Шығыс Қазақстанның 1940 - 1950 жылдардағы экономикалық дамуы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-10
1 1940-1950 ж.ж. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі
факторлары мен бағыттары
1.1 Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .11 - 31
1.2 Соғыстан кейінгі кезеңдегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
дамуындағы
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .31-44
2 1940-1950 ж.ж. Шығыс Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму
ерекшеліктері
2.1 Шығыс Қазақстанның 1940-1950 жылдардағы экономикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45-61
2.2 Шығыс Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық және этникалық
құрамындағы өзгерістер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 61-69
2.3 1940-1950 жылдардағы Шығыс Қазақстандағы білім мен мәдениеттің дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69-81
3. 1940-1950 жылдар аралығындағы Шығыс Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық және мәдени дамуы тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі
3.1 Тірек конспектісі технологиясын тарих сабағында қолдану
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82-87
3.2 Шығыс Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық және этникалық
құрамындағы өзгерістер тақырыбы бойынша сабақ жоспарының үлгісі ... ..87-92
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...93-94
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95-
100
Қосымшалар
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Тәуелсіз республикамыздың бүгінгі дамуы оның 70
жылдық кеңестік дәуірдің тарихымен тығыз байланысты. Кеңес өкіметі кезінде
Қазақстан, оның XXI жүзжылдықтағы дамуын анықтайтын сан түрлі оқиғалар
мен қайшылықтарды басынан өткерді. 1940-1950 жылдар аралығындағы уақыт
белгілі, түсінікті кеше ғана өткен тарих сияқты болып көрінгенімен, ол
объективті көзқараспен зерттелуі жағынан біршама күрделі кезең. Өйткені,
кеңестік тарихнама бірауыздан социализмнің жетістіктерін қайталап айта
отырып, Кеңестік Қазақстанның экономика, мәдениет, білім және ғылым
саласындағы жетістіктерін асыра сілтей көрсетіп, қоғамдағы орын алған
келеңсіздіктерге көп тоқтала бермеді. Сондықтан, қазіргі уақытта
азаматтарымыздың тарихқа, кешегі біздің басымыздан өткерген мәселелерге
деген қызығушылықтың артуы заңдылық.
Жоғарғыда келтірілгенді ескере отырып, 1940-1950 жылдар аралығындағы
Қазақстан тарихына деген қызығушылық, осы мәселенің өзектілігі біздің
ойымызша, келесідегідей маңызды себептерге байланысты:
Біріншіден, Қазақстанның, оның жекелеген аймақтарының 1940-1950 жылдар
аралығындағы әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуы мәселелері
методологиялық тұрғыдан объективті зерттеуді қажет етеді.
Екіншіден, 1940-1950 жылдар - ғылыми және объективті түрде қатаң
бағалауды, оң және теріс жақтарын қатар қарастыруды қажет ететін қазіргі
заманғы Қазақстан тарихындағы күрделі және қайшылыққа толы кезең болып
табылады.
Үшіншіден, тарихи ғылымның өзекті мәселелерінің бірі ол еліміздің
тарихи дамуының спецификасын жан-жақты, жүйелі түрде зерттеу, өткен тарихи
логиканы қазіргі заманғы республикамыздағы саяси, әлеуметтік-экономикалық
және саяси үрдістермен байланыста қарау. Қазақстанның жекелеген аймақтары
дамуының спецификасын осындай байланыста зерттеу тарих пен қазіргі заманды
жақындастыруға үлкен мүмкіндік жасап, өткенде жіберілген қателіктер мен
олқылықтарды қайталамауға мүмкіндік береді.
Төртіншіден, тақырыптың аз зерттелегендігі, күрделілігі және
қомақтылығы оның көкейкестілігін танытып, осы бағытты таңдауды анықтап
береді.
Қазақстан Республикасы қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты
қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат етіп отыр. Мұндай
мемлекет құрудың негізгі шарты - барлық азаматтарды ұлтына қарамай тең
құқықтық негізде біріктіру.
Тәуелсіз елімізде жүргізіліп жатқан әлеуметтік-экономикалық
реформалардың стратегиялық мақсаты, республика халқының әл -ауқатын арттыру
болып табылады. Реформаларды жүзеге асыру жолында республика халқының өсуі
мен құрамындағы өзгерістерді зерттеу қажеттігі, соның арқасында ғылымға
негізделген этно-демографиялық, әлеуметтік, көші-қон саясатын саралап, оны
дұрыс қолдану міндеттері туындайды. Осы міндеттерді іске асыру, зерттеліп
отырған кезеңдегі халық саны, оның жастық-жыныстық, ұлттық құрылымы, білім
дәрежесі және еңбекпен қамтамасыз етілуі туралы нақты мағлұмат болмайынша
мүмкін емес.
Шығыс Қазақстан аймағы Қазақстанның құрамдас бөлігі бола отырып,
еліміздің тарихында әрдайым маңызды орын алған. Шығыс Қазақстанның
географиялық орналасу жағдайы оның Ресеймен, Қытаймен тығыз байланыс
жасауына мүмкіндік жасады. Бұл жағдай Шығыс Қазақстан аймағының басқа
аймақтарға қарағанда экономикалық, әлеуметтік, этнодемографиялық және
мәдени дамуына өзіндік ерекшелік берді. Осы аталған алып державалармен
ғасырларға созылған қарым-қатынас мәселесі Шығыс Қазақстанда ерекше
байқалды, сол себептен, кез-келгеніміз үшін тиімді тіршілік етудің жолын
біз шегаралас аймақтар тарихын зерттеуден іздеуіміз керек.
Біршама қығығушылық тудыратын тағы бір мәселе, ол осы аймақты
мекендеген этникалық топтардың пайда болуы мен олардың жергілікті этникалық
топпен қарым-қатынасы жөніндегі мәселе. Қазіргі кезде республикамыздың
динамикалық дамуының маңызды шарты әлеуметтік, ұлттық және конфессиялық
келісім болып отырған уақытта, ұлттық қатынастардың даму үрдісін аймақтың
көпұлтты құрылымының пайда болу үрдісі ретінде және қазіргі уақыттағы
көпұлтты мемлекетімізде тиімді қарым-қатынас бағытын іздеу мақсатында
зерттеу өзекті мәселе болып табылады.
Тарихшылардың зерттеу ізденісінің басты бағыты нақты бір тарихи
үрдісті зерттеу болғандықтан, Шығыс Қазақстан аймағының 1940-1950 жылдар
аралығындағы кезеңді зерттеу ғылыми қызығушылық тудырады. Ол мәселе,
мамандандырылған территориялық-өндірістік жиынтықтардың құрылуы, оларда
алдыңғы қатарлы өндіріс салаларының қызмет етуі, арнайы өндірістерді құру,
әлеуметтік-мәдени және түрғын үй, тұрмыс инфрақұрылымдарын аймақта тиімді
орналастыру сияқты мәселелерін талдаудан тұрады.
Жергілікті жердің дамуының бай тәжірибесі мен оның аймақтық
ерекшеліктерін зерттеу, қоғамдағы болып жатқан әлеуметтік, экономикалық
және саяси үрдістердің себептерін тереңірек түсінуге көмектеседі. Себебі,
жекелеген аймақтар тарихы туралы материалдар, өлкенің көпқырлы сипатын,
өндіріс күшін, мәдениетін, қоғамдық ой-сананың өсуін жан-жақты талдап
беруімен құнды.
1940-1950 жылдардағы аймақтағы әлеуметтік-экономикалық мәселелерді
терең және толық зерттеп, сараптау арқылы тәуелсіз Қазақстанның
аймақтарының қордаланған мәселелерін шешуге, келешекте қателіктер
жібермеуге, салиқалы тәжірибе жинауға мүмкіндік тудырары сөзсіз.
Қазіргі кездегі Қазақстанның дамуы үшін, өсіп келе жатқан ұрпаққа
гуманизм, патриотизм, өз мемлекетінің тағдыры мен болашағы үшін жауптылық
сияқты өзекті мәселелерді үгіттеу қажеттілігі туындайды және оны іске
асырудың бірден-бір жолы өзінің туған өлкесінің тарихын, соның ішінде батыр
азаматтарымыздың ерен ерліктерінің арқасында, олардың бірліктері мен Отанын
фашизмнен қорғаудағы табандылықтарының нәтижесінде жеткен Ұлы Жеңістің
маңызын, Ұлы Отан соғысы тарихын білу болып табылады.
Тарихнамасы: Тақырыптың зерттелу деңгейін қарастыра отырып, бұл
мәселеге байланысты кеңестік кезеңде ғылыми әдебиеттердің көптеп
шыққандығын көреміз. Бірақ, олардың барлығы ғылыми тұрғыдан объективті
өлшемдерге сай деп айтуға болмайды. Зерттеліп отырған мәселенің шеңбері кең
болғандықтан әдебиеттерді тақырыпқа байланысты бірнеше блокқа бөліп
қарастыруға болады.
Бірінші блокқа, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының түрлі
аспектілерін қарастыратын еңбектерді жатқызуға болады.
Солардың ішінде ең алдымен Қазақстанның экономикалық дамуы мәселесін
социалистік құрылыс жетістігі және республика жетістігіндегі коммунистік
партияның ролі негізінде қарастыратын қазақстандық ғалымдардың еңбектерін
атауға болады. Олардың ішінде: Т.Б. Балақаевтың Ұлы Отан соғысы кезіндегі
Қазақстанның колхоз шаруашылығы 1 және соның редакторлығымен жазылған
очеркті 2 атауға болады. Мұнда Ұлы Отан соғысы кезіндегі Қазақстан
тарихының сол кездегі өнеркәсіп салаларының жұмыстары құжаттық мәліметтер
негізінде берілетін жеке авторлардың жеке мәселелерге байланысты жазған
мәлімдемелері беріледі. Сонымен қоса С.Н. Покровскийдің
редакторлығымен жазылған очерк 3, А.Н. Нүсіпбековтың 4, 5, Г.
Әбішевтың 6, 7, С.Б. Баишевтың 8, 9, 10, М.К. Козыбаевтың 11,
12 , А.К.Кошановтың 13, Н.Б.Ахмедованың 14, Т.А. Абдразаковтардың
15 еңбектері идеологиялық негізде жазылса да қазіргі уақытта, әсіресе,
фактологиялық жағынан өз құндылығын жоғалтпаған.
М.Х. Асылбеков, С.Б. Нурмухамедов және Н.Г. Пандардың ұжымдық
монографиясында 1946-1965 жылдар аралығындағы Қазақстанның жұмысшы табының
дамуна жан-жақты және жалпы түрде талдау беріледі 16.
Республиканың экономикалық даму мәселелеріне, экономиканың жеке
индустриялық салалары тарихы жайында жазылған Г.Ф. Дахшлейгердің 17,
В.Я. Девоскиннің 18, В.К. Савоськоның 19, М.Х. Асылбековтың 20,
С.К. Жақыпбековтың 21, Г.А. Докучаева және М.К. Қозыбаевтардың
22, Ю.И. Романовтың 23, Х.М. Мадановтың 24, Г. Чулановтың 25
еңбектерінде бірқатар мәселелер қаралады..
Республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуы мәселелерін, жұмысшы
табының қалыптасуы мен дамуын түпкілікті қарастыратын зерттеулер қатарында
3 томдық История рабочего класса Советского Казахстана атты қазақстандық
ғалымдардың ұжымдасып жазған еңбегі 26 мен В.П.
Гноевыхтың 27 зерттеулерін атауға болады.
Народное хозяйство Казахской ССР 28, Народное хозяйство
Казахстана атты анықтамалық жинақтарда 29, Государственные учреждения
Казахской ССР. Органы управления народным хозяйством Казахской ССР (1937-
1977) 30, Решения партии и правительства по хозяйственным вопросам
атты 31 анықтамалықтарда қарастырылып отырған кезеңдегі республикамыздың
халық шаруашылығына қатысты деректік мәліметтер берілген.
Халық шаруашылығына байланысты мәселелерді кеңінен ашып көрсетуге
тырысқан Н. Күзембаевтың 32 еңбегіне де ерекше тоқталуға болады.
Кеңестік кезеңдегі Қазақстандық экономистердің маңызды және ірі
монографиялық еңбектерінің бірі Экономика Казахстана за 60 лет 33. Бұл
еңбектің жетістігі біздің көзқарасымыз бойынша ғылыми-техникалық революция
контекстіндегі республика экономикасының құрылымдық дамуы мәселелерін
айқындауға тырысушылығында.
Қазақстандық ғалымдардың ұжымдасып жазған Казахстан в Великой
Отечественной войне атты очеркте 34, Казахстан в период Великой
Отечественной войны 35, 2 томдық Казахстан в период Великой
Отечественной войны Советского Союза 36, Из истории социалистического
строительства в Казахстане 37, История Казахской ССР. Эпоха социализма
атты 38 еңбектерде соғыс жылдарындағы Қазақстанның жағдайы қаралады.
А.Б. Тұрсынбаев 39, Б.А. Түлепбаев 40, Ф.К. Михаилов 41,
О.С. Сексенбаев 42, Р.Б. Сүлейменовтар 43 өз еңбектерінде,
қарастырылып отырған кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелерге
байланысты, соның ішінде колхоз, совхоз құрылысы мен мәдени шаралардың даму
барысына ерекше тоқталады.
Қазақстандық қоғамтанушылардың арасында ескі идеологиялық догмадан бас
тартып, тарихи үрдістерді қайта қарастыру 1980 жылдардың аяғында басталды
деп айтуға болады. Осы бағыттың дамуына үлкен үлес қосқан академик М.К.
Қозыбаевтың еңбектері болды. Өз еңбектерінде ол Қазақстандағы тарихи ойдың
қазіргі жағдайын айқындап берді. Оның еңбектерінің негізгі жетістігі, ол
еліміздің әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, және саяси дамуы
жөніндегі кеңестік кезеңдегі ой-тұжырымдардың дұрыс еместігін және оның
ғылыми ізденістің дамуына кері әсерін тигізетіндігін дәлелдеуге
тырысушылығында 44, 45, 46, 47.
Т.А. Ашимбаев қазіргі замандық негіздермен ерекшеленетін өзінің соңғы
кездердегі әдебиеттерінде әлеуметтік-экономикалық тиімділіктердің жалпы
өлшемдерін қайта қарастыруды ұсынады. 48, 49.
Зерттеулердің ішінде Қазақстанның мәдени дамуын қарастыратын
К.А. Ахметовтың фудаментальды монографиясы 50 да тарихтағы өзекті
мәселелерді қозғайды.
Тың көзқарас тұрғысынан жазылған М.Х. Асылбековтың кейінгі кездегі
шыққан мақалаларын ерекше атап өтуге болады. Оның мақалаларында
Қазақстанның кеңестік дәуірдегі тарихының саяси, экономикалық, әлеуметтік-
демографиялық нәтижелеріне қатаң түрде ғылыми талдау жасалынады. 51, 52.
М.Х. Асылбеков пен А.Ш.Алтаевтардың мақаласында 53 Қазақстандағы
жұмысшы табы мен өнеркәсіптік даму тарихы мәселесін объективті ғылыми
зерттеу тұрғысында қайта қарастыруға қадам жасалды.
Қазақстанның өндірістегі жұмысшылардың әлеуметтік дамуын сипаттайтын
мәселелерін алғаш рет арнайы зерттеген А.Ш. Алтаев болды 54. Бұл еңбектің
жетістігі, жұмысшыларға жалпы әлеуметтік зерттеу материалдарын қолдануында
болды, бұл авторға республикадағы әлеуметтік үрдістердің ішкі логикасын
толық ашуға мүмкіндік берді..
Ж. Абылхожин өз еңбектерінде Қазақстандағы саяси және экономикалық
үрдістердің дамуы нәтижесінде қазақ қоғамының дәстүрлі түрде құрылымдық
трансформациялануына жүйелі түрде талдау жасауға тырысқан 55, 56.
Қазақстанның экономикалық тарихын қарастыратын КА. Берденов,
В.С. Коробков, Б.Т. Ташеновтардың 57 оқу құралын, Қ.Р. Нұрғалиевтің
58, сонымен қоса К.А. Берденовтың әміршіл-әкімшіл жүйе кезіндегі
әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан шығудың жолдарын қарастыратын
Қазақстанның экономикасы тарихы баяндалатын еңбектерін атап өтуге болады
59.
У.М. Искаков өз еңбектерінде негізінен Қазақстанның жекелеген
қалаларының әлеуметтік-экономикалық даму мәселелеріне тоқталады 60, 61.
Кейінгі кезде жаңа көзқарас тұрғысынан қаралған қоғамдық және тарихи
қайта құрылулар жайында Е. Мачкувтың 62 мақаласында, және аграрлық
мәселелерге ереше тоқталған О. Мұхтарованың 63, С.З. Баймағамбетовтың
64, З.Г. Сақтағанованың 65 және А. Құдайбергенованың мақалаларында
талданып жазылған 66.
Қазақстандағы демографиялық үрдістердің дамуы мәселелері мен
республика халқының этникалық және әлеуметтік құрылымындағы өзгерістері,
миграциялық үрдістердің халық саны мен құрылымына әсері
М.Х. Асылбековтың, А.Б.Галиевтың, Н.Ф. Базановалардың
зерттеулерінде тереңдей қарастырылған 67, 68, 69, 70.
Сонымен қоса халық саны мен урбанизация үрдістерінің әлеуметтік-
экономикалық дамуға тигізген әсері жөнінде жазған Г.Д. Москвинаның 71,
72, А.Н. Алексеенконың 73, Н.Ф. Голиковтың 74 зерттеулерін,
М.Х. Асылбеков, А.Ш. Алтаевтардың 75, 76 тарихи-
демографиялық зерттеулердің қазіргі жағдайы мен болашағы жайында жазылған
мақалаларын, А.Б. Галиевтың 77 Қазақстанның этнодемографиялық жағдайды
сипаттайтын мақалаларын жатқызуға болады.
Жас зерттеушілер Л.Т. Қожакеева 78, М.Ш. Қалыбекова 79, А.И.
Құдайбергеновалар 80 да Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы
мәселелерін зерттеуде өзіндік үлес қосты. Зерттеушілердің кандидат атағын
алу үшін жазған диссертацияларында Қазақстан халқының әлеуметтік-
демографиялық құрылымындағы өзгерістерді зерттеп бір жүйеге келтіреді.
Л.Т. Қожакеева өз диссертациясында Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан
халқының құрамын, жұмысшы табы мен ұжымшар шаруаларының, интеллигенция
қауымының саны мен сапасындағы өзгерістерді зерттеп бір жүйеге келтірсе,
А.И. Құдайбергенова өз жұмысында 1939-1959 жылдар арасындағы Қазақстан
халқының әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістерді анықтауға
тырысқан. М.Ш. Қалыбекованың диссертациясында 1937-1956 жылдар
аралығындағы Қазақстан территориясына күштеп жер аударылған халықтардың
тарихына, неліктен дәл Қазақстан олардың басым көпшілігінің орналастырылу
объектісі болды деген мәселелеріне ғылыми, нақты-тәжірибелік ұсыныстар
жасайды.
Шығыс Қазақстанға қатысты жазылған еңбектерді атайтын болсақ, ең
алдымен, Шығыс Қазақстан бойынша жазылған бірден-бір қомақты еңбек М.Ғ.
Ескендіровтың монографиясына (81( ерекше тоқталу орынды. Бұл еңбекте, сонау
жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан бастап, қазіргі уақытқа дейінгі
Шығыс Қазақстан аймағының әлеуметтік-экономикалық даму тарихы объективті
зерттеу қағидаларына негізделіп қаралған мәселер кезеңдерге бөлініп жан-
жақты беріледі.
Семей қаласына эвакуацияланған жеңіл өнеркәсіп пен басқа да
кәсіпорындардың орналастырылуы мен социалистік жарыстарға қатысуы мәселесін
зерттеген В.С. Городецкаяның (82, 83( еңбектері соғыс жылдарындағы Семей
қаласындағы халықтың тұрмыс-тіршілігі мен мәдени өмірі жайлы маңызды
мәліметтер береді.
Жас зерттеуші А.С. Әділбаева өзінің кандидаттық диссертациясында (84(
Шығыс Қазақстанның соғыстан кейінгі жылдардағы әлеуметтік-экономикалық даму
тарихындағы өзгерістерді зерттеп бір жүйеге келтіреді. Сонымен қоса Семей
қаласының экономикалық тарихы жөнінде жазған З.К. Мұқатаеваның
зерттеулерін (85, 86( атап өтуге болады.
Аймақтық тарихты зерттеушілердің бірі Ж.К. Қасымбаев та өз
еңбектерінде негізінен Шығыс Қазақстан мен Семей қаласының тарихын
зерттеуде үлкен үлес қосқан ( 87, 88(.
Семей қаласының тарихы туралы жеке мәселерді қарастыратын Предприятия
города Семипалатинска. История и современность жинағында (89(, В.П.
Гноевых пен Е.Л. Бакманның Семипалатинский мясоконсервный (90(, Елагин
А.С. редакторлығымен шыққан Семипалатинск (91( еңбектерінде, Народное
хозяйство Семипалатинской области за 70 лет анықтамалық жинағында (92(, А.
Белякинаның (93( мен Ж.Е. Мейрамханованың мақалаларында (94( және т.б.
соғыс кезіндегі әлеуметтік-экономикалық мәселелер біршама көрсетілген.
Тарихты оқытуда тірек-конспектілерін қолдану, оқу жұмыстарын ұйымдастыру
Шаталов В.Ф Учебные задания для учащихся по курсу истории еңбегінде
(105(, Кадыркулова Г. Қазақстан тарихы мен қоғам сабақтарында тірек
конспектілерін пайдалану (106( және Н.Әліқұлованың Қазақастан тарихынан
тірек-сызба, таблицалар (107( және Р.Бекиштің Методика работы с
конспектами-схемами на уроках (108( мақалаларында әдістемелік тұжырымдар
жасап, тарихты оқытуды ұйымдастыруда ұсынады.
Аймақтық тарихты зерттеу КСРО кезінде нақты бір шарттарға қатысты
ғана қаралып, аймақтық айырмашылықтар, спецификасы мен жергілікті жерлердің
ерекшеліктері әдетте шеттетіліп отырды. Тарихи талдаудың объективті
көзқарас тұрғысынан қараудың жолы – аймақтық тарихтың ерекшеліктерін
зерттеу болып табылатындықтан, бұл зерттеу жұмыстарының ерекшелігі оның
экономика, әлеуметтік және этникалық тарих сонымен қоса тарихи демография
сияқты тарихи ғылымдар саласының тоғысында қарастырылатындығында. Сол
себептен, Шығыс Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы тарихын жан-
жақты, жүйелі түрде зерттеу міндеті туындайды.
Зерттеу мақсаты:
Зерттеу жұмысының мақсаты, объективті зерттеудің концептуалды
қағидаларын қолдану негізінде, 1940-1950 жылдардағы Шығыс Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық мәселелерін жинақтап, саралап және жан-жақты
зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
– зерттеліп отырған кезеңге байланысты ғылыми әдебиеттерді түпкілікті
зерттей отырып, оның тарихнамалық және деректік қорларына сараптама
жасау;
– аталған кезеңдегі Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік-
демографиялық дамуының негізгі бағыттары мен факторларына сипаттама беру;
– Шығыс Қазақстанда өндірістік инфрақұрылымдарды орналастыру мәселесін
талдауды жүзеге асыру;
– аймақтағы экономиканың аграрлық секторының дамуы ерекшеліктері мен
бағыттарын зерделеу;
– Шығыс Қазақстанға қатысты Орталық саясатының әлеуметтік және
экономикалық салдарына талдау жасау;
– аймақтың әлеуметтік-демографиялық және этникалық құрылымындағы
өзгерістерді көрсету;
– халықтың білім және мәдени деңгейіндегі өзгерістерін қарастыру;
– Шығыс Қазақстан халқының өмір сүру деңгейі мен сапасының әлеуметтік
тұрғыдан өзеру барысын анықтау.
Атап өту керек, КСРО кезінде тарихты зерттеу калькалау (сызбаның дәл
көшірмесін түсіру) және белгілі бір шарттарға жалпы сызбаларды түсіру
әдісімен жүргізілді. Сол себепті, аймақтық айырмашылықтар мен жергілікті
ерекшеліктер ескерілмеді. Объективті тарихи талдау көзқарасы тұрғысы
бойынша тарихты аймақ бойынша зерттеу ұсынылады.
Зерттеу жұмысының методологиясы: Қоғамдық құбылыстардың дамуы мен
өзгеруін нақты зерттеуді, сонымен қоса олардың байланысы мен өзара
қатынасын жан-жақты, объективті зерттеуді талап ететін тарихилық қағидасына
негізделеді. Тарихилық қағидасына сай нақты бір тарихи мәселені шешуде
нақты дәлелдердің (фактілердің) толық жиынтығын айқындап және оған талдау
беру, салыстыру, жүйелеу негізінде жүзеге асырылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Бұрын ғылыми айналымға енбеген мұрағат
құжаттары мен дерек көздері негізінде 1940-1950 жылдар аралығындағы Шығыс
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуы мәселелері жан-
жақты, жалпы және объективті түрде зерттеуге қадам жасалды. Жұмыста бұрын
арнайы ғылыми зерттеу мәселесіне жатпаған кей мәселелер талданады:
– зерттеудің тарихнамалық және деректік қорларының жиынтығы толықтай және
жан-жақты сараланды;
– Шығыс Қазақстан аймағының Ұлы Отан соғысы жылдарындағы және соғыстан
кейінгі жылдардығы әлеуметтік және экономикалық дамуына саластырмалы
талдау жасалды;
– аймақты өнеркәсіптік игерудің Шығыс Қазақстандағы әлеуметтік-
демографиялық және экологиялық салдарлары мен мәдениет пен тілге т.б.
тигізген әсері талданады;
– Шығыс Қазақстан облысындағы орыс тілді халқының саны басым
урбанизацияланған ортадағы ұлттық-этникалық құрылымының қалыптасуы
мәселелері зерттеліп, бұл үрдістің ерекшеліктеріне сараптама жасалады;
– мұрағаттық деректер мен статистикалық мәліметтерді алғаш ғылыми
айналысқа енгізу арқылы, Шығыс Қазақстанның өндірістік
инфрақұрылымындағы, ауыл шаруашылығындағы, мәдениет және білім
саласындағы өзгерістері жаңа, тың деректермен толықтырылды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі:
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі 1940-1950 жылдар аралығы. Яғни, Ұлы
Отан соғысы қарсаңы, Ұлы Отан соғысы жылдары және соғыстан кейінгі қайта
қалпына келтіру кезеңдері қарастырылады.
Зерттеу жұмысының деректік негізі:
Зерттеу жұмысының деректік негізі ретінде құжаттар Шығыс Қазақстан
облысы Қазіргі заман тарихы құжаттар орталығынан (710, 659, 96, 591, 612,
1397 т.б.) қорлар қарастырылды. Олардың ішінде атап өтетін болсақ,
негізінен 1940-1950 жылдардағы Шығыс Қазақстанның өнеркәсіп орындарына
байланысты, зауыт-фабрикалар жұмысы, жеңіл және тамақ өнеркәсіптері
өнімдерінің пайыздық көрсеткіштері, оқу-білім, мәдениет, халықтың сандық-
ұлттық құрамы, әлеуметтік қамсыздандыру, құрылыс шаралары бойынша жоспарлар
мен атқарылған істерге жасалған есептер, актілер т.б. көптеген әлі
қолданысқа енбеген құжаттар пайдаланылды. Сонымен қоса біршама
анықтамалықтар мен статистикалық мәліметтер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы:
Зерттеу жұмысы теориялық жағынан аз зерттелгендіктен мұрағат
қорларынан нақтылы мәліметтер келтіріліп толықтырыла түседі. Сондықтан,
аймақ тарихы бойынша 1940-1950 жылдардағы өлкеміздің әлеуметтік-
экономикалық мәселелерімен айналысатын зерттеушілерге қажетті құрал бола
алады. Мектептерде, орта арнаулы оқу орындарында, жоғарғы оқу орындарында
оқытылатын туған өлке тарихы, Қазақстан тарихынан арнайы дәрістер мен
курстар үшін пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
тақырыпшалардан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
1. 1940-1950 ж.ж. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі
факторлары мен бағыттары
1.1 Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
даму жағдайы
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
жағдайына тоқталмас бұрын оған дейінгі кезеңге сипаттама бере кеткен жөн.
Яғни, күштеп ұжымдастырудың нәтижесінде республика халқының жаппай қырылуы
мен қазақ халқының республикадан тыс елдерге қоныс аударуына әкеп
соқтырғаны белгілі. Ұжымдастырудан кейін халықтың әлеуметтік-демографиялық
құрылымының өзгеруіне қатты әсерін тигізген тағы бір үрдіс аса жедел
индустрияландыру болды. Бір жағынан алғанда, ол шаруалардың зардап шегуімен
жүзеге асырылып, европалық елдерден халықтың жаппай келіп қоныстануы
жағынан кері әсері байқалса, екінші жағынан республиканың өндірістік
әлеуетін біршама көтеріп, әсіресе өндірістік-техникалық саладағы жұмысшылар
мен интеллигенцияның дамуына алып келді. 1926 және 1939 жылдардағы халық
санақтарының қорытындыларын салыстыра келе біз, 30-шы жылдардағы оқиғаларға
байланысты жүрген аймақтағы халықтың ұлттық және әлеуметтік-демографиялық
құрылымындағы алға жылжуларды байқаймыз.
Қазақстан Республикасының 1939-1959 ж.ж. этно-демографиялық дамуына,
этностар арасалмағының түбегейлі өзгерістеріне, жергілікті халықтың үлестік
деңгейінің ең төменгі шегіне жеткізілуіне, яғни, халықтың сандық-сапалық
өзгерістеріне әсер еткен негізгі фактор - көш-қондық үрдістер болды. Оны
екі топқа бөліп қарастыруға болады. 1 топқа республикадан тысқары жерлерден
келушілер көш-қоны, ал 2 топқа республиканың өз ішіндегі жылма-жылғы,
аймақтарға тән және тарихи ұрдістерге байланысты өзгеріп отырған динамикасы
жатады.
Бірінші топқа 1929 ж. кулактарды жер аударудан басталған,
депортациялау, репатриациялау т.б. күштеп қоныстандыру саясатына
негізделген көш-қон; еңбек армиясындағылар көш-қоны; Ұлы Отан соғысы
кезіндегі мобилизация, жау басып алған жерлерден өнеркәсіп орындарымен
бірге реттеулі және стихиялы түрде эвакуацияланғандар мен олардың
реэвакуациясы; одақтық мәні бар екпінді құрылыстарға және өнеркәсіп
орындарын игеруге негізделген көш-қон; тың және тыңайған жерлерді иегру
жолындағы көш-қон және т.б. түрлері жатады. Олардың республика халқының
сандық, ұлттық құрамына әсері мен экономикалық және саяси дамуда тигізген
әсерлерін қарастырып көрейік.
Көш-қоншылар арасында ерекше тоқталуға тұратын топқа - 1916 ж. ұлт-
азаттық қозғалысқа қатысқандарды жазалау шарасынан қашқан, сонан соң, кеңес
өкіметі қысымына шыдамаған, шаруалар толқуларына қатысқан және ашаршылық
жылдарында шет елге өтіп кеткен отандастарымыздың кері көш-қоны арасында
Қытайдан қайтқандар ішінен ресми құжаттарда Кеңес азаматтары деген атпен
аталған контингентін жатқызуға болады.
Олардың бұлай аталу себебі: 1945 ж. қаңтарда Шығыс Түркістан
жұмхұрияты құрылғаннан соң, Қытайда 1930 жылдары Үрімші, Құлжа, Шәуешек,
Алтай және Қашқардағы кеңес консулдықтарының жанынан құрылған Кеңес
мұғаджарлар қоғамының өкілдері мен олардың сенімді адамдары (агенттері)
Кеңес үкіметіне қайтамын деген адамдарға шекарадан өткендігі туралы белгісі
бар-жоқтығына қарамастан, тууы туралы куәлігін алып кеткендерді сол құжат
негізінде, ал құжаты жоқтарды тілегі бойынша кеңес азаматы деген тізімге
тіркеп, Кеңес одағы азаматтарының паспортын үлестірген. Сонымен бірге, КСРО-
дан бармағанымен КСРО-ға, Қазақстанға кетемін деушілерге, тіпті,
паспорттарды қоржынға салып жүріп, кез-келген жерде үгітке ерген адамдарға
мөрі басылған Кеңес Одағы азаматының паспортын үлестіріп, кеңес азаматы
ретінде тізімге алған оқиғалар да кездескен.
Ұлы Отан соғысы жылдарында арзан жұмыс қолы ретінде пайдаланылған
Еңбек армиясы контингенті мен күштеп жер аударылғандардың, т.б.
белсендендірілген көш-қонның басқа да түрлерінің Қазақстан халқының
сандық, ұлттық құрамының өзгерістеріне тигізген әсерін талдауға келсек
1944 ж. 219 мың, ал 1945 ж. 98,9 мың адамға кемуі, туудағы ең төменгі (84,5
мың адам) көрсеткіш майданға мобилизациялану ғана емес, реэвакуацияға да
қатысты болды. 1943-1944 ж.ж. мен 1945 ж. 5 айында Қазақстаннан 405149 адам
(7 %) реэвакуацияланды. (78, 15(
Негізгі этностардың динамикасы: қазақтар саны 2327 мыңнан (37,8 %)
2787 мыңға (29,8 %) немесе 460 мыңға өсті, ал үлестік мөлшері 7,8 пайызға
төмендеді; орыстар 2458 мыңнан (40,2 %) 3942 мыңға (42,7 %), 1514 мың
адамға өсті, үлесі 2,5 пайызға көтерілді; украиндар 658 мыңнан (10,6 %) 761
мыңға (8,2 %) өсіп, үлесі 2,4 пайызға төмендеді; белорустар 31 мыңнан (0,5
%) 107 мыңға (1,2 %), ал үлесі 0,7 % көтерілді; немістер -92,5 мыңнан (1,5
%) 659 мыңға (7,1 %), яғни 7 есе өсіп, үлесі 5,6 пайызға көтерілді. т.с.с.
Қазақтар үлесінің төмендеп санының аз мөлшерде өсуі (бүкіл өсімнің 14,6 %),
орыс ұлтының 61,6 % өсіп (бүкіл өсімнің 48,2 %), басқа да ұлттар үлесінің
өсуі (37,2 %) механикалық қозғалыс есебінен болды.
Республика халқының айтарлықтай кеміген кезеңі 1941-1945 ж.ж.
демографиялық апат кезеңіне тән болғаны айқындалды. Бұл кезеңдегі Қазақстан
халқы құрамына өзгерістеріне ерекше әсер еткен: депортациялар, Ұлы Отан
соғысы және соғысқа қатысты мобилизация мен демобилизация, стихиялы және
реттеулі эвакуация мен реэвакуация, өнеркәсіп орындарын көшіру, Еңбек
армиясындағылардың ауыр еңбегіне және т.б. қатысты белсендірілген көш-қон
болып табылады. 1920 жылдардан бергі республикада репрессияланғандардың 30-
33 % - соғыс жылдарына сай келеді. (80, 12(
Бұл кезеңде халық 217,2 мың адамға өсті. Ұлы Отан соғысында 1202
мыңдық шығыны болған халықтың бұл өсімін 1939-1941 ж.ж. мен 1945-1946 ж.ж.
аралығындағы табиғи өсім мен механикалық қозғалыс берді. 1939-1941 ж.ж.
республика халқы 6151 мыңнан 6425 мыңға көтеріліп, 274 мың (4,5 %) өсім
берді. Ал 1941-1945 ж.ж. 617 мыңға кеміп, 6425 мыңнан 5808 мыңға түсті,
1945-1946 ж.ж. реэвакуация мен демобилизация және табиғи өсім есебінен
125,8 мыңға көбейіп 5933,8 мыңға жетті (1941 ж. деңгейдің 92,4 %).
Ұлы Отан соғысының басталуымен Қазақстандағы демографиялық үрдіс күрт
өзгергендігі белгілі. Бұл кезеңде туу деңгейі төмендеп, өлім-жітім деңгейі
артты. 1940 ж. 256,5 мың туылып, 134,4 мың өлсе, соғыс жылдары орта есеппен
138,3 адам туылып, 104,5 мың өлген. 1944 ж. туылғандар саны ерекше төмен
болды (84,5 мың). Сол сияқты өлім-жітім де төмендеді. 1945 жылы 61 мың
өлген (1940 ж. салыстырғанда 2 еседен аса аз). Мұның себебі: соғыс
жылдарындағы туудың төмендеуіне, туу мен өлім-жітім туралы есептің толық
болмағандығында, 16-55 жас аралығындағы ер адамдардың (1300 мыңнан аса)
соғыс майдандарында болуы, т.т. болып табылады. Соңғы кездегі деректерге
сүйенсек Ұлы Отан соғысы жылдарында қаза болған адамдардың саны 601011
жеткен екен. Соғыста жүріп қаза болумен қоса, елде азық-түліктің,
медициналық қызметтің жетіспеуінен, тұрмыс жағдайының нашарлауынан, жұмыс
күнінің ұзақтығынан, еңбек қарқынды өсіп, оның шарттарының ауырлауынан да
қаза болғандар саны артты. Осындай себептермен қаза болғандардың саны
592038 адамға жетті. Сонымен бір мезгілде туу деңгейі соғысқа дейінгі
кезеңмен салыстырғанда 1,5 есеге күрт азайды.
Ал жалпы қаза болғандар саны 1202000 адамды құраған. Халықтың
территориялық орналасу ерекшелігі мен аймақтық айырмашылықтарын анықтау
үшін, олардың сандық динамикасын бес экономикалық аудан бойынша бөліп
қарастыруға болады. Олар: оңтүстік, солтүстік, батыс, шығыс және орталық
аудандар.
Мәліметтер бойынша осы аталған кезеңде басқа республикалардан келген
жергілікті ұлт емес өкілдер, негізінен орыстардың саны біршама артып,
қазақтардың басқа аудандарға кетіп, қазақ халқының үлес салмағының
төмендеуіне алып келді. Қазақтардың саны 35,8 % 1300 мың адамға, ал
аймақтар бойынша Оңтүстік Қазақстанда 34,4 %, Шығыс Қазақстанда 22,9 %,
Солтүстік Қазақстанда 22,2 %, Батыс Қазақстанда 20,5 % азайған. Орталық
Қазақстандағы халық санының көбеюі Қарағанды көмір бассейнін игерумен
байланысты болды. Осы аталған аймақта ғана жергілікті халықтың санының
0,3 % өсуі байқалады. Сонымен бірге орыстардың саны 55,8 % және басқа
ұлттардың саны артты (78, 17(.
Мәліметтерге сүйене отырып, қарастырылып отырған кезеңде қала халқының
саны мен ауыл халқының санының арасындағы тепе-теңдік өзгергенін байқауға
болады. 1941-1945 жылдар аралығында толық емес мәліметтер бойынша,
Қазақстанға 532 мың адам эвакуацияланған, олардың көпшілігі қалаларға
қоныстанды, себебі, Батыстан эвакуацияланған кәсіпорындар осы қалаларда
өздерінің өндірістерін айналымға енгізді. Қала халқының санының өсуі
сонымен қоса жұмысшы күшін ауыл шаруашылығы және индустриялық салалар деп
іріктеп бөлу кезінде артты. 1944 жылы өндірістік кәсіпорындардың саны 1940
жылмен салыстырғанда 460- қа өсті. Бұл әрине, жаңа жұмысшылармен
толықтырылуды талап етті, және ол негізінен ауылдық тұрғындар есебінен
артты.
Көш-қонның екінші тобы - республиканың өз ішіндегі механикалық
қозғалыстың, жылма-жылғы мәліметтерге сай, аймақтарға тән және тарихи
үрдістерге байланысты өзгеру динамикасы келесідегідей түрде жүрді. Бұл
кездегі негізгі тенденция - ауыл халқының қалаға ағылуы. Сондай-ақ, 1947 ж.
бастап Семей және Оңтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан облыстарынан
кеткендер саны өсе бастады. Бұл облыстардағы механикалық кері сальдо себебі
- Семей облысындағы ядролық полигонның, Батыс Қазақстандағы Арал
өңіріндегі экологиялық проблемалардың пайда болуына байланысты және
механикалық қозғалыстағы өсу мен кему себептеріне байланысты болды.
Сонымен 1941-1945 жылдардағы Қазақстанның қала халқының саны 160,6
мың адамға өсіп, ауылдық тұрғындардың саны керісінше төмендеді. 1941 жылдың
1 қаңтарында барлық қала халқының санының 13,3 % механикалық өсім құрады.
Еліміздің экономикалық дамуы нәтижесінде халықтың урбанизация үрдісі
күшейіп, өнеркәсіптік бағытталғын ауылдық жерлер шағын қалаларға айналды,
ал шағын қалалар мен орташа қалалар аз уақыттың ішінде ірі қалаларға
айналды. Осы үрдіс нәтижесінде ауыл тұрғындары саны күрт азайды.
Ұлы Отан соғысы жылдарында өнеркәсіптік деңгей жылдам қарқынмен
дамыды. Өндірістік кәсіпорындардың эвакуациялануы, оккупацияланған
аудандардағы тұрғындардың көшіп келуі, 1941-1951 жылдар аралығында қала
халқының санының 695 мыңға өсіп, ауыл халқының санының 307 мыңға азаюына
алып келді. (68, 108(
Ұлы Отан соғысы қазақ халқы үшін ұлкен сынақ болды. Соғыстың
ауыртпалығын басынан өткеріп, адамның негізгі құрамынан айырылу,
демографиялық ағзаға үлкен зиянын тигізді. Әсіресе, ол 20-40 жас
аралығындағы ерлердің азаюында қатты байқалды. Сонымен қоса соғыс
жылдарында балалар өлімі, тылдағы адамдардың ауыр еңбектен қажып бітуі де
жоғары болды.
Бір жағынан соғыс кезінде әлеуметтік-экономикалық жағдай
көтерілгендігін де байқауға болады.
1939 жылы қала тұрғындарының жалпы саны 6094 мың болса, олардың
ішінде ең ірі этностар: қазақтар - 2314 мың адам, орыстар - 2449 мың адам,
украиндар - 657 мың, немістер - 93 мың, татарлар 107 мың, өзбектер - 103
мың, белорустар - 31 мың, ұйғырлар - 35 мың, кәрістер - 96 мың,
әзербайжандар - 12 мың, т.б. халықтар - 197 мың адам болған. Бұл 1929 жылғы
санақпен салыстырғанда 105 мың адамға (1,7 %) кемігендігін көреміз.
Миграциялық үрдістер: Соғыс қарсаңындағы Қазақстандағы индустрияның
дамуы осы жерге уақытша оккупацияланған ірі кәсіпорындардың шоғырлануына
алғышарт жасады. Себебі, олар осы жердегі отын-энергетикалық және шикізат
қорына, транспорттық жүйеге иек артты. Қазақстандағы өндіруші қорлар мен
тұрғын үйлердің, кәсіпорындар құрылысы үшін дайындалған және ыңғайлы
алаңдардың болуы, осы жерлерде эвакуацияланған кәсіпорындар мен олардың
мамандарын орналастыруға мүмкіндік жасады.
Қазақстан өнеркәсібі машина жасау және металл өңдеу кәсіпорындарынан
басқа 1943 жылдың қыркүйек айында 10 мың жұмысшы жұмыс жасайтын 30 тамақ
кәсіпорынымен, 21 жеңіл кәсіпорын, тоқыма және аяқ киім өнеркәсібімен
толықтырылды.
Республикаға мыңдаған адамдардың келуі халық шаруашылығындағы
еңбек ресурстарының жетіспушілігін белгілі бір деңгейде толықтырды. Егер
1943 жылы Қазақстандағы жұмысшылар мен қызметкерлердің саны 38 % азайса,
эвакуацияланған адамдар саны нәтижесінде 7 % өсті.
1941 жылдың аяғында Қазақстанға 32 батыс елдерінің аудандарынан 161323
адам қоныстанды. Эвакуацияланғандардың көпшілігі орыстар, украиндар және
еврейлер болды. Осы кезеңде шет елдерден күштеп жер аударылған 12 ел
халықтары: поляктар, немістер, кәрістер, күрдтер, қарашайлар, қалмақтар,
шешендер, ингуштар, балқарлар, қрым татарлары, гректер, месхеттік түріктер
ұшырады. Бұлай істеудің мақсаты осы халықтарды басқа халықтардың арасына
енгізіп, жойып жіберу, қай жолмен болса да өларды таратып құрту болды, және
осындай қылмыстық жоспарларының кейбірі іске асты деуге де болады. Өмір
сүру үшін, азаматтық құқық алу үшін балалары ата-аналарының ұрықсатымен
ұлтын өзгертуге мәжбүр болды. Сөйтіп, келесі санақта олардың мақсаттыры
орындалып, керек емес халықтардың саны көз алдарында азая бастады.
Сондықтан, репрессияланған халықтардың саны ресми статистика бойынша
шынайы есепке сай келмейді. Себебі, ол белгілі бір мемлекеттік және саяси
мақсаттарға байланысты төмендетілген.
1937 жылы Қиыр Шығыстан Қазақстанға 95 мың 903 кәріс халқы қоныс
аударады. 1939-1941 жылдары Батыс Белоруссия мен Батыс Украинадан,
Прибалтика елдерінен полятарды күштеп қоныстандыра бастайды. 1939 жылғы
санақ бойынша жалпы күшетеп қоныстандыру қарсаңында Қазақстанда 54 мың 696
поляк, 3 мың 569 латыш, 808 литвалықтар т.б. тұрған. Немістердің де тағдыры
сол сияқты болған. 1941 жылы Қазақстанға 349 мың 713 неміс, ал қалған
немістер 1944-1945 жылдары келген.
Қазақстанға 1943 жылдың 1 шілдесінде 532506 адам эвакуацияланған, 102
мың поляк күштеп жер аударылған екен. 28 тамызда КСРО Жоғарғы Кеңесінің
Волга маңы өңірінде тұратын немістерді қоныс аударту туралы Указы бойынша
неміс халқы сталиндік күдіктің салдарынан үйреншікті мекендерінен
көшіріліп, басқа жақтарға қоныс аударды. 2 миллионға жуық кеңес немісі
ежелгі мекендерінен көшірілген, ал Волга маңы неміс автономиялық
республикасынан көшірілген немістердің саны 500 мыңнан астам болған.
Осындай зорлық-зомбылық жасап, еркінен тыс күштеу арқылы Қазақстанға 300
мыңнан астам неміс халқының өкілдері көшірілді. (67, 42(
Сонымен қоса елімізде неміс және жапон әскери тұтқындары да жұмыс
істеген, олардың отанына қайтуы 1950 жылы аяқталған.
Ұлы Отан соғысында сталинизмнің зорлық-зомбылығы мен қуғын-сүргініне
ұшыраған тек неміс халқы ғана болған жоқ. 1944 жылдың ақпан айында
шешендерді, ингуштарды, наурыз айында балқарларды, қараша айында түрік-
месхеттерді кіші отандарынан еліміздің шығысына күштеп жер аудара
бастады. Сонымен қоса қырым татарлары, қарашайлар тағы басқа ұлттар да
келді. Балтық жағалауы елдері, эстондықтар, латыштар, литвалықтардың
біршама бөлігі Қазақстанға жер аударылды. 1946 жылдың қазан айында арнайы
жер аударылғандардың саны 890698-ге жетті.
Ұлы Отан соғысы жылдарында гитлерлік Германияға айдалып тұтқындалған
адамдардың ішінде қазақстандықтар да болды. Олардың одақ бойынша жалпы саны
6,6 млн. адам болды.
ІІХК мұрағаттарының мәліметтері бойынша 1945 жылдың қазан айының
басында арнайы орналастыру орындарындағы адамдар саны 2230500 болған,
олардың 687300-і немістер, 407900-і ингуштар мен шешендер, 195200-і қырым
татарлары, кәрістер мен гректер, 88000-ы хемшидтер, түріктер, күрдтер,
80309-ы қалмақтар, 60100-і қарашайлар, 33100-і балқарлар болған. Барлық
қоныс аударғандар бұрынғы КСРО-ның 6 одақтас, 8 автономды республикасының,
5 аймағының, 27 облысының территорияларында орналасты. Осылардың көп бөлігі
Қазақстанда да орналасты.
Міне, осындай миграциялық толқындардың нәтижесінде Қазақстан халқының
саны артты, республикамыздың көп ұлтты халқының құрамы құрылды. Егер
Қазақстанға 1941 жылы Украинадан, Татар АКСР-нен, Орловск, Курск
облыстарынан 18286 жанұя қоныс аударса, 1945 жылы Солтүстік Кавказдан,
Қалмақ АКСР-нен, Қырым АКСР-нен Грузин КСР-нен т.б. елдерден 574431 жанұя
көшіп келген. Қоныс аударушылардың көп ұлттылығы республика
территориясындағы этникалық топтардың алуан түрлілігін анықтап берді.
Соғыс кезінде орнығып қалған ежелгі қонысынан айырылып, жазықсыз жапа
шеккен Солтүстік Кавказ бен Қырым халықтарының саны 3 миллионға жуық екен.
Әкімшіл-әміршіл әдістермен жүзеге асырып, адамгершілік нормалары аяққа
басылған көшіп-қону кезінде аталған халықтардың 1 миллионға жуық балалары,
әйелдері, қариялары мен сырқат адамдары қаза болған. Міне, сындай тұтас бір
халықтардың басына бұлт төніп, қырылып кету қаупі туған ежелден пейілі кең,
жомарт жаны дархан көпұлтты қазақ халқы қоныс аударған халық өкілдерін
құшақ жая қарсы алып, төрінен орын берді.
Әлеуметтік деңгейі: Әлеуметтік құрылымды өзіндік ішкі жіктелістің
негізінде мынандай топтарға бөлуге болады.
- Жұмысшы табы: а) аймақтарға байланысты; ә) шаруашылық салаларының
мемлекеттік көлемдегі маңыздылығы дәрежесіне; б) жұмыс түрлерінің ауыр-
жеңіл, зиян-зиянсыздығына; в) әр саладағы жұмысшылардың біліктілігіне және
т.б. ерекшеліктеріне байланысты қоғамдық еңбектегі орны мен қоғамдық
байлықтан алатын мөлшеріне қарай (мыс, еңбегіне ақы алудағы өзгешеліктер)
бөлінеді. Міне, осы ерекшеліктері негізінде бұлардың қоғамдық өмірдегі
материалдық-тұрмыстық және білім дәрежелері өзгешеленеді.
- Ұжымшар еңбеккерлері: ұжымдастырылған шаруалар, ауыл шаруашылығында
қызмет етуші топ.
- Ой еңбегімен айналысатын, халық шаруашылығының барлық салаларында
қызмет ететін, санақ материалдарындағы қызметкерлер деген топқа
біріктіріліп - интеллигенция деген атпен белгілі топ.
Одан бөлек кооперацияланбаған шаруалар, жеке меншікшілер, дін
адамдары, әскери қызмет атқаратын т.б. бөліктері де бар.
Қазақстанда социалистік индустриаландыру кезінде жұмысшы табының саны
3,5 есе өсіп, 1940 жылы 634 мың адамға жетті. Қазақстанда басқа
республикаларға қарағанда бұл үрдіс тау-кен және металлургиялық өнеркәсіп
негізінде жүзеге асты. Бұл жағдай жұмысшы табының саны мен сапасының
артуына септігін тигізді.
Соғыс кезінде бейбіт уақыттағыдай қоғамдық өндірістің жұмысшы күшімен
толықтырылуынан бас тартуға тура келді. Бейбіт уақыттағы жүргізілген
әдістермен соғыс жағдайында қажетті еңбек ресурстарын тарту мүмкін
болмады. Өндірісті үздіксіз дамыту мақсатында, әскери экономикалық
қуаттарды беріктендіру үшін, соғыс жағдайындағы шарттармен анықталатын
еңбек ресурстарын пайдалану формаларын қолдану қажет болды. Бұл ең алдымен
жалпыға бірдей еңбек міндеттілігінің енгізілуі, қоғамдық өндірісте қатысы
жоқ еңбекке жарамды қала және ауыл адамдарын жұмылдыру, мамандарды
өнеркәсіптерге алдын ала тағайындап қою арқылы бекіту, т.б. сияқты
формалармен жүрді. Соның нәтижесінде соғыс кезеңінде өнеркәсіптерде,
құрылыс пен транспортта жұмысшылар мен қызметкерлердің үлес салмағы артып,
ал совхоздық және қосалқы шаруашылықтардағы денсаулық сақтау, сауда, оқу-
ағарту, басқару аппараттарында керсінше төмендеді. Оның себебі соғыс
жағдайындағы талаптармен түсіндіріледі. Республикамыздағы халық
шаруашылығындағы жұмысшылар мен қызметкерлердің жалпы саны 13 % өсті. Өсім
кәсіпкер адамдар есебінен жүріп, оның саны 61,3 % өсті.
Ұлы Отан соғысы жылдарында жұмысшы табының саны күрт төмендеді. Оның
себебі соғыста қаза болғандардың санының артуы, өлім мен миграцияның көбеюі
себепті халықтың қоныс аударуы болды. 1945 жылы Қазақстандағы жұмысшы
табының саны соғысқа дейінгі кезеңдегі 126,6 мың адамнан (13,8 %) 1043 мың
адамға өсті. Мұдай өсім эвакуацияланған және жаңадан құрылған өндірістік
және әскери кәсіпорындардың құрылуы мен салынуы есебінен жүрді. 1943 жылы
жұмысшылар мен қызметкерлердің саны 1940 жылмен салыстырғанда
эвакуциаланушылар нәтижесінде 7 % өссе, жалпы көрсеткіш бойынша 38 %
азайды. (55, 176(
Міне, 1941-1945 жылдардағы Қазақстандағы жұмысшы табының сандық құрамы
біршама ұлғаюымен қоса олардың сапалық жағынан өзгеруінде де терең
өзгерістер байқалды. Ол соғыс жағдайында туындаған жұмысшы табын үнемі
толықтыру мақсатында, жұмысшы мамандардың толықтырылуымен, оның құрамында
жастардың көптеп болуы, біліктілікті арттыру мен дайындау жүйесін
жетілдіру, әйелдердің үлес салмағының артуы есебінен өсті.
Туу деңгейіндегі өзгерістер: 1930 жылдары қазақтардың арасында қалалық
тұрғындардың күрт өсуімен қоса туу деңгейі де жоғарылады. Оның себебі,
әсіресе жұмысшылар арасында әлеуметтік деңгейдің қалада неғұрлым жоғарырақ
болумен сипатталды. Қалада ауылдан қарағанда әлеуметтік-экономикалық және
демографиялық үрдістер жылдамырақ дамыды. Жалпы 1930-1950 жылдары
Қазақстандағы әлеуметтік-демографиялық үрдіс үздіксіз жүрді деп айтуымызға
болады. 1930 жылы көп балалы жанұя саны көп болды деп айта алмаймыз, себебі
балалар әсіресе сәбилер арасында өлім көп кездесті. Балалардың өлімініңі
көп болуы туудың жоғарғы деңгейін төмендетіп отырды.
Қазақстандағы 1926-1950 жылдар арасындағы халықтың жыныстық жағынан
айырмашылықтарына келетін болсақ: 1926 жылы республика бойынша еркектер -
50,9, әйелдер - 49,1 %, ауылдық жерлерде еркектер - 51,3, әйелдер - 48,7
%, ал қалалық жерлерде еркектер - 49,9, әйелдер 50,1 % болды. 1939 жылы
еркектердің үлес салмағы - 52-ге, әйелдерде - 48 % жетті, қалалар бойынша
еркектер - 51,9, әйелдер - 48,1 %, ауылдық жерлерде еркектер - 52, әйелдер
- 48 % көрсетті. Осы көрсеткішті салыстыра қарастыратын болсақ жалпы Одақ
бойынша көрсеткіштерде әйелдердің үлес салмағы (5 %) артық.
Оның себебін келесідегідей түсіндіруге болады. Біріншіден, Қазақстанға
басқа елдерден негізінен ерлерден тұратын жұмысшылардың келіп қоныстануы,
екіншіден, туу деңгейінің өсіп негізінен ұл балалардың тууы.
Соғыс жылдарында және соғыстан кейінгі жылдары еркектердің үлес
салмағы, әсересе 1914-1924 жылдары туған тұрмыс құру жасына жеткен ерлер
азайды.
Ауыл шаруашылығының шаруаларын көп мөлшерде соғысқа тарту себепті,
олардың сандық құрамы мен құрылымында терең өзгерістер пайда болды.
Шаруалардың сандық құрамындағы өзгерістер еңбекке жарамды адамдардың
сарылуымен және оның құрамында жасөспірімдердің және жұмысқа жарамсыз
адамдың көбеюімен сипатталды. Сөйтіп, 1942 жылдың өзінде 1939 жылғы
санақпен салыстырғанда жарты миллиондай адамға азайған.
Жоғарыда айтқанымыздай соғыс жылдарында эвакуацияланушылар мен қоныс
аударушылар есебінен толықтырулар болғанымен, олар колхоз бен совхоз халқы
санының құрамына әсерін тигізбеді, себебі еңбекке жарамдылардың санының
азаюы тым жоғары болды.
Колхоздардағы әйелдер еңбегінің маңызы артты. Олардың үлес салмағы
1942 жылы 75 % өсті, ал 1940 жылы 48 % болған болатын. Тек соғыстың аяғында
ғана колхоздардағы жұмысшы күшіндегі әйелдердің үлес салмағы төмендей
бастады. Оның себебі соғыстың аяқталып, ерлерді мобилизациялау тоқтатылуына
байланысты болды. Орташа есеппен алғанда еңбекке жарамды колхозшылар саны
ерлерде-14-59 жас, әйелдерде 14-54 жас. 1945 жылы 117167 мың адам, ал
олардың ішінде 12-16 жас аралығындағы жасөспірімдер - 281,2 мың адам,
ауылшаруашылық жұмыстарына қатысқандар саны 274,5 мың адам болды.
Ұлы Отан соғысы интеллигенция үшін де күрделі сынақ болды. Соғыс ең
алдымен республикамыздағы орта және жоғарғы білімнің дамуына қатты әсерін
тигізді. Себебі соғыс кезінде жалпы білім беру мектептеріндегі оқушылар
саны 36 % азайды. Қазақ-оқытушылар саны 9 мың адамға азайып, олардың
орындарына арнайы білімі жоқ адамдар келуі себепті оқыту сапасы төмендеді.
Украина, Белоруссия және Россияның соғыс аудандарындағы біршама
жоғарғы және орта арнайы оқу орындарының эвакуациялануы себепті Қазақстан
ірі жоғарғы және орта білім орталықтарының біріне айналды. Республиканың
көптеген қалаларында арнайы оқу орындары орналастырылып, соның ішінде 545
оқытушылар мен 98 ғылым докторлары мен профессорлары, 215 ғылым
кандидаттары мен доценттері қызмет ететін 22 жоғарғы оқу орыны
орналастырылды. Алматының өзінде 12 жоғарғы оқу орыны және 4 техникум
орналастырылды. Олардың ішінде Москваның авиациялық, заң, кооперативті-
сауда, түсті металдар мен алтын, Бүкілодақтық мемлекеттік киноматография
сияқты белгілі институттары орналастырылды.
Соғысқа дейінгі кезеңде Қазақстандағы жоғарғы оқу орындарына ғылыми
жұмысшыларды дайындауды аспирантура арқылы жүзеге асыру енді енгізіліп
жатқан болса, одан кейінгі кезеңде эвакуацияланған ғалымдардың Қазақстанға
қоныс аударуымен жағдай күрт өзгерді. Солардың көмегімен жоғарғы оқу
орындарында ғылыми кеңестер құрылып, олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-10
1 1940-1950 ж.ж. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі
факторлары мен бағыттары
1.1 Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .11 - 31
1.2 Соғыстан кейінгі кезеңдегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
дамуындағы
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .31-44
2 1940-1950 ж.ж. Шығыс Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму
ерекшеліктері
2.1 Шығыс Қазақстанның 1940-1950 жылдардағы экономикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45-61
2.2 Шығыс Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық және этникалық
құрамындағы өзгерістер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 61-69
2.3 1940-1950 жылдардағы Шығыс Қазақстандағы білім мен мәдениеттің дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69-81
3. 1940-1950 жылдар аралығындағы Шығыс Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық және мәдени дамуы тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі
3.1 Тірек конспектісі технологиясын тарих сабағында қолдану
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82-87
3.2 Шығыс Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық және этникалық
құрамындағы өзгерістер тақырыбы бойынша сабақ жоспарының үлгісі ... ..87-92
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...93-94
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95-
100
Қосымшалар
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Тәуелсіз республикамыздың бүгінгі дамуы оның 70
жылдық кеңестік дәуірдің тарихымен тығыз байланысты. Кеңес өкіметі кезінде
Қазақстан, оның XXI жүзжылдықтағы дамуын анықтайтын сан түрлі оқиғалар
мен қайшылықтарды басынан өткерді. 1940-1950 жылдар аралығындағы уақыт
белгілі, түсінікті кеше ғана өткен тарих сияқты болып көрінгенімен, ол
объективті көзқараспен зерттелуі жағынан біршама күрделі кезең. Өйткені,
кеңестік тарихнама бірауыздан социализмнің жетістіктерін қайталап айта
отырып, Кеңестік Қазақстанның экономика, мәдениет, білім және ғылым
саласындағы жетістіктерін асыра сілтей көрсетіп, қоғамдағы орын алған
келеңсіздіктерге көп тоқтала бермеді. Сондықтан, қазіргі уақытта
азаматтарымыздың тарихқа, кешегі біздің басымыздан өткерген мәселелерге
деген қызығушылықтың артуы заңдылық.
Жоғарғыда келтірілгенді ескере отырып, 1940-1950 жылдар аралығындағы
Қазақстан тарихына деген қызығушылық, осы мәселенің өзектілігі біздің
ойымызша, келесідегідей маңызды себептерге байланысты:
Біріншіден, Қазақстанның, оның жекелеген аймақтарының 1940-1950 жылдар
аралығындағы әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуы мәселелері
методологиялық тұрғыдан объективті зерттеуді қажет етеді.
Екіншіден, 1940-1950 жылдар - ғылыми және объективті түрде қатаң
бағалауды, оң және теріс жақтарын қатар қарастыруды қажет ететін қазіргі
заманғы Қазақстан тарихындағы күрделі және қайшылыққа толы кезең болып
табылады.
Үшіншіден, тарихи ғылымның өзекті мәселелерінің бірі ол еліміздің
тарихи дамуының спецификасын жан-жақты, жүйелі түрде зерттеу, өткен тарихи
логиканы қазіргі заманғы республикамыздағы саяси, әлеуметтік-экономикалық
және саяси үрдістермен байланыста қарау. Қазақстанның жекелеген аймақтары
дамуының спецификасын осындай байланыста зерттеу тарих пен қазіргі заманды
жақындастыруға үлкен мүмкіндік жасап, өткенде жіберілген қателіктер мен
олқылықтарды қайталамауға мүмкіндік береді.
Төртіншіден, тақырыптың аз зерттелегендігі, күрделілігі және
қомақтылығы оның көкейкестілігін танытып, осы бағытты таңдауды анықтап
береді.
Қазақстан Республикасы қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты
қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат етіп отыр. Мұндай
мемлекет құрудың негізгі шарты - барлық азаматтарды ұлтына қарамай тең
құқықтық негізде біріктіру.
Тәуелсіз елімізде жүргізіліп жатқан әлеуметтік-экономикалық
реформалардың стратегиялық мақсаты, республика халқының әл -ауқатын арттыру
болып табылады. Реформаларды жүзеге асыру жолында республика халқының өсуі
мен құрамындағы өзгерістерді зерттеу қажеттігі, соның арқасында ғылымға
негізделген этно-демографиялық, әлеуметтік, көші-қон саясатын саралап, оны
дұрыс қолдану міндеттері туындайды. Осы міндеттерді іске асыру, зерттеліп
отырған кезеңдегі халық саны, оның жастық-жыныстық, ұлттық құрылымы, білім
дәрежесі және еңбекпен қамтамасыз етілуі туралы нақты мағлұмат болмайынша
мүмкін емес.
Шығыс Қазақстан аймағы Қазақстанның құрамдас бөлігі бола отырып,
еліміздің тарихында әрдайым маңызды орын алған. Шығыс Қазақстанның
географиялық орналасу жағдайы оның Ресеймен, Қытаймен тығыз байланыс
жасауына мүмкіндік жасады. Бұл жағдай Шығыс Қазақстан аймағының басқа
аймақтарға қарағанда экономикалық, әлеуметтік, этнодемографиялық және
мәдени дамуына өзіндік ерекшелік берді. Осы аталған алып державалармен
ғасырларға созылған қарым-қатынас мәселесі Шығыс Қазақстанда ерекше
байқалды, сол себептен, кез-келгеніміз үшін тиімді тіршілік етудің жолын
біз шегаралас аймақтар тарихын зерттеуден іздеуіміз керек.
Біршама қығығушылық тудыратын тағы бір мәселе, ол осы аймақты
мекендеген этникалық топтардың пайда болуы мен олардың жергілікті этникалық
топпен қарым-қатынасы жөніндегі мәселе. Қазіргі кезде республикамыздың
динамикалық дамуының маңызды шарты әлеуметтік, ұлттық және конфессиялық
келісім болып отырған уақытта, ұлттық қатынастардың даму үрдісін аймақтың
көпұлтты құрылымының пайда болу үрдісі ретінде және қазіргі уақыттағы
көпұлтты мемлекетімізде тиімді қарым-қатынас бағытын іздеу мақсатында
зерттеу өзекті мәселе болып табылады.
Тарихшылардың зерттеу ізденісінің басты бағыты нақты бір тарихи
үрдісті зерттеу болғандықтан, Шығыс Қазақстан аймағының 1940-1950 жылдар
аралығындағы кезеңді зерттеу ғылыми қызығушылық тудырады. Ол мәселе,
мамандандырылған территориялық-өндірістік жиынтықтардың құрылуы, оларда
алдыңғы қатарлы өндіріс салаларының қызмет етуі, арнайы өндірістерді құру,
әлеуметтік-мәдени және түрғын үй, тұрмыс инфрақұрылымдарын аймақта тиімді
орналастыру сияқты мәселелерін талдаудан тұрады.
Жергілікті жердің дамуының бай тәжірибесі мен оның аймақтық
ерекшеліктерін зерттеу, қоғамдағы болып жатқан әлеуметтік, экономикалық
және саяси үрдістердің себептерін тереңірек түсінуге көмектеседі. Себебі,
жекелеген аймақтар тарихы туралы материалдар, өлкенің көпқырлы сипатын,
өндіріс күшін, мәдениетін, қоғамдық ой-сананың өсуін жан-жақты талдап
беруімен құнды.
1940-1950 жылдардағы аймақтағы әлеуметтік-экономикалық мәселелерді
терең және толық зерттеп, сараптау арқылы тәуелсіз Қазақстанның
аймақтарының қордаланған мәселелерін шешуге, келешекте қателіктер
жібермеуге, салиқалы тәжірибе жинауға мүмкіндік тудырары сөзсіз.
Қазіргі кездегі Қазақстанның дамуы үшін, өсіп келе жатқан ұрпаққа
гуманизм, патриотизм, өз мемлекетінің тағдыры мен болашағы үшін жауптылық
сияқты өзекті мәселелерді үгіттеу қажеттілігі туындайды және оны іске
асырудың бірден-бір жолы өзінің туған өлкесінің тарихын, соның ішінде батыр
азаматтарымыздың ерен ерліктерінің арқасында, олардың бірліктері мен Отанын
фашизмнен қорғаудағы табандылықтарының нәтижесінде жеткен Ұлы Жеңістің
маңызын, Ұлы Отан соғысы тарихын білу болып табылады.
Тарихнамасы: Тақырыптың зерттелу деңгейін қарастыра отырып, бұл
мәселеге байланысты кеңестік кезеңде ғылыми әдебиеттердің көптеп
шыққандығын көреміз. Бірақ, олардың барлығы ғылыми тұрғыдан объективті
өлшемдерге сай деп айтуға болмайды. Зерттеліп отырған мәселенің шеңбері кең
болғандықтан әдебиеттерді тақырыпқа байланысты бірнеше блокқа бөліп
қарастыруға болады.
Бірінші блокқа, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының түрлі
аспектілерін қарастыратын еңбектерді жатқызуға болады.
Солардың ішінде ең алдымен Қазақстанның экономикалық дамуы мәселесін
социалистік құрылыс жетістігі және республика жетістігіндегі коммунистік
партияның ролі негізінде қарастыратын қазақстандық ғалымдардың еңбектерін
атауға болады. Олардың ішінде: Т.Б. Балақаевтың Ұлы Отан соғысы кезіндегі
Қазақстанның колхоз шаруашылығы 1 және соның редакторлығымен жазылған
очеркті 2 атауға болады. Мұнда Ұлы Отан соғысы кезіндегі Қазақстан
тарихының сол кездегі өнеркәсіп салаларының жұмыстары құжаттық мәліметтер
негізінде берілетін жеке авторлардың жеке мәселелерге байланысты жазған
мәлімдемелері беріледі. Сонымен қоса С.Н. Покровскийдің
редакторлығымен жазылған очерк 3, А.Н. Нүсіпбековтың 4, 5, Г.
Әбішевтың 6, 7, С.Б. Баишевтың 8, 9, 10, М.К. Козыбаевтың 11,
12 , А.К.Кошановтың 13, Н.Б.Ахмедованың 14, Т.А. Абдразаковтардың
15 еңбектері идеологиялық негізде жазылса да қазіргі уақытта, әсіресе,
фактологиялық жағынан өз құндылығын жоғалтпаған.
М.Х. Асылбеков, С.Б. Нурмухамедов және Н.Г. Пандардың ұжымдық
монографиясында 1946-1965 жылдар аралығындағы Қазақстанның жұмысшы табының
дамуна жан-жақты және жалпы түрде талдау беріледі 16.
Республиканың экономикалық даму мәселелеріне, экономиканың жеке
индустриялық салалары тарихы жайында жазылған Г.Ф. Дахшлейгердің 17,
В.Я. Девоскиннің 18, В.К. Савоськоның 19, М.Х. Асылбековтың 20,
С.К. Жақыпбековтың 21, Г.А. Докучаева және М.К. Қозыбаевтардың
22, Ю.И. Романовтың 23, Х.М. Мадановтың 24, Г. Чулановтың 25
еңбектерінде бірқатар мәселелер қаралады..
Республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуы мәселелерін, жұмысшы
табының қалыптасуы мен дамуын түпкілікті қарастыратын зерттеулер қатарында
3 томдық История рабочего класса Советского Казахстана атты қазақстандық
ғалымдардың ұжымдасып жазған еңбегі 26 мен В.П.
Гноевыхтың 27 зерттеулерін атауға болады.
Народное хозяйство Казахской ССР 28, Народное хозяйство
Казахстана атты анықтамалық жинақтарда 29, Государственные учреждения
Казахской ССР. Органы управления народным хозяйством Казахской ССР (1937-
1977) 30, Решения партии и правительства по хозяйственным вопросам
атты 31 анықтамалықтарда қарастырылып отырған кезеңдегі республикамыздың
халық шаруашылығына қатысты деректік мәліметтер берілген.
Халық шаруашылығына байланысты мәселелерді кеңінен ашып көрсетуге
тырысқан Н. Күзембаевтың 32 еңбегіне де ерекше тоқталуға болады.
Кеңестік кезеңдегі Қазақстандық экономистердің маңызды және ірі
монографиялық еңбектерінің бірі Экономика Казахстана за 60 лет 33. Бұл
еңбектің жетістігі біздің көзқарасымыз бойынша ғылыми-техникалық революция
контекстіндегі республика экономикасының құрылымдық дамуы мәселелерін
айқындауға тырысушылығында.
Қазақстандық ғалымдардың ұжымдасып жазған Казахстан в Великой
Отечественной войне атты очеркте 34, Казахстан в период Великой
Отечественной войны 35, 2 томдық Казахстан в период Великой
Отечественной войны Советского Союза 36, Из истории социалистического
строительства в Казахстане 37, История Казахской ССР. Эпоха социализма
атты 38 еңбектерде соғыс жылдарындағы Қазақстанның жағдайы қаралады.
А.Б. Тұрсынбаев 39, Б.А. Түлепбаев 40, Ф.К. Михаилов 41,
О.С. Сексенбаев 42, Р.Б. Сүлейменовтар 43 өз еңбектерінде,
қарастырылып отырған кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелерге
байланысты, соның ішінде колхоз, совхоз құрылысы мен мәдени шаралардың даму
барысына ерекше тоқталады.
Қазақстандық қоғамтанушылардың арасында ескі идеологиялық догмадан бас
тартып, тарихи үрдістерді қайта қарастыру 1980 жылдардың аяғында басталды
деп айтуға болады. Осы бағыттың дамуына үлкен үлес қосқан академик М.К.
Қозыбаевтың еңбектері болды. Өз еңбектерінде ол Қазақстандағы тарихи ойдың
қазіргі жағдайын айқындап берді. Оның еңбектерінің негізгі жетістігі, ол
еліміздің әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, және саяси дамуы
жөніндегі кеңестік кезеңдегі ой-тұжырымдардың дұрыс еместігін және оның
ғылыми ізденістің дамуына кері әсерін тигізетіндігін дәлелдеуге
тырысушылығында 44, 45, 46, 47.
Т.А. Ашимбаев қазіргі замандық негіздермен ерекшеленетін өзінің соңғы
кездердегі әдебиеттерінде әлеуметтік-экономикалық тиімділіктердің жалпы
өлшемдерін қайта қарастыруды ұсынады. 48, 49.
Зерттеулердің ішінде Қазақстанның мәдени дамуын қарастыратын
К.А. Ахметовтың фудаментальды монографиясы 50 да тарихтағы өзекті
мәселелерді қозғайды.
Тың көзқарас тұрғысынан жазылған М.Х. Асылбековтың кейінгі кездегі
шыққан мақалаларын ерекше атап өтуге болады. Оның мақалаларында
Қазақстанның кеңестік дәуірдегі тарихының саяси, экономикалық, әлеуметтік-
демографиялық нәтижелеріне қатаң түрде ғылыми талдау жасалынады. 51, 52.
М.Х. Асылбеков пен А.Ш.Алтаевтардың мақаласында 53 Қазақстандағы
жұмысшы табы мен өнеркәсіптік даму тарихы мәселесін объективті ғылыми
зерттеу тұрғысында қайта қарастыруға қадам жасалды.
Қазақстанның өндірістегі жұмысшылардың әлеуметтік дамуын сипаттайтын
мәселелерін алғаш рет арнайы зерттеген А.Ш. Алтаев болды 54. Бұл еңбектің
жетістігі, жұмысшыларға жалпы әлеуметтік зерттеу материалдарын қолдануында
болды, бұл авторға республикадағы әлеуметтік үрдістердің ішкі логикасын
толық ашуға мүмкіндік берді..
Ж. Абылхожин өз еңбектерінде Қазақстандағы саяси және экономикалық
үрдістердің дамуы нәтижесінде қазақ қоғамының дәстүрлі түрде құрылымдық
трансформациялануына жүйелі түрде талдау жасауға тырысқан 55, 56.
Қазақстанның экономикалық тарихын қарастыратын КА. Берденов,
В.С. Коробков, Б.Т. Ташеновтардың 57 оқу құралын, Қ.Р. Нұрғалиевтің
58, сонымен қоса К.А. Берденовтың әміршіл-әкімшіл жүйе кезіндегі
әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан шығудың жолдарын қарастыратын
Қазақстанның экономикасы тарихы баяндалатын еңбектерін атап өтуге болады
59.
У.М. Искаков өз еңбектерінде негізінен Қазақстанның жекелеген
қалаларының әлеуметтік-экономикалық даму мәселелеріне тоқталады 60, 61.
Кейінгі кезде жаңа көзқарас тұрғысынан қаралған қоғамдық және тарихи
қайта құрылулар жайында Е. Мачкувтың 62 мақаласында, және аграрлық
мәселелерге ереше тоқталған О. Мұхтарованың 63, С.З. Баймағамбетовтың
64, З.Г. Сақтағанованың 65 және А. Құдайбергенованың мақалаларында
талданып жазылған 66.
Қазақстандағы демографиялық үрдістердің дамуы мәселелері мен
республика халқының этникалық және әлеуметтік құрылымындағы өзгерістері,
миграциялық үрдістердің халық саны мен құрылымына әсері
М.Х. Асылбековтың, А.Б.Галиевтың, Н.Ф. Базановалардың
зерттеулерінде тереңдей қарастырылған 67, 68, 69, 70.
Сонымен қоса халық саны мен урбанизация үрдістерінің әлеуметтік-
экономикалық дамуға тигізген әсері жөнінде жазған Г.Д. Москвинаның 71,
72, А.Н. Алексеенконың 73, Н.Ф. Голиковтың 74 зерттеулерін,
М.Х. Асылбеков, А.Ш. Алтаевтардың 75, 76 тарихи-
демографиялық зерттеулердің қазіргі жағдайы мен болашағы жайында жазылған
мақалаларын, А.Б. Галиевтың 77 Қазақстанның этнодемографиялық жағдайды
сипаттайтын мақалаларын жатқызуға болады.
Жас зерттеушілер Л.Т. Қожакеева 78, М.Ш. Қалыбекова 79, А.И.
Құдайбергеновалар 80 да Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы
мәселелерін зерттеуде өзіндік үлес қосты. Зерттеушілердің кандидат атағын
алу үшін жазған диссертацияларында Қазақстан халқының әлеуметтік-
демографиялық құрылымындағы өзгерістерді зерттеп бір жүйеге келтіреді.
Л.Т. Қожакеева өз диссертациясында Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан
халқының құрамын, жұмысшы табы мен ұжымшар шаруаларының, интеллигенция
қауымының саны мен сапасындағы өзгерістерді зерттеп бір жүйеге келтірсе,
А.И. Құдайбергенова өз жұмысында 1939-1959 жылдар арасындағы Қазақстан
халқының әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістерді анықтауға
тырысқан. М.Ш. Қалыбекованың диссертациясында 1937-1956 жылдар
аралығындағы Қазақстан территориясына күштеп жер аударылған халықтардың
тарихына, неліктен дәл Қазақстан олардың басым көпшілігінің орналастырылу
объектісі болды деген мәселелеріне ғылыми, нақты-тәжірибелік ұсыныстар
жасайды.
Шығыс Қазақстанға қатысты жазылған еңбектерді атайтын болсақ, ең
алдымен, Шығыс Қазақстан бойынша жазылған бірден-бір қомақты еңбек М.Ғ.
Ескендіровтың монографиясына (81( ерекше тоқталу орынды. Бұл еңбекте, сонау
жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан бастап, қазіргі уақытқа дейінгі
Шығыс Қазақстан аймағының әлеуметтік-экономикалық даму тарихы объективті
зерттеу қағидаларына негізделіп қаралған мәселер кезеңдерге бөлініп жан-
жақты беріледі.
Семей қаласына эвакуацияланған жеңіл өнеркәсіп пен басқа да
кәсіпорындардың орналастырылуы мен социалистік жарыстарға қатысуы мәселесін
зерттеген В.С. Городецкаяның (82, 83( еңбектері соғыс жылдарындағы Семей
қаласындағы халықтың тұрмыс-тіршілігі мен мәдени өмірі жайлы маңызды
мәліметтер береді.
Жас зерттеуші А.С. Әділбаева өзінің кандидаттық диссертациясында (84(
Шығыс Қазақстанның соғыстан кейінгі жылдардағы әлеуметтік-экономикалық даму
тарихындағы өзгерістерді зерттеп бір жүйеге келтіреді. Сонымен қоса Семей
қаласының экономикалық тарихы жөнінде жазған З.К. Мұқатаеваның
зерттеулерін (85, 86( атап өтуге болады.
Аймақтық тарихты зерттеушілердің бірі Ж.К. Қасымбаев та өз
еңбектерінде негізінен Шығыс Қазақстан мен Семей қаласының тарихын
зерттеуде үлкен үлес қосқан ( 87, 88(.
Семей қаласының тарихы туралы жеке мәселерді қарастыратын Предприятия
города Семипалатинска. История и современность жинағында (89(, В.П.
Гноевых пен Е.Л. Бакманның Семипалатинский мясоконсервный (90(, Елагин
А.С. редакторлығымен шыққан Семипалатинск (91( еңбектерінде, Народное
хозяйство Семипалатинской области за 70 лет анықтамалық жинағында (92(, А.
Белякинаның (93( мен Ж.Е. Мейрамханованың мақалаларында (94( және т.б.
соғыс кезіндегі әлеуметтік-экономикалық мәселелер біршама көрсетілген.
Тарихты оқытуда тірек-конспектілерін қолдану, оқу жұмыстарын ұйымдастыру
Шаталов В.Ф Учебные задания для учащихся по курсу истории еңбегінде
(105(, Кадыркулова Г. Қазақстан тарихы мен қоғам сабақтарында тірек
конспектілерін пайдалану (106( және Н.Әліқұлованың Қазақастан тарихынан
тірек-сызба, таблицалар (107( және Р.Бекиштің Методика работы с
конспектами-схемами на уроках (108( мақалаларында әдістемелік тұжырымдар
жасап, тарихты оқытуды ұйымдастыруда ұсынады.
Аймақтық тарихты зерттеу КСРО кезінде нақты бір шарттарға қатысты
ғана қаралып, аймақтық айырмашылықтар, спецификасы мен жергілікті жерлердің
ерекшеліктері әдетте шеттетіліп отырды. Тарихи талдаудың объективті
көзқарас тұрғысынан қараудың жолы – аймақтық тарихтың ерекшеліктерін
зерттеу болып табылатындықтан, бұл зерттеу жұмыстарының ерекшелігі оның
экономика, әлеуметтік және этникалық тарих сонымен қоса тарихи демография
сияқты тарихи ғылымдар саласының тоғысында қарастырылатындығында. Сол
себептен, Шығыс Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы тарихын жан-
жақты, жүйелі түрде зерттеу міндеті туындайды.
Зерттеу мақсаты:
Зерттеу жұмысының мақсаты, объективті зерттеудің концептуалды
қағидаларын қолдану негізінде, 1940-1950 жылдардағы Шығыс Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық мәселелерін жинақтап, саралап және жан-жақты
зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
– зерттеліп отырған кезеңге байланысты ғылыми әдебиеттерді түпкілікті
зерттей отырып, оның тарихнамалық және деректік қорларына сараптама
жасау;
– аталған кезеңдегі Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік-
демографиялық дамуының негізгі бағыттары мен факторларына сипаттама беру;
– Шығыс Қазақстанда өндірістік инфрақұрылымдарды орналастыру мәселесін
талдауды жүзеге асыру;
– аймақтағы экономиканың аграрлық секторының дамуы ерекшеліктері мен
бағыттарын зерделеу;
– Шығыс Қазақстанға қатысты Орталық саясатының әлеуметтік және
экономикалық салдарына талдау жасау;
– аймақтың әлеуметтік-демографиялық және этникалық құрылымындағы
өзгерістерді көрсету;
– халықтың білім және мәдени деңгейіндегі өзгерістерін қарастыру;
– Шығыс Қазақстан халқының өмір сүру деңгейі мен сапасының әлеуметтік
тұрғыдан өзеру барысын анықтау.
Атап өту керек, КСРО кезінде тарихты зерттеу калькалау (сызбаның дәл
көшірмесін түсіру) және белгілі бір шарттарға жалпы сызбаларды түсіру
әдісімен жүргізілді. Сол себепті, аймақтық айырмашылықтар мен жергілікті
ерекшеліктер ескерілмеді. Объективті тарихи талдау көзқарасы тұрғысы
бойынша тарихты аймақ бойынша зерттеу ұсынылады.
Зерттеу жұмысының методологиясы: Қоғамдық құбылыстардың дамуы мен
өзгеруін нақты зерттеуді, сонымен қоса олардың байланысы мен өзара
қатынасын жан-жақты, объективті зерттеуді талап ететін тарихилық қағидасына
негізделеді. Тарихилық қағидасына сай нақты бір тарихи мәселені шешуде
нақты дәлелдердің (фактілердің) толық жиынтығын айқындап және оған талдау
беру, салыстыру, жүйелеу негізінде жүзеге асырылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Бұрын ғылыми айналымға енбеген мұрағат
құжаттары мен дерек көздері негізінде 1940-1950 жылдар аралығындағы Шығыс
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуы мәселелері жан-
жақты, жалпы және объективті түрде зерттеуге қадам жасалды. Жұмыста бұрын
арнайы ғылыми зерттеу мәселесіне жатпаған кей мәселелер талданады:
– зерттеудің тарихнамалық және деректік қорларының жиынтығы толықтай және
жан-жақты сараланды;
– Шығыс Қазақстан аймағының Ұлы Отан соғысы жылдарындағы және соғыстан
кейінгі жылдардығы әлеуметтік және экономикалық дамуына саластырмалы
талдау жасалды;
– аймақты өнеркәсіптік игерудің Шығыс Қазақстандағы әлеуметтік-
демографиялық және экологиялық салдарлары мен мәдениет пен тілге т.б.
тигізген әсері талданады;
– Шығыс Қазақстан облысындағы орыс тілді халқының саны басым
урбанизацияланған ортадағы ұлттық-этникалық құрылымының қалыптасуы
мәселелері зерттеліп, бұл үрдістің ерекшеліктеріне сараптама жасалады;
– мұрағаттық деректер мен статистикалық мәліметтерді алғаш ғылыми
айналысқа енгізу арқылы, Шығыс Қазақстанның өндірістік
инфрақұрылымындағы, ауыл шаруашылығындағы, мәдениет және білім
саласындағы өзгерістері жаңа, тың деректермен толықтырылды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі:
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі 1940-1950 жылдар аралығы. Яғни, Ұлы
Отан соғысы қарсаңы, Ұлы Отан соғысы жылдары және соғыстан кейінгі қайта
қалпына келтіру кезеңдері қарастырылады.
Зерттеу жұмысының деректік негізі:
Зерттеу жұмысының деректік негізі ретінде құжаттар Шығыс Қазақстан
облысы Қазіргі заман тарихы құжаттар орталығынан (710, 659, 96, 591, 612,
1397 т.б.) қорлар қарастырылды. Олардың ішінде атап өтетін болсақ,
негізінен 1940-1950 жылдардағы Шығыс Қазақстанның өнеркәсіп орындарына
байланысты, зауыт-фабрикалар жұмысы, жеңіл және тамақ өнеркәсіптері
өнімдерінің пайыздық көрсеткіштері, оқу-білім, мәдениет, халықтың сандық-
ұлттық құрамы, әлеуметтік қамсыздандыру, құрылыс шаралары бойынша жоспарлар
мен атқарылған істерге жасалған есептер, актілер т.б. көптеген әлі
қолданысқа енбеген құжаттар пайдаланылды. Сонымен қоса біршама
анықтамалықтар мен статистикалық мәліметтер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы:
Зерттеу жұмысы теориялық жағынан аз зерттелгендіктен мұрағат
қорларынан нақтылы мәліметтер келтіріліп толықтырыла түседі. Сондықтан,
аймақ тарихы бойынша 1940-1950 жылдардағы өлкеміздің әлеуметтік-
экономикалық мәселелерімен айналысатын зерттеушілерге қажетті құрал бола
алады. Мектептерде, орта арнаулы оқу орындарында, жоғарғы оқу орындарында
оқытылатын туған өлке тарихы, Қазақстан тарихынан арнайы дәрістер мен
курстар үшін пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
тақырыпшалардан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
1. 1940-1950 ж.ж. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі
факторлары мен бағыттары
1.1 Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
даму жағдайы
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
жағдайына тоқталмас бұрын оған дейінгі кезеңге сипаттама бере кеткен жөн.
Яғни, күштеп ұжымдастырудың нәтижесінде республика халқының жаппай қырылуы
мен қазақ халқының республикадан тыс елдерге қоныс аударуына әкеп
соқтырғаны белгілі. Ұжымдастырудан кейін халықтың әлеуметтік-демографиялық
құрылымының өзгеруіне қатты әсерін тигізген тағы бір үрдіс аса жедел
индустрияландыру болды. Бір жағынан алғанда, ол шаруалардың зардап шегуімен
жүзеге асырылып, европалық елдерден халықтың жаппай келіп қоныстануы
жағынан кері әсері байқалса, екінші жағынан республиканың өндірістік
әлеуетін біршама көтеріп, әсіресе өндірістік-техникалық саладағы жұмысшылар
мен интеллигенцияның дамуына алып келді. 1926 және 1939 жылдардағы халық
санақтарының қорытындыларын салыстыра келе біз, 30-шы жылдардағы оқиғаларға
байланысты жүрген аймақтағы халықтың ұлттық және әлеуметтік-демографиялық
құрылымындағы алға жылжуларды байқаймыз.
Қазақстан Республикасының 1939-1959 ж.ж. этно-демографиялық дамуына,
этностар арасалмағының түбегейлі өзгерістеріне, жергілікті халықтың үлестік
деңгейінің ең төменгі шегіне жеткізілуіне, яғни, халықтың сандық-сапалық
өзгерістеріне әсер еткен негізгі фактор - көш-қондық үрдістер болды. Оны
екі топқа бөліп қарастыруға болады. 1 топқа республикадан тысқары жерлерден
келушілер көш-қоны, ал 2 топқа республиканың өз ішіндегі жылма-жылғы,
аймақтарға тән және тарихи ұрдістерге байланысты өзгеріп отырған динамикасы
жатады.
Бірінші топқа 1929 ж. кулактарды жер аударудан басталған,
депортациялау, репатриациялау т.б. күштеп қоныстандыру саясатына
негізделген көш-қон; еңбек армиясындағылар көш-қоны; Ұлы Отан соғысы
кезіндегі мобилизация, жау басып алған жерлерден өнеркәсіп орындарымен
бірге реттеулі және стихиялы түрде эвакуацияланғандар мен олардың
реэвакуациясы; одақтық мәні бар екпінді құрылыстарға және өнеркәсіп
орындарын игеруге негізделген көш-қон; тың және тыңайған жерлерді иегру
жолындағы көш-қон және т.б. түрлері жатады. Олардың республика халқының
сандық, ұлттық құрамына әсері мен экономикалық және саяси дамуда тигізген
әсерлерін қарастырып көрейік.
Көш-қоншылар арасында ерекше тоқталуға тұратын топқа - 1916 ж. ұлт-
азаттық қозғалысқа қатысқандарды жазалау шарасынан қашқан, сонан соң, кеңес
өкіметі қысымына шыдамаған, шаруалар толқуларына қатысқан және ашаршылық
жылдарында шет елге өтіп кеткен отандастарымыздың кері көш-қоны арасында
Қытайдан қайтқандар ішінен ресми құжаттарда Кеңес азаматтары деген атпен
аталған контингентін жатқызуға болады.
Олардың бұлай аталу себебі: 1945 ж. қаңтарда Шығыс Түркістан
жұмхұрияты құрылғаннан соң, Қытайда 1930 жылдары Үрімші, Құлжа, Шәуешек,
Алтай және Қашқардағы кеңес консулдықтарының жанынан құрылған Кеңес
мұғаджарлар қоғамының өкілдері мен олардың сенімді адамдары (агенттері)
Кеңес үкіметіне қайтамын деген адамдарға шекарадан өткендігі туралы белгісі
бар-жоқтығына қарамастан, тууы туралы куәлігін алып кеткендерді сол құжат
негізінде, ал құжаты жоқтарды тілегі бойынша кеңес азаматы деген тізімге
тіркеп, Кеңес одағы азаматтарының паспортын үлестірген. Сонымен бірге, КСРО-
дан бармағанымен КСРО-ға, Қазақстанға кетемін деушілерге, тіпті,
паспорттарды қоржынға салып жүріп, кез-келген жерде үгітке ерген адамдарға
мөрі басылған Кеңес Одағы азаматының паспортын үлестіріп, кеңес азаматы
ретінде тізімге алған оқиғалар да кездескен.
Ұлы Отан соғысы жылдарында арзан жұмыс қолы ретінде пайдаланылған
Еңбек армиясы контингенті мен күштеп жер аударылғандардың, т.б.
белсендендірілген көш-қонның басқа да түрлерінің Қазақстан халқының
сандық, ұлттық құрамының өзгерістеріне тигізген әсерін талдауға келсек
1944 ж. 219 мың, ал 1945 ж. 98,9 мың адамға кемуі, туудағы ең төменгі (84,5
мың адам) көрсеткіш майданға мобилизациялану ғана емес, реэвакуацияға да
қатысты болды. 1943-1944 ж.ж. мен 1945 ж. 5 айында Қазақстаннан 405149 адам
(7 %) реэвакуацияланды. (78, 15(
Негізгі этностардың динамикасы: қазақтар саны 2327 мыңнан (37,8 %)
2787 мыңға (29,8 %) немесе 460 мыңға өсті, ал үлестік мөлшері 7,8 пайызға
төмендеді; орыстар 2458 мыңнан (40,2 %) 3942 мыңға (42,7 %), 1514 мың
адамға өсті, үлесі 2,5 пайызға көтерілді; украиндар 658 мыңнан (10,6 %) 761
мыңға (8,2 %) өсіп, үлесі 2,4 пайызға төмендеді; белорустар 31 мыңнан (0,5
%) 107 мыңға (1,2 %), ал үлесі 0,7 % көтерілді; немістер -92,5 мыңнан (1,5
%) 659 мыңға (7,1 %), яғни 7 есе өсіп, үлесі 5,6 пайызға көтерілді. т.с.с.
Қазақтар үлесінің төмендеп санының аз мөлшерде өсуі (бүкіл өсімнің 14,6 %),
орыс ұлтының 61,6 % өсіп (бүкіл өсімнің 48,2 %), басқа да ұлттар үлесінің
өсуі (37,2 %) механикалық қозғалыс есебінен болды.
Республика халқының айтарлықтай кеміген кезеңі 1941-1945 ж.ж.
демографиялық апат кезеңіне тән болғаны айқындалды. Бұл кезеңдегі Қазақстан
халқы құрамына өзгерістеріне ерекше әсер еткен: депортациялар, Ұлы Отан
соғысы және соғысқа қатысты мобилизация мен демобилизация, стихиялы және
реттеулі эвакуация мен реэвакуация, өнеркәсіп орындарын көшіру, Еңбек
армиясындағылардың ауыр еңбегіне және т.б. қатысты белсендірілген көш-қон
болып табылады. 1920 жылдардан бергі республикада репрессияланғандардың 30-
33 % - соғыс жылдарына сай келеді. (80, 12(
Бұл кезеңде халық 217,2 мың адамға өсті. Ұлы Отан соғысында 1202
мыңдық шығыны болған халықтың бұл өсімін 1939-1941 ж.ж. мен 1945-1946 ж.ж.
аралығындағы табиғи өсім мен механикалық қозғалыс берді. 1939-1941 ж.ж.
республика халқы 6151 мыңнан 6425 мыңға көтеріліп, 274 мың (4,5 %) өсім
берді. Ал 1941-1945 ж.ж. 617 мыңға кеміп, 6425 мыңнан 5808 мыңға түсті,
1945-1946 ж.ж. реэвакуация мен демобилизация және табиғи өсім есебінен
125,8 мыңға көбейіп 5933,8 мыңға жетті (1941 ж. деңгейдің 92,4 %).
Ұлы Отан соғысының басталуымен Қазақстандағы демографиялық үрдіс күрт
өзгергендігі белгілі. Бұл кезеңде туу деңгейі төмендеп, өлім-жітім деңгейі
артты. 1940 ж. 256,5 мың туылып, 134,4 мың өлсе, соғыс жылдары орта есеппен
138,3 адам туылып, 104,5 мың өлген. 1944 ж. туылғандар саны ерекше төмен
болды (84,5 мың). Сол сияқты өлім-жітім де төмендеді. 1945 жылы 61 мың
өлген (1940 ж. салыстырғанда 2 еседен аса аз). Мұның себебі: соғыс
жылдарындағы туудың төмендеуіне, туу мен өлім-жітім туралы есептің толық
болмағандығында, 16-55 жас аралығындағы ер адамдардың (1300 мыңнан аса)
соғыс майдандарында болуы, т.т. болып табылады. Соңғы кездегі деректерге
сүйенсек Ұлы Отан соғысы жылдарында қаза болған адамдардың саны 601011
жеткен екен. Соғыста жүріп қаза болумен қоса, елде азық-түліктің,
медициналық қызметтің жетіспеуінен, тұрмыс жағдайының нашарлауынан, жұмыс
күнінің ұзақтығынан, еңбек қарқынды өсіп, оның шарттарының ауырлауынан да
қаза болғандар саны артты. Осындай себептермен қаза болғандардың саны
592038 адамға жетті. Сонымен бір мезгілде туу деңгейі соғысқа дейінгі
кезеңмен салыстырғанда 1,5 есеге күрт азайды.
Ал жалпы қаза болғандар саны 1202000 адамды құраған. Халықтың
территориялық орналасу ерекшелігі мен аймақтық айырмашылықтарын анықтау
үшін, олардың сандық динамикасын бес экономикалық аудан бойынша бөліп
қарастыруға болады. Олар: оңтүстік, солтүстік, батыс, шығыс және орталық
аудандар.
Мәліметтер бойынша осы аталған кезеңде басқа республикалардан келген
жергілікті ұлт емес өкілдер, негізінен орыстардың саны біршама артып,
қазақтардың басқа аудандарға кетіп, қазақ халқының үлес салмағының
төмендеуіне алып келді. Қазақтардың саны 35,8 % 1300 мың адамға, ал
аймақтар бойынша Оңтүстік Қазақстанда 34,4 %, Шығыс Қазақстанда 22,9 %,
Солтүстік Қазақстанда 22,2 %, Батыс Қазақстанда 20,5 % азайған. Орталық
Қазақстандағы халық санының көбеюі Қарағанды көмір бассейнін игерумен
байланысты болды. Осы аталған аймақта ғана жергілікті халықтың санының
0,3 % өсуі байқалады. Сонымен бірге орыстардың саны 55,8 % және басқа
ұлттардың саны артты (78, 17(.
Мәліметтерге сүйене отырып, қарастырылып отырған кезеңде қала халқының
саны мен ауыл халқының санының арасындағы тепе-теңдік өзгергенін байқауға
болады. 1941-1945 жылдар аралығында толық емес мәліметтер бойынша,
Қазақстанға 532 мың адам эвакуацияланған, олардың көпшілігі қалаларға
қоныстанды, себебі, Батыстан эвакуацияланған кәсіпорындар осы қалаларда
өздерінің өндірістерін айналымға енгізді. Қала халқының санының өсуі
сонымен қоса жұмысшы күшін ауыл шаруашылығы және индустриялық салалар деп
іріктеп бөлу кезінде артты. 1944 жылы өндірістік кәсіпорындардың саны 1940
жылмен салыстырғанда 460- қа өсті. Бұл әрине, жаңа жұмысшылармен
толықтырылуды талап етті, және ол негізінен ауылдық тұрғындар есебінен
артты.
Көш-қонның екінші тобы - республиканың өз ішіндегі механикалық
қозғалыстың, жылма-жылғы мәліметтерге сай, аймақтарға тән және тарихи
үрдістерге байланысты өзгеру динамикасы келесідегідей түрде жүрді. Бұл
кездегі негізгі тенденция - ауыл халқының қалаға ағылуы. Сондай-ақ, 1947 ж.
бастап Семей және Оңтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан облыстарынан
кеткендер саны өсе бастады. Бұл облыстардағы механикалық кері сальдо себебі
- Семей облысындағы ядролық полигонның, Батыс Қазақстандағы Арал
өңіріндегі экологиялық проблемалардың пайда болуына байланысты және
механикалық қозғалыстағы өсу мен кему себептеріне байланысты болды.
Сонымен 1941-1945 жылдардағы Қазақстанның қала халқының саны 160,6
мың адамға өсіп, ауылдық тұрғындардың саны керісінше төмендеді. 1941 жылдың
1 қаңтарында барлық қала халқының санының 13,3 % механикалық өсім құрады.
Еліміздің экономикалық дамуы нәтижесінде халықтың урбанизация үрдісі
күшейіп, өнеркәсіптік бағытталғын ауылдық жерлер шағын қалаларға айналды,
ал шағын қалалар мен орташа қалалар аз уақыттың ішінде ірі қалаларға
айналды. Осы үрдіс нәтижесінде ауыл тұрғындары саны күрт азайды.
Ұлы Отан соғысы жылдарында өнеркәсіптік деңгей жылдам қарқынмен
дамыды. Өндірістік кәсіпорындардың эвакуациялануы, оккупацияланған
аудандардағы тұрғындардың көшіп келуі, 1941-1951 жылдар аралығында қала
халқының санының 695 мыңға өсіп, ауыл халқының санының 307 мыңға азаюына
алып келді. (68, 108(
Ұлы Отан соғысы қазақ халқы үшін ұлкен сынақ болды. Соғыстың
ауыртпалығын басынан өткеріп, адамның негізгі құрамынан айырылу,
демографиялық ағзаға үлкен зиянын тигізді. Әсіресе, ол 20-40 жас
аралығындағы ерлердің азаюында қатты байқалды. Сонымен қоса соғыс
жылдарында балалар өлімі, тылдағы адамдардың ауыр еңбектен қажып бітуі де
жоғары болды.
Бір жағынан соғыс кезінде әлеуметтік-экономикалық жағдай
көтерілгендігін де байқауға болады.
1939 жылы қала тұрғындарының жалпы саны 6094 мың болса, олардың
ішінде ең ірі этностар: қазақтар - 2314 мың адам, орыстар - 2449 мың адам,
украиндар - 657 мың, немістер - 93 мың, татарлар 107 мың, өзбектер - 103
мың, белорустар - 31 мың, ұйғырлар - 35 мың, кәрістер - 96 мың,
әзербайжандар - 12 мың, т.б. халықтар - 197 мың адам болған. Бұл 1929 жылғы
санақпен салыстырғанда 105 мың адамға (1,7 %) кемігендігін көреміз.
Миграциялық үрдістер: Соғыс қарсаңындағы Қазақстандағы индустрияның
дамуы осы жерге уақытша оккупацияланған ірі кәсіпорындардың шоғырлануына
алғышарт жасады. Себебі, олар осы жердегі отын-энергетикалық және шикізат
қорына, транспорттық жүйеге иек артты. Қазақстандағы өндіруші қорлар мен
тұрғын үйлердің, кәсіпорындар құрылысы үшін дайындалған және ыңғайлы
алаңдардың болуы, осы жерлерде эвакуацияланған кәсіпорындар мен олардың
мамандарын орналастыруға мүмкіндік жасады.
Қазақстан өнеркәсібі машина жасау және металл өңдеу кәсіпорындарынан
басқа 1943 жылдың қыркүйек айында 10 мың жұмысшы жұмыс жасайтын 30 тамақ
кәсіпорынымен, 21 жеңіл кәсіпорын, тоқыма және аяқ киім өнеркәсібімен
толықтырылды.
Республикаға мыңдаған адамдардың келуі халық шаруашылығындағы
еңбек ресурстарының жетіспушілігін белгілі бір деңгейде толықтырды. Егер
1943 жылы Қазақстандағы жұмысшылар мен қызметкерлердің саны 38 % азайса,
эвакуацияланған адамдар саны нәтижесінде 7 % өсті.
1941 жылдың аяғында Қазақстанға 32 батыс елдерінің аудандарынан 161323
адам қоныстанды. Эвакуацияланғандардың көпшілігі орыстар, украиндар және
еврейлер болды. Осы кезеңде шет елдерден күштеп жер аударылған 12 ел
халықтары: поляктар, немістер, кәрістер, күрдтер, қарашайлар, қалмақтар,
шешендер, ингуштар, балқарлар, қрым татарлары, гректер, месхеттік түріктер
ұшырады. Бұлай істеудің мақсаты осы халықтарды басқа халықтардың арасына
енгізіп, жойып жіберу, қай жолмен болса да өларды таратып құрту болды, және
осындай қылмыстық жоспарларының кейбірі іске асты деуге де болады. Өмір
сүру үшін, азаматтық құқық алу үшін балалары ата-аналарының ұрықсатымен
ұлтын өзгертуге мәжбүр болды. Сөйтіп, келесі санақта олардың мақсаттыры
орындалып, керек емес халықтардың саны көз алдарында азая бастады.
Сондықтан, репрессияланған халықтардың саны ресми статистика бойынша
шынайы есепке сай келмейді. Себебі, ол белгілі бір мемлекеттік және саяси
мақсаттарға байланысты төмендетілген.
1937 жылы Қиыр Шығыстан Қазақстанға 95 мың 903 кәріс халқы қоныс
аударады. 1939-1941 жылдары Батыс Белоруссия мен Батыс Украинадан,
Прибалтика елдерінен полятарды күштеп қоныстандыра бастайды. 1939 жылғы
санақ бойынша жалпы күшетеп қоныстандыру қарсаңында Қазақстанда 54 мың 696
поляк, 3 мың 569 латыш, 808 литвалықтар т.б. тұрған. Немістердің де тағдыры
сол сияқты болған. 1941 жылы Қазақстанға 349 мың 713 неміс, ал қалған
немістер 1944-1945 жылдары келген.
Қазақстанға 1943 жылдың 1 шілдесінде 532506 адам эвакуацияланған, 102
мың поляк күштеп жер аударылған екен. 28 тамызда КСРО Жоғарғы Кеңесінің
Волга маңы өңірінде тұратын немістерді қоныс аударту туралы Указы бойынша
неміс халқы сталиндік күдіктің салдарынан үйреншікті мекендерінен
көшіріліп, басқа жақтарға қоныс аударды. 2 миллионға жуық кеңес немісі
ежелгі мекендерінен көшірілген, ал Волга маңы неміс автономиялық
республикасынан көшірілген немістердің саны 500 мыңнан астам болған.
Осындай зорлық-зомбылық жасап, еркінен тыс күштеу арқылы Қазақстанға 300
мыңнан астам неміс халқының өкілдері көшірілді. (67, 42(
Сонымен қоса елімізде неміс және жапон әскери тұтқындары да жұмыс
істеген, олардың отанына қайтуы 1950 жылы аяқталған.
Ұлы Отан соғысында сталинизмнің зорлық-зомбылығы мен қуғын-сүргініне
ұшыраған тек неміс халқы ғана болған жоқ. 1944 жылдың ақпан айында
шешендерді, ингуштарды, наурыз айында балқарларды, қараша айында түрік-
месхеттерді кіші отандарынан еліміздің шығысына күштеп жер аудара
бастады. Сонымен қоса қырым татарлары, қарашайлар тағы басқа ұлттар да
келді. Балтық жағалауы елдері, эстондықтар, латыштар, литвалықтардың
біршама бөлігі Қазақстанға жер аударылды. 1946 жылдың қазан айында арнайы
жер аударылғандардың саны 890698-ге жетті.
Ұлы Отан соғысы жылдарында гитлерлік Германияға айдалып тұтқындалған
адамдардың ішінде қазақстандықтар да болды. Олардың одақ бойынша жалпы саны
6,6 млн. адам болды.
ІІХК мұрағаттарының мәліметтері бойынша 1945 жылдың қазан айының
басында арнайы орналастыру орындарындағы адамдар саны 2230500 болған,
олардың 687300-і немістер, 407900-і ингуштар мен шешендер, 195200-і қырым
татарлары, кәрістер мен гректер, 88000-ы хемшидтер, түріктер, күрдтер,
80309-ы қалмақтар, 60100-і қарашайлар, 33100-і балқарлар болған. Барлық
қоныс аударғандар бұрынғы КСРО-ның 6 одақтас, 8 автономды республикасының,
5 аймағының, 27 облысының территорияларында орналасты. Осылардың көп бөлігі
Қазақстанда да орналасты.
Міне, осындай миграциялық толқындардың нәтижесінде Қазақстан халқының
саны артты, республикамыздың көп ұлтты халқының құрамы құрылды. Егер
Қазақстанға 1941 жылы Украинадан, Татар АКСР-нен, Орловск, Курск
облыстарынан 18286 жанұя қоныс аударса, 1945 жылы Солтүстік Кавказдан,
Қалмақ АКСР-нен, Қырым АКСР-нен Грузин КСР-нен т.б. елдерден 574431 жанұя
көшіп келген. Қоныс аударушылардың көп ұлттылығы республика
территориясындағы этникалық топтардың алуан түрлілігін анықтап берді.
Соғыс кезінде орнығып қалған ежелгі қонысынан айырылып, жазықсыз жапа
шеккен Солтүстік Кавказ бен Қырым халықтарының саны 3 миллионға жуық екен.
Әкімшіл-әміршіл әдістермен жүзеге асырып, адамгершілік нормалары аяққа
басылған көшіп-қону кезінде аталған халықтардың 1 миллионға жуық балалары,
әйелдері, қариялары мен сырқат адамдары қаза болған. Міне, сындай тұтас бір
халықтардың басына бұлт төніп, қырылып кету қаупі туған ежелден пейілі кең,
жомарт жаны дархан көпұлтты қазақ халқы қоныс аударған халық өкілдерін
құшақ жая қарсы алып, төрінен орын берді.
Әлеуметтік деңгейі: Әлеуметтік құрылымды өзіндік ішкі жіктелістің
негізінде мынандай топтарға бөлуге болады.
- Жұмысшы табы: а) аймақтарға байланысты; ә) шаруашылық салаларының
мемлекеттік көлемдегі маңыздылығы дәрежесіне; б) жұмыс түрлерінің ауыр-
жеңіл, зиян-зиянсыздығына; в) әр саладағы жұмысшылардың біліктілігіне және
т.б. ерекшеліктеріне байланысты қоғамдық еңбектегі орны мен қоғамдық
байлықтан алатын мөлшеріне қарай (мыс, еңбегіне ақы алудағы өзгешеліктер)
бөлінеді. Міне, осы ерекшеліктері негізінде бұлардың қоғамдық өмірдегі
материалдық-тұрмыстық және білім дәрежелері өзгешеленеді.
- Ұжымшар еңбеккерлері: ұжымдастырылған шаруалар, ауыл шаруашылығында
қызмет етуші топ.
- Ой еңбегімен айналысатын, халық шаруашылығының барлық салаларында
қызмет ететін, санақ материалдарындағы қызметкерлер деген топқа
біріктіріліп - интеллигенция деген атпен белгілі топ.
Одан бөлек кооперацияланбаған шаруалар, жеке меншікшілер, дін
адамдары, әскери қызмет атқаратын т.б. бөліктері де бар.
Қазақстанда социалистік индустриаландыру кезінде жұмысшы табының саны
3,5 есе өсіп, 1940 жылы 634 мың адамға жетті. Қазақстанда басқа
республикаларға қарағанда бұл үрдіс тау-кен және металлургиялық өнеркәсіп
негізінде жүзеге асты. Бұл жағдай жұмысшы табының саны мен сапасының
артуына септігін тигізді.
Соғыс кезінде бейбіт уақыттағыдай қоғамдық өндірістің жұмысшы күшімен
толықтырылуынан бас тартуға тура келді. Бейбіт уақыттағы жүргізілген
әдістермен соғыс жағдайында қажетті еңбек ресурстарын тарту мүмкін
болмады. Өндірісті үздіксіз дамыту мақсатында, әскери экономикалық
қуаттарды беріктендіру үшін, соғыс жағдайындағы шарттармен анықталатын
еңбек ресурстарын пайдалану формаларын қолдану қажет болды. Бұл ең алдымен
жалпыға бірдей еңбек міндеттілігінің енгізілуі, қоғамдық өндірісте қатысы
жоқ еңбекке жарамды қала және ауыл адамдарын жұмылдыру, мамандарды
өнеркәсіптерге алдын ала тағайындап қою арқылы бекіту, т.б. сияқты
формалармен жүрді. Соның нәтижесінде соғыс кезеңінде өнеркәсіптерде,
құрылыс пен транспортта жұмысшылар мен қызметкерлердің үлес салмағы артып,
ал совхоздық және қосалқы шаруашылықтардағы денсаулық сақтау, сауда, оқу-
ағарту, басқару аппараттарында керсінше төмендеді. Оның себебі соғыс
жағдайындағы талаптармен түсіндіріледі. Республикамыздағы халық
шаруашылығындағы жұмысшылар мен қызметкерлердің жалпы саны 13 % өсті. Өсім
кәсіпкер адамдар есебінен жүріп, оның саны 61,3 % өсті.
Ұлы Отан соғысы жылдарында жұмысшы табының саны күрт төмендеді. Оның
себебі соғыста қаза болғандардың санының артуы, өлім мен миграцияның көбеюі
себепті халықтың қоныс аударуы болды. 1945 жылы Қазақстандағы жұмысшы
табының саны соғысқа дейінгі кезеңдегі 126,6 мың адамнан (13,8 %) 1043 мың
адамға өсті. Мұдай өсім эвакуацияланған және жаңадан құрылған өндірістік
және әскери кәсіпорындардың құрылуы мен салынуы есебінен жүрді. 1943 жылы
жұмысшылар мен қызметкерлердің саны 1940 жылмен салыстырғанда
эвакуциаланушылар нәтижесінде 7 % өссе, жалпы көрсеткіш бойынша 38 %
азайды. (55, 176(
Міне, 1941-1945 жылдардағы Қазақстандағы жұмысшы табының сандық құрамы
біршама ұлғаюымен қоса олардың сапалық жағынан өзгеруінде де терең
өзгерістер байқалды. Ол соғыс жағдайында туындаған жұмысшы табын үнемі
толықтыру мақсатында, жұмысшы мамандардың толықтырылуымен, оның құрамында
жастардың көптеп болуы, біліктілікті арттыру мен дайындау жүйесін
жетілдіру, әйелдердің үлес салмағының артуы есебінен өсті.
Туу деңгейіндегі өзгерістер: 1930 жылдары қазақтардың арасында қалалық
тұрғындардың күрт өсуімен қоса туу деңгейі де жоғарылады. Оның себебі,
әсіресе жұмысшылар арасында әлеуметтік деңгейдің қалада неғұрлым жоғарырақ
болумен сипатталды. Қалада ауылдан қарағанда әлеуметтік-экономикалық және
демографиялық үрдістер жылдамырақ дамыды. Жалпы 1930-1950 жылдары
Қазақстандағы әлеуметтік-демографиялық үрдіс үздіксіз жүрді деп айтуымызға
болады. 1930 жылы көп балалы жанұя саны көп болды деп айта алмаймыз, себебі
балалар әсіресе сәбилер арасында өлім көп кездесті. Балалардың өлімініңі
көп болуы туудың жоғарғы деңгейін төмендетіп отырды.
Қазақстандағы 1926-1950 жылдар арасындағы халықтың жыныстық жағынан
айырмашылықтарына келетін болсақ: 1926 жылы республика бойынша еркектер -
50,9, әйелдер - 49,1 %, ауылдық жерлерде еркектер - 51,3, әйелдер - 48,7
%, ал қалалық жерлерде еркектер - 49,9, әйелдер 50,1 % болды. 1939 жылы
еркектердің үлес салмағы - 52-ге, әйелдерде - 48 % жетті, қалалар бойынша
еркектер - 51,9, әйелдер - 48,1 %, ауылдық жерлерде еркектер - 52, әйелдер
- 48 % көрсетті. Осы көрсеткішті салыстыра қарастыратын болсақ жалпы Одақ
бойынша көрсеткіштерде әйелдердің үлес салмағы (5 %) артық.
Оның себебін келесідегідей түсіндіруге болады. Біріншіден, Қазақстанға
басқа елдерден негізінен ерлерден тұратын жұмысшылардың келіп қоныстануы,
екіншіден, туу деңгейінің өсіп негізінен ұл балалардың тууы.
Соғыс жылдарында және соғыстан кейінгі жылдары еркектердің үлес
салмағы, әсересе 1914-1924 жылдары туған тұрмыс құру жасына жеткен ерлер
азайды.
Ауыл шаруашылығының шаруаларын көп мөлшерде соғысқа тарту себепті,
олардың сандық құрамы мен құрылымында терең өзгерістер пайда болды.
Шаруалардың сандық құрамындағы өзгерістер еңбекке жарамды адамдардың
сарылуымен және оның құрамында жасөспірімдердің және жұмысқа жарамсыз
адамдың көбеюімен сипатталды. Сөйтіп, 1942 жылдың өзінде 1939 жылғы
санақпен салыстырғанда жарты миллиондай адамға азайған.
Жоғарыда айтқанымыздай соғыс жылдарында эвакуацияланушылар мен қоныс
аударушылар есебінен толықтырулар болғанымен, олар колхоз бен совхоз халқы
санының құрамына әсерін тигізбеді, себебі еңбекке жарамдылардың санының
азаюы тым жоғары болды.
Колхоздардағы әйелдер еңбегінің маңызы артты. Олардың үлес салмағы
1942 жылы 75 % өсті, ал 1940 жылы 48 % болған болатын. Тек соғыстың аяғында
ғана колхоздардағы жұмысшы күшіндегі әйелдердің үлес салмағы төмендей
бастады. Оның себебі соғыстың аяқталып, ерлерді мобилизациялау тоқтатылуына
байланысты болды. Орташа есеппен алғанда еңбекке жарамды колхозшылар саны
ерлерде-14-59 жас, әйелдерде 14-54 жас. 1945 жылы 117167 мың адам, ал
олардың ішінде 12-16 жас аралығындағы жасөспірімдер - 281,2 мың адам,
ауылшаруашылық жұмыстарына қатысқандар саны 274,5 мың адам болды.
Ұлы Отан соғысы интеллигенция үшін де күрделі сынақ болды. Соғыс ең
алдымен республикамыздағы орта және жоғарғы білімнің дамуына қатты әсерін
тигізді. Себебі соғыс кезінде жалпы білім беру мектептеріндегі оқушылар
саны 36 % азайды. Қазақ-оқытушылар саны 9 мың адамға азайып, олардың
орындарына арнайы білімі жоқ адамдар келуі себепті оқыту сапасы төмендеді.
Украина, Белоруссия және Россияның соғыс аудандарындағы біршама
жоғарғы және орта арнайы оқу орындарының эвакуациялануы себепті Қазақстан
ірі жоғарғы және орта білім орталықтарының біріне айналды. Республиканың
көптеген қалаларында арнайы оқу орындары орналастырылып, соның ішінде 545
оқытушылар мен 98 ғылым докторлары мен профессорлары, 215 ғылым
кандидаттары мен доценттері қызмет ететін 22 жоғарғы оқу орыны
орналастырылды. Алматының өзінде 12 жоғарғы оқу орыны және 4 техникум
орналастырылды. Олардың ішінде Москваның авиациялық, заң, кооперативті-
сауда, түсті металдар мен алтын, Бүкілодақтық мемлекеттік киноматография
сияқты белгілі институттары орналастырылды.
Соғысқа дейінгі кезеңде Қазақстандағы жоғарғы оқу орындарына ғылыми
жұмысшыларды дайындауды аспирантура арқылы жүзеге асыру енді енгізіліп
жатқан болса, одан кейінгі кезеңде эвакуацияланған ғалымдардың Қазақстанға
қоныс аударуымен жағдай күрт өзгерді. Солардың көмегімен жоғарғы оқу
орындарында ғылыми кеңестер құрылып, олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz