Кәсіпкерлік қызметтен алынатын табыстары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 6
1 Салықтар мемлекеттік реттеу құралы ретінде 9
1.1 Салықтардың экономикалық мазмұны мен түрлері 9
1.2 Экономиканы салықтық реттеу механизмі 17
2 Қазақстан Республикасының бюджетіне түсетін салық түрлері мен 24
басқа да түсімдердің орындалуын талдау
2.1 Мемлекеттік бюджетке түсетін салықтардың және басқа да 24
түсімдердің жағдайын талдау
2.2 Жергілікті бюджетке түсетін салықтардың және басқа да 37
түсімдердің жағдайын бағалау
2.3 Қарағанды облысы Қазыбек би ауданы бойынша Салық Комитетінің 46
салықтық реттеу қызметіне сипаттама
3 Экономиканы реттеу құралы ретіндегі салықтың ролін жетілдіру 74
3.1 Экономиканы реттеуде салықтың ролін жетілдіру 74
3.2 Экономиканы салықтық реттеудің шетелдік тәжірибесі 79
Қорытынды 82
Қолданылған әдебиеттер тізімі 86
Кіріспе
Салық салу - бұл іс жүзінде барлығын: мемлекетті де, тұтастай қоғамды
да, жекелей әрбір салық төлеушіні де қамтитын сала болып саналады.
Мемлекет үшін салықтар – бұл өмір сүру мәселесі. Салықтар оның қызметін
қаржыландыруды қамтамасыз ете отырып, мемлекеттің негізгі табыс көзі болып
саналады. Осымен байланысты салық салудың теориялық және тәжірибелік
мәселелерін зерделеу ерекше ғылыми және тәжірибелік қызығушылық туғызады.
Салықтардың экономикалық мәнін және маңызын ашу үшін ең бірінші салықтар
мемлекеттің экономикасын реттейтін экономикалық категория екенін ескеру
қажет.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның
тимді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салықтардың пайда болуы мен қызмет етуі мемлекеттің өз қызметтері мен
міндеттерін орындау үшін қаржылық ресурстарда қажеттілікпен байланысты.
Экономикалық қатынастардың даму процессінде салықтық формалары мен әдістері
өзгертілді, өңделіп, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұранымдарына
бейімделген. Салықтар арқылы елдегі экономикалық процесстерді, мемлекет
арасындағы, шаруашылық субъектілер мен халықтардың экономикалық
қатынастарын реттеу жүргізіледі.
Салықтардың қызмет ету, оларды дұрыс есептеу мен төлетуді бақылау,
сондай-ақ, салықтық құқықтық қатынастарды реттейтін заң актілері
мемлекеттің ұлттық салықтық жүйесіне интегралданған.
Экономикалық және салықтық саясаттың құралы ретіндегі салықтық жүйе
фискалды сенімді болу керек және мемлекет үшін оның әлеуметтік
-экономикалық міндеттерді шешуді қамтамасыз етеді. Салықтық жүйенің қызмет
етуі өндірістік және экономикалық қызметтің ынтасын кетірмеу керек. Сондай-
ақ, Президент өзінің үндеуінде әлеуметтік-экономикалық және саяси
аймақтардың маңызды және мерзімі жеткен сұрақтарды қамтыды. Өзінің сөз
сөйлеуінде мемлекет басшысы халықаралық аренадағы Қазақстанның бәсеке
қабілеттілік өсуін ынталандыратын айқын бағдарламаны жетілдірудің
қажеттілігін көрсетті.
Нарықтық қатынастар жағдайында салық экономикалық түсінігі экономиканы
мемлекеттік реттеудің негізгі қаржы-несие механизмі, ең маңызды
реттеушілердің бірі болып табылады. Салық саясаты облысындағы негізгі
бағыт: мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін
қалыптастыру басты негізде салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесі он жылдан астам уақыт бойы әрекет етуде және
де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын жалғастырып келеді.
Еліміздің жеке салық қызметінің ұйымдасқан күніне бастағандығы он жыл
ішінде біздің тәуелсіз мемлекетіміздің салық жүйесін қалыптастырып және
оның, әрі қарай дамуына сәйкес біршама жұмыстар атқарылады. Қазақстан
Республикасының Бюджетке төленетін салықтар және басқа да міндеті төлемдер
туралы заңы 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Салықтық
қатынастарды реттеу деңгейі тағы бір сатыға жоғарылады. Салықтың түрлері
мен санының кемуі және оларды бюджетке төлеу механизмнің жеңілдетілуі жұмыс
жағдайына жағымды әсер етті. Бірақ, салық салу механизмінің анық болмауы,
көптеген жұмыскерлер қызметтерінің нақты болмауы салық төлеуден жалтаруға
әкелді. Нарық жағданында акциз салығының төлеу шарттарының қалыптасуына
байланысты заңдық және іс-тәжірибелік сұрақтарды зерттеудің жетіспеушілігі
зерттелетін жұмыстың тақырыбын таңдауды айқындап, мақсатын және
қарастырылатын сұрақтардың аясын анықтады.
Салықтардың экономикалық жаңа сатыдағы дамуының міндеттемелерімен жаңа
кодекс салық қызметтерінің, оның нормаларын өз қалауларынша
түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер
мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы қажет.
Бірақ, ең бастысы, ол экономиканың шикізаттық емес секторы әсіресе шағын
және орта бизнес үшін жалпы салықтық ауыртпалықтардың төмендетілуін
қарастыру керек. Бюджеттің күтілетін шығындарының орыны өндіруші сектордың
экономикалық қайтарымын арттыру есебінен өтелуі тиіс.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексінің жалпы бөлімнің 1- ші тарауының 8-ші
бабында салық жүйесінің біртұтастығы принципі қарастырылған. Мұнда
Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.
Салықтардың нарықтық экономика жағдайында олардың қызметтерінің
дамуынан мемлекеттің қауіпсіздігі мен оның саяси тұрақтылығы тәуелді.
Салықтық реттеу – салықтар саласындағы іс- шаралары жүйесін әзірленген
экономикалық саясатқа сәйкес қоғам дамуының нақты кезеңдегі әлеуметтік
–экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай жүргізеді.
Салық салу обьектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақты және жеке
болып бөлінеді. Нақты салықтар – мүліктердің сыртқы белгісіне қарай,
нақтылы табыстың түсуі есептелместен (жер салығы , мүлікке салынатын
салық, құнды қағаздарға лынатын салық) салынады. Жеке салықтар жеке адамдар
мен заемдарды мекемелердің қаражат жағдайына байланысты (пайдаға салынатын
салық, табыс салығы, мұра немесе сыйға тартуға ауысқан мүліктерге салынатын
салық) салынады.
Қазіргі экономикалық дағдарыстан әлі де құтыла алмай отырған еліміз үшін
салық жүйесін жетілдіру, дамыту тақырыбы өте өзекті, маңызды және де
керекті. Айта кету керек, 1995 жылы 24 сәуірде Президенттің Заң күші бар
жарлығымен қабылданған Салықтар және бюджетке төленетін басқа да төлемдер
туралы Салық Кодексі біздің еліміздің экономикасы үшін үлкен қызмет
атқарды. Жалпы ішкі табыстың бүгінгі күні барлық ТМД елдерімен
салыстырғанда жоғары деңгейде тұруы – соның айғағы. Шетел инвестициялары
біздің экономикаға келтіру және бағыттау бағдарламалары салық заңдылығымен
айтылып жатқанын айту керек. Жалпы қарап отырсақ, салық кодексінің әлемдік
стандартқа сай болуы – шетелдік инвестицияның біздің елге келуіне көп әсер
беруі. Біздің салық жүйеміздің жоғары деңгейде көріне білгені елімізге көп
пайда келтіреді.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы салықтардың ең басты атқаратын қызметі,
ол әлбетте мемлекеттік реттеу болып табылатындығын дәлелдеу қажеттілігінің
бар болуында болып отыр. Мыңдаған жылдар өтсе де салықтар мемлекеттің
экономикалық даму мен бірге жетіліп өзінің мемлекеттік маңызын жоғарылатып
келеді. Салықтардың мақсаты кәсіпорынға салық салу арқылы оның болашағына
жол ашу және қоғамның ажырамас бір бөлігі болып былады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - нарықтық экономика жағдайында экономиканы
салықтық реттеудің жүзеге асырылуын зерттеу мен оны жетілдіру болып
табылады.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер шешілді:
- салықтардың мемлекеттік реттеу құралы ретінде теориялық негіздері
қарастырылды;
- Қазақстан Республикасының бюджетіне түсетін салық түрлеріне және басқа да
түсімдерінің орындалуына талдау жасалды;
- экономиканы реттеу құралы ретіндегі салықтың ролін жетілдіру бағыттары
ұсынылды.
Дипломдық жұмыстың объектісіне Қазақстан Республикасы Қарағанды облысы
бойынша, Қазыбек би ауданы бойынша Салық комитеті жатқызылды.
Практикалық жағынан салықтық көрсеткіштер бойынша салықтың экономикалық
реттеу құралы ретінде зерттелуі ескерілді.
Дипломдық жұмысты жазудың әдістемелік негізі болып салықтық және
бюджеттік саясат облысындағы Қазақстан Республикасының заңдық және
нормативтік актілері, отандық және шетел ғалым-экономистерінің
монографиялары мен оқулықтары, кезекті басылым мақалалары, статистика
мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің есеп беру
мәліметтері табылады.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Салықтар мемлекеттік реттеу құралы ретінде
1.1 Салықтардың экономикалық мазмұны мен түрлері
Кез келген мемлекет салықтарсыз өмір сүре алмайды, өйткені өзінің
аппаратын ұстау үшін және өзінің қызметтерін жүзеге асырғанда пайда болатын
шығындарды жабуы үшін ақшасы болуы шарт. Сонымен қатар ақша материалдық
өндірістің өнімі болып табылады, бірақ мемлекеттік қызмет өз табиғатында әр
түрлі басқарушылық қызметпен айналысатын мұнда қатыспайды. Басқа сөзбен
айтсақ, мемлекеттік қызметтердің нақты еңбегі барлық мемлекеттік
ақппараттың қызметі сияқты, бөлек қарастырылады, бірақ та айқын құны
ретінде ақша көрінетін өнім өндірілмейді. Енді мемлекет ақшаны басқа жақтан
іздеуге мәжбүр.
Мемлекетті қамтамасыз ету үшін қажетті, ақша қаражаттарын шоғырландыру
және мемлекеттік ақша қорларын құру деп аталатын элементті және оның
қаржылық қызметін ұстап тұру үшін мемлекетке ақша табу қажет. Мемлекет
өзіне қажет ақша қаражаттарын әр түрлі жолмен табады. Бір жағдайда оның
иесінің ерікті түрде беруіне негізделген әдісті қолданады. Бұл әдістің
классикалық үлгісіне мемлекеттік қарыздарды жатқызуға болады. Келесі
жағдайда мемлекет өзіне қажет ақшаны табу үшін мәжбүрлеп алу әдісін
қолданады. Мұның классикалық үлгісіне салықтар жатады.
Сонымен, салықтардың бiрiншi рет пайда болуына қоғамның небiр мүдделерiн
қанағаттандыруға ұжымдық мұқтаж әсер еттi. Салықтар осында түрiнде көп
уақыт бойы бар болды. 1818 жылы Ресейдi орналастыру мәселесiмен айналысқан
декабрист Н.И.Тургенев былай деп жазды: Салықтар қоғамның немесе
мемлекеттiң мақсатқа қол жеткiзуiнiң құралы болды, яғни адамдардың өз
ойлаған мақсаттарына қол жеткiзу құралы болды. Адамдар қоғамға қосыла
отырып және үкiметке жоғары өкiметтi бере отырып оларға сондай-ақ
салықтарды талап ету құқын бердi [1, 20].
Ұзақ уақыт iшiнде адамдар салықты объективтiк қажеттiлiк деп бiлдi. Тек
ХҮ ғасырдың басынан бастап, ғалымдар ақша қатынастарының жүйесiн және
мемлекеттiң экономикалық негiзi мен экономикалық функцияларын зерттей
бастаған кезде ғана салықтарды түсiнудiң бiрiншi әрекеттерi пайда бола
бастады.
Ақшалай қатынастардың проблемаларымен айналысатын ғылымның осы бiр
саласы қаржы атауын алды. Бұл термин латынның financia сөзiнен пайда
болды, ол ақшалай төлем деген мағынаны бiлдiредi. Мемлекеттiк кiрiстердiң
негiзгi көзi зерттеулердiң негiзгi мәнi болып табылды. Сол уақыттың барлық
жұмыстарында мемлекеттiк табыстың негiзгi көзi ретiнде салықтар бөлiндi.
Салықтарды зерттеуге арнайы арналған көптеген жұмыстар пайда болды. Оның
iшiнде назар аударатын кардинал А.Ришельенiң Саяси мұра деген жұмысы, ол
жұмыста салық салу принциптерiн негiздеу әрекетi жасалған.
Осы кезде А.Монкретьен бiрiншi рет мемлекет мүддесiнен емес, керiсiнше
халық шаруашылығы мен салық төлекшiлердiң мүддесiнен шыға отырып салық
реформасы туралы мәселеге көз салды. Осы Монкретьен алғашқы рет мүлiктiк
кадастр негiзiнде кiрiс салығының жаңа нысанын ұсынды, яғни халық
көпшiлiгiнiң мүддесiнен шыға отырып салықтың прогресивтiк мағынасын ұсынды
[2, 14].
Салық жүйесiне деген осындай көзқарас ХҮIIғ.салық теориясы жөнiндегi
зерттеуде тереңдетiлiп берiлдi. У.Петти Монкретьеннiң салықтардың
прогрессивтiгi туралы ойын одан әрi өрiстете отырып табыстан ғана емес,
атаққа да тәуелдi қылып қойды. Халық мемлекеттiк шығынды олардың үлесiне
және мүддесiне ғана сәйкестiре отырып, яғни олардың мүлiгi мен байлығына
сәйкес жабуға қатысуы керек деп айтқан болатын. У.Петтидiң Салықтар мен
алымдар туралы трактат жөнiндегi жұмысында салықтардың теориясына жүйелi
қарау керектiгi көрсетiлiп және салықтарды салу (жанама салық салу)
механизмi зерттелдi.
У.Петти былай деп жазған болатын: жер салығы тұтыну үшiн бiркелкi емес
өндiрiлiп алынатын акциз болыр қалуда, оны көбiнесе аз шағымданатындар ғана
көтередi.
Меркантилизм кезiнде салықтарды зерттеу Х.Юсти мен С.Вобланның
жұмыстарында ерекше көрсетiлген. Юсти алғашқы рет салық салу принципiн
негiздеуге әрекет жасады. Жақсы салықтарға ол мыналарды жатқызды:
- төлеуге шамасы бар азаматтар;
- бiркелкiлер;
- азаматтар мен мемлекеттiң әл-ауқатына зиян келтiрмейдi;
- өндiрiп алу үшiн қолайлы;
- аталмыш мемлекеттiк басқару сипаты мен экономикалық жағдайларына
сәйкес келедi [2, 13].
Меркантелистердiң iлiмiне негiзделе отырып және оны одан әрi дамыта
отырып физиократтар бiрiншi болып салықтарды тiкелей және жанама салықтарға
жiктедi. Физиократтар тiкелей салық ретiнде тек жер салығын бөлдi.
ХҮIIIғ. аяғында – ХIХғ. басында мемлекеттiк табыстардың теориясының
негiзгi концепциясында салықтарды мемлекет қызметтерi (жеке басын қорғау,
меншiктi және мемлекеттi қорғау) үшiн төлеу деген мағына берiлдi
ХҮIIIғ. аяғында буржуазия революциясын басынан өткiзген мемлекеттерде
практикаға салықтардың жалпылық, олардың пропорционалдық принципi ендi. Сол
уақыт салығының теориясын дамыту классикалық қаржы мектебiн құрумен
байланысты болды, оның негiзiнде классикалық саяси экономика болды.
А.Смиттiң Халық байлығының табиғаты мен себептерi туралы зерттеулер
кiтабы сол кезеңнiң едәуiр маңызды қаржы шығармасы болды (1776ж.)
Салық дегеніміз — белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда — бұл, салық төлеушінің белгілі бір
мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгісі - салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндеті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар - ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанды) білдіреді.
Сонымен, салықтардың мазмұны мынадай:
- материалдық категория жағынан - бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
- экономикалық категория ретінде - бұл мемлекеттің табысы;
- зандық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып
табылады.
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға
болады:
1. Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты
белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір
бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық
қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық - ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді. Салық
кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.
3. Салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы,
мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге бағытталады
(қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз - ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни ол
соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық- баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген
салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда,
салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып
есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді. Сондықтан, салық —
баламасыз төлем болып табылады.
5.Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді
(ауысады). Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді
иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық
қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық
төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты
мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық
актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі
бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады. Салық
қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге алып
бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді [3, 20].
Сонымен қатар, салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқығы жоқ.
Салық - бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады. Салық - осы белгісі
арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді. Сондықтан, көптеген
мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша қарастырады: біріншіден,
салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте алады; екіншіден,
салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-құқықтық актілермен
қатаң түрде жүзеге асырылады; үшіншіден, осы қабалданған құқықтық акт
белгілі бір тәртіпке сәйкес жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып нормативті
актілерді шығару табылады. Салықтың құқықтық негізі ретінде - мемлекет
шығарған нормативті акт қабылданады. Салық элементтері және салық салудың
шарттары осы құқықтық актіге сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге
асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады. Салықтың суверенитет (егемендік) -
мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір салық түрлерін кез келген мөлшерде
өзгертуге және салық салу объектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге
асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді. Салық
төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті болып саналады. Белгіленген салық заңды салық
міндеттемесін туғызады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне былайша
түсініктеме берілген: "Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет
алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес
салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері
мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін
жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті".
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:
• бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
• екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің бір
бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
• үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді,
ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кету керек
"Салық - салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы
тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды".
Салықты реттеудің тетіктері:
- салық түрлері;
- салық мөлшерлемесі;
- салық жеңілдіктері;
- салық салу әдістері;
Салық ауыртпалығы - салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен ұлттық
өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш. Салықтар өте ертедегі қаржы
категорияларының бірі. Мемлекеттің міндетті төлемдері әртүрлі атауды
білдірді, әрі олар қоғам дамуының экономикалық және әлеуметтік жағдайларына
сәйкес жиі өзгеріп отырды.Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 10-
бабының 17-тармағына сәйкес, мемлекеттің біржақты тәртіпте заңды түрде
белгілеген, белгілі бір мөлшерлердегі, қайтарусыз және өтеусіз сипатты
білдіретін, бюджетке түсетін міндетті ақшалай төлемдері салықтар болып
түсіндіріледі [2, 34].
Салықтардың өзге міндетті төлемдерден принципті айырмашылығы келесі
схемада берілген:
Бюджетке түсетін міндетті төлемдердің түрлері
1 сурет Бюджетке түсетін міндетті төлемдердің түрлері
Салықтың экономикалық мәні, өз шығыстарын қаржыландыру үшін
шоғырландыратын, азаматтардың, шаруашылық субъектілерінің ұлттық табысының
бір бөлігін мемлекеттің алып қоюын білдіреді. Салықтардың мәні, төменде
келтірілген олардың функцияларынан анық көрінеді:
2 сурет Салықтардың функцияларының сызбасы
Салықтардың фискалды функциясы, салықтарды қалыптастырып, мемлекеттің
бюджетін толтыруға саяды. Бюджетке түсетін салық түсімдерінің үлесі осы
заманғы дамыған елдердің басым көпшілігінде жоғары және осы елдердің
бюджеттерінің бүкіл кірістерінің 70-90% деңгейінде екенін атап өткен
дұрыс. Салықтардың қайта бөлушілік функциясы әртүрлі шаруашылық
субъектілері кірістерінің бір бөлігін мемлекеттің пайдасына қайта бөлу
болып табылады.
Салықтардың реттеушілік функциясы – экономика секторлары мен жекелеген
объектілерге салық салу тәртібін өзгерту арқылы, мемлекет олардың дамуын
ынталандыратындығын немесе дамуын шектейтіндігін білдіреді.Сондықтан да
аталған функция үшін төменде оның үш негізі бөліп көрсетіледі:
1. Ынтандырушы функция салықтардан босату және жеңілдік жүйесі арқылы
көрінеді;
2. Ынталандырушылықты жоюдың мақсаты – салық мөлшерлемелерін көтеру
арқылы дамуды шектеу болып саналады;
3. Ұдайы өндірушілік-пайдаланылған ресурстарды қалпына келтіру үшін
қаражатты шоғырландыруға бағытталған.
Салықтардың бақылау функциясы салықтардың экономикалық процестерді
көрсетуі болып табылады, яғни салық түсімдерінің динамикасына талдау жасау
экономикада болып жатқан процестер туралы, қазіргі салық жүйесінің
тиімділігі және оның шаруашылық қызметіне әсері туралы нақты суретін
жасауға мүмкіндік береді.
Салық салудың алғашқы принциптерін ағылшын экономикалық теориясының
классигі Адам Смит тұжырымдаған болатын. Уақыт өте келе бұл принциптер
төмендегі “классикалық” атауларға ие болады:
1. Мемлекет қоластындағылар салықтарды тапқан табыстарына мөлшерлес
төлеуі тиіс – тепе-теңдік (әділеттілік) принципі;
2. Салықтар салық төлеушілер үшін неғұрлым ыңғайлы уақытта және ыңғайлы
тәсілмен алынуы тиіс – ыңғайлылық принципі;
3. Салық төлеу мерзімдері мен тәртіптері айқындалған болуы тиіс –
айқындық принципі;
4. Салық алу шығындары ең төменгі мөлшерде болуы тиіс – үнемділік
принципі.
Қазақстан Республикасының салық заңдары төмендегі принциптерге
негізделеді:
1. Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес толық көлемде және белгіленген
мерзімде салық міндеттемелерін орындауға міндетті – міндеттілік принципі;
2. ҚР бюджетіне түсетін салықтар мен басқа да төлемдер айқын болуы тиіс.
Айқындық, салық заңдарында салық төлеушінің салық міндеттемелерінің барлық
туындау, орындалу және тоқтату негіздері мен тәртібін белгілеу мүмкіндігін
білдіреді – айқындық принципі;
3. ҚР салық жүйесі барлық салық төлеушілерге қатысты барлық аумақта
бірыңғай болып саналады – салық жүйесінің бірыңғайлық жүйесі;
4. Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер, ресми
басылымдарда міндетті жариялауға жатады – жариялық принципі;
5. Қазақстан Республикасындағы салық салу жалпыға бірдей және міндетті
болып саналады – салық салудың әділеттілік принципі.
Салық салу теориясындағы салықтардың қолданылатын жіктеуі күрделі және
алуан түрлі. Төмендегі кестеде неғұрлым көбірек таралған салық жіктеуін
жинақтауға тырысып көреміз:
1 кесте
Салықтардың түрлері
Белгісі Салық түрі Қысқаша сипаттама
Мемлекет пентікелей -салық салушының кірістерімен немесе
субъектінің мүлкімен тікелей байланысты салық
өзара қарым-
қатынасына
қатысты
жанама -салық төлеушінің кірістерімен немесе
мүлкімен тікелей байланысты емес, бағаға
немесе тарифке үстеме түрінде белгіленетін
салық
Төлеу натуралды -контрактыда айқындалған мөлшерде
формасына өндірілетін өнімдердің үлесі түріндегі,
қатысты салық
ақшалай -ақшалай (құндық) формада төленетін, салық
Субъектілер заңды - заңды тұлғалар, оның ішінде резиденттер
бойынша тұлғалардан және резидент еместер,тұрақты мекемелер
алынатын салық субъекті болып қатысатын, корпоративті
салық
жеке тұлғалардан-жеке тұлғалар төлейтін, жеке салық
алынатын салық
Аумақтық жалпы - мемлекет кірісі болып саналатын, салық
деңгейіне мемлекеттік
қатысты
жергілікті - жергілікті бюджеттің кіріс көзі болып
саналатын және әкімшілік-аумақтық
құрылымға және заң талаптарына қатысты,
салық
Пайдалану жалпы -қандай да бір аумақтың жалпы ақша қоры
сипатына тағайындалған ретінде, тиісті деңгейдегі бюджет есебіне
қатысты салықтар қабылданады және нақты шараларға
байланыстырусыз бюджеттің атқарылуы
кезінде пайдаланылады.
мақсатты -бюджеттен тыс мақсатты (нысаналы)
(нысаналы) қорлардың есебіне қабылданады және
салықтар бюджетте бөлек жол арқылы бөліп
көрсетіледі.
бекітіліп -заңдарға сәйкес бюджеттің белгілі түрінің
Бюджетті берілген кіріс көзі ретінде бекітілген, салықтар
реттеу
құралы
ретінде
реттеуші -бюджеттерді жыл сайын бекіту процесінде
оны теңестіру үшін жоғары тұрған бюджеттен
төмен тұрған бюджетке берілетін, салықтар.
Салық алу кесімді -қатаң белгіленген мемлекеттік мөлшерде
әдістері әрбір төлеушіден алынатын, салық
бойынша
үлестірме -жалпы сомада белгіленетін, содан кейін
бұл сома қоғамның жекелеген аумақтарына,
ал олардың ішінде-жекелеген төлеушілерге
бөлінетін, салық.
Салық салу теориясы мен тәжірибесінде салықтардың басқа да жіктеу
белгілері мен түрлері тұжырымдалған, дегенмен жоғарыда біз қарастырған
салықтардың түрлері әдебиеттерде және әлем елдерінің тәжірибесінде неғұрлым
кең таралған және негізгілері болып саналады [5, 67].
1.2 Экономиканы салықтық реттеу механизмі
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның
тимді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель.
Салық жүйесінің компоненттерінің құрамы:
- қаржы қатынастары және осы қатынастарды анықтайтын салықтар;
- салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары;
- нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар;
- салық салуды бақылау және салық қызметі органдары;
- салық салудың әдістері мен жолдары;
- нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар;
- салық салуды ұйымдастыру;
- салық салудың негізгі принциптері және тағы басқалар.
Егер Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық
шарттарда салық – заңдарында бар ережелерден өзге ережелер белгіленген
болса, онда аталған шарттың ережелері қолданылады. Халықаралық шартты
қолдану үшін ішкі Республикалық акт шығару қажеттігі шарттың өзінде
көрсетілген жағдайды қоспағанда, қатысушы болып табылатын халықаралық
шарттар салық қатынастарына тікелей қолданылады. Салық жүйесінің құрамы мен
салық салу механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің
құрамында, бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі
сол сияқты белгілі бір салық элеметттерінен тұрады. Салықтың объектісі
болып салық салынатын мүліктер, түсімдер, табыстар, қызметтер болып
табылады. Салық механизмдерінің ең басты орын алатын салық мөлшерлемелері.
Облысымыздағы 34 ірі кәсіпорындардың жағдайы жыл санап түзеліп келеді.
Қоғамдық экономиканы дамыту үшін салықтардың механизмін дұрыс жүргізу
керек, сол себепті салықтарды дұрыс жүргізу аса маңызды экономикалық
категорияларды дамытуға мемлекетіміз үлкен көңіл бөліп отыр, бұл салаға
көптеген әлем экономистері салық механизмдерін жылдан жылға жеңілдетіп,
қоғамға ауыр тигізбейтіндей жағдайларды жан-жақты кең ауқымда қарастырып,
көптеген ой-пікірлер айтылып жүр. Қазақстан Республикасының салық салу
механизмі жаңа заман талаптарына сай, технологиялармен қамтамасыз етілген
салық механизмдері жылдан жылға даму үстінде. Мұның өзі экономикамыздың
дамып келе жатқанын көрсетеді. Қарағанды облысы бойынша Салық Комитеті
салық салу механизмін өзіне жүктелген міндеттерді толық әрі тиімді
орындайды.
Мемлекетіміздің экономикалық жағдайын және бюджеттің қандай салықтардан
құралатынын білу үшін ең бірінші заңды және жеке тұлғалардың мемлекетке
төлейтін міндетті салықтардың түрлерін білу керек.
Салықтардың түрлері:
1. Заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
2. Мүлік салығы;
3. Жер салығы;
4. Бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемі;
6. Көлік құралдарына салық;
7. Қосылған құнға салық;
8. Акциздер;
9. Баж салығы.
Салықтардың анықтамасын, мәнін және мазмұнын ашу үшін салықтардың
топтастырылуын терең қарастыруымыз қажет. Салықтарды мына белгілер бойынша
жіктеуге болады:
1. Салық салу объектісіне байланысты;
2. Қолданылуына байланысты;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5. Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде оны
бюджетке сатушы аударады. Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын
белгісіне қарай салықтар жалпы және арнайы салықтара бөлінеді. Жалпы
салықтар бюджетке түскен соң, ешқандай дербессіз жалпы мақсатта жұмсалады.
Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан алынатын
табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Арнайы
салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгілінген міндеттер бойынша,
нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы,көлік құралдарына салынатын салық. Бұл
салықтар жол қорын құрауға жұмсалады. Салықты алатын және салыққа игілік
ететін органдардың ерекшелігіне қарай салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті салықтар болып бөлінеді. Бюжеттердің жіктелуін және олардың
экономикалық маңызды ашу үшін ең алдымен салықтардың жағдайын, яғни бюджет
түсімдерін анықтауымыз қажет, сол себепті, салықтардың құрылымына тоқ жалпы
негізінен салықтардың қандай да болмасын қызметтері өте күрделі келеді.
Салықтардың түрлері:
- бюджет деңгейі бойынша салықтар құрылымы;
- заңды және жеке тұлғалардан;
- қосылған құнға;
- акциздер;
- бағалы қағаздармен жасалынатын опсраияларға салынатын салық;
- жер салығы;
- заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
- көлік салығы.
- кәсіпкерлікпен айналысатын жеке және заңды тұлға арлы тіркегені үшін
алынатын алым.
Жекелеген қызмет түрлері мен айналысу құқығы үшін алынатын аукционда
сатудан алынатын алым салықтардың бюджет бойынша құрылымы мемлекетіміздің
экономикалық-әлеуметтік маңызы бар түсімдердің құралуы мемлекеттік және
жергілікті бюджетті қалыптастыруға өз ықпалын тигезеді. Алдынғы қатарлы
дамыған елдерде салықтардың жетілген түрде біркелкі бағытта заңдастырылған
және жан – жақты зерттеліп, оның артықшылығы, кемшіліктерін жете
меңгеріліп, елдерінің экономикасына өзінің жағымдара әсерін тигізуде [8,
21].
Жалпы мемлекеттік салықтарға мына салықтар жатады:
1. Заңды және жеке тұлғалардың алынатын табыс салығы;
2. Қосылған құнға салынатын салық;
3. Акциздер;
4. Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1. Жер салығы;
2. Заңды және жеке тұлғалардың мүлікке салынатын салық;
3. Көлік құралдарына салынатын салық;
4. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды
тіркегені үшін алынатын алым;
5. Жекеленген қызмет түрлерімен айналысу құқы үшін алынатын алымдар;
6. Аукционда сатудан алынатын алым.
Экономикалық белгісіне қарай салықтар табысқа салынатын салық және
тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі. Табысқа салынатын салықтар салық
төлеушінің кез келген салық салынатын обьектісінен түсетін табысынан
алынады. Олардың қатарына мына салықтар кіреді:
- заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
- жер салығы;
- мүлік салығы;
- тағы да басқалар.
Ал тұтынуға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан төлейді. Тұтынуға
салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және акциздер жатады.
Салық салу обьектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және дербес
салықтар болып жіктеледі.
Нақтылы салықтар – салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын
табыстың мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлік салығы, бағалы
қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салықтар жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық төлейтін объектісінен алынатын
табыстың мөлшеріне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы жатады.
Салық салудың келесі элементтері:
Салық субъектісі – бұл заңмен, салық төлеу міндеттілігі жүктелген жеке
немесе заңды тұлға.
Салықты қолданушылар – оны өз кірістері есебінен төлейтін, салықтың
түпкі немесе нақты төлеушілері.
Салық объектісі – кіріс, мүлік, қызмет түрі, қызмет көрсету, ақша
операциялары, заттар (тауар-материалдық құндылықтар).
Салық кадастры – салық салуға жататын объектілер тізімдемесі, аталған
салық салу объектісі категориясының орташа табыстылық нормалары осы негізде
анықталады;
Салық салу бірлігі – санау үшін белгіленген, салық объектісін өлшеу
бірлігі: бір ақша (теңге) бірлігі, бір гектар, тауарды өлшеу бірлігі.
Жеңілдік кезең – сол кезең ішінде заңда белгіленген салықтар жөніндегі
жеңілдіктер қолданылатын уақыт.
Салық мөлшерлемесі (квота, үлес, зерттеліп отырған процесс немесе
құбылыстың жалпы көлеміндегі көрсеткіштің бір бөлігі) – салық базасы
өлшемінің бірлігіне пайыздармен немесе абсолюттік мөлшерде белгіленетін,
салық базасы өлшемінің бірлігіне салық есептеу мөлшері.
Тұрақты мөлшерлемелер – табыстың мөлшеріне қатыссыз, салық салу
бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді (нақты салық – жер салығын салу
кезінде қолданылады).
Пайыздық мөлшерлемелердің үш түрі болады:
- пропорционал мөлшерлемелер;
- прогресивті мөлшерлемелер;
- регрессивті мөлшерлемелер.
Пропорционал мөлшерлемелер – салық объектісінің мөлшеріне қатыссыз
түрде, бірыңғай пайыз түрінде белгіленеді;
Прогрессивті мөлшерлеме – табыстың ұлғаюымен салық мөлшерлемесі ұлғаяды.
Регрессивті мөлшерлемелер – салық салу объектісінің ұлғаюына қарай
төмендейді немесе керісінше, салық салу объектісінің азаюына қарай
көбейеді.
Салық ауыртпалығы – қоғам өміріндегі салықтардың рөлін сипаттайтын және
жиынтық ұлттық өнімге салық алымдары сомасының қатынасы ретінде
анықталатын, жинақталған көрсеткіш;
Салық базасы – салық салудың құндық, физикалық немесе басқалай
сипаттамасы;
Салық иммунитеті – ерекше артықшылық жағдайды пайдаланатын тұлғалардың
салық төлеу міндеттерінен босатылуы (мысалы, дипломатиялық корпус);
Салық жеңілдіктері – заңдарға сәйкес салық төлеушілердің салық төлеуден
толық немесе ішінара босатылуы.
Салық жүйесінің құрамы мен салық салу механизміне кеңірек тоқталайық.
Қандайда бір механизмінің құрамында, бірнеше тетіктер және элементтер
болады. Салық салу механизмі сол сияқты белгілі бір салық элеметттерінен
тұрады.
Салық салу элементтеріне мыналар жатады: субьект, обьект, салық көзі,
салық мөлшерлемесі, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері,
салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеуші мен салық қызметі
органдарының құқы мен міндеттері, салық төлеуін бақылау, салықтық жазалау
шаралары.
Салық субьектісі дегеніміз - заң бойынша салық төлеу міндеті жүктелген
жеке және заңды тұлғалар.
Салық обьектісі - табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен
жасалатын операциялар, мүлікті Қазақстан Республикасының салық заңдарына
мына салық заңдары жатады.
Салық қатынастарын реттейтін Қазақстан Республикасы Президентінің заң
күші бар Жарлығы салық және бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер
туралы Президенттің және Үкіметтің актілері, мемлекеттік Салық Коммитетінің
нормативтік актілері. Салыққа қатысты емес заңдарға салық салуға байланысты
мәселелерді енгізуге тиым салынған.
Салық Комитеті мемлекеттік Салық Комитетінен және облыстардағы,
аудандардағы, қалалар мен қалалық аудандағы мемлекеттік салық басқармасы
мен бөлімдерінен тұрады. Салық қызметінің құрылымында мемлекеттік Салық
Комитетінің салық полициясы басқармасынан, облыстардағы, Алматы және
Байқоңыр салық полициясынан тұратын салық полициясы органы жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасының Салық Комитетін төраға басқарады. Мемлекеттік
Салық Комитетінің төрағасын Республикамыздың Президенті тағайындайды. Ал
оның орынбасарларын және салық полициясының бастығын Қазақстан үкіметі
тағайындайды. Облыстардағы, аудандардағы, қалалар мен қалалық аудандардағы
мемлекеттік салық комитеті басқармасы бастығын мемлекеттік Салық
Комитетінің төрағасы тағайындайды [9, 21].
Барлық деңгейдегі салық қызметі органдары заңды тұлға болып табылады,
олар республикалық бюджет есебінен қаржыландырылады. Салық қызметі
органдары орталық және жергілікті атқарушы органдармен, құқық қорғау, қаржы
және мемлекеттік бақылаушы органдармен өзара байқап отырсақ, қарым қатынас
жасағы отырады, бірлескен бақылау шараларын қолданады, заңға сәйкес өзара
ақпарат алмасады.
Мемлекеттік үкімет органдары салық заңдары мен республикалық және
жергілікті бюджеттерге басқа да төлемдер туралы заңдардаң орындалуына
бақылау жасау жөніндегі міндеттерін атқаруда, салық қызметі органдарына
жәрдемдесіп отыруға міндетті.
Салық қызметкерлерінің негізгі міңдеттері мыналар:
1. Салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін
зерделеу;
2. Заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен
жасалатын шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу;
3. Салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық
заңдары мен салу жөніндегі нормативтік актілердегі өзгерістер туралы салық
төлеушіге уақытылы хабарлап отыру.
Салық қызметі органдарының негізгі міндеттері:
1. Салық төлеушілердің құқықтары мен мемлекет мүдделерін сақтау және
қорғау, салықтың дұрыс есептеліп, толығымен, уақытылы төлеуіне бақылау
жасау;
2. Салық төлеушілер мен салық салынатын обьектілердің, есебін уақытылы
алу;
3. Салықты есептеу мен төлеуге байланысты деклорацияны және басқа
құжаттардың нысандарын әзірлеу;
4. Салық тәртібін бұзушыларға, салықты уақытылы төлеушілерге, салықты
дұрыс есептемей өз табысын азайтып көрсеткен заңды және жеке тұлғаларға
заңға сәйкес шаралар қолдану.
5. Салық төлеуден жалтарып жүрген тұлғаларды салық полициясының
бөлімшілерімен бірігіп іздестіруді жүзеге асыру;
6. Мәліметтер құпиясын сақтау.
Салық қызметі органдарының мынадай құқықтары бар:
1. Қазақстан Республикасының заңдарында сәйкес тәртіппен шарттар
негізінде заңды және жеке тұлғалардың барлық ақша қаражаттарын, бағалы
қағаздарын және басқада құндылықтарын, есеп айырмаларын, деклорация мен
бюджетке салық пен басқа төлемдерді есептеу мен төлеуге байланысты
құжаттарын тексеруге;
2. Ұйымдардың лауазымды адамдарынан салық жөнінде тексерулер барысында
пайда болатын мәселелер жөнінде анықтамалар, ауызша және жазбаша
түсініктеме алуға;
3. Салық полициясы бөлімдері мен бірге отырып, салық тергеулерін
жүргізуге;
4. Өз өкілеттігін жүргізген кезде қолданылып жүрген заңдарға сәйкес,
ұйымдар мен азаматтардың табыс түсу үшін немесе тұрған жеріне қарамастан,
салық салынатын объектілерді ұстауға байланысты пайдаланылатын кез келген,
өндірістік, қойма, сауда жне басқа да үй – жайларын тексеруге құқығы бар.
Ұйымдардың басшылары мен азаматтар салық қызметі органдарының лауазымды
адамдардың аталған үй-жайларды тексеруге жіберуден бас тартқан жағдайда
салық инспекциялары мұндай субъектілердің салық салынатын табысын олардың
табыс алып отырғанын құжаттар негізінде анықтауға құқығы бар;
5. Салық заңдарын бұзған ұйымдарға, лауазымды адамдарға және азаматтарға
заңға сәйкес айыппұл салуға;
6. Салық айыппұл және өсім белгілеген мерзімде төленбеген кезде, салық
төлеушілердің жылжымалы және жылжымайтын мүліктерін, ақша-валюта
қаражатының тізімдемесін жасауға;
7. Қазақстан Республикасы ұлттық банкі мен оның бөлімшелерінде заңдар
мен белгіленген қорларға аударымдар жасаудан кейін қалған пайданын бюджетке
толық және уақытылы мәселесі бойынша тексерулер жүргізуге;
8. Қызмет бабындағы мақсатта басқа заңды тұлғалардан, банктерден,
биржалармен азаматтардың кәсіпкерлік қызметі, операциялары және шотындағы
ақша қаражаттарының жай-күйі туралы мәліметтерді алуға.
Салық қызметінің қызметтері өздерінің міндеттерін атқару барысында
оларды заң қорғайды және республикалық бюджет қаржы есебінен міндетті түрде
жеке сақтандыруларға тиіс. Салық төлеушілерді дер кезінде салықтарды төлеу
міндетін қадағалау онда басты принциптердің бірі болып табылады, сондықтан
салықтарды дер кезінде төлеу міндетін салық төлеушілерге Салық Комиттері
жүктейді. Салықтардың субъектілері болып жеке және заңды тұлғалар
есептеледі. Осы заңды және жеке тұлғалар салық төлеуге міндетті.
Мемелекеттің экономикасын тұрақты ұстау үшін және экономиканы дамыту,
әлеуметтік саланы, спорт, ақпаратпен қаматамассыз ету денсаулық сақтау,
қорғаныс салаларын ұстап отыру үшін міндетті түрде мемлекеттен жәрдем
керек. Мемлекет бұл салаларға жәрдем беру үшін салықтан түскен қаржыларды
пайдалану арқылы өз мақсаттарын жүзеге асырады. Салықтың объектісі болып
салық салынатын мүліктер, түсімдер, табыстар, қызметтер болып табылады.
Салық механизмдерінің ең басты орын алатын салық мөлшерлемелері.
Облысымыздағы 34 ірі кәсіпорындардың жағдайы жыл санап түзеліп келеді.
Қоғамдық экономиканы дамыту үшін салықтардың механизмін дұрыс жүргізу
керек. Сол себепті салықтарды дұрыс жүргізу аса маңызды экономикалық
категорияларды дамытуға мемлекетіміз үлкен көңіл бөліп отыр, бұл салаға
көптеген әлем экономистері салық механизмдерін жылдан жылға жеңілдетіп
қоғамға ауыр тигізбейтіндей, жағдайларды жан-жақты кең ауқымда қарастырып,
көптеген ой-пікірлер айтылып жүр. Қазақстан Республикасының салық салу
механизмі жаңа заман талаптарына сай технологиялармен қамтамасыз етілген
салық механизмдері жылдан жылға даму үстінде. Мұның өзі экономикамыздың
жамып келе жатқанын көрсетеді. Қарағанды облысы бойынша Салық Комитеті
салық салу механизмін өзіне жүктелген міндеттерді толық әрі тиімді
орындайды.
Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде оны
бюджетке сатушы аударады. Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын
белгісіне қарай салықтар жалпы және арнайы салықтара бөлінеді. Жалпы
салықтар бюджетке түскен соң, ешқандай дербессіз жалпы мақсатта
жұмсалады. Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгілінген міндеттер
бойынша, нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы, көлік құралдарына салынатын
салық. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 6
1 Салықтар мемлекеттік реттеу құралы ретінде 9
1.1 Салықтардың экономикалық мазмұны мен түрлері 9
1.2 Экономиканы салықтық реттеу механизмі 17
2 Қазақстан Республикасының бюджетіне түсетін салық түрлері мен 24
басқа да түсімдердің орындалуын талдау
2.1 Мемлекеттік бюджетке түсетін салықтардың және басқа да 24
түсімдердің жағдайын талдау
2.2 Жергілікті бюджетке түсетін салықтардың және басқа да 37
түсімдердің жағдайын бағалау
2.3 Қарағанды облысы Қазыбек би ауданы бойынша Салық Комитетінің 46
салықтық реттеу қызметіне сипаттама
3 Экономиканы реттеу құралы ретіндегі салықтың ролін жетілдіру 74
3.1 Экономиканы реттеуде салықтың ролін жетілдіру 74
3.2 Экономиканы салықтық реттеудің шетелдік тәжірибесі 79
Қорытынды 82
Қолданылған әдебиеттер тізімі 86
Кіріспе
Салық салу - бұл іс жүзінде барлығын: мемлекетті де, тұтастай қоғамды
да, жекелей әрбір салық төлеушіні де қамтитын сала болып саналады.
Мемлекет үшін салықтар – бұл өмір сүру мәселесі. Салықтар оның қызметін
қаржыландыруды қамтамасыз ете отырып, мемлекеттің негізгі табыс көзі болып
саналады. Осымен байланысты салық салудың теориялық және тәжірибелік
мәселелерін зерделеу ерекше ғылыми және тәжірибелік қызығушылық туғызады.
Салықтардың экономикалық мәнін және маңызын ашу үшін ең бірінші салықтар
мемлекеттің экономикасын реттейтін экономикалық категория екенін ескеру
қажет.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның
тимді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салықтардың пайда болуы мен қызмет етуі мемлекеттің өз қызметтері мен
міндеттерін орындау үшін қаржылық ресурстарда қажеттілікпен байланысты.
Экономикалық қатынастардың даму процессінде салықтық формалары мен әдістері
өзгертілді, өңделіп, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұранымдарына
бейімделген. Салықтар арқылы елдегі экономикалық процесстерді, мемлекет
арасындағы, шаруашылық субъектілер мен халықтардың экономикалық
қатынастарын реттеу жүргізіледі.
Салықтардың қызмет ету, оларды дұрыс есептеу мен төлетуді бақылау,
сондай-ақ, салықтық құқықтық қатынастарды реттейтін заң актілері
мемлекеттің ұлттық салықтық жүйесіне интегралданған.
Экономикалық және салықтық саясаттың құралы ретіндегі салықтық жүйе
фискалды сенімді болу керек және мемлекет үшін оның әлеуметтік
-экономикалық міндеттерді шешуді қамтамасыз етеді. Салықтық жүйенің қызмет
етуі өндірістік және экономикалық қызметтің ынтасын кетірмеу керек. Сондай-
ақ, Президент өзінің үндеуінде әлеуметтік-экономикалық және саяси
аймақтардың маңызды және мерзімі жеткен сұрақтарды қамтыды. Өзінің сөз
сөйлеуінде мемлекет басшысы халықаралық аренадағы Қазақстанның бәсеке
қабілеттілік өсуін ынталандыратын айқын бағдарламаны жетілдірудің
қажеттілігін көрсетті.
Нарықтық қатынастар жағдайында салық экономикалық түсінігі экономиканы
мемлекеттік реттеудің негізгі қаржы-несие механизмі, ең маңызды
реттеушілердің бірі болып табылады. Салық саясаты облысындағы негізгі
бағыт: мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін
қалыптастыру басты негізде салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесі он жылдан астам уақыт бойы әрекет етуде және
де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын жалғастырып келеді.
Еліміздің жеке салық қызметінің ұйымдасқан күніне бастағандығы он жыл
ішінде біздің тәуелсіз мемлекетіміздің салық жүйесін қалыптастырып және
оның, әрі қарай дамуына сәйкес біршама жұмыстар атқарылады. Қазақстан
Республикасының Бюджетке төленетін салықтар және басқа да міндеті төлемдер
туралы заңы 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Салықтық
қатынастарды реттеу деңгейі тағы бір сатыға жоғарылады. Салықтың түрлері
мен санының кемуі және оларды бюджетке төлеу механизмнің жеңілдетілуі жұмыс
жағдайына жағымды әсер етті. Бірақ, салық салу механизмінің анық болмауы,
көптеген жұмыскерлер қызметтерінің нақты болмауы салық төлеуден жалтаруға
әкелді. Нарық жағданында акциз салығының төлеу шарттарының қалыптасуына
байланысты заңдық және іс-тәжірибелік сұрақтарды зерттеудің жетіспеушілігі
зерттелетін жұмыстың тақырыбын таңдауды айқындап, мақсатын және
қарастырылатын сұрақтардың аясын анықтады.
Салықтардың экономикалық жаңа сатыдағы дамуының міндеттемелерімен жаңа
кодекс салық қызметтерінің, оның нормаларын өз қалауларынша
түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер
мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы қажет.
Бірақ, ең бастысы, ол экономиканың шикізаттық емес секторы әсіресе шағын
және орта бизнес үшін жалпы салықтық ауыртпалықтардың төмендетілуін
қарастыру керек. Бюджеттің күтілетін шығындарының орыны өндіруші сектордың
экономикалық қайтарымын арттыру есебінен өтелуі тиіс.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексінің жалпы бөлімнің 1- ші тарауының 8-ші
бабында салық жүйесінің біртұтастығы принципі қарастырылған. Мұнда
Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.
Салықтардың нарықтық экономика жағдайында олардың қызметтерінің
дамуынан мемлекеттің қауіпсіздігі мен оның саяси тұрақтылығы тәуелді.
Салықтық реттеу – салықтар саласындағы іс- шаралары жүйесін әзірленген
экономикалық саясатқа сәйкес қоғам дамуының нақты кезеңдегі әлеуметтік
–экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай жүргізеді.
Салық салу обьектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақты және жеке
болып бөлінеді. Нақты салықтар – мүліктердің сыртқы белгісіне қарай,
нақтылы табыстың түсуі есептелместен (жер салығы , мүлікке салынатын
салық, құнды қағаздарға лынатын салық) салынады. Жеке салықтар жеке адамдар
мен заемдарды мекемелердің қаражат жағдайына байланысты (пайдаға салынатын
салық, табыс салығы, мұра немесе сыйға тартуға ауысқан мүліктерге салынатын
салық) салынады.
Қазіргі экономикалық дағдарыстан әлі де құтыла алмай отырған еліміз үшін
салық жүйесін жетілдіру, дамыту тақырыбы өте өзекті, маңызды және де
керекті. Айта кету керек, 1995 жылы 24 сәуірде Президенттің Заң күші бар
жарлығымен қабылданған Салықтар және бюджетке төленетін басқа да төлемдер
туралы Салық Кодексі біздің еліміздің экономикасы үшін үлкен қызмет
атқарды. Жалпы ішкі табыстың бүгінгі күні барлық ТМД елдерімен
салыстырғанда жоғары деңгейде тұруы – соның айғағы. Шетел инвестициялары
біздің экономикаға келтіру және бағыттау бағдарламалары салық заңдылығымен
айтылып жатқанын айту керек. Жалпы қарап отырсақ, салық кодексінің әлемдік
стандартқа сай болуы – шетелдік инвестицияның біздің елге келуіне көп әсер
беруі. Біздің салық жүйеміздің жоғары деңгейде көріне білгені елімізге көп
пайда келтіреді.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы салықтардың ең басты атқаратын қызметі,
ол әлбетте мемлекеттік реттеу болып табылатындығын дәлелдеу қажеттілігінің
бар болуында болып отыр. Мыңдаған жылдар өтсе де салықтар мемлекеттің
экономикалық даму мен бірге жетіліп өзінің мемлекеттік маңызын жоғарылатып
келеді. Салықтардың мақсаты кәсіпорынға салық салу арқылы оның болашағына
жол ашу және қоғамның ажырамас бір бөлігі болып былады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - нарықтық экономика жағдайында экономиканы
салықтық реттеудің жүзеге асырылуын зерттеу мен оны жетілдіру болып
табылады.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер шешілді:
- салықтардың мемлекеттік реттеу құралы ретінде теориялық негіздері
қарастырылды;
- Қазақстан Республикасының бюджетіне түсетін салық түрлеріне және басқа да
түсімдерінің орындалуына талдау жасалды;
- экономиканы реттеу құралы ретіндегі салықтың ролін жетілдіру бағыттары
ұсынылды.
Дипломдық жұмыстың объектісіне Қазақстан Республикасы Қарағанды облысы
бойынша, Қазыбек би ауданы бойынша Салық комитеті жатқызылды.
Практикалық жағынан салықтық көрсеткіштер бойынша салықтың экономикалық
реттеу құралы ретінде зерттелуі ескерілді.
Дипломдық жұмысты жазудың әдістемелік негізі болып салықтық және
бюджеттік саясат облысындағы Қазақстан Республикасының заңдық және
нормативтік актілері, отандық және шетел ғалым-экономистерінің
монографиялары мен оқулықтары, кезекті басылым мақалалары, статистика
мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің есеп беру
мәліметтері табылады.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Салықтар мемлекеттік реттеу құралы ретінде
1.1 Салықтардың экономикалық мазмұны мен түрлері
Кез келген мемлекет салықтарсыз өмір сүре алмайды, өйткені өзінің
аппаратын ұстау үшін және өзінің қызметтерін жүзеге асырғанда пайда болатын
шығындарды жабуы үшін ақшасы болуы шарт. Сонымен қатар ақша материалдық
өндірістің өнімі болып табылады, бірақ мемлекеттік қызмет өз табиғатында әр
түрлі басқарушылық қызметпен айналысатын мұнда қатыспайды. Басқа сөзбен
айтсақ, мемлекеттік қызметтердің нақты еңбегі барлық мемлекеттік
ақппараттың қызметі сияқты, бөлек қарастырылады, бірақ та айқын құны
ретінде ақша көрінетін өнім өндірілмейді. Енді мемлекет ақшаны басқа жақтан
іздеуге мәжбүр.
Мемлекетті қамтамасыз ету үшін қажетті, ақша қаражаттарын шоғырландыру
және мемлекеттік ақша қорларын құру деп аталатын элементті және оның
қаржылық қызметін ұстап тұру үшін мемлекетке ақша табу қажет. Мемлекет
өзіне қажет ақша қаражаттарын әр түрлі жолмен табады. Бір жағдайда оның
иесінің ерікті түрде беруіне негізделген әдісті қолданады. Бұл әдістің
классикалық үлгісіне мемлекеттік қарыздарды жатқызуға болады. Келесі
жағдайда мемлекет өзіне қажет ақшаны табу үшін мәжбүрлеп алу әдісін
қолданады. Мұның классикалық үлгісіне салықтар жатады.
Сонымен, салықтардың бiрiншi рет пайда болуына қоғамның небiр мүдделерiн
қанағаттандыруға ұжымдық мұқтаж әсер еттi. Салықтар осында түрiнде көп
уақыт бойы бар болды. 1818 жылы Ресейдi орналастыру мәселесiмен айналысқан
декабрист Н.И.Тургенев былай деп жазды: Салықтар қоғамның немесе
мемлекеттiң мақсатқа қол жеткiзуiнiң құралы болды, яғни адамдардың өз
ойлаған мақсаттарына қол жеткiзу құралы болды. Адамдар қоғамға қосыла
отырып және үкiметке жоғары өкiметтi бере отырып оларға сондай-ақ
салықтарды талап ету құқын бердi [1, 20].
Ұзақ уақыт iшiнде адамдар салықты объективтiк қажеттiлiк деп бiлдi. Тек
ХҮ ғасырдың басынан бастап, ғалымдар ақша қатынастарының жүйесiн және
мемлекеттiң экономикалық негiзi мен экономикалық функцияларын зерттей
бастаған кезде ғана салықтарды түсiнудiң бiрiншi әрекеттерi пайда бола
бастады.
Ақшалай қатынастардың проблемаларымен айналысатын ғылымның осы бiр
саласы қаржы атауын алды. Бұл термин латынның financia сөзiнен пайда
болды, ол ақшалай төлем деген мағынаны бiлдiредi. Мемлекеттiк кiрiстердiң
негiзгi көзi зерттеулердiң негiзгi мәнi болып табылды. Сол уақыттың барлық
жұмыстарында мемлекеттiк табыстың негiзгi көзi ретiнде салықтар бөлiндi.
Салықтарды зерттеуге арнайы арналған көптеген жұмыстар пайда болды. Оның
iшiнде назар аударатын кардинал А.Ришельенiң Саяси мұра деген жұмысы, ол
жұмыста салық салу принциптерiн негiздеу әрекетi жасалған.
Осы кезде А.Монкретьен бiрiншi рет мемлекет мүддесiнен емес, керiсiнше
халық шаруашылығы мен салық төлекшiлердiң мүддесiнен шыға отырып салық
реформасы туралы мәселеге көз салды. Осы Монкретьен алғашқы рет мүлiктiк
кадастр негiзiнде кiрiс салығының жаңа нысанын ұсынды, яғни халық
көпшiлiгiнiң мүддесiнен шыға отырып салықтың прогресивтiк мағынасын ұсынды
[2, 14].
Салық жүйесiне деген осындай көзқарас ХҮIIғ.салық теориясы жөнiндегi
зерттеуде тереңдетiлiп берiлдi. У.Петти Монкретьеннiң салықтардың
прогрессивтiгi туралы ойын одан әрi өрiстете отырып табыстан ғана емес,
атаққа да тәуелдi қылып қойды. Халық мемлекеттiк шығынды олардың үлесiне
және мүддесiне ғана сәйкестiре отырып, яғни олардың мүлiгi мен байлығына
сәйкес жабуға қатысуы керек деп айтқан болатын. У.Петтидiң Салықтар мен
алымдар туралы трактат жөнiндегi жұмысында салықтардың теориясына жүйелi
қарау керектiгi көрсетiлiп және салықтарды салу (жанама салық салу)
механизмi зерттелдi.
У.Петти былай деп жазған болатын: жер салығы тұтыну үшiн бiркелкi емес
өндiрiлiп алынатын акциз болыр қалуда, оны көбiнесе аз шағымданатындар ғана
көтередi.
Меркантилизм кезiнде салықтарды зерттеу Х.Юсти мен С.Вобланның
жұмыстарында ерекше көрсетiлген. Юсти алғашқы рет салық салу принципiн
негiздеуге әрекет жасады. Жақсы салықтарға ол мыналарды жатқызды:
- төлеуге шамасы бар азаматтар;
- бiркелкiлер;
- азаматтар мен мемлекеттiң әл-ауқатына зиян келтiрмейдi;
- өндiрiп алу үшiн қолайлы;
- аталмыш мемлекеттiк басқару сипаты мен экономикалық жағдайларына
сәйкес келедi [2, 13].
Меркантелистердiң iлiмiне негiзделе отырып және оны одан әрi дамыта
отырып физиократтар бiрiншi болып салықтарды тiкелей және жанама салықтарға
жiктедi. Физиократтар тiкелей салық ретiнде тек жер салығын бөлдi.
ХҮIIIғ. аяғында – ХIХғ. басында мемлекеттiк табыстардың теориясының
негiзгi концепциясында салықтарды мемлекет қызметтерi (жеке басын қорғау,
меншiктi және мемлекеттi қорғау) үшiн төлеу деген мағына берiлдi
ХҮIIIғ. аяғында буржуазия революциясын басынан өткiзген мемлекеттерде
практикаға салықтардың жалпылық, олардың пропорционалдық принципi ендi. Сол
уақыт салығының теориясын дамыту классикалық қаржы мектебiн құрумен
байланысты болды, оның негiзiнде классикалық саяси экономика болды.
А.Смиттiң Халық байлығының табиғаты мен себептерi туралы зерттеулер
кiтабы сол кезеңнiң едәуiр маңызды қаржы шығармасы болды (1776ж.)
Салық дегеніміз — белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда — бұл, салық төлеушінің белгілі бір
мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгісі - салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндеті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар - ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанды) білдіреді.
Сонымен, салықтардың мазмұны мынадай:
- материалдық категория жағынан - бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
- экономикалық категория ретінде - бұл мемлекеттің табысы;
- зандық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып
табылады.
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға
болады:
1. Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты
белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір
бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық
қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық - ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді. Салық
кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.
3. Салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы,
мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге бағытталады
(қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз - ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни ол
соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық- баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген
салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда,
салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып
есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді. Сондықтан, салық —
баламасыз төлем болып табылады.
5.Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді
(ауысады). Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді
иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық
қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық
төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты
мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық
актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі
бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады. Салық
қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге алып
бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді [3, 20].
Сонымен қатар, салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқығы жоқ.
Салық - бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады. Салық - осы белгісі
арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді. Сондықтан, көптеген
мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша қарастырады: біріншіден,
салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте алады; екіншіден,
салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-құқықтық актілермен
қатаң түрде жүзеге асырылады; үшіншіден, осы қабалданған құқықтық акт
белгілі бір тәртіпке сәйкес жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып нормативті
актілерді шығару табылады. Салықтың құқықтық негізі ретінде - мемлекет
шығарған нормативті акт қабылданады. Салық элементтері және салық салудың
шарттары осы құқықтық актіге сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге
асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады. Салықтың суверенитет (егемендік) -
мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір салық түрлерін кез келген мөлшерде
өзгертуге және салық салу объектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге
асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді. Салық
төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті болып саналады. Белгіленген салық заңды салық
міндеттемесін туғызады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне былайша
түсініктеме берілген: "Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет
алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес
салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері
мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін
жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті".
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:
• бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
• екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің бір
бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
• үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді,
ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кету керек
"Салық - салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы
тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды".
Салықты реттеудің тетіктері:
- салық түрлері;
- салық мөлшерлемесі;
- салық жеңілдіктері;
- салық салу әдістері;
Салық ауыртпалығы - салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен ұлттық
өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш. Салықтар өте ертедегі қаржы
категорияларының бірі. Мемлекеттің міндетті төлемдері әртүрлі атауды
білдірді, әрі олар қоғам дамуының экономикалық және әлеуметтік жағдайларына
сәйкес жиі өзгеріп отырды.Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 10-
бабының 17-тармағына сәйкес, мемлекеттің біржақты тәртіпте заңды түрде
белгілеген, белгілі бір мөлшерлердегі, қайтарусыз және өтеусіз сипатты
білдіретін, бюджетке түсетін міндетті ақшалай төлемдері салықтар болып
түсіндіріледі [2, 34].
Салықтардың өзге міндетті төлемдерден принципті айырмашылығы келесі
схемада берілген:
Бюджетке түсетін міндетті төлемдердің түрлері
1 сурет Бюджетке түсетін міндетті төлемдердің түрлері
Салықтың экономикалық мәні, өз шығыстарын қаржыландыру үшін
шоғырландыратын, азаматтардың, шаруашылық субъектілерінің ұлттық табысының
бір бөлігін мемлекеттің алып қоюын білдіреді. Салықтардың мәні, төменде
келтірілген олардың функцияларынан анық көрінеді:
2 сурет Салықтардың функцияларының сызбасы
Салықтардың фискалды функциясы, салықтарды қалыптастырып, мемлекеттің
бюджетін толтыруға саяды. Бюджетке түсетін салық түсімдерінің үлесі осы
заманғы дамыған елдердің басым көпшілігінде жоғары және осы елдердің
бюджеттерінің бүкіл кірістерінің 70-90% деңгейінде екенін атап өткен
дұрыс. Салықтардың қайта бөлушілік функциясы әртүрлі шаруашылық
субъектілері кірістерінің бір бөлігін мемлекеттің пайдасына қайта бөлу
болып табылады.
Салықтардың реттеушілік функциясы – экономика секторлары мен жекелеген
объектілерге салық салу тәртібін өзгерту арқылы, мемлекет олардың дамуын
ынталандыратындығын немесе дамуын шектейтіндігін білдіреді.Сондықтан да
аталған функция үшін төменде оның үш негізі бөліп көрсетіледі:
1. Ынтандырушы функция салықтардан босату және жеңілдік жүйесі арқылы
көрінеді;
2. Ынталандырушылықты жоюдың мақсаты – салық мөлшерлемелерін көтеру
арқылы дамуды шектеу болып саналады;
3. Ұдайы өндірушілік-пайдаланылған ресурстарды қалпына келтіру үшін
қаражатты шоғырландыруға бағытталған.
Салықтардың бақылау функциясы салықтардың экономикалық процестерді
көрсетуі болып табылады, яғни салық түсімдерінің динамикасына талдау жасау
экономикада болып жатқан процестер туралы, қазіргі салық жүйесінің
тиімділігі және оның шаруашылық қызметіне әсері туралы нақты суретін
жасауға мүмкіндік береді.
Салық салудың алғашқы принциптерін ағылшын экономикалық теориясының
классигі Адам Смит тұжырымдаған болатын. Уақыт өте келе бұл принциптер
төмендегі “классикалық” атауларға ие болады:
1. Мемлекет қоластындағылар салықтарды тапқан табыстарына мөлшерлес
төлеуі тиіс – тепе-теңдік (әділеттілік) принципі;
2. Салықтар салық төлеушілер үшін неғұрлым ыңғайлы уақытта және ыңғайлы
тәсілмен алынуы тиіс – ыңғайлылық принципі;
3. Салық төлеу мерзімдері мен тәртіптері айқындалған болуы тиіс –
айқындық принципі;
4. Салық алу шығындары ең төменгі мөлшерде болуы тиіс – үнемділік
принципі.
Қазақстан Республикасының салық заңдары төмендегі принциптерге
негізделеді:
1. Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес толық көлемде және белгіленген
мерзімде салық міндеттемелерін орындауға міндетті – міндеттілік принципі;
2. ҚР бюджетіне түсетін салықтар мен басқа да төлемдер айқын болуы тиіс.
Айқындық, салық заңдарында салық төлеушінің салық міндеттемелерінің барлық
туындау, орындалу және тоқтату негіздері мен тәртібін белгілеу мүмкіндігін
білдіреді – айқындық принципі;
3. ҚР салық жүйесі барлық салық төлеушілерге қатысты барлық аумақта
бірыңғай болып саналады – салық жүйесінің бірыңғайлық жүйесі;
4. Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер, ресми
басылымдарда міндетті жариялауға жатады – жариялық принципі;
5. Қазақстан Республикасындағы салық салу жалпыға бірдей және міндетті
болып саналады – салық салудың әділеттілік принципі.
Салық салу теориясындағы салықтардың қолданылатын жіктеуі күрделі және
алуан түрлі. Төмендегі кестеде неғұрлым көбірек таралған салық жіктеуін
жинақтауға тырысып көреміз:
1 кесте
Салықтардың түрлері
Белгісі Салық түрі Қысқаша сипаттама
Мемлекет пентікелей -салық салушының кірістерімен немесе
субъектінің мүлкімен тікелей байланысты салық
өзара қарым-
қатынасына
қатысты
жанама -салық төлеушінің кірістерімен немесе
мүлкімен тікелей байланысты емес, бағаға
немесе тарифке үстеме түрінде белгіленетін
салық
Төлеу натуралды -контрактыда айқындалған мөлшерде
формасына өндірілетін өнімдердің үлесі түріндегі,
қатысты салық
ақшалай -ақшалай (құндық) формада төленетін, салық
Субъектілер заңды - заңды тұлғалар, оның ішінде резиденттер
бойынша тұлғалардан және резидент еместер,тұрақты мекемелер
алынатын салық субъекті болып қатысатын, корпоративті
салық
жеке тұлғалардан-жеке тұлғалар төлейтін, жеке салық
алынатын салық
Аумақтық жалпы - мемлекет кірісі болып саналатын, салық
деңгейіне мемлекеттік
қатысты
жергілікті - жергілікті бюджеттің кіріс көзі болып
саналатын және әкімшілік-аумақтық
құрылымға және заң талаптарына қатысты,
салық
Пайдалану жалпы -қандай да бір аумақтың жалпы ақша қоры
сипатына тағайындалған ретінде, тиісті деңгейдегі бюджет есебіне
қатысты салықтар қабылданады және нақты шараларға
байланыстырусыз бюджеттің атқарылуы
кезінде пайдаланылады.
мақсатты -бюджеттен тыс мақсатты (нысаналы)
(нысаналы) қорлардың есебіне қабылданады және
салықтар бюджетте бөлек жол арқылы бөліп
көрсетіледі.
бекітіліп -заңдарға сәйкес бюджеттің белгілі түрінің
Бюджетті берілген кіріс көзі ретінде бекітілген, салықтар
реттеу
құралы
ретінде
реттеуші -бюджеттерді жыл сайын бекіту процесінде
оны теңестіру үшін жоғары тұрған бюджеттен
төмен тұрған бюджетке берілетін, салықтар.
Салық алу кесімді -қатаң белгіленген мемлекеттік мөлшерде
әдістері әрбір төлеушіден алынатын, салық
бойынша
үлестірме -жалпы сомада белгіленетін, содан кейін
бұл сома қоғамның жекелеген аумақтарына,
ал олардың ішінде-жекелеген төлеушілерге
бөлінетін, салық.
Салық салу теориясы мен тәжірибесінде салықтардың басқа да жіктеу
белгілері мен түрлері тұжырымдалған, дегенмен жоғарыда біз қарастырған
салықтардың түрлері әдебиеттерде және әлем елдерінің тәжірибесінде неғұрлым
кең таралған және негізгілері болып саналады [5, 67].
1.2 Экономиканы салықтық реттеу механизмі
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның
тимді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель.
Салық жүйесінің компоненттерінің құрамы:
- қаржы қатынастары және осы қатынастарды анықтайтын салықтар;
- салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары;
- нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар;
- салық салуды бақылау және салық қызметі органдары;
- салық салудың әдістері мен жолдары;
- нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар;
- салық салуды ұйымдастыру;
- салық салудың негізгі принциптері және тағы басқалар.
Егер Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық
шарттарда салық – заңдарында бар ережелерден өзге ережелер белгіленген
болса, онда аталған шарттың ережелері қолданылады. Халықаралық шартты
қолдану үшін ішкі Республикалық акт шығару қажеттігі шарттың өзінде
көрсетілген жағдайды қоспағанда, қатысушы болып табылатын халықаралық
шарттар салық қатынастарына тікелей қолданылады. Салық жүйесінің құрамы мен
салық салу механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің
құрамында, бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі
сол сияқты белгілі бір салық элеметттерінен тұрады. Салықтың объектісі
болып салық салынатын мүліктер, түсімдер, табыстар, қызметтер болып
табылады. Салық механизмдерінің ең басты орын алатын салық мөлшерлемелері.
Облысымыздағы 34 ірі кәсіпорындардың жағдайы жыл санап түзеліп келеді.
Қоғамдық экономиканы дамыту үшін салықтардың механизмін дұрыс жүргізу
керек, сол себепті салықтарды дұрыс жүргізу аса маңызды экономикалық
категорияларды дамытуға мемлекетіміз үлкен көңіл бөліп отыр, бұл салаға
көптеген әлем экономистері салық механизмдерін жылдан жылға жеңілдетіп,
қоғамға ауыр тигізбейтіндей жағдайларды жан-жақты кең ауқымда қарастырып,
көптеген ой-пікірлер айтылып жүр. Қазақстан Республикасының салық салу
механизмі жаңа заман талаптарына сай, технологиялармен қамтамасыз етілген
салық механизмдері жылдан жылға даму үстінде. Мұның өзі экономикамыздың
дамып келе жатқанын көрсетеді. Қарағанды облысы бойынша Салық Комитеті
салық салу механизмін өзіне жүктелген міндеттерді толық әрі тиімді
орындайды.
Мемлекетіміздің экономикалық жағдайын және бюджеттің қандай салықтардан
құралатынын білу үшін ең бірінші заңды және жеке тұлғалардың мемлекетке
төлейтін міндетті салықтардың түрлерін білу керек.
Салықтардың түрлері:
1. Заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
2. Мүлік салығы;
3. Жер салығы;
4. Бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемі;
6. Көлік құралдарына салық;
7. Қосылған құнға салық;
8. Акциздер;
9. Баж салығы.
Салықтардың анықтамасын, мәнін және мазмұнын ашу үшін салықтардың
топтастырылуын терең қарастыруымыз қажет. Салықтарды мына белгілер бойынша
жіктеуге болады:
1. Салық салу объектісіне байланысты;
2. Қолданылуына байланысты;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5. Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде оны
бюджетке сатушы аударады. Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын
белгісіне қарай салықтар жалпы және арнайы салықтара бөлінеді. Жалпы
салықтар бюджетке түскен соң, ешқандай дербессіз жалпы мақсатта жұмсалады.
Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан алынатын
табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Арнайы
салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгілінген міндеттер бойынша,
нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы,көлік құралдарына салынатын салық. Бұл
салықтар жол қорын құрауға жұмсалады. Салықты алатын және салыққа игілік
ететін органдардың ерекшелігіне қарай салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті салықтар болып бөлінеді. Бюжеттердің жіктелуін және олардың
экономикалық маңызды ашу үшін ең алдымен салықтардың жағдайын, яғни бюджет
түсімдерін анықтауымыз қажет, сол себепті, салықтардың құрылымына тоқ жалпы
негізінен салықтардың қандай да болмасын қызметтері өте күрделі келеді.
Салықтардың түрлері:
- бюджет деңгейі бойынша салықтар құрылымы;
- заңды және жеке тұлғалардан;
- қосылған құнға;
- акциздер;
- бағалы қағаздармен жасалынатын опсраияларға салынатын салық;
- жер салығы;
- заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
- көлік салығы.
- кәсіпкерлікпен айналысатын жеке және заңды тұлға арлы тіркегені үшін
алынатын алым.
Жекелеген қызмет түрлері мен айналысу құқығы үшін алынатын аукционда
сатудан алынатын алым салықтардың бюджет бойынша құрылымы мемлекетіміздің
экономикалық-әлеуметтік маңызы бар түсімдердің құралуы мемлекеттік және
жергілікті бюджетті қалыптастыруға өз ықпалын тигезеді. Алдынғы қатарлы
дамыған елдерде салықтардың жетілген түрде біркелкі бағытта заңдастырылған
және жан – жақты зерттеліп, оның артықшылығы, кемшіліктерін жете
меңгеріліп, елдерінің экономикасына өзінің жағымдара әсерін тигізуде [8,
21].
Жалпы мемлекеттік салықтарға мына салықтар жатады:
1. Заңды және жеке тұлғалардың алынатын табыс салығы;
2. Қосылған құнға салынатын салық;
3. Акциздер;
4. Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1. Жер салығы;
2. Заңды және жеке тұлғалардың мүлікке салынатын салық;
3. Көлік құралдарына салынатын салық;
4. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды
тіркегені үшін алынатын алым;
5. Жекеленген қызмет түрлерімен айналысу құқы үшін алынатын алымдар;
6. Аукционда сатудан алынатын алым.
Экономикалық белгісіне қарай салықтар табысқа салынатын салық және
тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі. Табысқа салынатын салықтар салық
төлеушінің кез келген салық салынатын обьектісінен түсетін табысынан
алынады. Олардың қатарына мына салықтар кіреді:
- заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
- жер салығы;
- мүлік салығы;
- тағы да басқалар.
Ал тұтынуға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан төлейді. Тұтынуға
салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және акциздер жатады.
Салық салу обьектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және дербес
салықтар болып жіктеледі.
Нақтылы салықтар – салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын
табыстың мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлік салығы, бағалы
қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салықтар жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық төлейтін объектісінен алынатын
табыстың мөлшеріне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы жатады.
Салық салудың келесі элементтері:
Салық субъектісі – бұл заңмен, салық төлеу міндеттілігі жүктелген жеке
немесе заңды тұлға.
Салықты қолданушылар – оны өз кірістері есебінен төлейтін, салықтың
түпкі немесе нақты төлеушілері.
Салық объектісі – кіріс, мүлік, қызмет түрі, қызмет көрсету, ақша
операциялары, заттар (тауар-материалдық құндылықтар).
Салық кадастры – салық салуға жататын объектілер тізімдемесі, аталған
салық салу объектісі категориясының орташа табыстылық нормалары осы негізде
анықталады;
Салық салу бірлігі – санау үшін белгіленген, салық объектісін өлшеу
бірлігі: бір ақша (теңге) бірлігі, бір гектар, тауарды өлшеу бірлігі.
Жеңілдік кезең – сол кезең ішінде заңда белгіленген салықтар жөніндегі
жеңілдіктер қолданылатын уақыт.
Салық мөлшерлемесі (квота, үлес, зерттеліп отырған процесс немесе
құбылыстың жалпы көлеміндегі көрсеткіштің бір бөлігі) – салық базасы
өлшемінің бірлігіне пайыздармен немесе абсолюттік мөлшерде белгіленетін,
салық базасы өлшемінің бірлігіне салық есептеу мөлшері.
Тұрақты мөлшерлемелер – табыстың мөлшеріне қатыссыз, салық салу
бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді (нақты салық – жер салығын салу
кезінде қолданылады).
Пайыздық мөлшерлемелердің үш түрі болады:
- пропорционал мөлшерлемелер;
- прогресивті мөлшерлемелер;
- регрессивті мөлшерлемелер.
Пропорционал мөлшерлемелер – салық объектісінің мөлшеріне қатыссыз
түрде, бірыңғай пайыз түрінде белгіленеді;
Прогрессивті мөлшерлеме – табыстың ұлғаюымен салық мөлшерлемесі ұлғаяды.
Регрессивті мөлшерлемелер – салық салу объектісінің ұлғаюына қарай
төмендейді немесе керісінше, салық салу объектісінің азаюына қарай
көбейеді.
Салық ауыртпалығы – қоғам өміріндегі салықтардың рөлін сипаттайтын және
жиынтық ұлттық өнімге салық алымдары сомасының қатынасы ретінде
анықталатын, жинақталған көрсеткіш;
Салық базасы – салық салудың құндық, физикалық немесе басқалай
сипаттамасы;
Салық иммунитеті – ерекше артықшылық жағдайды пайдаланатын тұлғалардың
салық төлеу міндеттерінен босатылуы (мысалы, дипломатиялық корпус);
Салық жеңілдіктері – заңдарға сәйкес салық төлеушілердің салық төлеуден
толық немесе ішінара босатылуы.
Салық жүйесінің құрамы мен салық салу механизміне кеңірек тоқталайық.
Қандайда бір механизмінің құрамында, бірнеше тетіктер және элементтер
болады. Салық салу механизмі сол сияқты белгілі бір салық элеметттерінен
тұрады.
Салық салу элементтеріне мыналар жатады: субьект, обьект, салық көзі,
салық мөлшерлемесі, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері,
салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеуші мен салық қызметі
органдарының құқы мен міндеттері, салық төлеуін бақылау, салықтық жазалау
шаралары.
Салық субьектісі дегеніміз - заң бойынша салық төлеу міндеті жүктелген
жеке және заңды тұлғалар.
Салық обьектісі - табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен
жасалатын операциялар, мүлікті Қазақстан Республикасының салық заңдарына
мына салық заңдары жатады.
Салық қатынастарын реттейтін Қазақстан Республикасы Президентінің заң
күші бар Жарлығы салық және бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер
туралы Президенттің және Үкіметтің актілері, мемлекеттік Салық Коммитетінің
нормативтік актілері. Салыққа қатысты емес заңдарға салық салуға байланысты
мәселелерді енгізуге тиым салынған.
Салық Комитеті мемлекеттік Салық Комитетінен және облыстардағы,
аудандардағы, қалалар мен қалалық аудандағы мемлекеттік салық басқармасы
мен бөлімдерінен тұрады. Салық қызметінің құрылымында мемлекеттік Салық
Комитетінің салық полициясы басқармасынан, облыстардағы, Алматы және
Байқоңыр салық полициясынан тұратын салық полициясы органы жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасының Салық Комитетін төраға басқарады. Мемлекеттік
Салық Комитетінің төрағасын Республикамыздың Президенті тағайындайды. Ал
оның орынбасарларын және салық полициясының бастығын Қазақстан үкіметі
тағайындайды. Облыстардағы, аудандардағы, қалалар мен қалалық аудандардағы
мемлекеттік салық комитеті басқармасы бастығын мемлекеттік Салық
Комитетінің төрағасы тағайындайды [9, 21].
Барлық деңгейдегі салық қызметі органдары заңды тұлға болып табылады,
олар республикалық бюджет есебінен қаржыландырылады. Салық қызметі
органдары орталық және жергілікті атқарушы органдармен, құқық қорғау, қаржы
және мемлекеттік бақылаушы органдармен өзара байқап отырсақ, қарым қатынас
жасағы отырады, бірлескен бақылау шараларын қолданады, заңға сәйкес өзара
ақпарат алмасады.
Мемлекеттік үкімет органдары салық заңдары мен республикалық және
жергілікті бюджеттерге басқа да төлемдер туралы заңдардаң орындалуына
бақылау жасау жөніндегі міндеттерін атқаруда, салық қызметі органдарына
жәрдемдесіп отыруға міндетті.
Салық қызметкерлерінің негізгі міңдеттері мыналар:
1. Салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін
зерделеу;
2. Заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен
жасалатын шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу;
3. Салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық
заңдары мен салу жөніндегі нормативтік актілердегі өзгерістер туралы салық
төлеушіге уақытылы хабарлап отыру.
Салық қызметі органдарының негізгі міндеттері:
1. Салық төлеушілердің құқықтары мен мемлекет мүдделерін сақтау және
қорғау, салықтың дұрыс есептеліп, толығымен, уақытылы төлеуіне бақылау
жасау;
2. Салық төлеушілер мен салық салынатын обьектілердің, есебін уақытылы
алу;
3. Салықты есептеу мен төлеуге байланысты деклорацияны және басқа
құжаттардың нысандарын әзірлеу;
4. Салық тәртібін бұзушыларға, салықты уақытылы төлеушілерге, салықты
дұрыс есептемей өз табысын азайтып көрсеткен заңды және жеке тұлғаларға
заңға сәйкес шаралар қолдану.
5. Салық төлеуден жалтарып жүрген тұлғаларды салық полициясының
бөлімшілерімен бірігіп іздестіруді жүзеге асыру;
6. Мәліметтер құпиясын сақтау.
Салық қызметі органдарының мынадай құқықтары бар:
1. Қазақстан Республикасының заңдарында сәйкес тәртіппен шарттар
негізінде заңды және жеке тұлғалардың барлық ақша қаражаттарын, бағалы
қағаздарын және басқада құндылықтарын, есеп айырмаларын, деклорация мен
бюджетке салық пен басқа төлемдерді есептеу мен төлеуге байланысты
құжаттарын тексеруге;
2. Ұйымдардың лауазымды адамдарынан салық жөнінде тексерулер барысында
пайда болатын мәселелер жөнінде анықтамалар, ауызша және жазбаша
түсініктеме алуға;
3. Салық полициясы бөлімдері мен бірге отырып, салық тергеулерін
жүргізуге;
4. Өз өкілеттігін жүргізген кезде қолданылып жүрген заңдарға сәйкес,
ұйымдар мен азаматтардың табыс түсу үшін немесе тұрған жеріне қарамастан,
салық салынатын объектілерді ұстауға байланысты пайдаланылатын кез келген,
өндірістік, қойма, сауда жне басқа да үй – жайларын тексеруге құқығы бар.
Ұйымдардың басшылары мен азаматтар салық қызметі органдарының лауазымды
адамдардың аталған үй-жайларды тексеруге жіберуден бас тартқан жағдайда
салық инспекциялары мұндай субъектілердің салық салынатын табысын олардың
табыс алып отырғанын құжаттар негізінде анықтауға құқығы бар;
5. Салық заңдарын бұзған ұйымдарға, лауазымды адамдарға және азаматтарға
заңға сәйкес айыппұл салуға;
6. Салық айыппұл және өсім белгілеген мерзімде төленбеген кезде, салық
төлеушілердің жылжымалы және жылжымайтын мүліктерін, ақша-валюта
қаражатының тізімдемесін жасауға;
7. Қазақстан Республикасы ұлттық банкі мен оның бөлімшелерінде заңдар
мен белгіленген қорларға аударымдар жасаудан кейін қалған пайданын бюджетке
толық және уақытылы мәселесі бойынша тексерулер жүргізуге;
8. Қызмет бабындағы мақсатта басқа заңды тұлғалардан, банктерден,
биржалармен азаматтардың кәсіпкерлік қызметі, операциялары және шотындағы
ақша қаражаттарының жай-күйі туралы мәліметтерді алуға.
Салық қызметінің қызметтері өздерінің міндеттерін атқару барысында
оларды заң қорғайды және республикалық бюджет қаржы есебінен міндетті түрде
жеке сақтандыруларға тиіс. Салық төлеушілерді дер кезінде салықтарды төлеу
міндетін қадағалау онда басты принциптердің бірі болып табылады, сондықтан
салықтарды дер кезінде төлеу міндетін салық төлеушілерге Салық Комиттері
жүктейді. Салықтардың субъектілері болып жеке және заңды тұлғалар
есептеледі. Осы заңды және жеке тұлғалар салық төлеуге міндетті.
Мемелекеттің экономикасын тұрақты ұстау үшін және экономиканы дамыту,
әлеуметтік саланы, спорт, ақпаратпен қаматамассыз ету денсаулық сақтау,
қорғаныс салаларын ұстап отыру үшін міндетті түрде мемлекеттен жәрдем
керек. Мемлекет бұл салаларға жәрдем беру үшін салықтан түскен қаржыларды
пайдалану арқылы өз мақсаттарын жүзеге асырады. Салықтың объектісі болып
салық салынатын мүліктер, түсімдер, табыстар, қызметтер болып табылады.
Салық механизмдерінің ең басты орын алатын салық мөлшерлемелері.
Облысымыздағы 34 ірі кәсіпорындардың жағдайы жыл санап түзеліп келеді.
Қоғамдық экономиканы дамыту үшін салықтардың механизмін дұрыс жүргізу
керек. Сол себепті салықтарды дұрыс жүргізу аса маңызды экономикалық
категорияларды дамытуға мемлекетіміз үлкен көңіл бөліп отыр, бұл салаға
көптеген әлем экономистері салық механизмдерін жылдан жылға жеңілдетіп
қоғамға ауыр тигізбейтіндей, жағдайларды жан-жақты кең ауқымда қарастырып,
көптеген ой-пікірлер айтылып жүр. Қазақстан Республикасының салық салу
механизмі жаңа заман талаптарына сай технологиялармен қамтамасыз етілген
салық механизмдері жылдан жылға даму үстінде. Мұның өзі экономикамыздың
жамып келе жатқанын көрсетеді. Қарағанды облысы бойынша Салық Комитеті
салық салу механизмін өзіне жүктелген міндеттерді толық әрі тиімді
орындайды.
Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде оны
бюджетке сатушы аударады. Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын
белгісіне қарай салықтар жалпы және арнайы салықтара бөлінеді. Жалпы
салықтар бюджетке түскен соң, ешқандай дербессіз жалпы мақсатта
жұмсалады. Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгілінген міндеттер
бойынша, нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы, көлік құралдарына салынатын
салық. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz