Жасөспірімің интеллектілік дамуы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. Ақыл - ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік ортада тұлғалық даму
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1. Жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктері дамуының психологиядағы
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2. Тұлғалық ерекшеліктер мен әлеуметтік адаптация мәселесінің
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3 Тұлғалық ерекшеліктердің ақыл-ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік
дезадаптациясына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..33
2. Отбасында және қосымша мектеп-интернаттарында тәрбиеленетін
жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерді зерттеуін ұйымдастыру нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.1 Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеудің әдістері жүргізілу
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.2 Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеу нәтижелерін
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..66
Кіріспе
Қоғамдағы болып жатқан өзгерістердің барлығы әрбір адамның, әсіресе
жасөспірімдердің дүниеге деген көзқарасында, психикалық қалыпта
бейнеленеді. Жасөспірімдердің мәселелерін шешуде тек жасөспірімдерді
қарастыруға болмайды. Оның өмір сүретін қоғамдық ортасының қалпын да
зерттеу қажет.
Қазіргі жасөспірім әлеуметтену тенденциясы мен мазмұны жағынан күрделі
әлемде өмір сүруде. Бұл біріншіден, жас адамдарға жаңа талаптар қоятын
техниктік-технологиялық қарқынның жаңартылуымен байланысты. Екіншіден,
нақты өмірлік тұғыры әлі бекітілмеген жасөспірімге терең әсер ететін
ақпараттардың қанық сипатымен байланысты. Үшіншіден, балаларда үмітсіздік
пен тітіркену (өзіндік жауапкершілік сезімі жоқ уақытында) тудыратын,
біздің қоғамды жаулап алған экологиялық және экономикалық дағдарыстармен
байланысты.
Жасөспірімдік шақта физикалық дамудың негізгі факторы болып жыныс
мүшелерінің дамуы табылады, ол ішкі мүшелердің жұмысына әсер етеді.
Жасөспірімдік шақтағы физикалық даму ерекшеліктері бұл кезеңде дұрыс өмір
тәртібіне, оның ішінде отбасылық өмірде қалыптасатын еңбек ету, дем алу,
ұйқы және тамақтану, дене тәрбиесі мен спорт, еңбек ету тәртібіне маңызды
орынды береді.
Жасөспірімнің психикалық дамуының ерекшелігі осы кезең барысында, ол
прогрессивті, сонымен қатар гетерохромды сипатта болады. Латын тілінен
аударғанда (adolescere) жасөспірім сөзі ересек адамға айналу дегенді
білдіреді. Жасөспірімдік кезең пубертаттан басталып, ересектік міндеттерді
қабылдаумен аяқталады.
Қазіргі уақытта біздің қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық, экологиялық,
идеологиялық тұрақты емес жағдай жасөспірімнің тұлғалық дамуы мен жүріс-
тұрысында әртүрлі ауытқулардың өсуін көрсетеді. Олардың арасында тек
жасөспірімдердің жоғарғы мазасыздығы мен рухани кедейшілігі ғана емес,
олардың шектен шыққан арсыздықтары, мейірімсіз қылықтары, агрессивтілігі
жоғары алаңдаушылықты туғызады. Бұл процесс әсіресе баланың балалық шақтан
ересектік қалыпқа өтуінде, яғни жасөспірімдік шақта байқалады.
Бүгінгі күні біздің қоғамда жасөспірімдерге бағытталған позитивті әсер
етулер өте аз. Сонымен байланысты, әлеуметтік адаптация жасөспірімдердің
психологиялық дамуына әсер ету мәселесі өзекті болып табылады.
Әлеуметтік дезадаптация – бұл индивидтің қоршаған ортамен өзара
әрекеттесудің, әлеуметтік дамудың, индивидтің әлеуметтенуінің бұзылуын
білдіреді. Жағымды әлеуметтік рөлді жүзеге асыруға мүмкіндік
болмағандықтан, жасөспірім дамудың қажеттіліктерін іске асыру үшін басқа
жолдар іздейді.
Жасөспірімдік шақ адамның дамуының ең қиын кезеңдерінің бірі. Ол
индивидтің барлық дерлік болашақ өмірін анықтайды. Бір жағынан
жасөспірімдік шақ психикалық даму сипатына орай балалық кезеңге ұқсайды,
екінші жағынан біздің алдымызда дамып келе жатқан , қоғамдық бақылаулардың
жаңа сипатына бағытталатын адам. Ол шынайы түрде жаңа өзара байланыс, қарым
– қатынас формаларына енеді,олардың мінезін түсінуге, өзін-өзі анықтауға
тырысады.[1]. Жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерді көп жылдар бойы
зерттеуде. Осы зерттеулердің ішінде жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау көп
қарастырылыған.
Жасөспірімдік шақта терең өзгерулер жүреді, тұлғаның тұтастай дамуына
әсер ететін өзін-өзі бағалау мен өзін-өзі тану жетіледі. Көптеген
авторлардың пікірінше өзін-өзі бағалау жасөспірімдік шақтың орталық жаңа
түзілістерінің бірі болып табылады. В.С.Журавлев Ю.А. Захаров және тағы
басқа авторлар өзін-өзі бағалау мазмұнының өзгеруін бақылай отыра келе
жасөспірімдердің өзін-өзі қабылдау , тұлғалық сипат және мінез факторларына
көп көңіл бөлетіні туралы айтады [2].. Өзін-өзі бағалаудың маңызды
жиынтықтарының бірі жасөспірімдердің өздерінің сырт келбетінің көрінісі
болып табылады. Жасөспірімдерде өзін-өзі бақылауға, бейімдігі, эгоцентризм,
“Мен бейнесінің” тұрақсыздығы байқалынады. Жасөспірім басқалардың арасында
ол қандай екенін, оларға қаншалықты ұқсайтыны сұрақтарына жауап іздейді
[3]..
Осымен бірге жасөспірімдердің өз-өзіне қатынасы қалыптасады. 13-15
жастағы жасөспірімдерде өзін-өзі қабылдамау феномені байқалынады.
Жасөспірімнің өзін-өзі бағалауы күшті аффективті бояуға ие. Адамның
өміріндегі қызығушылықтар маңызды рөлге ие. Жасөспірімнің қызығушылықтары
тұрақсыз болуы бәрімізге мәлім. Қызығушылықтардың қалыптасуының бірнеше
қайнар көздерін бөлуге болады. Біріншіден ол – мектеп. Көп дәрежеде белгілі
бір пәндерге және іс-әрекет түрлеріне қызығушылық жанұяда қалыптасады.
Мысалы: ұл әкесіне қарай отырып, программист болам деп, компьютер алдында
көп отырады. Қызығушылықтар мен қабілеттердің дамуының көздері музыкалық
және хореографиялық мектептер, әртүрлі үйірмелер мен спорт секциялары болып
табылады. Жасөспірімдер оларға әртүрлі себеп бойынша барады. Біреулерінде
анық мақсат бар: мысалы, ұлдар спорт секциясына физикалық сапаны дамыту
үшін барса, қыздар каратэға өзін-өзі қорғай алу үшін барады. Өздерінің
қабілеттерін максималды түрде ашатын іс-әрекет аймағын табу барлық дерлік
жасөспірімдердің тілегі [4]..
Д.И.Фельдштейннің айтуы бойынша: “Жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауының
дамуы өзінің ойларымен, күтімдерімен, бағдарларымен тығыз байланысты.
Жасөспірімдер алғаш рет өздерінің ішкі дүниесін сырттай зерттей отырып,
олар басқа адамдарға ұқсамайтынын көреді. Осыған байланысты оларды ешкім
түсінбейді деген ойлар пайда болады. Мұндай ойлар жоғары үрейліліктің және
жалғыздық сезімінің пайда болуының жағымды фонын құрайды”[5]..
Жасөспірімдерде жоғары үрейрілік көп дәрежеде құрбы – құрдастармен қарым-
қатынасымен байланысты екенін эксперименталдық мәліметтер дәлелдейді. Қарым-
қатынас процесінде жүзеге асатын ашулану, эмоционалды тепе-теңсіздік
жасөспірімдерге тән болып табылады. Физиологтар оны осы кезеңде болатын
жыныстық жетілумен байланыстырады.
Осы кезеңде қыз балаларда көңіл күйдің тез ауысуы, жоғары сезімталдылық,
ренжу байқалынса, ұл балаларда жоғары қозғалғыштық байқалынады [6].. Осыған
байланысты жасөспірімдердің тұлғалық тепе-теңсіздігі туралы айтып кеткен
жөн.
Тұлғалық тепе-теңсіздік жасөспірімнің негізгі ерекшелігі. Бір-біріне
қарама-қайшы сипаттар, талпыныстар, тенденциялар бір-бірімен күресе отырып,
есейіп жатқан баланың мінезі мен жүріс- тұрыс қарама-қайшылықтарын
анықтайды. Анна Фрейд осы ерекшелікті келесідей суреттейді:”...
жасөспірімдер өзімшіл, олар өздерін Әлем орталығы деп санайды. Бір жағынан
олар қоғам өміріне қызығушылықпен араласса, басқа жағынан олар жалғыздыққа
құмарланады. Кей-кезде олардың жүріс-тұрысы басқа адамдарға қатысты дөрекі,
бірақ соған қарамастан өздері өте сезімтал болып келеді. Олардың көңіл-
күйлері оптимизм мен пессимизм арасында ауытқиды.Кейде іс-әрекетті ынтамен
орындаса, кей-кезде іс-әрекетті орындағанда енжарлық көрсетеді [7]..
Сонымен бірге жасөспірімдік шақтағы ересектік болуға ұмтылуға тенденция
бар.
Әлеуметтік дезадаптация жасөспірім мен орта арасындағы өзара
әрекеттесудің бұзылуы. Өкінішке орай, тәжірибеде негізгі көңілді тек қана
бір жаққа – дезадаптацияланған жасөспірімге бөлінеді, ал оның ортасын
қараусыз қалдырады.
Жасөспірімдердің дезадаптация мәселесі өте өзекті, өйткені
жасөспірімдердің ерте дезадаптациялануы жұмыс істей алмайтын, отбасын құрай
алмайтын ұрпақтың қалыптасуына әкеледі.
Қорыта айтқанда, жасөспірімдермен әлеуметтік жұмыс өз спецификаға ие.
Дезадаптацияланған жасөспірімдердің мәселесін шешу әлеуметтік топтың және
кәсіпқой жұмыскерлердің бірлескен күшін талап етеді.
Қазіргі замандағы қоғамда әлеуметтік дезадаптация мәселесінің өзекті
болуын есепке ала отырып, бұл жұмыста келесі мақсат қойылады: отбасында
және қосымша мектеп-интернаттарында тәрбиеленетін жетім қалған ақыл-ойы кем
жасөспірімдердің әлеуметтік дезадаптациялану деңгейін анықтау.
Көрсетілген мақсатты жүзеге асыру үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
1. Әлеуметтік дезадаптациялануды зерттеудің әдістемелерін анықтау.
2. Әлеуметтік дезадаптациялану деңгейін зерттеуді жүргізу.
3. Отбасында және қосымша мектеп-интернаттарында тәрбиеленетін ақыл-ойы
кем жасөспірімдердің әлеуметтік дезадаптациялану деңгейлерін
салыстыру.
Зерттеудің объектісі: ақыл-ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік
дезадаптация процесі.
Зерттеудің пәні: ақыл-ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік
дезадаптациялану деңгейі.
Жоғарыда айтылғанға орай біздің болжамымыз: жетім қалған ақыл-ойы кем
жасөспірімдердің отбасында тәрбиеленетін ақыл-ойы кем жасөспірімдермен
салыстырғанда әлеуметтік дезадаптация деңгейі жоғары.
1 Ақыл - ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік дезадаптациялану мәселесі
1.1 Жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктері дамуының психологиядағы
зерттеулері
Жасөспірімдік шақ адамның дамуының ең қиын кезеңдерінің бірі. Ол
индивидтің барлық дерлік болашақ өмірін анықтайды. Бір жағынан
жасөспірімдік шақ психикалық даму сипатына орай балалық кезеңге ұқсайды,
екінші жағынан біздің алдымызда дамып келе жатқан , қоғамдық бақылаулардың
жаңа сипатына бағытталатын адам. Ол шынайы түрде жаңа өзара байланыс, қарым
– қатынас формаларына енеді,олардың мінезін түсінуге, өзін-өзі анықтауға
тырысады.[1]. Жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерді көп жылдар бойы
зерттеуде. Осы зерттеулердің ішінде жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау көп
қарастырылыған.
Жасөспірімдік шақта терең өзгерулер жүреді, тұлғаның тұтастай дамуына
әсер ететін өзін-өзі бағалау мен өзін-өзі тану жетіледі. Көптеген
авторлардың пікірінше өзін-өзі бағалау жасөспірімдік шақтың орталық жаңа
түзілістерінің бірі болып табылады. В.С.Журавлев Ю.А. Захаров және тағы
басқа авторлар өзін-өзі бағалау мазмұнының өзгеруін бақылай отыра келе
жасөспірімдердің өзін-өзі қабылдау , тұлғалық сипат және мінез факторларына
көп көңіл бөлетіні туралы айтады [2].. Өзін-өзі бағалаудың маңызды
жиынтықтарының бірі жасөспірімдердің өздерінің сырт келбетінің көрінісі
болып табылады. Жасөспірімдерде өзін-өзі бақылауға, бейімдігі, эгоцентризм,
“Мен бейнесінің” тұрақсыздығы байқалынады. Жасөспірім басқалардың арасында
ол қандай екенін, оларға қаншалықты ұқсайтыны сұрақтарына жауап іздейді
[3]..
Осымен бірге жасөспірімдердің өз-өзіне қатынасы қалыптасады. 13-15
жастағы жасөспірімдерде өзін-өзі қабылдамау феномені байқалынады.
Жасөспірімнің өзін-өзі бағалауы күшті аффективті бояуға ие. Адамның
өміріндегі қызығушылықтар маңызды рөлге ие. Жасөспірімнің қызығушылықтары
тұрақсыз болуы бәрімізге мәлім. Қызығушылықтардың қалыптасуының бірнеше
қайнар көздерін бөлуге болады. Біріншіден ол – мектеп. Көп дәрежеде белгілі
бір пәндерге және іс-әрекет түрлеріне қызығушылық жанұяда қалыптасады.
Мысалы: ұл әкесіне қарай отырып, программист болам деп, компьютер алдында
көп отырады. Қызығушылықтар мен қабілеттердің дамуының көздері музыкалық
және хореографиялық мектептер, әртүрлі үйірмелер мен спорт секциялары болып
табылады. Жасөспірімдер оларға әртүрлі себеп бойынша барады. Біреулерінде
анық мақсат бар: мысалы, ұлдар спорт секциясына физикалық сапаны дамыту
үшін барса, қыздар каратэға өзін-өзі қорғай алу үшін барады. Өздерінің
қабілеттерін максималды түрде ашатын іс-әрекет аймағын табу барлық дерлік
жасөспірімдердің тілегі [4]..
Д.И.Фельдштейннің айтуы бойынша: “Жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауының
дамуы өзінің ойларымен, күтімдерімен, бағдарларымен тығыз байланысты.
Жасөспірімдер алғаш рет өздерінің ішкі дүниесін сырттай зерттей отырып,
олар басқа адамдарға ұқсамайтынын көреді. Осыған байланысты оларды ешкім
түсінбейді деген ойлар пайда болады. Мұндай ойлар жоғары үрейліліктің және
жалғыздық сезімінің пайда болуының жағымды фонын құрайды”[5]..
Жасөспірімдерде жоғары үрейрілік көп дәрежеде құрбы – құрдастармен қарым-
қатынасымен байланысты екенін эксперименталдық мәліметтер дәлелдейді. Қарым-
қатынас процесінде жүзеге асатын ашулану, эмоционалды тепе-теңсіздік
жасөспірімдерге тән болып табылады. Физиологтар оны осы кезеңде болатын
жыныстық жетілумен байланыстырады.
Осы кезеңде қыз балаларда көңіл күйдің тез ауысуы, жоғары сезімталдылық,
ренжу байқалынса, ұл балаларда жоғары қозғалғыштық байқалынады [6].. Осыған
байланысты жасөспірімдердің тұлғалық тепе-теңсіздігі туралы айтып кеткен
жөн.
Тұлғалық тепе-теңсіздік жасөспірімнің негізгі ерекшелігі. Бір-біріне
қарама-қайшы сипаттар, талпыныстар, тенденциялар бір-бірімен күресе отырып,
есейіп жатқан баланың мінезі мен жүріс- тұрыс қарама-қайшылықтарын
анықтайды. Анна Фрейд осы ерекшелікті келесідей суреттейді:”...
жасөспірімдер өзімшіл, олар өздерін Әлем орталығы деп санайды. Бір жағынан
олар қоғам өміріне қызығушылықпен араласса, басқа жағынан олар жалғыздыққа
құмарланады. Кей-кезде олардың жүріс-тұрысы басқа адамдарға қатысты дөрекі,
бірақ соған қарамастан өздері өте сезімтал болып келеді. Олардың көңіл-
күйлері оптимизм мен пессимизм арасында ауытқиды.Кейде іс-әрекетті ынтамен
орындаса, кей-кезде іс-әрекетті орындағанда енжарлық көрсетеді [7]..
Сонымен бірге жасөспірімдік шақтағы ересектік болуға ұмтылуға тенденция
бар.
Д.Б.Эльконин жасөспірімнің ересектікке тенденциясын қарастырады, яғни
ересек болуға талпыну.Ересектік сезім жасөспірім шағының орталық жаңа
түзілісі болып келеді. Ересектік сезім -өзіндік сананың ерекше формасы.
Жасөспірімде ересектік сезім қалай көрінеді? Ең алдымен ол ересектермен
қарым-қатынасқа түскенде оған тең дәрежеде қарауды талап етеді. Ересектік
сезім тәуелсіздікке ұмтылу тілегінде көрінеді. Сонымен бірге өзіндік көз
қарастар, бағалар, өзіндік жүріс-тұрыс байқалады [8].. Осының барлығы басқс
адамдармен қарым-қатынас кезінде қалыптасады.
Жасөспірімдік шақта қарым-қатынас қажеттілігі өте үлкен. Қарым-қатынас
оқуда да, ата-аналармен қатынасында да із қалдырады. Осы кезеңдегі негізгі
іс-әрекет интимді-тұлғалық қарым-қатынас. Терең және мазмұнды қарым-
қатынасты достық қарым-қатынасты көруге болады. Жасөспірімді тыңдай
білетін, түсіне алатын, оның уайымы мен бағдарларын қабылдайтын, өзінің
күшіне сенімсіздікті жеңуге көмектесетін, әрі психотерапевт рөлін ойнайтын
әрине оның жақын досы.
Бұл кезеңде қарым-қатынас интенсивті болғандықтан “Топшылану реакциясы”
туралы айтады. Жасөспірімге референттік топта болуы өте маңызды. Бірақ
кейде жасөспірім өз құрбы-құрдастардың арасында жалғыз сезінеді. Сонымен
бірге барлық жасөспірімдер топқа қабылданбайды, олардың кейбіреулері
оқшауланған. Көп жағдайда ол – өз-өзіне сенімсіз, тұйық немесе шектен тыс
агрессивті жасөспірімдер [9].. Айтылған ерекшеліктерге орай осы шақтағы
агрессивтілік басқа кезеңдерге қарағанда өте айқын көрінеді.
Жасөспірімдік шақтағы айқын көрінетін тұлғалық ерекшеліктерінің бірі –
агрессивтілік. Агрессивті жасөспірімдерге құндылық бағдарының кедейлігі,
қарапайымдылығы, қызығушылықтардың болмауы тән. В.Г. Степановтың айтуынша:
“Бұл балаларда зерделік дамудың төмен деңгейі, жоғары еліктеу көрінеді.
Оларға эмоционалдық дөрекілік, наразылық тән. Бұл жасөспірімдерде өте
жоғары немесе осыған қарама-қарсы өте төмен өзін-өзі бағалау, жоғары
үрейлілік, әлеуметтік контакттарға түсу қорқынышы, эгоцентризм, қиын
жағдайдан шығу жолын білмеу, басқа механизмдерге қарағанда қорғаныс
механизмдерінің үстем болуы байқалынады. Сонымен бірге агрессивті
жасөспірімдердің ішінде зерделік және әлеуметтік жағынан жақсы дамығандары
да кездеседі. Оларда агрессивтілік мәртебені көтеру құралы ретінде көрінеді
[10].. Сондықтан агрессивтілік жасөспірімдік кезеңге тән болғандықтан, оны
қарастырмауға болмайды.
Жасөспірімдердің психикалық дамуы жасөспірімдік жастың негізгі мазмұны
балалық кезеңнен ересектік кезеңге өтумен суреттеледі. Дамудың барлық
жақтары сапалық қайта құрылудан көрінеді, жаңа психологиялық білім
қалыптасады.
Бұл жасты неге қиын жас кезеңі деп суреттейді? Мектепке оқуға қабілетті
емес оқушылар орта сыныптарда жиі кездеседі. В.В. Прохоровскийдің зерттеу
мәліметтерінің нәтижесі бойынша төменгі сыныпта бұл жағдай 5-8 %
көрсеткіште болса, ал кеткіншек кезеңде 18-20 % көрсеткішті көрсетеді
[11]..
Жасөспірімдік жастағы қиыншылықтарды әртүрлі психофизиологиялық және
психикалық кемістіктерді жыныстық жетілумен байланыстырады. Организмнің
қарқынды дамуының нәтижесінде жасөспіріме қорқыныш сезім, қозушылықтың
жоғалауы, депрессия болуы мүмкін. Кейбіреулер дененің жеке бөліктерінің
және оның пропорцияларының даму темпінің сәйкес келмеуіне байланысты
өздерін қолайсыз сезінеді, ыңғайсыздық білінеді. Бұл кезеңде бақылау
жүргізушілер елеулі өзгерістерді ескере отырып, бұл кезеңді суреттеуде
скачок роста , эндокринный шторм гормональная буря - деген
түсініктерді қолданады [12]..
Жасөспірімдікке, жыныстық жетілуге байланысты дене және физиологиялық
дамуындағы жедел өзгерістердің деңгейі жаңа жан күйзелістерін тудырады.
Осы жастағы оқушылармен нақты практикалық жұмысты жоспарлау, іске асыру
үшін, біріншіден, психологтың жұмыстың нақты бағыттарын белгілеу керек.
Жасөспірімің жеке басының әлеуметтік-моральдық ересектігінің дамуында
қарым-қатынастың ерекше түрі – жақын жолдастармен және досымен қарым-
қатынас, маңызды роль атқарады. Жыл өткен сайын олар неғұрлым қажет бола
түседі. Жасөспірімер сыйлы, беделді, қайсыбір салада озық кластастарымен
қарым- қатынас жасауға ұмтылады. Мұндайда жолдастық қасиеттер, білімділік,
қолынан бәрі де келетіндіктер, батылдық, спорттағы жетістіктер, өзін-өзі
ұстау мәнері, ересектермен қатынасттардағы дербестік сияқты алуан түрлі
жағдайлар тартымды болуы мүмкін [13]..
Балалардың жақындасуы үшін мүдделер мен сүйікті кәсіптердің
ұқсастығының, әңгімелесудің тартымдылығының үлкен маңызы бар. Жасөспірімдік
өзіне ұнаған құрдасының ден қойған нәрсесіне оңай елігеді, өзі де оны өз
ісіне ортақтастыруға ұмтылады. Жолдасымен қарым-қатынастың кейде тартымды
болатыны соншалық, жасөспірімдік онымен бірге өзін бұрын қызықтырмаған,
қәзір де қызықсыз іспен шұғылдана бастайды. Алайда кейін ол бұған шыңдап
ден қоюы мүмкін. Сондықтан жолдастарымен қарым-қатынас жасау –
жасөспірімердің жаңа мүдделердің пайда болуының қайнар көзі. Біріне-бірі
ұнайтын балалар әр түрлі істерде ынтымақтасуға үмтылып, әрқайсысының
айтқанын көбіне екеуі бірігіп істейді. Бірлесіп жұмысты жақсы істей білуді
жасөспірімер өте бағалайды [14]..
Өзіне ұнаған құрдасының қасиеттері көбіне жасөспірімі өзіне ұнайтын
және жолдастары бағалайтын қасиеттердің өзінде жоқ екенін көріп, ұғынуға
мәжбүр етеді. Сол сияқты, тіпті одан да жақсы болсам деген ниет туады.
Жолдасы жасөспірімдікке үлгі болады. Ол оған немесе әншейін еліктейді,
немесе өзінде белгілі бір қасиеттерді, мәселен, күш пен батылдық немесе
өзін-өзі ұстай білу, әрқашан уәдесінде тұру т.б. дамыта бастайды [15]..
Маңызды әрі жеке адамға қатысты деп ұғынылатын мазмұнның ұлғайып,
тереңдеуі ақылдасуға, қолдау мен көмек алуға болатын досқа зәрулік
туғызады. Сондықтан достық қарым-қатынастарға - өзара сыр жасырмау және
түсіністік, сергектік пен сезімталдық, бірлесе толғану, сыр сақтай білу
сияқты ерекше талаптар қойылады. Бір-біріне жан дүниесін, бар сырын жайып
салған қарым-қатынас екеуін де байытады, өз жан-дүниесінде болып жатқанның
бәрін жақсы түсініп, ұғынуға мүмкіндік береді [16]..
Жасөспірімің интеллектілік дамуы. Орта кластарда оқушылар ғылымдардың
негіздерін оқып, игеруге кіріседі. Балалардың алдында көлемі зор білімдерді
меңгеру жойылады. Игерілуге тиісті материал, бір жағынан, оқу-таным және
ойлау қызметінің бұрынғыдан гөрі неғұрлым жоғары дәрежесін талап етіп, ал
екінші жағынан, оларды дамытуға бағытталған.Оқушылар математикадағы,
физикадағы, химиядағы ғылыми ұғымдар жүйесін, белгілердің ерекше жүйесін
меңгеруге, теориялық тұрғыдан пайымдап үйренуге тиіс.
Теориялық ойлаудың өзіне тән қасиеті – гипотетикалық-дедукциялық, яғни
гипотезалар құру және оларды тексеру арқылы бір ғана жалпы тиянақтар
негізінде пайымдауға қабілеттілік.
Интеллектілік міндеттерді шешуде гипотезаларды пайдалана білу –
жасөспірімің болмысқа талдау жасаудағы аса маңызды жетістігі. Болжамдар
жасап ойлау – ғылыми пайымдаудың өзіне тән құралы. Ойлауды дамытудың бұл
деңгейіне тән ерекшелік абстракциялаудың дамуы ғана емес, сонымен бірге
жасөспірімдік өзінің интеллектілік операцияларына зейін қояды, талдау
жасап, баға береді. Сондықтан мұндай ойлау рефлексиялы ойлау деп аталады.
Теориялық ойлау мектеп білімдерін игеруде ғана қалыптасумен
шектелмейді. Тұтас алғанда ойлаудың бұл деңгейіне жасөспірімің өз
интеллектілік операцияларын ұғынып, оларды басқаруы тән. Бұл процесс басқа
психикалық функциялар үшін де тән бола бастайды. Сөйлеуге бақылау мен
басшылық жасалады, оның үстіне өзі үшін маңызды кейбір жағдайларда
жасөспірімер дұрыс әрі әдемі сөйлеуге ерекше тырысады. Осының бәрі –
жасөспірімің дамуындағы бастауыш мектеп оқушысымен салыстырғандағы жаңа әрі
маңызды жетістіктер [17]..
Қабылдау процестерін интеллектілендіру – кез келген оқу материалын,
соның ішінде чертеж, схема, сурет сияқты көрнекі материалды да ойлағыдай
игерудің қажетті шарты.
Гуманитарлық пәндерді меңгергенде де оқушылар ғылыми ұғымдарды,
фактілерді жіктеуді игереді, байланыстар мен себеп-салдар тәуелділіктерін
көріп үйренеді, қысқаша сипаттамалар мен кеңінен суреттеулер беруді,
қорытындылар жасауды үйренеді
Материалды логикалық өңдей білу көбіне жасөспірімерде өздігінен дамиды.
Мұндай іскерліктерді дамыту мұғалімнің арнайы міндеті болуға тиіс, үлгірім,
білімнің тереңдігі мен тиянақтылығы ғана емес, жасөспірімің интеллектісі
мен қабілеттерінің одан әрі даму мүмкіндігі де осыған байланысты [18]..
Жасөспірімдік - әлеуметтік-психологиялық құбылыс жасөспірімдік және
оның шағының шектері. Жас шағы психологиясына жас өспірімдік шақ жыныстық
толысудан басталып, ересектіктің басталуымен аяқталатын даму стадиясы деп
анықталады. Алайда бірінші шегі физиологиялық, екінші әлеуметтік шек болып
тұрған осы анықтаманың өзі құбылыстың күрделілігі мен көп өлшемділігін
көрсетеді [19]..
Жас өспірімдіктің көптеген теориялары бар. Биологиялық теориялар нақ
өсудің биологиялық процестері басқаларының бәрінен басым болады деген оймен
жас өспірімдікті алдымен организм эволюциясының белгілі бір кезеңі деп
қарайды. Психологиялық теориялар психикалық эволюцияның заңдылықтарына,
ішкі дүние мен өзін-өзі ұғынудың тән сипаттарына назар аударады.
Психоаналитикалық теориялар жас өспірімдікті психосексуалдық дамудың
белгілі бір кезеңі деп біледі. Көрсетілген теориялар жас өспірімдікті
алдымен индивид немесе жеке адамның дамуы ретінде ішкі процесс тұрғысынан
қарайды. Бірақ бұл даму әр түрлі әлеуметтік және мәдени ортада әр келкі
болып өтеді. Жас өспірімдіктің социологиялық теориялары оны алдымен
социализацияның белгілі бір кезеңі, тәуелді балалықтан ересектіктің дербес
те жауапты іс-әрекетіне көшу деп қарайды. Зерттеушілер адам меңгеруге
тиісті әлеуметтік рольдерге, оның бағалаушылық бағдарларының қалыптасуына,
еңбек өміріне аяқ басуымен байланысты проблемаларға назар аударады, яғни
индивидтік-психологиялық проблемалар әлеуметтік проблемалардан шығарылады.
Балаң жастық – адамның дене дамуының аяқталатын кезеңі. Бойдың ұзаруы
жасөспірімдік кезеңге қарағанда баяулайды. Қыздардың бойының толуы орта
есеппен 16 мен 17-нің арасында болады (ауытқу плюс-минус 13 ай), жігіттерде
17 мен 18-дің арасы. Салмағы артады, осының өзінде ер балалар қыздардан
қалып келген есесін толтырады. Бұлшық ет күші өте тез өседі: 16 жаста ер
бала 12 жастағысынан бұл тұрғыдан екі есе алып түседі. Бойы толысқаннан
кейін шамамен бір жылдан кейін адам қалыпты ересектік бұлшық ет күшіне
жетеді. Әрине, көп нәрсе дұрыс тамақтану режимі мен дене шынықтырумен
шұғылдануға байланысты. Спорттың кейбір түрлерінде балаң жастық – ең көп
жетістіктерге жететін кезең [20]..
Жыныстық даму жөнінен жігіттер мен қыздардың көбі бұл жаста
постпубертаттық кезеңде болады. Көп тараған түсінектерге қарамастан,
жыныстық толысудың мерзімі нәсілдік және ұлттық ерекшеліетерге, климатқа
байланысты емес. Оның есесіне тамақтану сипатындағы айырмашылықтар мен
басқа да әлеуметтік – эконнмикалық факторлар әсер етеді. Мұның үстіне
орташа статистикалық норманың жеке физиологиялық нормамен үйлеспейтінін
ескерту өте маңызды [21]..
Жас өспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері – мамандық таңдау, еңбек
пен коғамдық-саяси қызметке даярлану, некелесуге өз семьясын құруға
әзірлену. Өзара байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі бір
уақытты талап етеді және олардың жүзеге асу мерзімдері жас адамның сипатына
тәуелді. Жас өспірімдік шақ бала мен ересектің арасындағы аралық жағдайда
болады. Баланың жағдайы оның ересектерге тәуелдігімен сипатталады, бұлар
оның өмірлік іс-әрекетінің басты мазиұны мен бағытын белгілейді. Баланың
атқаратын ролі ересектердің ролінен сапалық тұрғыда өзгеше болады және екі
жағыда мұны анық ұғынады. Өмірлік іс-әрекеттердің күрделене түсуімен бірге
жастарда әлеуметтік рольдер мен мүдделер диапазонының сандық ұлғаюы ғана
болып қоймай, сапалық тұрғыданда өзгеріп, ересектік рольдер бірден-бірге
көбейеді, осыдан келіп дербестік пен жауапкершілік өлшемі шығады.
Жасөспірімдік жаста балалардың қарым-қатынас шеңбері кеңи түседі. Балалар
біраз есейе түскен соң шағын семьялық байланыстар шегінен шығып, адамдардың
аумақты тобымен, әсіресе қатар құрбыларымен араласа бастайды. Сөйлесетін
адамдардың көбеюі баладан ең бастысы тіл болып табылатын қарым-қатынас
құралын толық меңгеруді талап етеді. Баланың күрделене түсетін әрекеті
тілдің дамуына да жоғары талаптар қояды [22]..
Тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді: басқа адамдармен араласу кезінде
оны іш жүзінде қолдану жетіле түседі, сонымен бірге тіл психикалық
процестерді қайта қараудың негізі, ойлау қүралы болып табылады.
Жасөспірімдік кезеңнің соңына қарай тәрбиелеудіц белгілі бір жағдайда
сауаттылықты меңгеру үшіп үлкен маңызы бар, тілді тек пайдаланып қана
қоймай, оның құрылысын да ұғына бастайды [23]..
Жасөспірімдік кезеңде тілдің сөздік құрамы есе тұседі. Сәбилік
кездегімен салыстырғанда жасөспірім баланың сөздік қоры үш есе өседі. Мұнда
сөз қорының өсуі тұрмыс және тәрбие жайларына тікелей байланысты;
психикалык дамудың басқа кез келген салаларына қарағанда мұнда жеке түр
өзгерістері басымырақ.
Жасөспірім баланың сөздік қоры тек зат есімдердіц және шылау сөздердің
есебінен де тез өседі. Егер бала грамматика заңдары бойынша сөйлеудегі
сөздерді тіркестіре білуді қатар меңгермесе, сөздік құрамының өз бетінше
өсуінің онша үлкен мәні болмаған болар еді. Жасөспірімдік балалық шақта ана
тілінің морфологиялық жүйесі игеріледі, бала іс жүзінде жалпы сипатта
септеу мен жіктеудің типтерін үйренеді Сонымен бірге балалар құрмалас
сейлемдерді, жалғаулық шылауларды, сондай-ақ оның үстіне кең тараған
жұрнақтардың (жынысты білдіретін жұрнақтар, кішілікті білдіретін жұрнақтар
тағы басқалары) басым көпшілігін үйреніп алады [24]..
Жасөспірімдік жаста балалар сөздерді айтарлықтай жедел құрады, әр түрлі
жұрнақтар жалғау арқылы олардың мәнін өзгертеді.
Тілді үйрену баланың өзінің тілге деген ерекше белсенділігімен
анықталады. Бұл белсенділік баланың қолда бар үлгіден шығаратын сөз
құраулары мен сөз өзгертулерінен көрінеді. Жасөспірімдік жас тіл
құбылыстарына деген аса сергектіктің байқалатын кезі болып табылады.
Сөздің мәніне, сөздердің көрсететін шындығына бағдар ұстаумен қатар
жасөспірім балалар мәнінің қандай екендігіне қарамастан сөздің дыбыстық
түріне үлкен ынта қоятындығы байқалды. Олар көбіне сөздің түрін әдейі
өзгертеді, жаңа сөздер ойлап табады, сөз ырғағын құрастыруға беріле
жаттығады. Мысалы, бес жасар бала мынаған ұқсас ырғақтарды шаттана тізеді:
Сабақ, қабақ, табақ, қала, дала, сала. Құрастырып отырған тақпақтың
мазмұны баланың назарынан тыс қалады, өйткені ол үшін бастысы - өзінің бар
ынтасы ауған ырғақ. Ырғақ құрастыруды ол ойынға айналдырып жібереді [24]..
Жасөспірімдік ересек жастағыларда қосар септеу жағдайлары кездеспейді.
Балаларда сөздердің дыбыстық түріне бағдар ұстаудың пайда болуы ана тілінің
морфологиялық жүйесін меңгеруіне себепші болады. Тілдің дыбыстық жағы өте
ертеден-ақ балалар әрекетінің мазмұнына айналды.
Мектепке бару алдында грамматиканың өте күрделі жүйесін үйреніп алады.
Бұл жүйеге тілде қолданылып жүрген синтаксистік және морфологиялық
тұрғыдағы ең нәзік заңдылықтар кіреді, міне, сондықтан баланың игеретін
тілі ол үшін шынында ана тілі болып шығады [25]..
Тілдің мағыналық жағына бағыт ұстау да, сондай-ақ тілдің дыбыстық жағына
бағыт ұстау да сөздерді іс жүзінде қолдану мен өзгеру процесінде жүзеге
асырылады және белгілі кезге дейін сөздің дыбыстары мен оның мәнінің
арасындағы байланысты түсіндіруге жетелейтін сөйлеуді ұғына білумен
байланысты болмайды. Әйтсе де біртіндеп дами бастайтын тіл ерекшеліктерін
айыра білу қабілетті және мұнымен байланысты келетін тілді ой елегінен
өткізу сөзді ұғына білу әрекеттеріне әкеп соғады. Бес жасқа толған балада
сөздің мәнін саралап білу және шығу тегін түсіндіру әрекеттері пайда
болады. Бала бір сөзді оған дыбысталуы жағынан ұқсас сөзбен салыстыруға
тырысады. Мысалы, жол сөзін жолаушы, тоң сөзін тоңу, жең сөзін
жеңіс тағы сондай сөздерде дыбыс жағынан ұқсастық көрініп тұрады. Мұнда
сөздің мәніне түсінік беруді алдымен дыбысты салыстырудан бастау қажет.
Сондықтан сөздің бастапқы мәнін, шығу тегін түсіндіру әр уақыт жемісті бола
бермейді.
Сезді жетерліктен терең ұғына білу жасөспірімдік балаларда тек арнаулы
оқыту жағдайларында қалыптасады [26]..
Баланық фонематикалық естуі тікелей тіл қарым-қатынасының негізінде
қалыптасады. Сәбилік кезеңнің соңына таман бала бір-бірінен тек бір ғана
ұяң және қатаң дыбыспен, немесе жуан не жіңішке дыбыспен ғана ажыратылатын
сөздерді жақсы жіктейді. Сонымен бастапқы фонематикалық есту толықтай ерте
жетіледі. Әйтсе де сөзге дыбыстық талдау жасауды, сөзді оны қүраушы
дыбыстарға ажыратуды, сөздегі дыбыстардың ретін бала жасөспірімдік жасқа
жеткеннің өзінде де біле бермейді. Сондықтан бес-алты жасар бала, мысалы үш
дыбыстан тұратын (сүт, нан, түс, бір) сөздерге қарапайым талдау жасауга
қиналады. Балаларды сөздерге дыбыстық талдау жасауға үйреткеннің өзінде
тіпті жасөспірімдік кіші жастағы балалардың өзі белгілі жағдайларда сөздің
бірінші жәие соңғы дыбыстарын ажырата білетіндігі көрінеді, ал
жасөспірімдік естияр жастағылар үшін ешбір айтарлықтай қиындық туғызбайды.
Сөздерді дыбыстық құрамын талдағанда бала оларды ерекше түрде айтады, кейін
жеке аталуға тиісті дыбысты үн ырғағымен бөледі. Мысалы морж сөзін егер
бірінші дыбысты бөліп көрсету қажет болса м-м-морж деп, ал соңғы дыбысты
бөлу керек болса морж-ж-ж деп айтып береді. Бес, алты жастан бастап,
сөздің жеке дыбыстарын кейбір керекті дыбысты созып айту сияқты белгілі
амалды үйренген болса сөзге толық дыбыстық талдау жасай алады. Мұндай тәсіл
балаларды сөздің дыбыстық құрамына еркін бағдар жасай білуте үйретеді
[27]..
Жасөспірімдік жаста табысты өтетін тілді іс жүзінде меңгерумен
салыстырғанда сөйлеу әрекетінің өзін ұғына білуден (өздігінен өтіп жататын
шындық) тілдің сөздік кұрамын ұғына білу едәуір кейін қалады. Қарым-қатынас
жасау нәтижесінде бала ұзақ уақыт бойы тілдің сөздік құрамына емес, ол үшін
сөз түсінуді анықтайтын заттық жағдайға бағдар ұстайды. Бірақ сауаттылыққа
үйрену арқылы тілдің сөздік құрамын ұғынуды үйренуі қажет. Балалар сөйлемге
арнайы дайындықсыз тұтас жағдайды, нақты бір әрекетті немесе оқиғаны
білдіретін бірыңғай тұтас мағына, бірыңғай сөз жиыны ретінде қарайды [28]..
Егер бала оқи бастаса, бұл жағдайда ол тілдің сөздік кұрамын ұғына
бастайды. Әйтсе де тілдің сөздік құрамын ұғыну қабілеті өздігінен тым баяу
қалыптасады. Жасөспірімдік жасқа толық жеткенде балалардың сөйлемдегі
сөздерді айқын ажырата білуіне мүмкіндік беретін арнайы дайындық, бұл
қабілеттің қалыптасуын едәуір жеделдетеді [29]..
Жасөспірімдік кезеңде дамитын тілдің негізгі қызметтерінің бірі - қарым-
қатынас жасау қызметі. Тіпті сәбилік шақтың өзінде бала тілді қарым-қатынас
жасау кұралы ретінде пайдаланады. Әйтсе де ол тек жақын немесе жақсы таныс
адамдармен ғана қарым-қатынаста болады. Бұл жағдайдағы қарым-қатынас
ересектер мен бала қатысатын нақтылы жағдайдың себебінен пайда болады.
Қайсыбір әрекеттер мен заттарға байланысты нақтылы жағдайдағы қарым-қатынас
жасау ситуациялық сөйлеудің жәрдемі арқылы іске асырылады. Бүл сөйлеу
әрекетке байланысты пайда болған немесе жаңа заттармен, құбылыстармен
танысқандағы сұраулар, сұрауға берілген жауаптар, немесе белгілі бір
талаптар түрінде болады.
Ситуациялық сөйлеу әңгімелесушілерге толықтай анық, бірақ жағдайды
білмейтін бөгде адамға әдетте түсініксіз болады. Бала сөйлеуіндегі
ситуациялық әр түрлі формада болып келуі мүмкін. Мысалы, ситуациялық
сөйлеуге тән нәрсе - жобалап қана түсінуге болатын бастауыштың түсіп қалуы,
ол көбіне есімдіктен ауыстырылады. Сөйлеу ол, олар деген сөздерге толы
болады және де әңгіменің ұзынырғасына қарап бұл есімдіктердің кімге
(болмаса неге) қатысты екенін білу мүмкін емес. Сондай-ақ сөйлеуде
үстеулер, ауызекі тіл шаблоны мол болады, алайда бұлар сөйлеудің мазмүнын
анықтай алмайды. Мысалы андай деп көрсету өз мағынасында емес түрі
бойынша көрсету ретінде байқалады [30]..
Диалогты сөйлемде баланың әңгімелесуші серіктесі одан айқын, мәнерлі
сөйлеуді, сөйлем құруын жағдайға онша байланыстырмауды талап етеді. Бала
төңірегіндегілердің ықпалымен ситуациялық сөйлеуді тыңдаушысы түсінерліктей
етіп құра бастайды. Бала біртіндеп шексіз қайталана беретін есімдіктердің
орнына белгілі анық ойды беретін зат есімдерді енгізе бастайды.
Жасөспірімдік ересек жастағыларда кәдімгі сөйлеу құралымы пайда болады,
бала әуелі есімдіктерді ол, оларды енгізеді, сосын барып баяндауының
анық еместігін сезгеннен кейін есімдіктерді зат есім арқылы түсіндіре
бастайды: ол (қыз) кетіп қалды; ол (сиыр) сүзді; ол (қасқыр) тап
берді; (шар) домалап кетті. Бұл - бала тілінің дамуындағы елеулі кезең.
Баяндаудың ситуациялық тәсілі тыңдаушысына бағдарланған түсіндірулермен
бөлініп отырады. Әңгіменің мазмұны жайындағы сұраулар тіл дамуының бұл
кезеңінде дәлірек және түсініктіірек жауап беру ынтасын тудырады [31]..
Қарым-қатынас жасау ауқымының кеңеюіне, танымдық қызығуының өсуіне қарай
балаға контексті сөйлеу тән. Бала контексті сөйлем құру заңдарын меңгере
отырып ситуациялық сөйлеуді пандалануды да тоқтатпайды. Ситуациялық сөйлеу
төмен дәрежедегі сөйлеу болып табылмайды. Тікелей араласу жағдайларында
ересектер де оны пайдаланады.
Уақыт өте келе бала қарым-қатынас жасау жағдайлары мен сипатына қарай
бірде ситуациялық сөйлеу бірде контексті сөйлеуді толығырақ жоне орынды
түрде пайдалана бастайды [32]..
Контексті сөйлеуді жүйелі оқыту ықпалы арқылы меңгереді. Балалар
бақшасында балаларға ситуациялық сөйлеуден гөрі дерексіз мазмұнды баяндауға
тура келеді, ересектер сөзінен иеленетін сөйлеудің түрлері мен әдістеріне
деген қажеттілік пайда бола бастайды. Жасөспірімдік кезеңде бала бұл
бағытта тек өзінің алғашқы қадамдарын ғана жасай бастайды. Контексті
сөйлеудің бұдан кейінгі дамуы мектеп жасына жеткенде өтеді [33]..
Бала сөйлеуінің ерекше типіне түсіндірме сөйлеу жатады. Жасөспірімдік
ересек жаста балаға құрбысына болашақ ойынның ойыншықтың құрылысын тағы
басқа көптеген нәрселерді түсіндіруге тура келеді. Тіпті сәл гана
түсіндірудің өзі көбіне айтушы мен тыңдаушының өзара наразылығына, дау-
ласуына әкеп соғады. Түсіндірме сөйлеу әңгімеге қатысушының түсінуі үшін
ситуациялық басты байланыстар мен қарым-қатынастарды бөлуде баяндаудың
белгілі ретін талап етеді. Байланысты сөйлеудің түсіндірмелі типі
балалардың коллективтік қарым-қатынастарының қалыптасуы мен ақыл-ойдың
дамуы үшін де айтарлықтай мәні бар. Жасөспірімдік жаста сөйлеудің бұл типі
тек қана дами бастайды, сондықтан балаға үлкен адамның түсіндірулерін
аяғына дейін тыңдау өте қиын. Бала ойынның шарттары мен ережелерінің көңіл
аудармай ойынды тезірек бастауға ұмтылады [34]..
Бір баланың екінші баланы жаңа ойынға тарту кезіндегі қолданылатын
түсіндірме байланыстырушы жасөспірім балалар көбіне ситуациялық сөйлеумен
алмастырады. Жасөспірімдік бала бір нәрсені өзгеше емес тек осылайша істеу
керектігін түсіндірерліктей сөйлеуді құрастыруға қиналады. Ол өзінің
түсіндіруін ойынға тартқысы келген баланың орындаушылық әрекетіне ғана
бағыттайды. Жасөспірімдік ересек жастағы баладан түсіндірменің мәнін ашуды
талап ететін арнаулы жағдайды жасағанда бала баяндауын тыңдаушы реакциясына
байланысты құрады, оның түсіндірмесінің мазмұнын өзге адамның толық түсіне
білуіне тырысады.
Қарым-катынас жасау тілдің атқаратын басты, бірақ бірден-бір қызметі
емес. Жасөспірімдік жаста баланың тілі оның күнделікті мінез-құлқын
бағыттау мен реттеу құралына айналатынын біз білеміз. Сөздің екінші
қызметі, міне, осында. Тіл баланың ойлауымен біріккенде ол өзінің осы
екінші қызметін атқаруын бастайды [35]..
Сәбилік шақтары баланың ойлауы оның іс жүзіндегі заттық әрекетіне
кіреді. Ал тілге келер болсақ, ол қойылған міндеттерді орындау процесінде
үлкендерден жәрдем күту түрінде байқалады. Сәбилік шақтың соңына таман
белгілі міндетті орындауға кіріскен балалар тілінде ешкімге арналмаған
сияқты көптеген сөз пайда болады. Бұл ішінара баланың өтіп жатқан оқиғаға
көзқарасын білдіретін лебізі, ішінара әрекет пен оның нәтижелерін
көрсететін сөз түрінде болады (мысалы, қолына балғаны алып тоқылдатып, бала
өз әрекетін былйша түсіндіреді. Тық-тық, шеге қақтым) [36]..
Баланың іс-әрекст үстінде пайда болатын және өзіне қарата айтылған сөзі
эгоцентрикалық сөз деп аталады. Жасөспірімдік жас кезінде эгоцентрикалық
сөз өзгеріп отырады. Бұл айтылуға баланың не істеп жатқанын ғана емес, оның
іс жүзіндегі алдын ала ескертуші және бағыттаушы сөздер пайда болады.
Мұндай сөздер баланың іс-жүзіндегі мінез-құлқынан озық жүретін бейнелі ойын
көрсетеді. Жасөспірімдік ересек жасқа жеткенде эгоцентрикалық сөз кеми
түседі. Бала бұл кезде қасында ешкім болмаса, көбіне жұмысын үндемей
істейді. Бұл оның сөз негізіндегі ойлауының болмайтынын көрсетпейді. Эго-
центрикалық сөз ішкі сөзге айналады және осы түрде өзінің жоспарлаушы
қызметін атқарады. Сонымен, эгоцентрикалық сөз баланың сыртқы және ішкі
сөзінің арасындағы баспалдақ болып табылады [37]..
Жеткіншек достығы. Жеткіншек кезеңінде құрбылар тобының мәні
жоғарылайды. Жеткіншектер физикалық, эмоциялық және әлеуметтік ауысуларды
жеңу үшін басқалардан қолдау іздейді. Яғни,ол қолдауды өзі сияқты күйде
болатын құрбыларынан іздейді.
Жеткіншектердің құрбыларының арасында және басқа адамдардың,ата-анасымен
қанша уақыт өткізетінін анықтау үшін Ксикзентмихали мен Ларсон олардың
айналысатын істерініңсипатын бақылау мен тіркеудің тиімді тәсілін ойлап
тапты. Олар жоғары сынып оқушыларына пейджерлер таратып, сол арқылы оларға
күні бойы және кешкісін бірнеше рет звондап, қастарында кім барын біліп
отырды. Жеткіншектер үлкендерге қарағанда, құрбыларымен көп уақыт өткізеді.
Егер жанұямен, яғни ата-анасымен, аға-әпкелерімен, барлық уақыттың бестен
бірін өткізсе, онда оның жартысын – құрбылар, яғни достары мен
кластастарының арасында өткізеді. Ал қалған уақытын жалғыз өткізеді.
Зерттеушілердің есептеуінше, сынып жоғарылаған сайын құрбыларына бөлінетін
уақыт мөлшері көбейеді [38]..
Құрбылар шеңбері жеткіншектің әлеуметтік нышанының дамуында негізгі рөл
атқарады. Жеткіншектерге тән теңдік қатынастар кризистік жағдайларға
жағымды реакция өндіруге көмектеседі. Жеткіншектер өзінің жолдастарынан
және құрбыларынан, қоғамда бағаланатын, және олардың рөлдеріне сай келетін,
жүріс-тұрыс түрлерін иемденеді [39]..
Жеткіншектің өз құрбыларымен қатынасы түрлі дәрежеде кездеседі.
Сыныптағы бір баламен тек достық қатынаста болса, өзгесімен жолдастық
қатынаста болады. Достық қатынас бірнеше жағдайда болады. Мысалы, жеткіншек
бәлендей құрбысымен дос болғанның өзінде де, соған өзінің ішкі сырының
бәрін айтпай, достарының ішіндегі ең жақын досына айта алады. Бір-екі бала
достық қатынаста бола алады. Мұны әлеумет психологиясында микротоп деп
атайды, кімдер микротопқа, яғни жақсы достық қатынаста болатынын анықтау
үшін осыны былайша білуге болады: мысалы екі бала сырласып тұрғанда, қасына
үшінші бала келе қалса, әңгімелерін тоқтатып, өзге мәселелерге көшеді.
Себебі, келген бала да олардың досы болғанымен, кейбір сырларды айтуға
болмайды. Достық қатынас дегеннің өзі екі жақты процесс: жеткіншек кім
болса сонымен дос бола алмайды. Дос болу үшін оны құрбысы қабылдап ұнатуы
тиіс. Егер құрбысы дос болуға даяр болмаса, онда дос болғысы келетін
жеткіншек қалайда соған жағуға әрекет жасап, соның сөзін қолдайтын болады.
Сол сияқты жеткіншек біреумен достасқанда уақытты бос өткізбеу үшін ғана
достаспайды, одан бірдеңе келіп, сөйтіп, өзінің мәдени байлығын ұлғайтқысы
келеді. Оның дос болғысы келетін құрбысы өзінен үлкен болып кездесуі
мүмкін. Бірақ жас жағынан қатар болғаны жақсы. Үлкен жастағылармен дос болу
кейде жеткіншекті сәтсіздікке ұшыратуы ықтимал
Жеткіншектердің өздеріне дос таңдауы. Жеткіншек өзіне дос таңдау үшін әр
түрлі талаптар қояды. Егер оқушы өзіне досты көбіне сабақ үлгеріміне қарай
қалайтын болса, жеткіншек оның құрбысының ниеті қандай, шынымен дос болғысы
келе ме, қорқақ не батыр ма, қиыншылық жағдайда оны тастап кете ме, кетпей
ме, - осы сияқты сапаларға ерекше мән береді. Осымен қатар жеткіншектердің
арасында беделдісі, кеңес беруге бейімдісі кездеседі. Мұндай жеткіншек,
мысалы, екі бала ренжіскенде, кім кінәлі, - осыны шешуші орбитр рөлін
атқарады. Осындай баланы әлеуметтік психологияда көсем “лидер” деп
атайды. Мұндай жеткіншек епті және ұйымдастырушылық қабілетінің болуынан
сынып жетекшісі оны староста т.б. етіп сайлайды. Бірақ жақсы оқитындардың
бәрі сыныпта беделді емес. Осының нәтижесінде бір сыныпта формальдық
ресми және формальдық түрде бекітілмеген көсемдер кездеседі. Кейде
сыныптағылардың формальдық түрде бекітілмеген көсемді таңдайтыны болады.
Себебі формальдық көсемдердің көпшілігінің сыныптағылар алдында беделі
мықты емес. Сынып басшыларын кластың алдында беделсіздерден тағайындау,
сондағылардың коллективтік қасиетінің қалыптасуына кедергі жасайды.
Сондықтаносыны еске алу қажет [40]..
Мұнымен қатар жеткіншек жасындағылар тобында “Моральдық кодекс” дейтін
кездеседі. Мұны солай деп атайтыны жеткіншектердің нені жақсы, нені орынсыз
дейтіні көбіне үлкен адамдыкіндей емес, үлкендердің істерді моральдық
жағынан бағалауы жеткіншектің осы жөніндегі бағасына дәл келмейді. Мысалы,
жеткіншек досының ұнамсыз қылықтарын, не біреудің жасаған қолайсыз ісін
өзгелерге әсіресе үлкендерге айтып қоюын кодекскедәл келмейді деп
санайды. Сол сияқты бір оқушы жақсы баға алу үшін мұғалімдердің алдында
жақсы көрінгісі келсе, мұндай әдетті де жек көреді. Ал бір бала өзге
баламен дос болып жүріп, кейін оны “сатып” кетсе, осы да кодекстің талабына
сай келмейді. Сонымен қатар жеткіншекке өзге бала жолдас не дос болу үшін,
алдымен ол көпшілікке сүйкімді келіп, солардың әрқайсысының
адамгершілігінің болуы, біреу өзгелерге қиянат жасамауы, берген сөзінде
тұруы, өтірік айтпауы қажет. Көбіне жеткіншектер өздеріне достарды
мақсаттар мен қызызулардың, қатынастың теңдігі, адалдық пен міндеттердің
бірдей болуынан шығып таңдайды [41]..
Жеткіншектер жолдас не дос болуға талапты қалай қояды дегенде, көбінесе,
жоғарыда айтылған шарттарды басшылыққа негіз етіп алады.
Достықты бағалау. Жеткіншектің достықты қалай бағалайтынына келсек,
осының өзі тым терең мағынада кездеседі. Егер достығы терең болған
жеткіншектер бір-біріне ренжісіп, өзара сөйлеспесе онда осы оқиғаны әр жағы
қатты қайғыға алып, көпке дейін уайымдауы ықтимал. Сонымен қатар біз оқу
жеткіншектің негізгі әрекеті десек те, кейде баланың досымен бірігіп тиісті
іске құмарлануы содай, ол тіпті оқу тапсырмасын орындауды ұмытып кетуі
мүмкін. Жалпы алғанда жеткіншек үшін кейде досының айтқан сөзі не кеңесі
үлкендердікінен басым келіп, соны орындаудан бас тартпайтын болады. Ал
достарының көздейтін және тілейтін мұраты мынадай: қажет дейтін істі бірге
меңгеру, солардың игілігін бірге көру. Достықты осылайша түсіну бұлардың
қатынасы тым жақын екеніне дәлел бола алады. Жеткіншектің өз құрбыларымен
достық қасиетін Т.В.Драгунова т.б. зерттеп, оның тәрбиеленуіне негізгі әсер
ететін фактор өз құрбыларымен қатынас жасап, олармен жолдастық, достық
қасиетте болуын анықтады [42]..
Сонымен қатар, жеткіншек құрбыларының тілі, мәселені дәлелдеу тәсілдері
“аргументтері” ұқсас келетінінен өзгесіне түсінікті, бұлардың бірі
өзгесінен жатырқамайды, айтатын дегенін бетіне айтады. Бұлардың біреуі
өзгесі арқылы пайда көрем деп мақсат қоймайды. Осының бәрі жеткіншектердің
өзгесі арқылы тәрбиеленуге жағдай туғызады [43]..
Қорытындылайтын болсақ, жеткіншектер үшін құрбыларымен достық қатынастар
оның “өмір жолы” болып табылады. Жеткіншектер көбінесе өздеріне ұқсайтын
және құндылықтары бірдей болатын достарды таңдайды. Жеткіншектің жеке
басының әлеуметтік-моральдық ересектігінің дамуында қарым-қатынастың ерекше
түрі жақын жолдастарымен және досымен қарым-қатынас маңызды рөл атқарады.
Достық қарым-қатынастарда өзара сыр жасырмау және түсіністік, сергектік пен
сезімталдық, бірлесе толғану, сыр сақтай білу сияқты ерекше талаптар
қойылады.
1.2 Тұлғалық ерекшеліктер мен әлеуметтік адаптация мәселесінің байланысы
Әлеуметтік адаптация – адамдар арасындағы әлеуметтік, әлеуметтік-
психологиялық, экономикалық, демографиялық қатынастардың өзгеру процессі.
Әлеуметтік адаптацияның спецификалық ерекшеліктеріне: сананың белсенділігі;
адамның еңбек іс-әрекеттерінің қоршаған ортаға әсері; адамның әлеуметтік
тұрмыс шарттарына сәйкес өзінің әлеуметтік адаптация нәтижелерін белсенді
өзгерте алу[44].. Тұлғаның әлеуметтік дезадаптациялануы, ең алдымен өзінің
қажеттіліктеріне және тартылыстарына адаптациялануға қабілетсіздігін
білдіреді. Басқа жағынан, адаптацияның бұзылуы немесе толық
дезадаптациялануы бар тұлға әлеуметтік орта және өзінің әлеуметтік рөлі
ұсынатын талаптар мен күтімдерді қанағатты қалыпта қарсы алмайды.
Әлеуметтік дезадаптация белгілерінің бірі тұлғаның көп уақыт бойы ішкі
және сыртқы қақтығыстарды шешуге қажетті жүріс-тұрыс формалары мен
психологиялық механизмдерін таба алмауына байланысты уайымы болып табылады.
Адам мәселелі жағдайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. Ақыл - ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік ортада тұлғалық даму
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1. Жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктері дамуының психологиядағы
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2. Тұлғалық ерекшеліктер мен әлеуметтік адаптация мәселесінің
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3 Тұлғалық ерекшеліктердің ақыл-ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік
дезадаптациясына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..33
2. Отбасында және қосымша мектеп-интернаттарында тәрбиеленетін
жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерді зерттеуін ұйымдастыру нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.1 Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеудің әдістері жүргізілу
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.2 Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеу нәтижелерін
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..66
Кіріспе
Қоғамдағы болып жатқан өзгерістердің барлығы әрбір адамның, әсіресе
жасөспірімдердің дүниеге деген көзқарасында, психикалық қалыпта
бейнеленеді. Жасөспірімдердің мәселелерін шешуде тек жасөспірімдерді
қарастыруға болмайды. Оның өмір сүретін қоғамдық ортасының қалпын да
зерттеу қажет.
Қазіргі жасөспірім әлеуметтену тенденциясы мен мазмұны жағынан күрделі
әлемде өмір сүруде. Бұл біріншіден, жас адамдарға жаңа талаптар қоятын
техниктік-технологиялық қарқынның жаңартылуымен байланысты. Екіншіден,
нақты өмірлік тұғыры әлі бекітілмеген жасөспірімге терең әсер ететін
ақпараттардың қанық сипатымен байланысты. Үшіншіден, балаларда үмітсіздік
пен тітіркену (өзіндік жауапкершілік сезімі жоқ уақытында) тудыратын,
біздің қоғамды жаулап алған экологиялық және экономикалық дағдарыстармен
байланысты.
Жасөспірімдік шақта физикалық дамудың негізгі факторы болып жыныс
мүшелерінің дамуы табылады, ол ішкі мүшелердің жұмысына әсер етеді.
Жасөспірімдік шақтағы физикалық даму ерекшеліктері бұл кезеңде дұрыс өмір
тәртібіне, оның ішінде отбасылық өмірде қалыптасатын еңбек ету, дем алу,
ұйқы және тамақтану, дене тәрбиесі мен спорт, еңбек ету тәртібіне маңызды
орынды береді.
Жасөспірімнің психикалық дамуының ерекшелігі осы кезең барысында, ол
прогрессивті, сонымен қатар гетерохромды сипатта болады. Латын тілінен
аударғанда (adolescere) жасөспірім сөзі ересек адамға айналу дегенді
білдіреді. Жасөспірімдік кезең пубертаттан басталып, ересектік міндеттерді
қабылдаумен аяқталады.
Қазіргі уақытта біздің қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық, экологиялық,
идеологиялық тұрақты емес жағдай жасөспірімнің тұлғалық дамуы мен жүріс-
тұрысында әртүрлі ауытқулардың өсуін көрсетеді. Олардың арасында тек
жасөспірімдердің жоғарғы мазасыздығы мен рухани кедейшілігі ғана емес,
олардың шектен шыққан арсыздықтары, мейірімсіз қылықтары, агрессивтілігі
жоғары алаңдаушылықты туғызады. Бұл процесс әсіресе баланың балалық шақтан
ересектік қалыпқа өтуінде, яғни жасөспірімдік шақта байқалады.
Бүгінгі күні біздің қоғамда жасөспірімдерге бағытталған позитивті әсер
етулер өте аз. Сонымен байланысты, әлеуметтік адаптация жасөспірімдердің
психологиялық дамуына әсер ету мәселесі өзекті болып табылады.
Әлеуметтік дезадаптация – бұл индивидтің қоршаған ортамен өзара
әрекеттесудің, әлеуметтік дамудың, индивидтің әлеуметтенуінің бұзылуын
білдіреді. Жағымды әлеуметтік рөлді жүзеге асыруға мүмкіндік
болмағандықтан, жасөспірім дамудың қажеттіліктерін іске асыру үшін басқа
жолдар іздейді.
Жасөспірімдік шақ адамның дамуының ең қиын кезеңдерінің бірі. Ол
индивидтің барлық дерлік болашақ өмірін анықтайды. Бір жағынан
жасөспірімдік шақ психикалық даму сипатына орай балалық кезеңге ұқсайды,
екінші жағынан біздің алдымызда дамып келе жатқан , қоғамдық бақылаулардың
жаңа сипатына бағытталатын адам. Ол шынайы түрде жаңа өзара байланыс, қарым
– қатынас формаларына енеді,олардың мінезін түсінуге, өзін-өзі анықтауға
тырысады.[1]. Жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерді көп жылдар бойы
зерттеуде. Осы зерттеулердің ішінде жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау көп
қарастырылыған.
Жасөспірімдік шақта терең өзгерулер жүреді, тұлғаның тұтастай дамуына
әсер ететін өзін-өзі бағалау мен өзін-өзі тану жетіледі. Көптеген
авторлардың пікірінше өзін-өзі бағалау жасөспірімдік шақтың орталық жаңа
түзілістерінің бірі болып табылады. В.С.Журавлев Ю.А. Захаров және тағы
басқа авторлар өзін-өзі бағалау мазмұнының өзгеруін бақылай отыра келе
жасөспірімдердің өзін-өзі қабылдау , тұлғалық сипат және мінез факторларына
көп көңіл бөлетіні туралы айтады [2].. Өзін-өзі бағалаудың маңызды
жиынтықтарының бірі жасөспірімдердің өздерінің сырт келбетінің көрінісі
болып табылады. Жасөспірімдерде өзін-өзі бақылауға, бейімдігі, эгоцентризм,
“Мен бейнесінің” тұрақсыздығы байқалынады. Жасөспірім басқалардың арасында
ол қандай екенін, оларға қаншалықты ұқсайтыны сұрақтарына жауап іздейді
[3]..
Осымен бірге жасөспірімдердің өз-өзіне қатынасы қалыптасады. 13-15
жастағы жасөспірімдерде өзін-өзі қабылдамау феномені байқалынады.
Жасөспірімнің өзін-өзі бағалауы күшті аффективті бояуға ие. Адамның
өміріндегі қызығушылықтар маңызды рөлге ие. Жасөспірімнің қызығушылықтары
тұрақсыз болуы бәрімізге мәлім. Қызығушылықтардың қалыптасуының бірнеше
қайнар көздерін бөлуге болады. Біріншіден ол – мектеп. Көп дәрежеде белгілі
бір пәндерге және іс-әрекет түрлеріне қызығушылық жанұяда қалыптасады.
Мысалы: ұл әкесіне қарай отырып, программист болам деп, компьютер алдында
көп отырады. Қызығушылықтар мен қабілеттердің дамуының көздері музыкалық
және хореографиялық мектептер, әртүрлі үйірмелер мен спорт секциялары болып
табылады. Жасөспірімдер оларға әртүрлі себеп бойынша барады. Біреулерінде
анық мақсат бар: мысалы, ұлдар спорт секциясына физикалық сапаны дамыту
үшін барса, қыздар каратэға өзін-өзі қорғай алу үшін барады. Өздерінің
қабілеттерін максималды түрде ашатын іс-әрекет аймағын табу барлық дерлік
жасөспірімдердің тілегі [4]..
Д.И.Фельдштейннің айтуы бойынша: “Жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауының
дамуы өзінің ойларымен, күтімдерімен, бағдарларымен тығыз байланысты.
Жасөспірімдер алғаш рет өздерінің ішкі дүниесін сырттай зерттей отырып,
олар басқа адамдарға ұқсамайтынын көреді. Осыған байланысты оларды ешкім
түсінбейді деген ойлар пайда болады. Мұндай ойлар жоғары үрейліліктің және
жалғыздық сезімінің пайда болуының жағымды фонын құрайды”[5]..
Жасөспірімдерде жоғары үрейрілік көп дәрежеде құрбы – құрдастармен қарым-
қатынасымен байланысты екенін эксперименталдық мәліметтер дәлелдейді. Қарым-
қатынас процесінде жүзеге асатын ашулану, эмоционалды тепе-теңсіздік
жасөспірімдерге тән болып табылады. Физиологтар оны осы кезеңде болатын
жыныстық жетілумен байланыстырады.
Осы кезеңде қыз балаларда көңіл күйдің тез ауысуы, жоғары сезімталдылық,
ренжу байқалынса, ұл балаларда жоғары қозғалғыштық байқалынады [6].. Осыған
байланысты жасөспірімдердің тұлғалық тепе-теңсіздігі туралы айтып кеткен
жөн.
Тұлғалық тепе-теңсіздік жасөспірімнің негізгі ерекшелігі. Бір-біріне
қарама-қайшы сипаттар, талпыныстар, тенденциялар бір-бірімен күресе отырып,
есейіп жатқан баланың мінезі мен жүріс- тұрыс қарама-қайшылықтарын
анықтайды. Анна Фрейд осы ерекшелікті келесідей суреттейді:”...
жасөспірімдер өзімшіл, олар өздерін Әлем орталығы деп санайды. Бір жағынан
олар қоғам өміріне қызығушылықпен араласса, басқа жағынан олар жалғыздыққа
құмарланады. Кей-кезде олардың жүріс-тұрысы басқа адамдарға қатысты дөрекі,
бірақ соған қарамастан өздері өте сезімтал болып келеді. Олардың көңіл-
күйлері оптимизм мен пессимизм арасында ауытқиды.Кейде іс-әрекетті ынтамен
орындаса, кей-кезде іс-әрекетті орындағанда енжарлық көрсетеді [7]..
Сонымен бірге жасөспірімдік шақтағы ересектік болуға ұмтылуға тенденция
бар.
Әлеуметтік дезадаптация жасөспірім мен орта арасындағы өзара
әрекеттесудің бұзылуы. Өкінішке орай, тәжірибеде негізгі көңілді тек қана
бір жаққа – дезадаптацияланған жасөспірімге бөлінеді, ал оның ортасын
қараусыз қалдырады.
Жасөспірімдердің дезадаптация мәселесі өте өзекті, өйткені
жасөспірімдердің ерте дезадаптациялануы жұмыс істей алмайтын, отбасын құрай
алмайтын ұрпақтың қалыптасуына әкеледі.
Қорыта айтқанда, жасөспірімдермен әлеуметтік жұмыс өз спецификаға ие.
Дезадаптацияланған жасөспірімдердің мәселесін шешу әлеуметтік топтың және
кәсіпқой жұмыскерлердің бірлескен күшін талап етеді.
Қазіргі замандағы қоғамда әлеуметтік дезадаптация мәселесінің өзекті
болуын есепке ала отырып, бұл жұмыста келесі мақсат қойылады: отбасында
және қосымша мектеп-интернаттарында тәрбиеленетін жетім қалған ақыл-ойы кем
жасөспірімдердің әлеуметтік дезадаптациялану деңгейін анықтау.
Көрсетілген мақсатты жүзеге асыру үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
1. Әлеуметтік дезадаптациялануды зерттеудің әдістемелерін анықтау.
2. Әлеуметтік дезадаптациялану деңгейін зерттеуді жүргізу.
3. Отбасында және қосымша мектеп-интернаттарында тәрбиеленетін ақыл-ойы
кем жасөспірімдердің әлеуметтік дезадаптациялану деңгейлерін
салыстыру.
Зерттеудің объектісі: ақыл-ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік
дезадаптация процесі.
Зерттеудің пәні: ақыл-ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік
дезадаптациялану деңгейі.
Жоғарыда айтылғанға орай біздің болжамымыз: жетім қалған ақыл-ойы кем
жасөспірімдердің отбасында тәрбиеленетін ақыл-ойы кем жасөспірімдермен
салыстырғанда әлеуметтік дезадаптация деңгейі жоғары.
1 Ақыл - ойы кем жасөспірімдердің әлеуметтік дезадаптациялану мәселесі
1.1 Жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктері дамуының психологиядағы
зерттеулері
Жасөспірімдік шақ адамның дамуының ең қиын кезеңдерінің бірі. Ол
индивидтің барлық дерлік болашақ өмірін анықтайды. Бір жағынан
жасөспірімдік шақ психикалық даму сипатына орай балалық кезеңге ұқсайды,
екінші жағынан біздің алдымызда дамып келе жатқан , қоғамдық бақылаулардың
жаңа сипатына бағытталатын адам. Ол шынайы түрде жаңа өзара байланыс, қарым
– қатынас формаларына енеді,олардың мінезін түсінуге, өзін-өзі анықтауға
тырысады.[1]. Жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерді көп жылдар бойы
зерттеуде. Осы зерттеулердің ішінде жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау көп
қарастырылыған.
Жасөспірімдік шақта терең өзгерулер жүреді, тұлғаның тұтастай дамуына
әсер ететін өзін-өзі бағалау мен өзін-өзі тану жетіледі. Көптеген
авторлардың пікірінше өзін-өзі бағалау жасөспірімдік шақтың орталық жаңа
түзілістерінің бірі болып табылады. В.С.Журавлев Ю.А. Захаров және тағы
басқа авторлар өзін-өзі бағалау мазмұнының өзгеруін бақылай отыра келе
жасөспірімдердің өзін-өзі қабылдау , тұлғалық сипат және мінез факторларына
көп көңіл бөлетіні туралы айтады [2].. Өзін-өзі бағалаудың маңызды
жиынтықтарының бірі жасөспірімдердің өздерінің сырт келбетінің көрінісі
болып табылады. Жасөспірімдерде өзін-өзі бақылауға, бейімдігі, эгоцентризм,
“Мен бейнесінің” тұрақсыздығы байқалынады. Жасөспірім басқалардың арасында
ол қандай екенін, оларға қаншалықты ұқсайтыны сұрақтарына жауап іздейді
[3]..
Осымен бірге жасөспірімдердің өз-өзіне қатынасы қалыптасады. 13-15
жастағы жасөспірімдерде өзін-өзі қабылдамау феномені байқалынады.
Жасөспірімнің өзін-өзі бағалауы күшті аффективті бояуға ие. Адамның
өміріндегі қызығушылықтар маңызды рөлге ие. Жасөспірімнің қызығушылықтары
тұрақсыз болуы бәрімізге мәлім. Қызығушылықтардың қалыптасуының бірнеше
қайнар көздерін бөлуге болады. Біріншіден ол – мектеп. Көп дәрежеде белгілі
бір пәндерге және іс-әрекет түрлеріне қызығушылық жанұяда қалыптасады.
Мысалы: ұл әкесіне қарай отырып, программист болам деп, компьютер алдында
көп отырады. Қызығушылықтар мен қабілеттердің дамуының көздері музыкалық
және хореографиялық мектептер, әртүрлі үйірмелер мен спорт секциялары болып
табылады. Жасөспірімдер оларға әртүрлі себеп бойынша барады. Біреулерінде
анық мақсат бар: мысалы, ұлдар спорт секциясына физикалық сапаны дамыту
үшін барса, қыздар каратэға өзін-өзі қорғай алу үшін барады. Өздерінің
қабілеттерін максималды түрде ашатын іс-әрекет аймағын табу барлық дерлік
жасөспірімдердің тілегі [4]..
Д.И.Фельдштейннің айтуы бойынша: “Жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауының
дамуы өзінің ойларымен, күтімдерімен, бағдарларымен тығыз байланысты.
Жасөспірімдер алғаш рет өздерінің ішкі дүниесін сырттай зерттей отырып,
олар басқа адамдарға ұқсамайтынын көреді. Осыған байланысты оларды ешкім
түсінбейді деген ойлар пайда болады. Мұндай ойлар жоғары үрейліліктің және
жалғыздық сезімінің пайда болуының жағымды фонын құрайды”[5]..
Жасөспірімдерде жоғары үрейрілік көп дәрежеде құрбы – құрдастармен қарым-
қатынасымен байланысты екенін эксперименталдық мәліметтер дәлелдейді. Қарым-
қатынас процесінде жүзеге асатын ашулану, эмоционалды тепе-теңсіздік
жасөспірімдерге тән болып табылады. Физиологтар оны осы кезеңде болатын
жыныстық жетілумен байланыстырады.
Осы кезеңде қыз балаларда көңіл күйдің тез ауысуы, жоғары сезімталдылық,
ренжу байқалынса, ұл балаларда жоғары қозғалғыштық байқалынады [6].. Осыған
байланысты жасөспірімдердің тұлғалық тепе-теңсіздігі туралы айтып кеткен
жөн.
Тұлғалық тепе-теңсіздік жасөспірімнің негізгі ерекшелігі. Бір-біріне
қарама-қайшы сипаттар, талпыныстар, тенденциялар бір-бірімен күресе отырып,
есейіп жатқан баланың мінезі мен жүріс- тұрыс қарама-қайшылықтарын
анықтайды. Анна Фрейд осы ерекшелікті келесідей суреттейді:”...
жасөспірімдер өзімшіл, олар өздерін Әлем орталығы деп санайды. Бір жағынан
олар қоғам өміріне қызығушылықпен араласса, басқа жағынан олар жалғыздыққа
құмарланады. Кей-кезде олардың жүріс-тұрысы басқа адамдарға қатысты дөрекі,
бірақ соған қарамастан өздері өте сезімтал болып келеді. Олардың көңіл-
күйлері оптимизм мен пессимизм арасында ауытқиды.Кейде іс-әрекетті ынтамен
орындаса, кей-кезде іс-әрекетті орындағанда енжарлық көрсетеді [7]..
Сонымен бірге жасөспірімдік шақтағы ересектік болуға ұмтылуға тенденция
бар.
Д.Б.Эльконин жасөспірімнің ересектікке тенденциясын қарастырады, яғни
ересек болуға талпыну.Ересектік сезім жасөспірім шағының орталық жаңа
түзілісі болып келеді. Ересектік сезім -өзіндік сананың ерекше формасы.
Жасөспірімде ересектік сезім қалай көрінеді? Ең алдымен ол ересектермен
қарым-қатынасқа түскенде оған тең дәрежеде қарауды талап етеді. Ересектік
сезім тәуелсіздікке ұмтылу тілегінде көрінеді. Сонымен бірге өзіндік көз
қарастар, бағалар, өзіндік жүріс-тұрыс байқалады [8].. Осының барлығы басқс
адамдармен қарым-қатынас кезінде қалыптасады.
Жасөспірімдік шақта қарым-қатынас қажеттілігі өте үлкен. Қарым-қатынас
оқуда да, ата-аналармен қатынасында да із қалдырады. Осы кезеңдегі негізгі
іс-әрекет интимді-тұлғалық қарым-қатынас. Терең және мазмұнды қарым-
қатынасты достық қарым-қатынасты көруге болады. Жасөспірімді тыңдай
білетін, түсіне алатын, оның уайымы мен бағдарларын қабылдайтын, өзінің
күшіне сенімсіздікті жеңуге көмектесетін, әрі психотерапевт рөлін ойнайтын
әрине оның жақын досы.
Бұл кезеңде қарым-қатынас интенсивті болғандықтан “Топшылану реакциясы”
туралы айтады. Жасөспірімге референттік топта болуы өте маңызды. Бірақ
кейде жасөспірім өз құрбы-құрдастардың арасында жалғыз сезінеді. Сонымен
бірге барлық жасөспірімдер топқа қабылданбайды, олардың кейбіреулері
оқшауланған. Көп жағдайда ол – өз-өзіне сенімсіз, тұйық немесе шектен тыс
агрессивті жасөспірімдер [9].. Айтылған ерекшеліктерге орай осы шақтағы
агрессивтілік басқа кезеңдерге қарағанда өте айқын көрінеді.
Жасөспірімдік шақтағы айқын көрінетін тұлғалық ерекшеліктерінің бірі –
агрессивтілік. Агрессивті жасөспірімдерге құндылық бағдарының кедейлігі,
қарапайымдылығы, қызығушылықтардың болмауы тән. В.Г. Степановтың айтуынша:
“Бұл балаларда зерделік дамудың төмен деңгейі, жоғары еліктеу көрінеді.
Оларға эмоционалдық дөрекілік, наразылық тән. Бұл жасөспірімдерде өте
жоғары немесе осыған қарама-қарсы өте төмен өзін-өзі бағалау, жоғары
үрейлілік, әлеуметтік контакттарға түсу қорқынышы, эгоцентризм, қиын
жағдайдан шығу жолын білмеу, басқа механизмдерге қарағанда қорғаныс
механизмдерінің үстем болуы байқалынады. Сонымен бірге агрессивті
жасөспірімдердің ішінде зерделік және әлеуметтік жағынан жақсы дамығандары
да кездеседі. Оларда агрессивтілік мәртебені көтеру құралы ретінде көрінеді
[10].. Сондықтан агрессивтілік жасөспірімдік кезеңге тән болғандықтан, оны
қарастырмауға болмайды.
Жасөспірімдердің психикалық дамуы жасөспірімдік жастың негізгі мазмұны
балалық кезеңнен ересектік кезеңге өтумен суреттеледі. Дамудың барлық
жақтары сапалық қайта құрылудан көрінеді, жаңа психологиялық білім
қалыптасады.
Бұл жасты неге қиын жас кезеңі деп суреттейді? Мектепке оқуға қабілетті
емес оқушылар орта сыныптарда жиі кездеседі. В.В. Прохоровскийдің зерттеу
мәліметтерінің нәтижесі бойынша төменгі сыныпта бұл жағдай 5-8 %
көрсеткіште болса, ал кеткіншек кезеңде 18-20 % көрсеткішті көрсетеді
[11]..
Жасөспірімдік жастағы қиыншылықтарды әртүрлі психофизиологиялық және
психикалық кемістіктерді жыныстық жетілумен байланыстырады. Организмнің
қарқынды дамуының нәтижесінде жасөспіріме қорқыныш сезім, қозушылықтың
жоғалауы, депрессия болуы мүмкін. Кейбіреулер дененің жеке бөліктерінің
және оның пропорцияларының даму темпінің сәйкес келмеуіне байланысты
өздерін қолайсыз сезінеді, ыңғайсыздық білінеді. Бұл кезеңде бақылау
жүргізушілер елеулі өзгерістерді ескере отырып, бұл кезеңді суреттеуде
скачок роста , эндокринный шторм гормональная буря - деген
түсініктерді қолданады [12]..
Жасөспірімдікке, жыныстық жетілуге байланысты дене және физиологиялық
дамуындағы жедел өзгерістердің деңгейі жаңа жан күйзелістерін тудырады.
Осы жастағы оқушылармен нақты практикалық жұмысты жоспарлау, іске асыру
үшін, біріншіден, психологтың жұмыстың нақты бағыттарын белгілеу керек.
Жасөспірімің жеке басының әлеуметтік-моральдық ересектігінің дамуында
қарым-қатынастың ерекше түрі – жақын жолдастармен және досымен қарым-
қатынас, маңызды роль атқарады. Жыл өткен сайын олар неғұрлым қажет бола
түседі. Жасөспірімер сыйлы, беделді, қайсыбір салада озық кластастарымен
қарым- қатынас жасауға ұмтылады. Мұндайда жолдастық қасиеттер, білімділік,
қолынан бәрі де келетіндіктер, батылдық, спорттағы жетістіктер, өзін-өзі
ұстау мәнері, ересектермен қатынасттардағы дербестік сияқты алуан түрлі
жағдайлар тартымды болуы мүмкін [13]..
Балалардың жақындасуы үшін мүдделер мен сүйікті кәсіптердің
ұқсастығының, әңгімелесудің тартымдылығының үлкен маңызы бар. Жасөспірімдік
өзіне ұнаған құрдасының ден қойған нәрсесіне оңай елігеді, өзі де оны өз
ісіне ортақтастыруға ұмтылады. Жолдасымен қарым-қатынастың кейде тартымды
болатыны соншалық, жасөспірімдік онымен бірге өзін бұрын қызықтырмаған,
қәзір де қызықсыз іспен шұғылдана бастайды. Алайда кейін ол бұған шыңдап
ден қоюы мүмкін. Сондықтан жолдастарымен қарым-қатынас жасау –
жасөспірімердің жаңа мүдделердің пайда болуының қайнар көзі. Біріне-бірі
ұнайтын балалар әр түрлі істерде ынтымақтасуға үмтылып, әрқайсысының
айтқанын көбіне екеуі бірігіп істейді. Бірлесіп жұмысты жақсы істей білуді
жасөспірімер өте бағалайды [14]..
Өзіне ұнаған құрдасының қасиеттері көбіне жасөспірімі өзіне ұнайтын
және жолдастары бағалайтын қасиеттердің өзінде жоқ екенін көріп, ұғынуға
мәжбүр етеді. Сол сияқты, тіпті одан да жақсы болсам деген ниет туады.
Жолдасы жасөспірімдікке үлгі болады. Ол оған немесе әншейін еліктейді,
немесе өзінде белгілі бір қасиеттерді, мәселен, күш пен батылдық немесе
өзін-өзі ұстай білу, әрқашан уәдесінде тұру т.б. дамыта бастайды [15]..
Маңызды әрі жеке адамға қатысты деп ұғынылатын мазмұнның ұлғайып,
тереңдеуі ақылдасуға, қолдау мен көмек алуға болатын досқа зәрулік
туғызады. Сондықтан достық қарым-қатынастарға - өзара сыр жасырмау және
түсіністік, сергектік пен сезімталдық, бірлесе толғану, сыр сақтай білу
сияқты ерекше талаптар қойылады. Бір-біріне жан дүниесін, бар сырын жайып
салған қарым-қатынас екеуін де байытады, өз жан-дүниесінде болып жатқанның
бәрін жақсы түсініп, ұғынуға мүмкіндік береді [16]..
Жасөспірімің интеллектілік дамуы. Орта кластарда оқушылар ғылымдардың
негіздерін оқып, игеруге кіріседі. Балалардың алдында көлемі зор білімдерді
меңгеру жойылады. Игерілуге тиісті материал, бір жағынан, оқу-таным және
ойлау қызметінің бұрынғыдан гөрі неғұрлым жоғары дәрежесін талап етіп, ал
екінші жағынан, оларды дамытуға бағытталған.Оқушылар математикадағы,
физикадағы, химиядағы ғылыми ұғымдар жүйесін, белгілердің ерекше жүйесін
меңгеруге, теориялық тұрғыдан пайымдап үйренуге тиіс.
Теориялық ойлаудың өзіне тән қасиеті – гипотетикалық-дедукциялық, яғни
гипотезалар құру және оларды тексеру арқылы бір ғана жалпы тиянақтар
негізінде пайымдауға қабілеттілік.
Интеллектілік міндеттерді шешуде гипотезаларды пайдалана білу –
жасөспірімің болмысқа талдау жасаудағы аса маңызды жетістігі. Болжамдар
жасап ойлау – ғылыми пайымдаудың өзіне тән құралы. Ойлауды дамытудың бұл
деңгейіне тән ерекшелік абстракциялаудың дамуы ғана емес, сонымен бірге
жасөспірімдік өзінің интеллектілік операцияларына зейін қояды, талдау
жасап, баға береді. Сондықтан мұндай ойлау рефлексиялы ойлау деп аталады.
Теориялық ойлау мектеп білімдерін игеруде ғана қалыптасумен
шектелмейді. Тұтас алғанда ойлаудың бұл деңгейіне жасөспірімің өз
интеллектілік операцияларын ұғынып, оларды басқаруы тән. Бұл процесс басқа
психикалық функциялар үшін де тән бола бастайды. Сөйлеуге бақылау мен
басшылық жасалады, оның үстіне өзі үшін маңызды кейбір жағдайларда
жасөспірімер дұрыс әрі әдемі сөйлеуге ерекше тырысады. Осының бәрі –
жасөспірімің дамуындағы бастауыш мектеп оқушысымен салыстырғандағы жаңа әрі
маңызды жетістіктер [17]..
Қабылдау процестерін интеллектілендіру – кез келген оқу материалын,
соның ішінде чертеж, схема, сурет сияқты көрнекі материалды да ойлағыдай
игерудің қажетті шарты.
Гуманитарлық пәндерді меңгергенде де оқушылар ғылыми ұғымдарды,
фактілерді жіктеуді игереді, байланыстар мен себеп-салдар тәуелділіктерін
көріп үйренеді, қысқаша сипаттамалар мен кеңінен суреттеулер беруді,
қорытындылар жасауды үйренеді
Материалды логикалық өңдей білу көбіне жасөспірімерде өздігінен дамиды.
Мұндай іскерліктерді дамыту мұғалімнің арнайы міндеті болуға тиіс, үлгірім,
білімнің тереңдігі мен тиянақтылығы ғана емес, жасөспірімің интеллектісі
мен қабілеттерінің одан әрі даму мүмкіндігі де осыған байланысты [18]..
Жасөспірімдік - әлеуметтік-психологиялық құбылыс жасөспірімдік және
оның шағының шектері. Жас шағы психологиясына жас өспірімдік шақ жыныстық
толысудан басталып, ересектіктің басталуымен аяқталатын даму стадиясы деп
анықталады. Алайда бірінші шегі физиологиялық, екінші әлеуметтік шек болып
тұрған осы анықтаманың өзі құбылыстың күрделілігі мен көп өлшемділігін
көрсетеді [19]..
Жас өспірімдіктің көптеген теориялары бар. Биологиялық теориялар нақ
өсудің биологиялық процестері басқаларының бәрінен басым болады деген оймен
жас өспірімдікті алдымен организм эволюциясының белгілі бір кезеңі деп
қарайды. Психологиялық теориялар психикалық эволюцияның заңдылықтарына,
ішкі дүние мен өзін-өзі ұғынудың тән сипаттарына назар аударады.
Психоаналитикалық теориялар жас өспірімдікті психосексуалдық дамудың
белгілі бір кезеңі деп біледі. Көрсетілген теориялар жас өспірімдікті
алдымен индивид немесе жеке адамның дамуы ретінде ішкі процесс тұрғысынан
қарайды. Бірақ бұл даму әр түрлі әлеуметтік және мәдени ортада әр келкі
болып өтеді. Жас өспірімдіктің социологиялық теориялары оны алдымен
социализацияның белгілі бір кезеңі, тәуелді балалықтан ересектіктің дербес
те жауапты іс-әрекетіне көшу деп қарайды. Зерттеушілер адам меңгеруге
тиісті әлеуметтік рольдерге, оның бағалаушылық бағдарларының қалыптасуына,
еңбек өміріне аяқ басуымен байланысты проблемаларға назар аударады, яғни
индивидтік-психологиялық проблемалар әлеуметтік проблемалардан шығарылады.
Балаң жастық – адамның дене дамуының аяқталатын кезеңі. Бойдың ұзаруы
жасөспірімдік кезеңге қарағанда баяулайды. Қыздардың бойының толуы орта
есеппен 16 мен 17-нің арасында болады (ауытқу плюс-минус 13 ай), жігіттерде
17 мен 18-дің арасы. Салмағы артады, осының өзінде ер балалар қыздардан
қалып келген есесін толтырады. Бұлшық ет күші өте тез өседі: 16 жаста ер
бала 12 жастағысынан бұл тұрғыдан екі есе алып түседі. Бойы толысқаннан
кейін шамамен бір жылдан кейін адам қалыпты ересектік бұлшық ет күшіне
жетеді. Әрине, көп нәрсе дұрыс тамақтану режимі мен дене шынықтырумен
шұғылдануға байланысты. Спорттың кейбір түрлерінде балаң жастық – ең көп
жетістіктерге жететін кезең [20]..
Жыныстық даму жөнінен жігіттер мен қыздардың көбі бұл жаста
постпубертаттық кезеңде болады. Көп тараған түсінектерге қарамастан,
жыныстық толысудың мерзімі нәсілдік және ұлттық ерекшеліетерге, климатқа
байланысты емес. Оның есесіне тамақтану сипатындағы айырмашылықтар мен
басқа да әлеуметтік – эконнмикалық факторлар әсер етеді. Мұның үстіне
орташа статистикалық норманың жеке физиологиялық нормамен үйлеспейтінін
ескерту өте маңызды [21]..
Жас өспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері – мамандық таңдау, еңбек
пен коғамдық-саяси қызметке даярлану, некелесуге өз семьясын құруға
әзірлену. Өзара байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі бір
уақытты талап етеді және олардың жүзеге асу мерзімдері жас адамның сипатына
тәуелді. Жас өспірімдік шақ бала мен ересектің арасындағы аралық жағдайда
болады. Баланың жағдайы оның ересектерге тәуелдігімен сипатталады, бұлар
оның өмірлік іс-әрекетінің басты мазиұны мен бағытын белгілейді. Баланың
атқаратын ролі ересектердің ролінен сапалық тұрғыда өзгеше болады және екі
жағыда мұны анық ұғынады. Өмірлік іс-әрекеттердің күрделене түсуімен бірге
жастарда әлеуметтік рольдер мен мүдделер диапазонының сандық ұлғаюы ғана
болып қоймай, сапалық тұрғыданда өзгеріп, ересектік рольдер бірден-бірге
көбейеді, осыдан келіп дербестік пен жауапкершілік өлшемі шығады.
Жасөспірімдік жаста балалардың қарым-қатынас шеңбері кеңи түседі. Балалар
біраз есейе түскен соң шағын семьялық байланыстар шегінен шығып, адамдардың
аумақты тобымен, әсіресе қатар құрбыларымен араласа бастайды. Сөйлесетін
адамдардың көбеюі баладан ең бастысы тіл болып табылатын қарым-қатынас
құралын толық меңгеруді талап етеді. Баланың күрделене түсетін әрекеті
тілдің дамуына да жоғары талаптар қояды [22]..
Тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді: басқа адамдармен араласу кезінде
оны іш жүзінде қолдану жетіле түседі, сонымен бірге тіл психикалық
процестерді қайта қараудың негізі, ойлау қүралы болып табылады.
Жасөспірімдік кезеңнің соңына қарай тәрбиелеудіц белгілі бір жағдайда
сауаттылықты меңгеру үшіп үлкен маңызы бар, тілді тек пайдаланып қана
қоймай, оның құрылысын да ұғына бастайды [23]..
Жасөспірімдік кезеңде тілдің сөздік құрамы есе тұседі. Сәбилік
кездегімен салыстырғанда жасөспірім баланың сөздік қоры үш есе өседі. Мұнда
сөз қорының өсуі тұрмыс және тәрбие жайларына тікелей байланысты;
психикалык дамудың басқа кез келген салаларына қарағанда мұнда жеке түр
өзгерістері басымырақ.
Жасөспірім баланың сөздік қоры тек зат есімдердіц және шылау сөздердің
есебінен де тез өседі. Егер бала грамматика заңдары бойынша сөйлеудегі
сөздерді тіркестіре білуді қатар меңгермесе, сөздік құрамының өз бетінше
өсуінің онша үлкен мәні болмаған болар еді. Жасөспірімдік балалық шақта ана
тілінің морфологиялық жүйесі игеріледі, бала іс жүзінде жалпы сипатта
септеу мен жіктеудің типтерін үйренеді Сонымен бірге балалар құрмалас
сейлемдерді, жалғаулық шылауларды, сондай-ақ оның үстіне кең тараған
жұрнақтардың (жынысты білдіретін жұрнақтар, кішілікті білдіретін жұрнақтар
тағы басқалары) басым көпшілігін үйреніп алады [24]..
Жасөспірімдік жаста балалар сөздерді айтарлықтай жедел құрады, әр түрлі
жұрнақтар жалғау арқылы олардың мәнін өзгертеді.
Тілді үйрену баланың өзінің тілге деген ерекше белсенділігімен
анықталады. Бұл белсенділік баланың қолда бар үлгіден шығаратын сөз
құраулары мен сөз өзгертулерінен көрінеді. Жасөспірімдік жас тіл
құбылыстарына деген аса сергектіктің байқалатын кезі болып табылады.
Сөздің мәніне, сөздердің көрсететін шындығына бағдар ұстаумен қатар
жасөспірім балалар мәнінің қандай екендігіне қарамастан сөздің дыбыстық
түріне үлкен ынта қоятындығы байқалды. Олар көбіне сөздің түрін әдейі
өзгертеді, жаңа сөздер ойлап табады, сөз ырғағын құрастыруға беріле
жаттығады. Мысалы, бес жасар бала мынаған ұқсас ырғақтарды шаттана тізеді:
Сабақ, қабақ, табақ, қала, дала, сала. Құрастырып отырған тақпақтың
мазмұны баланың назарынан тыс қалады, өйткені ол үшін бастысы - өзінің бар
ынтасы ауған ырғақ. Ырғақ құрастыруды ол ойынға айналдырып жібереді [24]..
Жасөспірімдік ересек жастағыларда қосар септеу жағдайлары кездеспейді.
Балаларда сөздердің дыбыстық түріне бағдар ұстаудың пайда болуы ана тілінің
морфологиялық жүйесін меңгеруіне себепші болады. Тілдің дыбыстық жағы өте
ертеден-ақ балалар әрекетінің мазмұнына айналды.
Мектепке бару алдында грамматиканың өте күрделі жүйесін үйреніп алады.
Бұл жүйеге тілде қолданылып жүрген синтаксистік және морфологиялық
тұрғыдағы ең нәзік заңдылықтар кіреді, міне, сондықтан баланың игеретін
тілі ол үшін шынында ана тілі болып шығады [25]..
Тілдің мағыналық жағына бағыт ұстау да, сондай-ақ тілдің дыбыстық жағына
бағыт ұстау да сөздерді іс жүзінде қолдану мен өзгеру процесінде жүзеге
асырылады және белгілі кезге дейін сөздің дыбыстары мен оның мәнінің
арасындағы байланысты түсіндіруге жетелейтін сөйлеуді ұғына білумен
байланысты болмайды. Әйтсе де біртіндеп дами бастайтын тіл ерекшеліктерін
айыра білу қабілетті және мұнымен байланысты келетін тілді ой елегінен
өткізу сөзді ұғына білу әрекеттеріне әкеп соғады. Бес жасқа толған балада
сөздің мәнін саралап білу және шығу тегін түсіндіру әрекеттері пайда
болады. Бала бір сөзді оған дыбысталуы жағынан ұқсас сөзбен салыстыруға
тырысады. Мысалы, жол сөзін жолаушы, тоң сөзін тоңу, жең сөзін
жеңіс тағы сондай сөздерде дыбыс жағынан ұқсастық көрініп тұрады. Мұнда
сөздің мәніне түсінік беруді алдымен дыбысты салыстырудан бастау қажет.
Сондықтан сөздің бастапқы мәнін, шығу тегін түсіндіру әр уақыт жемісті бола
бермейді.
Сезді жетерліктен терең ұғына білу жасөспірімдік балаларда тек арнаулы
оқыту жағдайларында қалыптасады [26]..
Баланық фонематикалық естуі тікелей тіл қарым-қатынасының негізінде
қалыптасады. Сәбилік кезеңнің соңына таман бала бір-бірінен тек бір ғана
ұяң және қатаң дыбыспен, немесе жуан не жіңішке дыбыспен ғана ажыратылатын
сөздерді жақсы жіктейді. Сонымен бастапқы фонематикалық есту толықтай ерте
жетіледі. Әйтсе де сөзге дыбыстық талдау жасауды, сөзді оны қүраушы
дыбыстарға ажыратуды, сөздегі дыбыстардың ретін бала жасөспірімдік жасқа
жеткеннің өзінде де біле бермейді. Сондықтан бес-алты жасар бала, мысалы үш
дыбыстан тұратын (сүт, нан, түс, бір) сөздерге қарапайым талдау жасауга
қиналады. Балаларды сөздерге дыбыстық талдау жасауға үйреткеннің өзінде
тіпті жасөспірімдік кіші жастағы балалардың өзі белгілі жағдайларда сөздің
бірінші жәие соңғы дыбыстарын ажырата білетіндігі көрінеді, ал
жасөспірімдік естияр жастағылар үшін ешбір айтарлықтай қиындық туғызбайды.
Сөздерді дыбыстық құрамын талдағанда бала оларды ерекше түрде айтады, кейін
жеке аталуға тиісті дыбысты үн ырғағымен бөледі. Мысалы морж сөзін егер
бірінші дыбысты бөліп көрсету қажет болса м-м-морж деп, ал соңғы дыбысты
бөлу керек болса морж-ж-ж деп айтып береді. Бес, алты жастан бастап,
сөздің жеке дыбыстарын кейбір керекті дыбысты созып айту сияқты белгілі
амалды үйренген болса сөзге толық дыбыстық талдау жасай алады. Мұндай тәсіл
балаларды сөздің дыбыстық құрамына еркін бағдар жасай білуте үйретеді
[27]..
Жасөспірімдік жаста табысты өтетін тілді іс жүзінде меңгерумен
салыстырғанда сөйлеу әрекетінің өзін ұғына білуден (өздігінен өтіп жататын
шындық) тілдің сөздік кұрамын ұғына білу едәуір кейін қалады. Қарым-қатынас
жасау нәтижесінде бала ұзақ уақыт бойы тілдің сөздік құрамына емес, ол үшін
сөз түсінуді анықтайтын заттық жағдайға бағдар ұстайды. Бірақ сауаттылыққа
үйрену арқылы тілдің сөздік құрамын ұғынуды үйренуі қажет. Балалар сөйлемге
арнайы дайындықсыз тұтас жағдайды, нақты бір әрекетті немесе оқиғаны
білдіретін бірыңғай тұтас мағына, бірыңғай сөз жиыны ретінде қарайды [28]..
Егер бала оқи бастаса, бұл жағдайда ол тілдің сөздік кұрамын ұғына
бастайды. Әйтсе де тілдің сөздік құрамын ұғыну қабілеті өздігінен тым баяу
қалыптасады. Жасөспірімдік жасқа толық жеткенде балалардың сөйлемдегі
сөздерді айқын ажырата білуіне мүмкіндік беретін арнайы дайындық, бұл
қабілеттің қалыптасуын едәуір жеделдетеді [29]..
Жасөспірімдік кезеңде дамитын тілдің негізгі қызметтерінің бірі - қарым-
қатынас жасау қызметі. Тіпті сәбилік шақтың өзінде бала тілді қарым-қатынас
жасау кұралы ретінде пайдаланады. Әйтсе де ол тек жақын немесе жақсы таныс
адамдармен ғана қарым-қатынаста болады. Бұл жағдайдағы қарым-қатынас
ересектер мен бала қатысатын нақтылы жағдайдың себебінен пайда болады.
Қайсыбір әрекеттер мен заттарға байланысты нақтылы жағдайдағы қарым-қатынас
жасау ситуациялық сөйлеудің жәрдемі арқылы іске асырылады. Бүл сөйлеу
әрекетке байланысты пайда болған немесе жаңа заттармен, құбылыстармен
танысқандағы сұраулар, сұрауға берілген жауаптар, немесе белгілі бір
талаптар түрінде болады.
Ситуациялық сөйлеу әңгімелесушілерге толықтай анық, бірақ жағдайды
білмейтін бөгде адамға әдетте түсініксіз болады. Бала сөйлеуіндегі
ситуациялық әр түрлі формада болып келуі мүмкін. Мысалы, ситуациялық
сөйлеуге тән нәрсе - жобалап қана түсінуге болатын бастауыштың түсіп қалуы,
ол көбіне есімдіктен ауыстырылады. Сөйлеу ол, олар деген сөздерге толы
болады және де әңгіменің ұзынырғасына қарап бұл есімдіктердің кімге
(болмаса неге) қатысты екенін білу мүмкін емес. Сондай-ақ сөйлеуде
үстеулер, ауызекі тіл шаблоны мол болады, алайда бұлар сөйлеудің мазмүнын
анықтай алмайды. Мысалы андай деп көрсету өз мағынасында емес түрі
бойынша көрсету ретінде байқалады [30]..
Диалогты сөйлемде баланың әңгімелесуші серіктесі одан айқын, мәнерлі
сөйлеуді, сөйлем құруын жағдайға онша байланыстырмауды талап етеді. Бала
төңірегіндегілердің ықпалымен ситуациялық сөйлеуді тыңдаушысы түсінерліктей
етіп құра бастайды. Бала біртіндеп шексіз қайталана беретін есімдіктердің
орнына белгілі анық ойды беретін зат есімдерді енгізе бастайды.
Жасөспірімдік ересек жастағыларда кәдімгі сөйлеу құралымы пайда болады,
бала әуелі есімдіктерді ол, оларды енгізеді, сосын барып баяндауының
анық еместігін сезгеннен кейін есімдіктерді зат есім арқылы түсіндіре
бастайды: ол (қыз) кетіп қалды; ол (сиыр) сүзді; ол (қасқыр) тап
берді; (шар) домалап кетті. Бұл - бала тілінің дамуындағы елеулі кезең.
Баяндаудың ситуациялық тәсілі тыңдаушысына бағдарланған түсіндірулермен
бөлініп отырады. Әңгіменің мазмұны жайындағы сұраулар тіл дамуының бұл
кезеңінде дәлірек және түсініктіірек жауап беру ынтасын тудырады [31]..
Қарым-қатынас жасау ауқымының кеңеюіне, танымдық қызығуының өсуіне қарай
балаға контексті сөйлеу тән. Бала контексті сөйлем құру заңдарын меңгере
отырып ситуациялық сөйлеуді пандалануды да тоқтатпайды. Ситуациялық сөйлеу
төмен дәрежедегі сөйлеу болып табылмайды. Тікелей араласу жағдайларында
ересектер де оны пайдаланады.
Уақыт өте келе бала қарым-қатынас жасау жағдайлары мен сипатына қарай
бірде ситуациялық сөйлеу бірде контексті сөйлеуді толығырақ жоне орынды
түрде пайдалана бастайды [32]..
Контексті сөйлеуді жүйелі оқыту ықпалы арқылы меңгереді. Балалар
бақшасында балаларға ситуациялық сөйлеуден гөрі дерексіз мазмұнды баяндауға
тура келеді, ересектер сөзінен иеленетін сөйлеудің түрлері мен әдістеріне
деген қажеттілік пайда бола бастайды. Жасөспірімдік кезеңде бала бұл
бағытта тек өзінің алғашқы қадамдарын ғана жасай бастайды. Контексті
сөйлеудің бұдан кейінгі дамуы мектеп жасына жеткенде өтеді [33]..
Бала сөйлеуінің ерекше типіне түсіндірме сөйлеу жатады. Жасөспірімдік
ересек жаста балаға құрбысына болашақ ойынның ойыншықтың құрылысын тағы
басқа көптеген нәрселерді түсіндіруге тура келеді. Тіпті сәл гана
түсіндірудің өзі көбіне айтушы мен тыңдаушының өзара наразылығына, дау-
ласуына әкеп соғады. Түсіндірме сөйлеу әңгімеге қатысушының түсінуі үшін
ситуациялық басты байланыстар мен қарым-қатынастарды бөлуде баяндаудың
белгілі ретін талап етеді. Байланысты сөйлеудің түсіндірмелі типі
балалардың коллективтік қарым-қатынастарының қалыптасуы мен ақыл-ойдың
дамуы үшін де айтарлықтай мәні бар. Жасөспірімдік жаста сөйлеудің бұл типі
тек қана дами бастайды, сондықтан балаға үлкен адамның түсіндірулерін
аяғына дейін тыңдау өте қиын. Бала ойынның шарттары мен ережелерінің көңіл
аудармай ойынды тезірек бастауға ұмтылады [34]..
Бір баланың екінші баланы жаңа ойынға тарту кезіндегі қолданылатын
түсіндірме байланыстырушы жасөспірім балалар көбіне ситуациялық сөйлеумен
алмастырады. Жасөспірімдік бала бір нәрсені өзгеше емес тек осылайша істеу
керектігін түсіндірерліктей сөйлеуді құрастыруға қиналады. Ол өзінің
түсіндіруін ойынға тартқысы келген баланың орындаушылық әрекетіне ғана
бағыттайды. Жасөспірімдік ересек жастағы баладан түсіндірменің мәнін ашуды
талап ететін арнаулы жағдайды жасағанда бала баяндауын тыңдаушы реакциясына
байланысты құрады, оның түсіндірмесінің мазмұнын өзге адамның толық түсіне
білуіне тырысады.
Қарым-катынас жасау тілдің атқаратын басты, бірақ бірден-бір қызметі
емес. Жасөспірімдік жаста баланың тілі оның күнделікті мінез-құлқын
бағыттау мен реттеу құралына айналатынын біз білеміз. Сөздің екінші
қызметі, міне, осында. Тіл баланың ойлауымен біріккенде ол өзінің осы
екінші қызметін атқаруын бастайды [35]..
Сәбилік шақтары баланың ойлауы оның іс жүзіндегі заттық әрекетіне
кіреді. Ал тілге келер болсақ, ол қойылған міндеттерді орындау процесінде
үлкендерден жәрдем күту түрінде байқалады. Сәбилік шақтың соңына таман
белгілі міндетті орындауға кіріскен балалар тілінде ешкімге арналмаған
сияқты көптеген сөз пайда болады. Бұл ішінара баланың өтіп жатқан оқиғаға
көзқарасын білдіретін лебізі, ішінара әрекет пен оның нәтижелерін
көрсететін сөз түрінде болады (мысалы, қолына балғаны алып тоқылдатып, бала
өз әрекетін былйша түсіндіреді. Тық-тық, шеге қақтым) [36]..
Баланың іс-әрекст үстінде пайда болатын және өзіне қарата айтылған сөзі
эгоцентрикалық сөз деп аталады. Жасөспірімдік жас кезінде эгоцентрикалық
сөз өзгеріп отырады. Бұл айтылуға баланың не істеп жатқанын ғана емес, оның
іс жүзіндегі алдын ала ескертуші және бағыттаушы сөздер пайда болады.
Мұндай сөздер баланың іс-жүзіндегі мінез-құлқынан озық жүретін бейнелі ойын
көрсетеді. Жасөспірімдік ересек жасқа жеткенде эгоцентрикалық сөз кеми
түседі. Бала бұл кезде қасында ешкім болмаса, көбіне жұмысын үндемей
істейді. Бұл оның сөз негізіндегі ойлауының болмайтынын көрсетпейді. Эго-
центрикалық сөз ішкі сөзге айналады және осы түрде өзінің жоспарлаушы
қызметін атқарады. Сонымен, эгоцентрикалық сөз баланың сыртқы және ішкі
сөзінің арасындағы баспалдақ болып табылады [37]..
Жеткіншек достығы. Жеткіншек кезеңінде құрбылар тобының мәні
жоғарылайды. Жеткіншектер физикалық, эмоциялық және әлеуметтік ауысуларды
жеңу үшін басқалардан қолдау іздейді. Яғни,ол қолдауды өзі сияқты күйде
болатын құрбыларынан іздейді.
Жеткіншектердің құрбыларының арасында және басқа адамдардың,ата-анасымен
қанша уақыт өткізетінін анықтау үшін Ксикзентмихали мен Ларсон олардың
айналысатын істерініңсипатын бақылау мен тіркеудің тиімді тәсілін ойлап
тапты. Олар жоғары сынып оқушыларына пейджерлер таратып, сол арқылы оларға
күні бойы және кешкісін бірнеше рет звондап, қастарында кім барын біліп
отырды. Жеткіншектер үлкендерге қарағанда, құрбыларымен көп уақыт өткізеді.
Егер жанұямен, яғни ата-анасымен, аға-әпкелерімен, барлық уақыттың бестен
бірін өткізсе, онда оның жартысын – құрбылар, яғни достары мен
кластастарының арасында өткізеді. Ал қалған уақытын жалғыз өткізеді.
Зерттеушілердің есептеуінше, сынып жоғарылаған сайын құрбыларына бөлінетін
уақыт мөлшері көбейеді [38]..
Құрбылар шеңбері жеткіншектің әлеуметтік нышанының дамуында негізгі рөл
атқарады. Жеткіншектерге тән теңдік қатынастар кризистік жағдайларға
жағымды реакция өндіруге көмектеседі. Жеткіншектер өзінің жолдастарынан
және құрбыларынан, қоғамда бағаланатын, және олардың рөлдеріне сай келетін,
жүріс-тұрыс түрлерін иемденеді [39]..
Жеткіншектің өз құрбыларымен қатынасы түрлі дәрежеде кездеседі.
Сыныптағы бір баламен тек достық қатынаста болса, өзгесімен жолдастық
қатынаста болады. Достық қатынас бірнеше жағдайда болады. Мысалы, жеткіншек
бәлендей құрбысымен дос болғанның өзінде де, соған өзінің ішкі сырының
бәрін айтпай, достарының ішіндегі ең жақын досына айта алады. Бір-екі бала
достық қатынаста бола алады. Мұны әлеумет психологиясында микротоп деп
атайды, кімдер микротопқа, яғни жақсы достық қатынаста болатынын анықтау
үшін осыны былайша білуге болады: мысалы екі бала сырласып тұрғанда, қасына
үшінші бала келе қалса, әңгімелерін тоқтатып, өзге мәселелерге көшеді.
Себебі, келген бала да олардың досы болғанымен, кейбір сырларды айтуға
болмайды. Достық қатынас дегеннің өзі екі жақты процесс: жеткіншек кім
болса сонымен дос бола алмайды. Дос болу үшін оны құрбысы қабылдап ұнатуы
тиіс. Егер құрбысы дос болуға даяр болмаса, онда дос болғысы келетін
жеткіншек қалайда соған жағуға әрекет жасап, соның сөзін қолдайтын болады.
Сол сияқты жеткіншек біреумен достасқанда уақытты бос өткізбеу үшін ғана
достаспайды, одан бірдеңе келіп, сөйтіп, өзінің мәдени байлығын ұлғайтқысы
келеді. Оның дос болғысы келетін құрбысы өзінен үлкен болып кездесуі
мүмкін. Бірақ жас жағынан қатар болғаны жақсы. Үлкен жастағылармен дос болу
кейде жеткіншекті сәтсіздікке ұшыратуы ықтимал
Жеткіншектердің өздеріне дос таңдауы. Жеткіншек өзіне дос таңдау үшін әр
түрлі талаптар қояды. Егер оқушы өзіне досты көбіне сабақ үлгеріміне қарай
қалайтын болса, жеткіншек оның құрбысының ниеті қандай, шынымен дос болғысы
келе ме, қорқақ не батыр ма, қиыншылық жағдайда оны тастап кете ме, кетпей
ме, - осы сияқты сапаларға ерекше мән береді. Осымен қатар жеткіншектердің
арасында беделдісі, кеңес беруге бейімдісі кездеседі. Мұндай жеткіншек,
мысалы, екі бала ренжіскенде, кім кінәлі, - осыны шешуші орбитр рөлін
атқарады. Осындай баланы әлеуметтік психологияда көсем “лидер” деп
атайды. Мұндай жеткіншек епті және ұйымдастырушылық қабілетінің болуынан
сынып жетекшісі оны староста т.б. етіп сайлайды. Бірақ жақсы оқитындардың
бәрі сыныпта беделді емес. Осының нәтижесінде бір сыныпта формальдық
ресми және формальдық түрде бекітілмеген көсемдер кездеседі. Кейде
сыныптағылардың формальдық түрде бекітілмеген көсемді таңдайтыны болады.
Себебі формальдық көсемдердің көпшілігінің сыныптағылар алдында беделі
мықты емес. Сынып басшыларын кластың алдында беделсіздерден тағайындау,
сондағылардың коллективтік қасиетінің қалыптасуына кедергі жасайды.
Сондықтаносыны еске алу қажет [40]..
Мұнымен қатар жеткіншек жасындағылар тобында “Моральдық кодекс” дейтін
кездеседі. Мұны солай деп атайтыны жеткіншектердің нені жақсы, нені орынсыз
дейтіні көбіне үлкен адамдыкіндей емес, үлкендердің істерді моральдық
жағынан бағалауы жеткіншектің осы жөніндегі бағасына дәл келмейді. Мысалы,
жеткіншек досының ұнамсыз қылықтарын, не біреудің жасаған қолайсыз ісін
өзгелерге әсіресе үлкендерге айтып қоюын кодекскедәл келмейді деп
санайды. Сол сияқты бір оқушы жақсы баға алу үшін мұғалімдердің алдында
жақсы көрінгісі келсе, мұндай әдетті де жек көреді. Ал бір бала өзге
баламен дос болып жүріп, кейін оны “сатып” кетсе, осы да кодекстің талабына
сай келмейді. Сонымен қатар жеткіншекке өзге бала жолдас не дос болу үшін,
алдымен ол көпшілікке сүйкімді келіп, солардың әрқайсысының
адамгершілігінің болуы, біреу өзгелерге қиянат жасамауы, берген сөзінде
тұруы, өтірік айтпауы қажет. Көбіне жеткіншектер өздеріне достарды
мақсаттар мен қызызулардың, қатынастың теңдігі, адалдық пен міндеттердің
бірдей болуынан шығып таңдайды [41]..
Жеткіншектер жолдас не дос болуға талапты қалай қояды дегенде, көбінесе,
жоғарыда айтылған шарттарды басшылыққа негіз етіп алады.
Достықты бағалау. Жеткіншектің достықты қалай бағалайтынына келсек,
осының өзі тым терең мағынада кездеседі. Егер достығы терең болған
жеткіншектер бір-біріне ренжісіп, өзара сөйлеспесе онда осы оқиғаны әр жағы
қатты қайғыға алып, көпке дейін уайымдауы ықтимал. Сонымен қатар біз оқу
жеткіншектің негізгі әрекеті десек те, кейде баланың досымен бірігіп тиісті
іске құмарлануы содай, ол тіпті оқу тапсырмасын орындауды ұмытып кетуі
мүмкін. Жалпы алғанда жеткіншек үшін кейде досының айтқан сөзі не кеңесі
үлкендердікінен басым келіп, соны орындаудан бас тартпайтын болады. Ал
достарының көздейтін және тілейтін мұраты мынадай: қажет дейтін істі бірге
меңгеру, солардың игілігін бірге көру. Достықты осылайша түсіну бұлардың
қатынасы тым жақын екеніне дәлел бола алады. Жеткіншектің өз құрбыларымен
достық қасиетін Т.В.Драгунова т.б. зерттеп, оның тәрбиеленуіне негізгі әсер
ететін фактор өз құрбыларымен қатынас жасап, олармен жолдастық, достық
қасиетте болуын анықтады [42]..
Сонымен қатар, жеткіншек құрбыларының тілі, мәселені дәлелдеу тәсілдері
“аргументтері” ұқсас келетінінен өзгесіне түсінікті, бұлардың бірі
өзгесінен жатырқамайды, айтатын дегенін бетіне айтады. Бұлардың біреуі
өзгесі арқылы пайда көрем деп мақсат қоймайды. Осының бәрі жеткіншектердің
өзгесі арқылы тәрбиеленуге жағдай туғызады [43]..
Қорытындылайтын болсақ, жеткіншектер үшін құрбыларымен достық қатынастар
оның “өмір жолы” болып табылады. Жеткіншектер көбінесе өздеріне ұқсайтын
және құндылықтары бірдей болатын достарды таңдайды. Жеткіншектің жеке
басының әлеуметтік-моральдық ересектігінің дамуында қарым-қатынастың ерекше
түрі жақын жолдастарымен және досымен қарым-қатынас маңызды рөл атқарады.
Достық қарым-қатынастарда өзара сыр жасырмау және түсіністік, сергектік пен
сезімталдық, бірлесе толғану, сыр сақтай білу сияқты ерекше талаптар
қойылады.
1.2 Тұлғалық ерекшеліктер мен әлеуметтік адаптация мәселесінің байланысы
Әлеуметтік адаптация – адамдар арасындағы әлеуметтік, әлеуметтік-
психологиялық, экономикалық, демографиялық қатынастардың өзгеру процессі.
Әлеуметтік адаптацияның спецификалық ерекшеліктеріне: сананың белсенділігі;
адамның еңбек іс-әрекеттерінің қоршаған ортаға әсері; адамның әлеуметтік
тұрмыс шарттарына сәйкес өзінің әлеуметтік адаптация нәтижелерін белсенді
өзгерте алу[44].. Тұлғаның әлеуметтік дезадаптациялануы, ең алдымен өзінің
қажеттіліктеріне және тартылыстарына адаптациялануға қабілетсіздігін
білдіреді. Басқа жағынан, адаптацияның бұзылуы немесе толық
дезадаптациялануы бар тұлға әлеуметтік орта және өзінің әлеуметтік рөлі
ұсынатын талаптар мен күтімдерді қанағатты қалыпта қарсы алмайды.
Әлеуметтік дезадаптация белгілерінің бірі тұлғаның көп уақыт бойы ішкі
және сыртқы қақтығыстарды шешуге қажетті жүріс-тұрыс формалары мен
психологиялық механизмдерін таба алмауына байланысты уайымы болып табылады.
Адам мәселелі жағдайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz