеуіш 10 бекітілген. Шетте барабанның екі түбі бар: сыртқы түп 2 арқылы
тығыздалған ауа өткізгіш 1 соңы енгізілген, ал ішкі түптер 3 шеттерден
барабанның жұмысшы зонасын шектейді. Сыртқы және ішкі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
І. КІРІСПЕ
ІІ. УЫТ ӨНДІРІСІНІҢ ШИКІЗАТЫ – АРПА
ІІІ. ЖАҢАДАН ӨСІП-ӨНГЕН АРПА УЫТЫН ӨНДІРУ
3.1. Уыт өндірудің негізгі схемасы
3.2. Арпаны тазалау және сұрыптаудың технологиясы
3.2.1. Ауалық – елеуіш сепараторда арпаны тазарту
3.2.2. Арпаны триерде тазалау
3.2.3. Астықты сорттарға бөлу
3.2.4. Металдық арласпалардан бөлу
3.3. Арпаны жібіту
3.3.1. Арпаны жібіту мақсаты
3.3.2. Жібіту барысында астыққа айналу
3.3.3. Арпаны ылғалдандырудың әдістері
3.3.4. Астықтың жібіту дәрежесін анықтау
3.4. Арпаны өсіп – өндіру
3.4.1. Өсіру кезіндегі биохимиялық процесстер
3.5. Арпаны өсіп – өндіру әдістері
3.6. Уыт өсіп-өндіру процесін қарқындату
3.7. Жаңадан өсіп – өнген уытты кептіру
3.8.Уытты кептірудің мақсаты мен принциптері
3.9. Периодты әдіспен кептіру
3.10.Үздіксіз әдіспен кептіру
3.11.Уытты кептіру режимдері
3.12. Құрғақ уытты өңдеу және сақтау.
IV. УЫТ ӨНДІРІСІН ТЕХНОХИМИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУ
4.1. Арпаның сапалық бағасы
4.2. Жаңадан өсіп – өнген уыттың сапалық көрсеткіштері
4.3. Уыттың сапалық бағасы
4.4. Арпа уытының сапасына қойылатын талаптар
V.ӨНДІРІСТІК САНИТАРИЯ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК
VI.ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЗЕРТХАНАДАҒЫ ТЕХНИКА ҚАУІПСІЗДІГІ
VIІ. ҚОРЫТЫНДЫ
VIІІ. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
І. КІРІСПЕ
ІІ. УЫТ ӨНДІРІСІНІҢ ШИКІЗАТЫ – АРПА
Арпа (Hordeum) – астық тұқымдасына жататын бір және көп жылдық дақыл.
Шыққан жері –Иран, Түркия, Армения. Адамдар неолит дәуірінде-ақ б.з.б. 12 –
10 мың жылбұрын қолдан өсіре бастаған. Арпаның тамыр жүйесі
шашақты. Сабағы – қуыс, биіктігі 30 – 135 см, жапырағы таспа пішіндес.
Жемісі – дәнек. Арпа морфологиялық, биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес
дақылдық Арпа, эфиоптық Арпа және аласа бойлы Арпа деп аталатын 3 түрге
бөлінеді. Арпа дәнінде 45 – 67 % крахмал, 7 – 26 % ақуыз, 7 – 11
% пентозан, 1,7 – 2 % сахароза, 3,5 – 7,0 % клетчатка, 2 – 3 % май, 2 – 3
% күл болады. Қазақстанда дақылдық Арпаның дәні қос қатарлы және көп
қатарлы екі түрі өсіріледі. Дәні қос қатарлы Арпаның дәні масағының
ортасында ғана болады. Ол сыра қайнатуға пайдаланылады. Дәні көп қатарлы
Арпа спирт өндірісінде 6 қырлысы, азық-түлік және мал жемі 4 қырлысы
түрінде пайдаланылады. Арпаның бұлардан басқа жаздық және күздік түрі бар.
Жаздық Арпа Қазақстанның барлық облыстарында егіледі. күздік Арпа
Қазақстанның оңтүстігі, оңтүстігі-шығыс аудандарында өсіріледі.
Жаздық бидай менсұлыға қарағанда оның түсімі жоғары әрі 10 – 15 күн ерте
піседі. Арпаның Қазақстанда Нутанс-970, Бәйшешек, Сәуле, Қарағанды-
4, Күздік, Оңтүстік Қазақстан-43, т.б. сорттары өсіріледі. Арпа
зиянкестері швед, қаракөз, егеу, ге ссен шыбындары. Ауру қоздырғыштары
қатты қаракүйе, тозаңды қаракүйе, ақұнтақ, т.б. Арпаны екпестен бұрын
формалинмен немесе ерте көктемде, күзде гранозан, меркургексан
препараттарымен дәрілеу қажет.
Қазақстанда арпа дақылы шаруашылық маңызы және егістік көлемі жөнінен
бидайдан кейін екінші орынды алады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында арпаның егістік көлемі 1,8
млн.га. Оның 90 пайызы мал азығына жұмсалатын болса, 10 пайызы сыра
өндірісінде қолданылады. Жарықтың экономикалық қатынасқа байланысты еліміз
де мал басының көбеюімен қатар, сыра өнеркәсібі жақсы дамуда.
Осы себепті бұл өнеркәсіп салаларының негізгі шикізаты арпа дәні
болғандықтан оған сұраныс артуда. Осыған байланысты селекционер–
ғалымдарының негізгі мақсаты жемдік қасиеті мен сыралық сапасы жоғары
арпаның жаңа сорттарын шығару болып табылады.
Жемдік жаңа сорттарға қойылатын талаптар – тегінің (генотип)
тұрақтылығы, өнімнің жоғарылығы, өсу мерзімі, ауа райы жағдайына
бейімділігі, масақтың сынбауы, дәннің төгілмеуі, аурулар мен зиянкестерге
төзімділігі және қолдануға байланысты дән сапасының жоғары болуы.
Жоғарыда көрсетілген талаптарға сай селекцияның, генетиканың,
биохимияның, физиологияның және биотехнологияның тәсілдерін қолдана отырып
арпаның жаңа сорттарын шығару жұмысымен айналысу мәселесі артып отыр.
Дән – жем дақылдары селекциясы бөлімінің негізгі міндеті – мал
шаруашылығының талабына сай арпаның мол өнімді, дәнінің сапасы жоғары
сортын шығару. Сонымен қатар олардың технологиялық көрсеткіштері жоғары
болу. Ол көрсеткіштерді біз жалтыр элеваторында болғанда анықтадық.
ІІІ. ЖАҢАДАН ӨСІП-ӨНГЕН АРПА УЫТЫН ӨНДІРУ
3.1. Уыт өндірудің негізгі технологиялық схемасы
Сыра алудың негізгі шикізаты жоғары сапалы арпаны белгілі
температурада және ылғалдылықта өсіп – өндіру арқылы алынатын уыт болып
табылады. Арпаны жасанды өсіп – өндіру процесі – уыт өсіру деп аталады, ал
алынған өнім – жаңадан өсіп – өнген уыт деп аталады. Уыт өсірудің басты
мақсаты – тұқымды ең жоғары мөлшерде активті ферменттерді жинақтау.
Жаңада өсіп – өнген уытты ароматтық және түсті заттарды жинақтау
үшін, сонымен қоса оның сақтау мерзімін ұзарту үшін өте жоғары
температурада кептіреді. Кептірілген уыттан өскіндерді бөліп алып, оларды
шыдамдылық және биохимиялық процестің аяқталуы үшін қоймаға жібереді.
Төмендегі суретте арпалы уытты алудың негізгі схемасы көрсетілген.
Уыт өндірісінің негізгі технологиялық схемасы
Астық
↓
Астықтың алғашқы тазалануы
↓
Астықтың сақталуы
↓
Астықтың екінші қайтара тазартылуы
↓
Астықтың сортталуы
↓ I сорт II сорт ↓
Астықтың қорытылу және
дезинфекциялану процесі
Су ─────
Дезинфекция- →
ланған зат
↓
Астықты жібіту
Су ─────
Тығыз ауа →
Астықты өсіру процесі
Кондиционер-→
лік ауа
↓
Жаңа өскен арпа уытының
тұқымдарын кептіру
Ыстық ауа мен
газдар
↓
Өсінділерінен уытты арылту
↓
Кептірілген уытты бір қалыпта
ұстау
↓
Дайын уыт
3.2. Арпаны тазалау және сұрыптаудың технологиясы.
Сыра өндіру зауытында оның 9 айлық қажеттілігін қамтамасыз ететіндей
арпаның қоры болуы қажет. Зауытқа түсетін арпа түрлі қоспалардан тұрады
және бұл күйінде сақтауға және уыт өсіруге жарамсыз. Сондықтан оны
қабылдаған кезде аса үлкенірек қоспалардан желдету және просеиванием арқылы
тазалап, қайта өндіруге дейін сақтау үшін қамбаға жөнелтіледі. Арпаны
шайғанға дейін ұқыптап тазалауға қайта жіберіледі. Сонымен қатар дән
арасынан қалған, басқа да қоспалармен жарылған дәндерді алып тастайды.
Екінші қайтара тазалағаннан соң арпаны I, II және III сортты дәндер
мөлшерімен бөледі, бұл біркелкі шаю мен өсіп – өндіру үшін қажет.
7 – суретте арпаны қабылдау, тазалау, сақтау және сұрыптаудың
аппараттық – технологиялық схемасы берілген. Зауытқа автокөлік және
теміржол транспорттары арқылы жеткізілетін дән, қабылдау бункерге кеп
түседі (1), осыдан ленталық транспорт (2) және (3) арқылы аралық бункерге
(6) беріледі. Бұл бункерден автоматтық таразылар (7) және магниттік
сепаратор (8) арқылы кеңістіктік – ситовый сепараторға (9) түседі, мұнда
алғашқы тазарту жүргізіледі. Тазартылған және таразыда (25) өлшенген дәндер
бункерде жинақталады (24) және бұдан соң норияға (10) және транспортер (11)
арқылы силостарға (23) сақталуға жіберіледі.
Алғашқы тазалаудан кейінгі аса жоғары ылғалды дән бункерден (24) және
норияға (3) бункер (5) арқылы дән кептіргішке (4) жіберіледі. Кептірілген
дән 26 – бункерде жиналып осыдан 23 – силосқа сақталу үшін түседі.
Уыт жинағышқа түсер алдында дән қайта тазаланады. Бұл үшін оны
22 транспортирінің және 12 нория көмегімен бункер 13 және 14 – таразы
арқылы кеңістік – ситалық сипаратор 15 арқылы, сосын қысқа және шар
тәріздес қоспаларын (арамшөп ұрықтары, дән бөліктері) анықтауда, сонымен
қатар ұзын дәнді сұлы және қара сұлыны анықтайды. Тазартылған дәнді 17
ситосында сорттайтын дәндердің көлемі бойынша сорттарға бөледі. I және II
сортты дәндер 20 – таразыдан өтіп 21 және 19 бункерлерде жиналады, уыттың
өндірісінде шығын шығарады, ал 18 – бункерден дәннің қалдықтары басқа
мұқтаждықтарға кетеді. Дәнді өңдеудің алдында металдық қоспалардан бөлетін
магнитті сепаратор арқылы өткізеді.
3.2.1. Ауалық – елеуіш сепараторда арпаны тазарту
Жеңіл қоспаларды (шаң, половы, сабақтың қалдықтары т.б.) бөліп алу
үшін бидайдың толассыз ағыны арқылы ауаны үрлейді. Жеңіл қоспалар ауа
ағысымен жан – жақты басылады және дәннің жалпы массасынан шығады. Бұл үшін
елеуіш жиынтығынан, желдеткіш және корпустан тұратын кеңістік – ситалық
сепараторды қолданады (8 – сурет). Станина 1-де мықты болып пластина 3
көмегімен ситалық корпус 2 ілініп қойылған. Эксцентрикалық білік 19 шатунға
20 ситалық корпус қайтымды алға басқан қозғалысқа келеді. Корпустың жоғарғы
бөлігінде ситаның ені бойынша дәнді қабылдағыш коробка орналасқан 11
шнекпен 12, олар астықты ситаның ұзындығы бойынша бөледі. Шнектың астында
ситаға түскен дәнді бақылаушы ысырма 13 орнатылған. Тұндырмаы камералар 6
ауадағы жеңіл араласпаларды желдеткіш 9 арқылы ұстауға арналған (әр жағында
бір бірден екеу).
5 және 10 каналдардағы ауа ағысының жылдамдығы және тұндырмалы
камералар 6 клапандармен 7 және шибераларды жөнге салып отырады, олар әр
түрлі жағдайларда орналасады және схемаларда пунктирмен көрсетіледі.
Тұндырмалы камералардың астыңғы жағында шар тәріздес клапандард 4
ілінген, олар желдеткіштердің сирету әсерінен болатын тұндыру камералардың
қабырғаларына тығыз жабысады. Камералардың 5 түбінде жиналатын жеңіл
араласпалардың көлеміне қарай осы араласпалардың ауырлығынан клапандар 4
ашылады да, араласпаларды жантайған тартпаларға 16 өткізеді. Сита щеткалық
механизммен тазартылады.
Астық тазалау келесідей жүргізіледі. Қабылдағыш коробкаға 11 түсетін
астық біркелкі шнектің ұзындығы бойынша бірқалыпты орналасады да, ысырмамен
13 жіңішке ағыспен төмен қарай каналмен 10 ағады да сол жерде ауамен
желдетіледі. 14 және 15 ситаға түседі де қатал араласпалардан ажыратылады,
ал ситада 17 ұсақ араласпалардан ажыратылады. Тазаланған астық ситадан 17
каналға 5 түседі, ол жерде ауамен тағы да желдетіледі.
Астықты бірінші рет тазалағанда көбінесе қатаң араласпалардан
ажыратады, сондықтан сепаратордың жұмыс істеуі кейінгі тазартуларға
қарағанда 3-4 есе өнімділірек болады.
Негізгі арпа және сорттарға бөлінген арпа құрамына қарай әр түрлі
болады және өсу қабілеттері де әр түрлі болады ( 2-кесте).
Кесте 2.
Көрсеткіш Тазартылмаған Өлшемі бойынша тазартылған арпа, мм
арпа
2,5 артық 2,2-2,5 2,2 кем
Экстрактілік, 76,0 79,0 76,3 71,1
СВ-ға %
Ақуыз, СВ-ға %12,0 10,9 11,5 11,8
1000 дәннің 40 44 38 24
массасы, г
Өсудің 92 96 91 88
энергиясы,%
Өсу 95 98 96 98
қабілеттілігі,
%
3.2.2. Арпаны триерде тазалау
Арпаның сау дәнінен ұзындығымен бөлінетін қоспалардан ажырату үшін
триерлер қолданылады. Триерде жұмысшы орган болып цилиндр немесе тегеріш
табылады, Қысқа кішкентай бөлшектер таңдаушылармен немесе сұлы ұзын бидай
дәнінің негізгі дәнді дақыл немесе қара сұлыны бөлушілермен.
Цилиндрлік триер (9-сурет) – ол горизонтальды цилиндр 1, ішкі жағында
ячейка 2 бар, оның ішінде шнек 4 бекітілген. Цилиндр мен шнек керекті
бұрышта орналасқан. Тартпа 3 шнектің білігіне ілінген, сондықтан керекті
бұрышқа орналаса береді. Астық 5 цилиндрге шет жағынан қабылдағыш коробкаға
түседі. Цилиндр айналған кезде астық ячейкаларды толтырып, біраз биіктікке
көтеріледі; ячейкаға симайтын ұзын бөліктер, ячейкалар көтерілген кезде
түсіп қалады, қайтадан астық үйіндісіне түседі де, цилиндрдің соңында
машинадан шығалылады.
Ал қысқа бөліктер ячейкалардың ішінде қалып тартпаларға түседі. Жарты
және домалақ дән араласпаларын бөлу үшін диаметрі 6.25-6.5 мм болатын
триерлер қарастырылған, ал сұлы мен қара сұлыны бөлу үшін диаметрі 9.5-10
мм триерлер бар.
3.2.3. Астықты сорттарға бөлу
Арпаны 3 сортқа бөлу үшін тесігі сопақша келген 2,2 және 2,5 мм-лік
елеуішпен илейді.
Тесігі сопақша келген 2,2 мм және 2,5мм-лік бірінші елеуіштен майда
астықтар өтеді (III сорт); екінші елеуіштің көзінен орташа астықтар (II
сорт) өтеді; ал біршама ірі және ауыр астықтар (I сорт) сәйкесінше осы
елеуіштерден түседі. Төрт сортқа бөлінуіне байланысты елеуіштердің
тесіктерінің ені 2,2; 2,5 және 2,8 мм-ге тең.
Сорттайтын машина (10 сурет) сортталатын астық барабанды ситаның 1 ішіне
барады. Барабанның астында 2 шнек 5 орналасқан, онда 3-ші және 2-ші сортты
арпа жіберіледі. Әр шнек клапанмен 4 жабылады. Тұрып қалған ситадағы
астықты щеткамен тазалайды 3.
3.2.4. Металдық арласпалардан бөлу
Өңдеуге түскен астықты шегелерден және өзге де металл қалдықтарынан
тазалау ушін магниттік немесе электромагнитті барабанды сепараторлар
қолданылады, олар өзекшелер қатарынан тұратын электромагнитті токтар мен
катушкалар ішінде өтеді (11-сурет), Электромагниттің 1 айналасын барабан 2
айналады ( алюмийний, латуннан жасалған). Воронкадан 3 барабанға астық
түседі; металды бөлшектер барабанның жоғарғы жағына көтеріліп, сол жерде
магниттік өістен шыққанша бекітіліп тұрады.
3.3. Арпаны жібіту
3.3.1. Арпаны жібіту мақсаты
Арпаны өсіру процессінен бұрын оны суға салып жұмсартып қояды. Сол
кезде тазартудан кейінгі және сорттаудан қалған жеңіл астықтың қосындылары
бөлініп шығады. Астықты дымқылдату кезінде қалыпты бір дымқылды мөлшерге
келтіреді. Егер астықтың ылғалдылығы 14 % аспаса, онда оның құрамындағы су
мөлшері астықтың құрамын сақтауға ғана шыдайды. 15 % ылғалдылықтан асатын
астықтың құрамында еркін су пайда болады, оның құрамындағы заттар пада
болып, пайда болатын денеге ауысады. Еркін су ферменттерді ежектеуге,
алейрондық қабатқа ауысуына мүмкіндік береді. Жаңа, еркін судың пайда
болуына байланысты, биохимиялық процесстер жүріп, жаңа дененің
қалыптасуына, астықтың дем – тыныс алуына, ферменттердің қалыптасуына
көмектеседі.
Дымқылдандыру сатысы – суландыру кезіндегі судың мөлшеріне және оның
алғашқы ылғалдылығына байланысты болатын астық жиымының дымқылдануы.
Белсенді өмірлік процестер ұрықтың 30% ылғалдылығында пайда болады,
ал 38%-те арпа тез және біркелкі өседі, бірақта эндосперманың жақсы еруі
және ферменттердің жиналуы 44-48% ылғалдылықта байқалады, ал кейде одан
жоғары ылғалдылықта байқалады.
Сыраны қайнату кезінде ашық түсті және қою түс қолданылады. Ашық
түсінің ылғалдылығын 43-45 %, ал қою түсіне 2-3% артық ылғалдылықта
ұстайды.
Арпаны тозаңнан және дақтардан тазарту сумен белсенді араластыру
және ауамен үрлеу арқылы жүргізіледі. Жеңіл қоспалар жоғары көтеріліп сосын
жоғалып кетеді. Астықтың микрофлораларын жою үшін , астық салынып тұрған
суға дезинфикцирленген заттар қосады.
3.3.2. Жібіту барысында астыққа айналу
Бидайды ылғалдандырған кеде, бидайдың салмағы 35-40 % көбейеді. Оның
физикалық құрамы өзгереді. Қатты және нәзік бидай жұмсарғаннан кейін жұмсақ
қалыпқа енеді. Бидайдың қабықтарынан тұз және басқа да заттар
бөлінгендіктен, олар жылтыр түсті, түссіз болып келеді. Суда жібіту
барысында пентозандар, азоттық және минералдық заттар қантқа ауысады,
барлығы 1%-ке жуық астықтың құрғақ заттары жоғалады. Одан басқа, 1-ден 2%-
ке дейінгі астықтың құрғақ заттары балқымамен шығарылады.
Су мөлшері көбеюіне байланысты, бидайдың тыныс алу энергиясы өседі,
көтеріледі. Бұл астық ұшының арқасында үлкенірек өтімділігі ұрық орналасқан
жерде болады, және оның құрамында гидрофильді қосылыстары бар маңызды
сапалы ақуыздық заттар бар ( гидрофильділік – бұл суды ұстау қабілеті).
Судың көбейуі нәтижесінде астықтың энергиялық дем алуы қатты
күшейеді. Мысалы: аэробтық (қышқылдық) демалу кезінде, реакция кезінде
қышқылдың көп мөлшерде ағуы, 1 кг астықты 1 сағат ішінде араластыру
процесінде 63 мг қышқылға көтеріледі. Осындай оттектiң суында болатын
шығынындар тек қана 15 минутқа жетедi, сондықтан дұрыс нормалы тыныс алу
үшін араласатын суға қысылған ауаларды жібереді.
Егер суда қышқыл (ауа) аз мөлшерде болса, онда аноэробты тыныс
пайда болады және астықтың артық заттарының анаэробты бұзылуы этил спирті
мен көміртегі диоксидінің құралуымен өтеді. Тіпті, өте аз мөлшерде спирт,
бидайдың өсуіне, қалыптасуна кедергі жасап, 0,8 % төмендейді.
Анаэробтық тыныс та, ауалы да астықтың тiршiлiк процессi және
арласқан судың нәтижеде жиналған көмiртектiң диоксидiнiң қатысуына терiс
ықпал етедi.
Ол жоғары болған сайын су температураны сулауды жылдамдыққа
күштi ықпал етедi, сол дәнге су тез кiредi. Бұл молекулалардың броун
қозғалысының үлкеюi және судың тұтқырлықты төмендетумен ұғындырылады.
Мысалы, судың 15 ºС температурасында астықты араластыру ұзақтығы 10 ºС
температураға қарағанда 13 – ге қысқалау. Бірақ температуралар өсумен
астықтың бетінде болатын микроорганизмдардың тiршiлiк әрекетi екпiндейдi.
Сонымен қатар, судың температурасы да үлкен қызмет атқарады:су
мөлшері неғұрлым жоғары болған сайын, су астыққа соғұрлым тезірек сіңеді.
Сондықтан 10-12% ең дұрыс мөлшер болып есептелінеді. Қиын жарылатын
арпаларды жоғарғы температурада сулайды.
Бірақ кейбір зауыттарда арпаны "жылы" суландыру қолға алынуда (18 %
және жоғары мөлшерде) және ол процесстiң интенсификациялануына мүмкiндiк
туғызады. Мұндай сулау бiрақ тек қана белсендi дезинфекциялайтын заттардың
қолдануы және астықтың белсендi аэрациясының жанында болуы мүмкiн.
Жылдамдығына байланысты астықтың көлеміде әсер етеді.
Үлкен бидай көп суда тұрады. Мысалы, жуандығы 2, 8 мм жуан
арпаның суландыру ұзақтығы шамамен 1 тәулiкке тең, ол жуандығы 2, 2 мм
арпаға қарағанда көбiрек.
Өлшемдері бойынша бірдей астықтар суландыру кезінде бірдей
дымқылдануға жетеді және өсiруде бiр қалыпты дамиды. Сондықтан уытты өсіру
алдында арпанын дәндерін өлшемдері бойынша I, II және III сорттарға іріктеу
керек.
Су астықпен бiр қалыпсыз өседі. Алғашқы 25-33 сағатқа, бидай
өте тез үлкейеді, ал келесі 30-40 сағатта ылғалдылығы 4-5 % жоғарылайды.
Жылдамдылығына тұздық құрамы да байланысты. Жылырақ суда сұлы
тез жібиді. Сондықтан арпаны жібіту үшін 7 мг.эквл су алады. Көп су
пайдаланған кезде сұлының сыртқы қабаты бүлініп, түссіз түрін жоғалтуы
мүмкін, арпаға судан тұз бөлініп, жаңа туатын арпаның бұзылуына әкеп
соқтырады.
Астық анықталған ылғалдылықтың топырақта (мысалы 44 – 45%
дейін) табиғи өсуіне дейін бұқтырылуы тиіс. Судың үлкен жұтуында астықтың,
мембрана ішінің сыйымдылығына кетіп қабығы бұзылады және астықтың тұзды
суынан ұрықтың өлуіне әкеледі.
Дымқылдандыру кезінде арпаның құрамында ферментативтік
комплекстің құрамы өзгереді.
Сонымен қатар белоктың да құрамы өзгереді, астықта ерімейтін
қосылыстардың құрамы азаяды, ал еритін қосылыстардың құрамы өседі. Астықты
ылғалдандыруды, оны өсірудің бірінші сатысы деп есептеуге болады.
3.3.3. Арпаны ылғалдандырудың әдістері
Құлыпты күбілерге астықтың берілуін қамтамасыз ету үшін және құлыптық
күбілерден өздігінен ағумен түсіруді және бұқтыруды бөлу үшін астық
сақтайтын қамба мен уыт өндіретін жердің арасына орналастырады.
Ылғалдандыру кезінде арпаны тазалап, жуып, бүтін емес дәндерден
тазалап, дезинфекция жасап, олардың құрамынан керексіз заттарды алып
тастайды.
Арпаны тазалап, жууды ашық құлыпты күбілерде жүзеге асырады, су
құбырлары және ауалы коммуникациялармен таза суды беру үшін және қысылған
ауаны, аэрацияға арналған құрылғылармен, араластыру және астықты айналдыру
жұмыстарын атқару керек.
Уыттылықтың периодты әсеріне арналған кілтті күбісі (12 – сурет)
өзімен бірге конустық түбі бар цилиндрлік ыдысты көрсетеді. Конустық түптің
жоғарғы жағында сақиналық барботерлік тұрбалар 1 бекітілген, олардан ауа
ағарымен 4 0,3МПа – ға дейін қысылған ауа өтеді. Ортасында тұрба 2
орналасқан, бұл тұрбаның төменгі жағында қысылған ауаны жіберетін тұрба
орналасқан. Тұрбаның 2 жоғарғы жағында сегнеровтық дөңгелек 3 орналасқан.
Конустық күбінің төменгі бөлігінде суды тұрбаға 5 жібергенде
астықты ұстап қалу үшін шарбақ 6 орналасқан.
Күбінің жоғарғы шетінде қиық тәрізді жері бар, яғни кесінді
бар, ол арқылы жеңіл астықтармен қалқып келген кір су ағады.
Бұқтырылған астықты күбіден жабылмалы ысырмамен тұрба арқылы
түсіреді.
Астықты жуған кезде күбіге үстінен бірте – бірте су
толтырылады. Төменгі шарбақ 6 (тор) арқылы суды жіберіп, барботерлық тұрба
арқылы қысылған ауаны жібереді. Кір су, қоспалар және астық жоғарғы қиық
арқылы өтеді.
Орталық құбыр 2 су-ауа бөлетін (толтыратын) қызмет атқарады.
Қысылған ауаны жіберген кезде, су қоспасы, астық, ауа шығады. Бұл қосынды,
өте тығыз болғандықтан, жоғарғы жаққа сегнеровалық дөңгелекке жіберіледі.
Кілт күбілерінің сыйымдылығы және саны уыттылықтың өнімділігімен
анықталады.
Бұқтырылған арпаны ауалы-сулы әдіспен жүргізеді, сонымен қатар
судың және ауаның үздіксіз тоғында, суармалы және ауалы – суармалы
әдістермен де жүргізеді.
Қандай жағдай болмасын арпаны жуып, тазалау алдымен
жүргізіледі, алдымен таза жуылады. Ол үшін үлкен чаноға 13 мөлшердегі
сумен толтырылып, арпаны үстінен салады, су мөлшері, арпаның мөлшерінен көп
болу керек. Су мөлшері мен арпа мөлшері тығыз ауамен қалыптасып отырады.
Алғашқы су арпаны жуу үшін арналған, 1-1,5 сағат мөлшерде. Сол
уақыт кезінде алғашқы, жеңіл арпа үстіңгі қабатқа шығады. Одан кейін арпаны
екінші рет жуып, кір суды ағызып жібереді. Бұдан кейін, арпа екінші рет
жуылады. Арпаны жуу әбден таза болғанша жүргізіледі. Одан кейін тазартатын
(дезинфекцияланатын) заттар қолданылады, 2-3 сағаттай тұрады. Арпаға 300 г
стандарттық (33º) активтік хлор(хлорлық әктас)1,5-3 кг әктас(СаО) немесе
200-300 мл концентрлік қышқыл немесе КМnО қолданылады.
Үлкен сыра шығаратын зауыттарда қосымша ыдыс (чано) қолданылады.
Арпаны әбден тазалап, жуатын машина арқылы арпаның жуу мөлшері мен уақытын
белгілейді.
Тазалау, дезинфекция үшін 0,15 %-тік (NаОН) қолданады. Ол
арпаның құрамын, сыраның құрамын жақсартады.
Жуылған және дезинфекция жасалған арпаға 12ºС төмен емес, 17ºС
төмен емес температура пайдаланады.
Ауалы-сулы бұқтырылғанда астық кезек – кезек су астында (сумен
бұқтыру), не сусыз ( ауалы бұқтыру) күйде болады. Мұндай әрекет (әдіс) 3-6
сағат сайын қайталанып отырады.
Аэробты тыныс алуды ұстап тұру үшін, астық арқылы әрбір сағат
сайын, яғни 10 минут ішінде оның суда немесе ауада табылуына қарамастан
ауаны үрлеп отырады. 8 сағат өткеннен кейін астық бұқтырылған сумен бірге
40 минут аралығында қысылған ауамен араластырылады, сосын орталық тұрба
арқылы құлыпты күбіге қоспаны қозғалту арқылы жібереді.
18 ºС жылы сулау, бұқтыру кезінде суды қайта – қайта
ауыстырып отырады, өйткені арпаның тынысы углеродта байқалады. Арпаны
шығару кезінде ақырғы судың температурасы 15ºС-тан жоғары болмау керек,
және оны 2 сағат сайын беріп тұрады. Сонымен қоса суға жиі –жиі хлорлы
известь (әк) қосып отырылады. Процесстің соңғы кезінде арпаны хлордан бөліп
алу қажет, өйткені ол сыраға жаман дәм беруі мүмкін.
Су және ауаның үздіксіз тоғындағы астықты бұқтыру (Н. И.
Булгакова әдісі) суды астығы бар кілт күбісіне, алдын – ала қаныққан ауамен
үздіксіз берілуімен сипатталады. Жәй тәсіл кезінде суда ауа алғашқы 15
минутта қолданылады.
Астықты үздіксіз судағы тоқта және тұрбадағы ауада бұқтыру
үшін, күбіге су беріліп, күбіден осы маңайға жақын жерде су және қысылған
ауаларды тұжырымдайтын ауа үшін араластырғыш құрастырылады. Ауа толған суды
күбіде ауаның көпіршіктері үздіксіз өтіп кету үшін, астынан әпереді. Астық
осы жағдайда үздіксіз оттегімен жабдықтандырылады. Осы тәсілді қолданғанда
жұмыс тез жүргізіледі, ауалы –сулы тәсілмен салыстырғанда және өсу процессі
тез жүреді.
Жуылғаннан кейінгі суландыратын бұқтыру және кілт күбісіндегі
астықтың бетіндегі балқымалардың жоғалуы үздіксіз аршылып тазартылған
сумен доңғалақ берілетін баяу айналмалы сегнерово арқылы суарылады. Суды
сепкен кезде ол ауамен тұнықталады, жинақталған көміртегі диоксидін өзімен
бірге ала кетіп астық қабықшасы арқылы өтеді және төменнен шығарылады.
Астық су құрамында 12 – 14 сағат тұрады, қалған уақытта басқа
тұрғы арқылы жіберіледі.
Биік күбілерде суландырып бұқтыру (сулау) кезінде астық
бұқтырылады және біркелкі болып өспейді: жоғарғы қабатта жақсы өседі де, ал
төмегі қабатта сәл дымқылдау болып қалады. Сондықтан бұл жұмысқа төменнен
жоғарғы жаққа қарай қолданылатын әдісті пайдаланған жөн.
Ауалы – сулы бұқтыру кешенді әдіс болып табылады, осы арқылы
астық сумен периодты суландырылады, ал жолда ауаны сору кезінде астықаралық
кеңістіктен астықтың стабильдік шартты аэробтық тыныс алуы пайда болады.
Бұқтырудың бұл әдісі келесідей тәсілдермен жүзеге асырылады:
таза жуылған астықты кезекпен 2 – 4 сағат біресе су астында, біресе 12 – 20
сағат сусыз қалдырады. Астықты сулы күбіде форсункалар арқылы немесе
сегнеровтық дөңгелек арқылы 15 минут ішінде суландырады, содан кейін
күбінің астыңғы бөлігінен вакуумды – насоспен 15 минут ішінде ауаны сорып
алады және осыдан кейін астық тыныштықта жатқан кезде жалғаспалы (1 сағат)
ауалы үзіліс пайда болады. Астықтың талап етілген ылғалдылығына жеткенге
дейін осы кезек – кезегімен жүретін операция жалғасады.
Арпаны 1 т сулау (бұқтыру) процессіне 10 м³ су және 160 м³
тығыз ауа керек. Тез бұқтырылатын сұлы 43-44% ылғалда, 46-48 сағат , суық
режимде өтеді. Ауыр бұқтырылатын арпаларды 46-47%, 56-62 сағат. Ең жоғарғы
дәреже арпаны су мен ауа құрамында толассыз жұмыс кезінде алады.
3.3.4. Астықтың жібіту дәрежесін анықтау
Арпаның бұқтыруға және одан кейінгі анықталған құрғақ дәннің
ылғалдылығын алдын - ала бұқтыру сатысы 1000 бидай салмағында қолданылады.
Органолептикалық сатыда өкінішке орай дайын дәнді анықтауда ұзын
осьтің бойымен үлкен және нұсқаушы саусақтармен сығады, бұл кезде дәннің
қатты құрылымы сезілмеуі тиіс және дәннің эндоспермалық қабатынан бөліп
тұратын жеңіл жарылуы естілу тиіс.
Арпаның қою түсті бұқтырылған уыттың көлденең қиылуында түйреуіш
тәріздес көлемде үлкен емес ақ дақ көрінуі тиіс, ал эндосперманың қалған
массасы сары түске ие болу керек.
3.4. Арпаны өсіп – өндіру
3.4.1. Өсіру кезіндегі биохимиялық процесстер
Бұқтырылған арпаны өсірілген дәннің қабаты арқылы анықталған
ылғалдылықтың ауасын үрлеп, аэрацияның температурасы мен интенсивтілігін
тоқтық және пневматикалық уыттарда өсіреді.
Бұл кезде арпада күрделі морфологиялық және биохимиялық айналымдар
өтеді. Морфологиялық айналуларға ұрықтың дамуына қатысты және эндосперманың
торлық құрылымының бұзылуының, ал биохимиялыққа – ферменттердің активтенуі,
күрделі заттардың қарапайым түрге айналуы, дем алу процессі жатады.
Дәнді өсіру кезінде ұрықталған түп (көз) жемісті, тұқымды қабықша және
гүлді пленкалар дән масаққа жабысқан жерде пайда болады. Ұрықтық түптің
клеткасы бөлінеді және бірнеше жаңа түпшелер, өз кезегінде, каппилярлы
шашақтармен жабылуынан пайда болады. Сонымен қатар жапырақшалар пайда
болады, олар гүл қабықшалары сияқты пленкамен қапталған. Оның өсу мезгілі,
белгілі бір мөлшерде болуы керек. Бидайдың үлкендігінен аспауы керек.
№ 13 суретте арпаның эндоспермасының күн сайын дәнінің өсуінің
қозғалысы көрсетілген.
Алғашқы бидайдың пайда болуы қосымша заттар (қант, амин
қышқылдары қосымшалар, минералды заттар, т.б.) арқылы жүреді. Ары қарай
даму процессінде суда еріп, одан әрі құнарланады.
Активті ферменттермен қоса эндоспермалар еркін су арқылы
мүмкіндік алады. Судың көмегімен бұл заттар, тағы басқалар ісініп,
ферменттер араласып, ашық, көзге көрінбес түске айналады.
Өсуге байланысты крахмалдың жарты бөлігі еріп, жойылады.
Эндосперм өте қатты жұмсарып, екі саусақтың арасында үгітілетіндей
көрінеді. Мұндай бидайдың жұмсақтылығы оның қаттылығын өзгертеді. Қалыпты
жағдайда бидайдың негізгі салмағы 1,3 гсм³ құраса, ол суда батады.
Технологиялық режимді сақтағанда өсінділер 1,5-2 бидайдын ұзындығын
құрайды. Егерде бидайдың өсуін тоқтатса, онда жаңадан туатын жапырақшалары
сыртына шығып, ақ түске айналады. Жұқа сұлылардың гүлді пленкалары тез
жыртылады, сондықтан ерте стадияда пайда болуы мүмкін.
Бидайдың морфологиялық өзгерістері, оның түпкі негізіне әсер етеді.
Сондықтан эндосперм тез өседі. Өте жоғары температурада аэрориялық ауада
пайда болатын дененің брйы өседі, осының ақырында ұзын және жұқа жапырақтар
пайда болады. Жұқа жапырақтылар арпалардың ерекшеліктері де осында.
Ферменттердің активтенуі. Піскен арпадағы ферменттің аз мөлшері
активті жағдайда қалыпта болады, ал көп мөлшердегісі белокпен тығыз
байланыста болғаны үшін, активті емес. Тұқымның өсуіне байланысты ақуыздар
протеолитті ферменттің әсерімен байланысады. Ферменттердің жиналуы кең
жағдайда ғана емес, алейрондық қабатқа да байланысты.
Осылай, өспеген астықта α – амилаза аналитикалық саралау әдістерімен
анықталмайды, ал өсу кезінде, сірә, сабақтастан белсенді күйге жартылай
өтеді және жартылай қайта құрастырылады. Тұрған астықтағы β – амилаза еркін
және сабақтас формаларда болады, сонымен бірге белсенді β – амилазаның саны
астықтарды өсіруде едәуір үлкейеді. Сонымен қатар тағы басқа ферменттердің
белсенділігі өседі.
Ферменттердің активтілігі, жылдамдылығы сортқа және арпаның құрамына,
процесстің температурасына да байланысты.
Аналитикалық анализ тәсілінде өспеген астықтың α-амилазасы
анықталмайды. Астықтың β-амилазасы байланысқан және бос формада болады.
Басқа да ферменттердің активтілігі артады.
Амилолидтік ферменттер 3-5 есеге, протеоидтіктер мөлшермен 2,5 есеге,
фосфотаз 5-7 есеге, α-глюкозидаздар 2 есеге өседі.
Ферменттердің пайда болуы параллельді туынды дененің қабыршақтарына да
байланысты. Ферменттер өте жоғары температурада өмір сүре алады.
Ферменттер эндосперманы еріткен кезде дене өспейді. Уыттылықты мына
жағдайда қолданады: алдымен ферменттердің байланысуы үшін өсіп келе жатқан
астыққа жеткілікті мөлшерде көміртегін жібереді, содан кейін ауаның
жіберілуін тоқтатады. Одан әрі ферменттер өз жұмысын жалғастырады,
эндосперімді ерітіп ұрықтың өсуін тоқтатады. Бұл астықтың сапасының
сақталуына мүмкіндік береді.
Ферменттердің активтілігін сақтауы өте жоғары температурада уыттың
кептірілуіне байланысты. Сондықтан ферменттер өз жұмысын бітіре алады.
Бидайдағы ферменттер өте тығыз орналасқан, олар дененің мөлшерімен тығыз
байланыста.
Бидайдың тыныс алуы. Өсіп келе жатқан бидай ферменттердің көмегімен
(крахмал,ақуыздың және т.б.) қосылуымен қарапайым молекулярлы заттарға
айналады. Бидайдың өсуі интенсивті тыныс алу- көміртегі (ауаның)
қолдануымен және көмірқышқыл газының пайда болуымен жүргізіледі. Ең негізгі
материал көмірқышқыл газдар, сонымен қатар, көмірсулар, майлар, құрамында
азоты бар заттар жатады. Бұл процестің бәрі ферменттердің көмегімен
анықталады. Тыныс алудың екі түрі бар: аэробты – бқл кезде реакция ауаның
көп мөлшерде болуына байланысты болады, екіншісі анаэробты – қышқылдың аз
мөлшерде болуына байланысты, тіңдердің зақымдануына жіне тыныс алатын
ферменттердің зиян алуына байланысты.
Көмірсулардың аэробты тыныс алу кезіндегі баланс схемасы мынадай:
О=2;
мальтоза глюкоза
Осы схема арқылы крахмал ферменттердің әсерінен мальтозаға (),
одан кейін глюкозаға () айналады, содан кейін олар жылу бөлу арқылы
көміртегі және су бөлінгенше диоксидке дейін қышқылданады.
Бидайдың температурасының жоғарлауы тыныс алудың мөлшерін өзгертеді.
Бөрттіру кезінде жетіспейтін ауа мөлшері бидайдың қалыпты тыныс алу
мөлшерін бұзады. Мысалы, жоғарғы қабатта бидайдың өсірілуі құрамында
көміртегінің диоксиді жиналған кезде, температура жоғарлайды. Бұл жағдай
анаэробтық тыныс алуды шақырады.
глюкоза этильді спирт
Бұл реакция кезінде 1 моль глюкозаға, аз жылу беріледі және 3 есе аз
мөлшерде диоксид көміртегі беріледі. Сондықтан, өзіңді керекті энергиямен
қамтамасыз еткің келсе, анаэробтық тыныс алуда қантты көбірек қолдану
керек.
Интенсивті аэрацияға байланысты өсіп келе жатқан астықта диоксидтен
басқа көптеген органикалық қышқылдар, спирттер, эфирлер пайда болады,
солардың арқасында жаңа өсіп келіп жатқан уыт спецификалық иіске ие болады,
ол жаңа піскен қиярдың дәмін еске салады.
Таза аэробты демалу коэффиценттің құрамындағы көміртегі диоксиді,
қышқылдың мөлшері бірліктерге тең.
Әр этаптағы бөрттіру сатысы бірлікке тең арпаны бөрттірудің басында
тыныс алу коэффициенті бірліктен артық, осы кезде көміртегі диоксиді артық
болады. Аяғына таман тыныс алу коэффициенті бірліктен кіші (аз), қышқыл
көбірек.
Экстративтік заттардың жоғалуы маңызды, олардың көлемі оның жағдайына
және арпаның сортына байланысты.
3- кестеде кепкен заттардың өсу мезеті белгіленген.
Кесте -3.
Өсу ТемператураАрпаның Өсу Темпе-Арпаның кепкен
мезгілінің 0 С кепкен мезетінің ратуразаттарды жоғалтуы
ұзақтылығы заттарды ұзақтығы 0 С
жоғалтуы 0 С
Тыныс алуы Өсінді
бірінші 40 14 2 Астықтың жапысқақтығы.
Эндоспермнің серпімділігі
(резинаға ұқсас).
екінші 35-25 15 2 2 – 3 түптің пайда болуы.
Ұрықтың маңында еру аймағы
әрең көрінеді.
үшінші 30-20 16-17 2-3 Түптердің жақсы дамуы.
төртінші 30-20 17,5 3 Шырынды және бұйра түптер.
алтыншы Ұрықтық жапырақастықтың
жарты ұзындығына жетті.
Эндосперм астықтың төменгі
жартысында қопсытылған.
Жетінші 20-15 17 2 Түптердің кішкене
босаңсуы. Жапырақ астықтың
ұзындығына тең %.
Эндоспермнің бас жағы ғана
қопсытылмаған.
сегізінші 15-12 15-16 2 Түптердің қатты босаңсуы.
Жапырақ астықтың
ұзындығына жетеді.
Эндосперм толық
қопсытылған.
Арпаны қорапта өсірудің жолдары. Бұл процесс таза ауа мен бедгілі бір
температурада ( былайша айтқанда, кондиционерлік) жағдайда өтеді. Бұл
жағдайда астықтың қабықшаларынан көміртегі диоксидінің артық-кемі алынып,
температура тексеріліп отырылады. Өсіру аппараты, артық жел соқпау
мәселелеріде пневматикалық уыттың негізі болып табылады.
Жәшіктегі уыт бірнеше тура бұрышты ашық жәшікшелерден тұрады, олар өз
араларында қабырғалармен бөлінген.
Уыт өсіретін жәшік (14 – сурет) жоспар бойынша тік бұрышты формалы
болады. Негізгі түп жағы 1 судың ағуы үшін біраз иілген. Бұқтырылған арпа
салынатын екінші түбі (ситалық) 2 көміртектік мырыш жалатылған болаттан
жасалған. Елеуіштегі бұранда ашқыштың өлшемі ( 1,5÷ 2,0 ) Х25 мм-ге жетеді.
Елеуіштердің тірі қимасы кем дегенде жалпы аудан бетінің 10% - ын құрайды.
Елеуіштің асты кеңістігінен астық қабатына кондиционерлік ауа өтеді.
Жәшіктің қабырғалары 3 елеуіштен 1,1 – 1,75 м биіктік жасайды,елеуіштің
астыңғы кеңістік қабырғалары – 2 м-ге жуық. Жәшіктің қабырғаларына
қозғалмалы уыт айналдырғыш 4 вертикальді шнек орнатылған.
Елеуіштің қабырғаларымен едендерін жүктеу алдында қоспалардан
тазартады,жуады,елеуіш асты кеңістігінің 2 % - тік хлорлы әк ерітіндісімен
өңдейді. Бұқтырылған арпаны сумен бірге құлыпталған күбіден жәшікке әпереді
және айналмалы шнектің көмегімен елеуіштің біркелкі қабатының биіктігімен
0,60 - 0,85 м орналастырады.
Алғашқыда кондеционерлік ауа желдетуімен арпаны кептіріп, кейіннен
аэробты тыныс алу шарттары және керекті температурада ұстайды. 5 – 6- шы
тәуліктерде уыттың өңделетін қабаты 0,8 – 1,1 м-ге жетеді.
Астықты өсірудің нормальды процессін қамтамасыз етуде үрленетін ауа
уыт температурасы 2 0С – тан төмен температурада 100 % - дық ылғалдылықты
сақтау керек. Ылғалдануы мен ауаның талап ету температура-сына дейін
кондиционерлеу камераларында су үшін себетін құрылғылармен жабдықталған
және ауаны қыздыру және суытуға жылу алмасу құралдармен жүзеге асырылады.
Жоғарғы активті ферментті дайындау үшін уытты өсіруде астықтың
тәуелсіз температурасына алғашқы бес тәулікте ауаны үрлейді. Жоғарғы және
төмен қабаттарының температурасының айырмашылығы 2 – 4 0С болуы керек.
Уытты жәшікте өсіру шнек айналдырғыштың көмегімен тәулігіне 2 рет
жүргізіледі. Жәшіктің бір соңынан екінші соңына дейін жылжыта отырып, бір –
біріне қарсы айналған шнек айналдырғыштар төменгі қабаттан жоғарғы қабатқа
қарай көтеріліп уытты араластырады.
15 – суретте шнекті уыт айналдырғыштың схемасы келтірілген. Шнектің
айналуы және айналдырғыштың электрқозғалтқыштан 6 жәшікті бойлай тісті
доңғалақтың 7 білікте 5 орналасқан тісті доңғалақты 8 ілгенде орналасатын
білігінде алға басады. Сол біліктерге құрттар 17 отырғызылған, олар шнектің
18 айналуын туғызады. Шнектің бір білігіне құрт 14 орналасқан, ол тісті
доңғалақ 4 және кішкене білік 15 арқылы конусты тісті доңғалақтың
13айналуына әкеледі. Бұл тісті доңғалақ үнемі екі конусты тісті
доңғалақтармен 12 білікте 16 еркін айналатын бірақ өзінің қозғалысы жоқ
үнемі іліністе болады.
Тісті доңғалақтардың 12 арасында білікке 16 жылжып бара жатқан
шпонкаға орналасқан екі жақты жұдырықты муфта вилканың 10 көмегімен білік
16 жанында бір тісті доңғалақ басқасына дейін орналаса алады. Муфтаның 11
(оң немесе сол) шекті жағдайында оның жұдырықтары шөрке төсеулермен
жұдырықты тісті доңғалақ 12 ілініске кіреді және білік 16 осы немесе басқа
бағытқа қарай айнала бастайды.
Біліктің 16 аяқ жағында жұлдызшалар 1 орналасқан, олар цепті
білтелерді 9 домалай, жәшіктің қабырғаларына нығайтылып, айналдырғышты
жәшікті бойлай жылжытады. Айналдырғыштың кареткасы төрт дөңгелектермен
жабдықталған, сонымен ол жәшіктің қабырғаларына сүйенеді.
Қозғалысты айналдырғыштың бағытын өзгертуге арналған рычагтың 2 және
тарту күшінің 3 көмегімен және вилкалар 10 жұдырықты муфтаға 11 тісті
доңғалақпен 12 жұмыс істейтін іліністен шығады және қарама – қарсы ілініске
енгізеді. Әдетте муфтаны ауыстыру контактідегі рычагтың 2 көмегімен
автоматты түрде жолдың соңына жылжымайтын тірекпен жүзеге асырылады.
Электрқозғалтқышты қоректендіру кабель арқылы жүзеге асады, ол сым
арқылы жәшіктің үстіне ілінген.
Шнекті айналдырғышпен арпаны жәшікте тегістеп өткізеді және уытты
өсіру кезінде айналдырады.
Жоғарғы ақуызды немесе қиын еритін арпаларды өңдеу температурасы 200С
және 5 – 6 – шы тәулікке көтеріледі.
Кесте 5 .
Өсіру Тәулікке Уыттағы Өсіру Тәулікке Уыттағы
ұзақтылығы,айналдыру ұсынылған ұзақтығы, айналдыру ұсынылған
тәулік мерзімі температу-ртәулік мерзімі температу-р
а, 0С а, 0С
Бірінші 2 12 – 14 Бесінші ─ 2 15 – 16
алтыншы
Екінші 2 14 – 15
Үшінші 2 15 – 16 Жетінші ─ 2 14 – 15
сегізінші
Төртінші 2 16 – 17
Ескерту. Температура ауаны үрлеу ұзақтылығымен бақыланады.
Жаңа шыққан уыт, жәшікте өскен өзінің химиялық құрамына қарай тоқты
түріне жақын. Өскіндердің тыныс алуына және дамуына жоғалтуды азайту
нәтижесінде уыттың шығуы және оның экстрактілігі арпаның сондай уыттарынан
дайындалған уыттың шығуы 1% - дан көп емес.
Пневматикалық жәшіктегі уыттың жұмыс істеу режимі 5 – кестеде
көрсетілген.
Арпаның қозғалмалы қатарда өсу тәсілі. Уытты суырмалы жүйекпен,
қарапайым уыттан тек қана ковыштық айналдырғышты шнектің орнына бөлінетін,
өсірілетін астықты ковыштық айналдырғышпен жәшікті бойлай астықты тиеу
орынынан уытты түсіру орынына дейін ақырындап лақтырады.
Уыт жылжымалы жүйекпен бірге (16 – сурет) өзімен ұзын жәшікті 6
көрсетеді, онда елеуіш астындағы кеңістік секциядағы 10 қалқалармен
көлденең бағытта бөлінген, олардың саны тең немесе уыттың өсірілуі тәулікті
санға еселі.
7 және 8 – ші күбілерден бұқтырылған астық бірінші және екінші астыңғы
елеуіштердің үстінде орналасқан елеуіштердің алаңдарына түсіреді. Келесі
секциялардың елеуішіндегі астықтың орын ауыстырылуы және оның қопарыстылуы
әрбір 12 сағат сайын жүргізіледі, жылжымалы жүйектің жәшігі бойынша шөмішті
уыт өсіргіш 5 көмегімен бір жәшіктен басқасына арба 4 арқылы жылжытады.
Астықтың қопарыстылуы және елеуіштердің алаңдарына жүйектің орын
ауыстырулары, алаңдары тең бір елеуіш астыңғы секцияның айналдырғыштарының
кері қозғалысы бағытында іске асады. Елеуіштің босатылған алаңдарына
бұқтырылған астықты қайта жүктейді. Өсіру уақыты және кондиционерлік ауамен
астықты үрлеу қолданылады, сонымен қатар механикаланған жәшіктер үшін де.
Дайын жас өскен уыттың массасы шөмішті айналдырғыштың көмегімен
бункерге 3 түседі, ал бункерден кептіргішке – шнекпен 1 және шөмішті
элеватормен 2 түседі.
Тазалау және санитарлық тазалау 8 тәулік сайын әр жәшік үшін бөлек
жүргізіледі. Дезинфекция мен тазалау жұмысын жәшіктен тыс жүргізеді.
Кондиционерлік ауа, астықты желдету үшін желдеткіштермен каналға 9
өтеді, ал одан кейін ғана кеңістікке жіберіледі. Бөлімшелерде ауаның
берілуін жапқыштар арқылы реттейді.
Шөмішті айналдырғыштың (17 – сурет) негізгі түйіндері каретка 6,
шөмішті конвейер 9 және электр жетегі болып табылады. 4 және 7 – ші
айналдырғыштардың кареткасы дөңгелектері жәшіктің ұзындығын бойлай
қабырғасына жатқызылған рельстерге тіркеледі. Электр қозғалтқыштан екі
жылдамдықтармен айналдырғыштың алдыңғы (жұмысшы) жүрісімен және артқы
(жалғыз) жүрісі іске асады.
Шөмішті конвейер жақтаудан 3, ожаулары бар шынжырлардан 2 және үш
жұлдызшалардан 5, 8 және 10 тұрады. Жалғыз жүріске тиісті, жақтау 3 шеткі
жоғарғы жағдайға дейін көтерілуі мүмкін, немесе жәшіктің сүзгілі етегіне
дейін түсуі мүмкін.
Айналдырғыштың жұмысшы кіретін жерлері елеуіштің босатылған алаңдарын
шөткелермен және резеңке қырғыштармен 1, кептеліп қалған астықтардан
тазартады.
Жәшіктің барлық ұзындығынан өте бере және өсірілетін астықтың барлық
массасын 1 қадамға (қадам 1,5 м – ге тең) лақтырғанда, айналдырғыш
автоматты түрде тоқтайды және шөмішті транспортері бар бастапқы орынға
қайтарылады.
Арпаны барабанды уытханада өсіру. Зауыттар қатарында пневматикалық
барабанды уытханада эксплуатациялайды. Мұндай уытхана уытханалық барабан
топтарынан және ауаны кондиционерлеуге орнатудан тұрады. Астықты
аударыстыру барабандардың өзінің аударыстыруына жетеді.
Жазық елеуішті уытханалы барабан (18–сурет) тіреу доңғалақтарының 9
екі бөлікке екі құрсаумен 5 жабылатын болатты горизонталь цилиндрді 7
ұсынады. Құрсаулардың біріне барабанды айналдыруға әкелетін құртпен 11
ілінуде орналасқан құртты шестернге 4 бекітілген. Барабанның корпусында
бұқтырылған астықты шығаруға және уытты шығарып алуға, барабанды жууға және
дезинфекциялауға арналған люк 6 бар.
Барабанның ішіне бірдей қабатпен өсірілген астық жайылатын жазық
елеуіш 10 бекітілген. Шетте барабанның екі түбі бар: сыртқы түп 2 арқылы
тығыздалған ауа өткізгіш 1 соңы енгізілген, ал ішкі түптер 3 шеттерден
барабанның жұмысшы зонасын шектейді. Сыртқы және ішкі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz