Араб халықтарына Ұлы державалардың жүргізген отарлық қысымын әшкерелеу
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-7
І.Африкадағы ұлт-азаттық қозғалыстар және олардың барысы
1.1 Ұлт-азаттық қозғалыс қарсаңындағы Африка халықтарының саяси-
әлеуметтік
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...8-20
1.2 Африка арабтарының тәуелсіздік үшін күресі және тәуелсіз араб
мемлекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .21-32
ІІ. Азиядағы ұлт – азаттық қозғалыстардың сипаты және нәтижесі
2.1Ұлт–азаттық қозғалыстардың жүру ерекшеліктері және
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .33-57
2.2 Азиядағы араб мемлекеттері тәуелсіз ел
ретінде ... ... ... ... ... ... .58- 71
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..72-73
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ..74-76
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХ ғасырдың екінші жартысында
отарлық жүйенің ыдырауы оның күйреуіне ұласты. Отаршылдықтың күйреуі
капитализмнің жалпы дағдарысын тереңдетіп, дүние жүзіндегі күштердің
арақатынасына елеулі ықпал жасады. Ұлт–азаттық қозғалыстар-дүние жүзілік
революциялық қозғалыстың бөлінбейтін құрамдас бөлігі.
Азия және Африка-отаршылдық қасіретін бәрінен де көбірек
шеккен континенттер. Отарлық езгі Африка және Азия арабтарының
дамуын ұзақ уақыт бойы тежеп келді. ХХ ғасырдың тарихшылары
Африканы ұйқыдағы континент деп атады. Отаршылар Азияда айрылған
көп отарларының есесін Африка халықтарын қанауды күшейту арқылы
қайтаруға дәмеленді. Бірақ континенттердің қанау мен езгіге
ұшыраған халықтарын отарлық тепкіден азат болу жолында алғаш болып
күресті бастаған Африка арабтарының тәуелсіздік үшін қажырлы күрес
жүргізуі империалистердің жоспарларын жүзеге асырмай тастады. Африка
және Азия арабтары отаршылдық үстемдігінің зардаптарын ерекше күшті
түсінді . Араб халықтарының сыбағасы - қайыршылық пен құқықтарының
аздығы болды. Өнеркәсіп өнімі жан басына шаққанда дамыған елдерге
қарағанда 10 – 20 есе аз өндірілді. Империалистер жергілікті халықты
қараңғылық пен надандықта ұстады. Ашаршылық пен ауру–сырқау құрып
кетуге душар етті. Кәсіпорындар мен плантациялар отаршылардың иелігінде
болды. Өздерінің экономикалық және саяси күш - қуатын пайдалана
отырып, олар араб халықтарының арасындағы байланыстарға кедергі жасап
келді .
Қанау мен езгіге ұшыраған Азия және Африка арабтары өздеріне
тән арабтық жолмен отарлық тепкіден азат болу жолында күрес
бастады.
Ұлт – азаттық қозғалыстар 50 – жылдардың басынан бастап Араб
халықтарының арасында кең қанат жайды. Дегенмен де араб әлемі ХХ
ғасырдың екінші жартысына отарлық тәуелділік түйіндерінен арылмай
өтті. Араб елдерінің барлық территорияларында шетел әскерлері болды,
осы елдердің көпшілігі әлі де болса отар болды, ал кейбіреулері
Ұлыбритания мен Францияның қарамағында болды .
Міне, осы отаршылдық қысым мен ескі феодалдық тәртіптен арылу
мақсатында жүргізген араб халықтарының тәуелсіздік үшін күресі
кезіндегі арабтардың жанқиярлық әрекеттері, өз ықпалын сақтап қалуға
тырысқан империалистердің құйтыртқы әрекеттерін айқындау ғылыми
жұмыстың өзектілігі болып табылады .
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Егер Француз
революциясы 1789 жылы монархияны құлатып, зайырлы әлеуметтік - саяси
қоғам орнатса, Ресейдегі Қазан революциясы 1917 жылы пролетариат
диктатурасын дүниеге әкелсе, ХХ ғасырдың екінші жартысында отарлық
жүйенің күйреуіне түрткі болған араб халықтарының ұлт – азаттық
қозғалысына тән ерекшеліктердің мәнін ашып, оны жете түсіндіру
негізгі мақсатым болып табылады. Осы мақсатта мынадай міндеттер
қойылды :
- Ұлт – азаттық қозғалыстың жүруі барысындағы Ұлттық бірлік
майдандарының құрылуы және олардың әрекетін айқындау;
- Кейбір қозғалыстардағы ислам дінінің рөлін негіздеу;
- Араб халықтарына Ұлы державалардың жүргізген отарлық қысымын
әшкерелеу;
- Азия және Африка арабтарының ынтымақтастығы шараларын
дәріптеу;
- Қозғалыстардың өздеріне тән арабтық жолмен жүруін атап
көрсету;
- Тәуелсіздіктен кейінгі араб халықтарының даму жолдарының
әрқилы болуын атап көрсету;
Зерттеу жұмысымның ғылыми жаңалығы :
Жұмыста қозғалған мәселелер қазіргі таңда өзектілігін
жоғалтпаған тың тақырыптың бірі болып табылады. Бұрын – соңды зерттеліп
келсе де , қазіргі кезең төңірегінде қозғалып отырған сұрақтар
шешіміне байланысты зерттеуді қажет етеді. Сондықтан да, қазіргі
жаңаша көзқараспен Араб халықтарының тәуелсіздік үшін жүргізген
күрестерінің әртүрлі жолдары мен ерекшеліктерін және метрополия
елдерінің отарлық саясатының бет-пердесін айқын ашып көрсету ғылыми
жұмысымның жаңалығы болып табылады.
Зерттеу жұмысымның хронологиялық шегі:
Зерттеу жұмысымның хронологиялық
шеңбері ең соңғы араб елдерінің тәуелсіздік үшін жүргізген күрес
жылдарына дейін 1945-1990 жылдар аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысымның территориялық ауқымы : Ұлт – азаттық
қозғалыстың негізгі ошағы болған араб елдері орналасқан аймақтарын
қамтиды.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы : Дипломдық жұмысыма
байланысты тарихнамалық еңбектерге келетін болсақ, Египеттегі шілде
революциясына қатысты Мәскеуде 1979 жылы жарық көрген Г.А.Насердің
Проблемы египетской революции.Избранные речи и выступлении:1952 –
1970г.г. атты еңбегінде революция кезіндегі Египеттің жағдайы, әрекет
етуші саяси күштер, әсіресе ол елдегі Ерікті офицерлер арасындағы ішкі
қайшылықтар туралы айтылса, 1979 жылы шыққан А.А.Агарышевтің Гамаль
Абдель Насер еңбегінде президент Насердің отаршылдыққа қарсы ұстанымы
туралы, Египетте социалистік идеялардың пайда болуы және оны
египеттіктердің қолдауы жөнінде толық айтылған. И.П.Беляев пен
Е.М.Примаковтың Египет: время президента Насера еңбегінде араб бірлігін
сақтауға үлес қосқан Насердің саясаты және сол кездегі Египеттің
саяси - әлеуметтік даму жағдайы туралы толық мағлұмат алуға
болады.Алматы қаласында 1999 жылы жарық көрген К.Кожахметулының
Движение солидарности и борьба арабских народов за свободу и
независимость (сер.50 – х – начало 80 – х г.г.)монографиясында тәуелсіздік
үшін күрес жолындағы араб халықтарының ынтымақтастығы мен бірлігі,
Алжир патриоттарының жеңісі жөнінде мәлімет аламыз.
1975 жылы Мәскеуден шыққан Н.И.Прошиннің История Ливии (конец ХІХв.-
1969г.) еңбегінде Ливиядағы революцияға дейінгі кезеңде саяси
идеялардың пайда болуы мен революцияның жүру барысы баяндалады.
М.Крайем Тунисский рабочий класс и борьба за национальное освобождение в
1939-1952 г.г. еңбегінде тунистік жұмысшылардың қалыптасуы, олардың
отаршылдыққа қарсы ұлттық күресі айтылады. Сонымен бірге Мәскеуден 1983
жылы шыққан Р.Г.Ланданың История алжирской революции 1954-1962г.г.
еңбегінде алжирліктерде ұлт-азаттық қозғалыстың басталуы, француздарға
қарсы күрестің барған сайын өрши түсуі, алжир халқында басқыншыларға қарсы
патриоттық рухтың пайда болуы, тәуелсіз ел болуға ұмтылысы туралы толық
мәлімет берген. Ирак тарихына қатысты С.Г.Гореликовтің Ирак және
О.Г.Герасимовтің Мәскеуден 1984 жылы шыққан Ирак еңбектерінде 1958
жылғы шілде революциясының барысы мен тәуелсіздіктен кейінгі Ирактың
даму жағдайынан мағлұмат береді.
Араб халықтарын отарлау саясатын әртүрлі қырынан көрсете
білген авторлар ретінде С.Л.Агаев, В.А.Кремнюкті атауымызға болады.
Әлемдік геосаясатпен ерекшеленген Иранға қатысты, оның әлеуметтік
– саяси дамуына байланысты Мәскеуден шыққан еңбектерді атап өтуге
болады. С. Агаевтың , А.Б.Резниковтың, А.М. Бининашвилидің еңбектерін
ерекше атап өткен жөн. В.А.Кремнюктің 1984 жылғы Борьба Вашингтона
против революции в Иране еңбегінде Ирандағы ұлт-азаттық қозғалыстың жүру
ерекшеліктері мен отаршыл АҚШ-тың жүргізген саясаты туралы баяндалған.
А.М. Бининашвили еңбегінде Иранның сыртқы саясатының АҚШ төңірегінде
айтылуы Иран туралы мәліметтің құндылығын арттырады. С.Л.Агаевтің 1987
жылғы Иран между прошлым и будущим: События. Люди. Идеи еңбегі Парсы
шығанағы мен Таяу Шығыстағы Иран факторына байланысты зерттеліп,
елдің экономикасы мен сыртқы елдер саясатындағы Иранның ерекше орны
жайында мағлұмат береді.
Дегенмен, өз жұмысымда тарихи еңбектерге сүйене отырып, соңғы
кездегі жарияланымдардағы мәселелерді сараптай келе тақырыбымды
ашуға тырыстым.
Зерттеу жұмысымның деректік негізі: Зерттеу жұмысымның
деректік көздеріне құжаттар мен материалдар жинақтары енеді. Сонымен
қатар аталған жұмысымызда тақырыбымызға байланысты мерзімдік басылымдардың
материалдары алынды. Нақтырақ айтсақ, Континент, Саясат, Новейшая
история, Азия и Африка сегодня секілді журналдардан құнды мәліметтер
табуға болады. Осылармен бірге интернет сайттарындағы жарияланымдарды
пайдаландым.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі: Жұмыста зерттеу
тақырыбымен байланысты деректер мен әдебиеттерді нақты тарихи
және тарихнамалық талдауға негізделген проблемалық–хронологиялық
зерттеу әдісі пайдаланылды .
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі: Аталған дипломдық жұмыс бойынша
2008 жылы студенттердің дәстүрлі ғылыми-теориялық конференциясында
баяндама жасалды және бұл жұмыс Әлем тарихы кафедрасында талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
Құрылымы: Кіріспеден, екі параграфқа бөлінген екі тараудан,
қорытындыдан және сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері мәселенің
қойылымына қарай оның әрбір тарауында байланысып шешіледі .
1.Африкадағы ұлт-азаттық қозғалыстар және олардың барысы
1.1 Ұлт-азаттық қозғалыс қарсаңындағы Африка халықтарының саяси-
әлеуметтік жағдайы
Соғыс жылдарында және соғыстың аяқталған жылдарынан кейін Египеттің
әлеуметтік-экономикалық жағдайы алға жылжуы, әсіресе буржуазиялық
өнеркәсіпте ерекше байқалады, ол Египет экономикасының орталық сипатын
өзгерпеді. 1947 жылғы өндіріс орындарындағы египеттік еңбекші 271 мыңнан
аса адамды құрады. Елде жоғары санатты жұмысшылардың жоқтығы анық байқалып
тұрады, әсіресе қолөнер мен ауыл шаруашылығына қатысты жағдайларда көбірек
кездесті. Бұл кезде жұмысшы табы әртүрлі ұсақ буржуазиялық, саяси
буржуазиялық және діни-саяси бағыттағы ағымдардың ықпалында болды .
Екінші дүние жүзілік соғыс жылдарында ұсақ буржуазия өкілдері мен
интеллигенция маңызды рөлге ие болды. Бұл топ өкілдері, әсіресе елдің саяси
өміріне араласты, яғни жергілікті олигархтар мен шетел капиталының
үстемдіктерін экономикада тұрақтандыруға ықпал етті.
Елдің тұрғындарының көптеген бөлігі–шаруалар, олар езгінің жартылай
феодалдық әдісіне тартылды. 1945 жылдары-ақ Египетте 1,5 млн жерсіз шаруа
тіркеуге алынды, осылай бола тұрса да өңделген және пайдаға жарамды
жерлердің 36% 12 мың египеттік және шетелдік помещиктер (барлық жер
иеленушілердің 0,4%) иеленді. Міне, осылайша соғыстан кейінгі жылдары
Египетте аграрлық сұрақ шешімін кейінге қалдыруға өткір мәселеге айналды.
Соғыстан кейінгі жылдары Египетте әлеуметтік қарама-қайшылықтар орын
алды. Әскери өндірістің таратылуына байланысты ондағы мыңдаған жұмысшылар
көшеде қалды,мақтаның өңделген артық қоры жиналып қалды (екі жылдық табыс
мөлшерінде).Сонымен бірге отаршыларға қарсы ағылшын әскерлері әкетілсін!
деген ұранмен күрес өрши түсті. Азаттық қозғалысына жастар жағы белсене
араласты [1].
1946 жылы 18-19 ақпанда қатысушылардың Ұлттық комитеті мен
жұмысшылардың Ұлттық комитеті бірігіп өткізген мәжілісте көптеген мәселелер
қаралды,онда екі комитеттің оқу орындары мен өндіріс кәсіпорындарын
біріктіру мақсатында жұмысшылармен қатысушылардың Ұлттық комитетін құруға
шешім қабылданды.Оның құрамына қалалық жұмысшылар мен ұлттық буржуазияның
орта және аралық өкілеттері кірді. Оған солшыл вафистер,яғни Вафд
партиясының оппозициялық өкілдері (оның көшбасшылары жаппай қозғалыс арқылы
монополдық басқаруға ұмтылып,комитетті мойындамады),коммунистік топтардың,
кәсіподақтардың өкілдері қатысты.
Буржуазиялық Вафд партиясының солшылдарының азаттық қозғалысын
басқарудағы бақталастары араб елдерінде өкілдіктері бар және Египеттің
барлық губернаторлықтарында бөлімшелері бар–мұсылман– ағайындар
ассоциациясының басшылығы болады. Ассоциацияның құрамына көпестер,
қолөнершілер, студенттер, қызметшілер, жұмысшылар, әскерлер, шаруалар және
офицерлердің белгілі бір бөлігі кіреді. Ассоциацияда көптеген нағыз
патриоттар болды, бірақ оның көпшілік бөлігін ұлттық жіне фанаттық
пиғылдағы мұсылман элементтері құрады [2].
Азаттық қозғалыс кезінде (1946 жылдың ақпаны мен шілдесі аралығында)
демократиялық кәсіподақ ұйымдарын Египеттің жұмысшы кәсіподақ Конгресіне
біріктірді.Шілде айының басында конгресс елдегі барлық патриоттарға 11
шілде күні Египетте ағылшын үстемдігінің орнағанына 64 жыл толуына орай
жаппай ереуілге шығуға үндеу жариялайды. Оған жауап ретінде 1946 жылдың
ақпанынан үкімет басында отырған ірі финансис және жер иеленуші Сидки
демократиялық қозғалысқа соққы беруге шешім қабылдайды.Нәтижесінде барлық
солшыл бағыттағы органдар, оның ішінде жұмысшылар мен қатысушылардың Ұлттық
комитеті, Египет жұмысшыларының кәсіподақ Конгресі және тағы басқа бірқатар
ұйымдар жабылып, өздерінің өмір сүруін тоқтатты.
Елдегі ұлт-азаттық қозғалыстардың кең етек жаюы Англияны Египет
үкіметімен келісімге келуге мәжбүрледі, осының негізінде Сидки-Бевин
келісім-шартына қол қояды, бірақ бұл Египет үшін мәжбүрлік болып табылады.
Бірақ келісім-шарт аяғына дейін бектілмейді, өйткені осы кезде Египетте
қайтадан халық ұлт-азаттық қозғалыстарының толқыны көтеріледі. Сидки-паша
қызметінен кетуге мәжбүр болды, үкімет басына Нукраши паша келді. Ал
Англиямен қарым-қатынастағы келіссөздерді қайта жандандырды, бірақ
ағылшындықтар ешқандай ымыраға келмеді. 1947 жылы қаңтарда келіссөздер
үзілді және Египет үкіметі ағылшын-египет жанжалы мәселесін БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесінің қарауына берді. Қауіпсіздік Кеңесінде Египеттің әділетті
талаптарын тек Кеңес Одағы, Польша және Сирия қолдады.АҚШ Англияны
қолдап,Египетке тікелей келіссөзге қайтадан келуге ұсыныс жасады. Көптеген
қарқынды отырыстардан кейін Қауіпсіздік Кеңесі ешқандай шешім қабылдамай,
египеттік сұрақты қарауды кейінге қалдырды.
1947 жылы қыркүйек айында Египетте көптеген митингілер мен
демонстрациялар жүрді.Тоқыма өнеркәсібінің ірі орталығы Махалла аль-Кубрада
екі апта бойы 27 мың жұмысшы ереуілге шықты.Оларға Александрия және Шубра
аль-Хайма тоқымашылары қосылды. Империализм жойылсын!,Англияға
қарсымыз! деген ұрандармен жүрген ереуілдер қарқынды саяси
демонстрациялармен жалғасты. Халық қозғалысы өрши түсті. 1948 жылдың
басында ереуілге мұнайшылар, студенттер, медициналық қызметкерлер шығады.
Осы кезде кең етек алып келе жатқан халық қозғалысын жоғары билеуші
топ сыртқы жауға қарсы қолдануға тырысты. Қозғалыс 1948 жылға 15 мамырдағы
Израильмен соғысқа тұспа-тұс дәл келді. Египет өкіметі Израильмен соғыста
жеңіл жеңіске жетуді ойлады, бірақ Египет 1948 жылғы Израильмен соғысқа
барлық жағдайда дайын емес еді, сондықтан Египет армиясының жеңілістері
елде наразылық туғыза бастады.Елде жаппай үкіметке қарсы демонстрациялар
орын алады.Осы кезде мұсылман– ағайындар ассоциациясының ықпалы
айтарлықтай өсе бастады, олар ағылшындармен одақтасқан египеттіктерге,
шетелдік ұйымдарға, жоғары шенді ағылшын шенеуіктеріне қарсы бір қатар
террористік әрекеттер жасап отырды.Мұсылман-ағайындар террористік
қызметінің қауіптілігі соншалықты үкіметке үлкен үрей туғыза бастады, соның
кесірінен король және кабинет мүшелері қастандықтан қорқып, қоғамдық
орындардан көрінуден қалды.
1948 жылы 15 мамырда Египет, Сирия, Ливан, Сауд Арабиясы, Иордания
және Ирак Израильге қарсы әскери қимылдарын бастады. Бірақ араб әскери
соғысқа дайын емес еді, олар саны жағнан аз және нашар қаруланған болатын.
Сонымен бірге араб одақтарының арасында бірлік болмады. 1949 жылдың басында
әскери қимылдар тоқтатылып, нәтижесінде Израиль бір қатар араб аудандарын
жаулап алды. Империалистік державалар БҰҰ шешімімен санаспай, 1950 жылғы
бұл жаулап алушылықты мойындайды. БҰҰ-ның Палестинада араб мемлекетін құру
туралы шешімі бұзылып, бұл территория Израиль мен Иордания арасында бөліске
салынады. Газа аймағы Египет бақылауына түседі [3].
Палестина соғысындағы шығын, үкіметтің ағылшын оккупациясын
тоқтатумен күрескісі келмеуі, экономикалық қиыншылықтың көбеюі елде
үкіметке қарсы жаңа демонстрациялар мен студенттердің толқуларын туғызды.
Палестинадағы соғысқа қатысушылар, яғни көптеген әскердегі офицерлер–Гамаль
Абдель Насер басқарған Ерікті офицерлер құпия ұйымына кірді.
Соғыс монархиялық жүйенің әлсіздігін көрсетті. Бұның барлығы король
Фарук пен оның айналасындағылардың кінәсін айқындап тұрды. Осыдан кейін
патшалық құрып тұрған монархиялық жүйенің өзіне сенімсіздік пайда бола
бастады. 1949 жылы шілдеде король осындай келеңсіздіктерді жою мақсатында
Вафдылықтарды қатыстыра отырып, каолициялық үкіметті тағайындайды, бірақ
бірнеше айдан соң күрделі қарама-қайшылықтар кесірінен ол үкімет тарап
кетеді.
1950 жылы қаңтарда Египет үкіметі саяси дағдарыстан шығу үшін
парламенттік сайлау өткізеді, онда Вафд партиясы жеңіске жетеді. Партия
көсемі Мұстафа Наххас өз кабинетін жасақтайды. Халықтардың қысымымен Вафд
үкіметі кейбір саяси тұтқындарды босатуға және жұмысшылардың жалақысын
көтеруге мәжбүр болды. Сайлаудан кейін елде жаңа толқындағы азаттықты талап
еткен демонстрациялық қозғалыстар өріс алды. Бірақта вафдистер елді Англия
үстемдігінен азат ету үшін келіссөздер жүргізу керек деп санады. Шамамен 16
айға созылған келіссөздер нәтижесіз аяқталып, оған қоса Судан мәселесі
шиеленісіп кетті.
1951 жылы 15 қазанда Египет үкіметі халық қозғалысының қысымымен
Англия, Франция, Түркияның Египетті Орта шығыстық басшылыққа қосылуға
жасаған ұсынысынан бас тартады. Осы күні партия бірауыздан 1936 жылғы
египет-ағылшын келіссөзі мен 1899 жылғы Судан жөніндегі келісімді
денонсациялауға заң шығарады [4].
Ағылшын империалистері бұл денонсацияға қатал жазалаумен жауап
береді. 20 күн ішінде (15 қазаннан бастап) оккупанттар 500 египеттіктерді
жаралап, өлтірді. Ағылшындық әскерлер Суэцті қоршайды. Суэц каналы
аймағында партизандық қозғалыстар бой көтерді.Египеттік патриоттар ағылшын
әскелерімен қарулы күреске шықты. Ағылшын отаршылары Суэц ауданындағы Кафр-
Абду ауылын жермен жексен етеді.
Осы кезде Вафд үкіметі екі жақты саясат жүргізеді:бір жағынан
ағылшын–египет келіссөзін денонсациялайды,екінші жағынан ағылшын
әскерлеріне қарсы ешқандай шара қолданбай, полицейлік күшті халық
бұқарасына қарсы қояды.
1952 жылы 26 қаңтарда Каирде ағылшын және басқа да шетел мекемелерін
өртеген және тағы басқа бейберекетсіздік орын алады. Король Фарук Вафд
үкіметін қызметінен босатып, оның орнына бір уақытта елдің әскери
губернаторы қызметін атқаратын Али-Махирді премьер-министр етіп
тағайындайды. Али–Махир үкіметі демонстранттар мен ереуілге қатысушыларды
қатаң жазалады, елде әскери трибуналар қызмет етті, көптеген ұлт-азаттық
қозғалысының ұйымдары талқандалды.Осы аталған бөлімізді түйіндейтін болсақ,
екінші дүние жүзілік соғыстан кейін Египетте азаттық алуға деген ұмтылыс
одан әрі күшейді және аталған мақсатта астыртын ұйымдар құрылды. Осы
астыртын ұйымдардың ықпалы көршілес жатқан Магриб елдеріне де таралып,
Африка халықтарының азаттық күресінің одан әрі өрлеуіне әсер етті[5].
Магриб елдерінің бірі болып есептелетін Тунисте соғыстан кейінгі
жылдары орталық жүйеге қарсы жаңа азаттық қозғалыстары басталды. Халық
бұқарасы ендігі жерде отарлық езгіге шыдай алмады. 1946 жылы сәуір айында
компартия ұлттық бостандық үшін күрестің бағдарламасын дайындайды. Бұл
бағдарламаның негізінде мынадай талаптар жатты: протекторат жүйесін тарату,
әкімшілік аппаратты ликвидациялау, Ұлттық құрылтай жиналысында сайлау
өткізу, халық таңдауымен үкімет құру, аграрлық реформа жүргізу
(отаршылдардың, олармен әрекеттес болған феодалдардың жерлерін ұсақ
шаруаларға беру). Осы бағдарламаның негізінде 1946 жылы 4 тамызда Тунис
компартиясының Орталық комитеті елдің патриоттарын Ұлттық Майдан құруға
шақырады.
23 тамызда Жаңа Дестур тұрғындардың барлық өкілдері саяси партияларды
біріктіріп тәуелсіздік Конгресін шақырады. Полиция конгресс отырысына кіріп
келіп, ұйымдастырушыларды тұтқындап, жиналысты таратып жіберді.
1946 жылы Тунисте екі
кәсіподақ орталықтары болды. Біріншісі – Тунис еңбекшілерінің кәсіподақтық
бірігуі (ОПТТ) пролетарлық интернационализм қағидасын ұстанып, өздерінің
қатарына жергілікті және еуропалық жұмысшыларды біріктіреді. Жетекшісі
саясибюро мүшесі Х. Садауи болатын. Екінші кәсіподақ орталығы–тунистік
еңбекшілердің жалпы одағы (ВСТТ) Жаңа Дестур ықпалында болып тунис ұлтына
қызмет етушілер мен жұмысшыларды біріктірді. Одақ басшысы – Фархат Хашед
болды. Олар 1946-1947 жылдары бірқатар саяси және экономикалық ереуілдер
ұйымдастырды. 1947 жылы 5 тамыздары француз әскерлері мемлекеттік бас
резиденттің бұйрығымен Сфакс қаласындағы жұмысшы көтерісшілерге қарсы от
шашады. Бұл әрекеттері елде наразылық туғызады. 1948 жылы сәуірде Тунисті
теміржолшылар мен мемлекеттік қызметкерлердің жалпы ереуілі жаншылады.
Француз билігі мәнсіз ымыраға келушілікті жүргізіп отырады [6].
1945 жылы 15 қыркүйекте елде үлкен кеңестің қызметі қайта
жаңғырған болатын. Францияда құрылтай жиналысының сайлауы өтті. Сол уақытта
Францияның төртінші Республикасының конституциясы бойынша Тунис Франциямен
біріккен мемлекет статусында қала берді. 1947 жылы тамызда отаршыл билік
тунистік ірі саудагерлер және ауыл мен қаланың орта буыны арасында
протекторат жүйесін нығайту мақсатында 6 тунистік және 7 француздан тұратын
министрлік кабинетін жасау идеясына кірісе бастады. Бірақ бұл ұсыныс жаңа
мемлекеттік хатшы Мұхаммед бен Юсуф тарапынан қолдау таппады.
1950 жылы сәуірде эмиграциядан елге оралған бас хатшы Хабиб Бургиб
мемлекеттік аппаратты арабтандыру және ішкі автономиядағы реформаларды
жүзеге асыруды қарастыра бастайды. Бірақ та француз үкіметі әртүрлі
сылтаулар арқылы өздерінің бұрынғы ережелерін сақтап қалу мақсатында
келіссөздерді тежей береді. 1950 жылы 21 қарашада француз әскерлері
Энфидавиль маңындағы қорғанысты аяусыз жазалайды. Бұған жауап ретінде елде
еңбекшілердің жаппай ереуілі басталып, 1951 жылдың аяғында жарты жылға
созылған француз-тунис келіссөзі тығырыққа тіреледі.
1951 жылы 15 желтоқсанда Француз үкіметі ішкі автономия талабын
қабылдамай, елдегі орталық билікті жақтайтын Суверенитет қағидасын
бекітеді.
1951 жылы 21-23 желтоқсанда Тунисте компартиялардың қатысуымен үш
күндік жаппай ереуіл орын алады. Оған Жаңа Дестур, Ескі Дестур, екі
кәсіподақ, саудагерлер мен қолөнершілер одағы, Бейбітшілік жақтастары
комитеті қатынасты. Бұл тарихи ереуіл келешектегі тәуелсіздік үшін қарулы
күреске жол ашты [7].
Марокко мемлекетінде де француз монополиясы екінші дүние жүзілік
соғыстан кейін өздерінің экономикалық позициясын нығайтып үлгерді. Елде
минералды шикізат өндірісі айтарлықтай дамыды. Шетелдік, әсіресе француздық
монополиялар Марокконың барлық байлықтарын өздеріне тартып алып отырды.
Оған мысал ретінде ірі қаржы топтары Вальтер, Ротшильд және Морган
бақылауында болған Мин де Зеллидж компаниясының 1954 жыл бойында 1,25
франк таза табыс тапқандығын айтсақ та болады.
Соғыстан кейін Мароккоға американ империализмі ене бастайды.
Американдық база орналасқан Нуассер ауданына 6 мың мароккандық жер
аударылды. Американдық фирмалар өздерінің бақталастары болып есептелетін
француздардан акциялар сатып ала отырып, Мароккоға өз тауарларын таратады.
Американ монополиялары (Морган тобы, Стандарт ойл компани) мұнай, мырыш
өндіруде айтарлықтай позицияны иемденеді. Мароккаға американ капиталының
енуінен франк-американ қайшылығы пайда болады, бірақ бұған қарамастан
отаршыл әкімшілдік протекторат жүйесіне қарсы шыққан марокколықтардың
қақтығысына тап болды. IV Республика жетекшілері демократиялық терминіне
әділетсіздікпен енгізу арқылы Марокконың қоғамдық құрылысындағы сұлтандық
басқарудың сарқыншақтарын жоюға кірісті. Бірақ Мұхаммед бен Юсуф бас
резидент Жюэннің қысымына қарамастан оның заң жүзіндегі жобаларын бекітуден
бас тартады. Ол 1948 жылға маусымдағы Франция президентімен кездесуінде
1912 жылғы Фесс келісім-шартының қайта қаралуын сұрайды. Монархтың ұлттық
азат ету күрескерлерін басып жаншуға Марракеша пашасы каллаборационист Аль
Глауиді пайдаланды. Ол бұрыннан француздар жағында болатын. Қарамағында 20
мың берберлік жинаған Аль- Глауи және оның жақтастары 1951 жылы ақпанда
генерал Жюен тағы да Бен Юсефті отаршылдық қозғалысын жазалауы жөніндегі
хаттамаға қол қоюға мәжбүрлейді, бірақ ол бас тартады. Осыдан кейін сұлтан
сарайын танкілермен қоршап, өздерінің талаптарын қояды. Көптеген
патриоттар, соның ішінде Истикляль жетекшілері мен мүшелері тұтқындалып,
кейбірі сотталып, тұтқындалғандар саны 20 мыңға жетеді[8].
1952 жылы 8 желтоқсанда Марокко мен Танжер аймақтарында Тунис ұлттық
және кәсіподақ қозғалыстарының көсемі Фархат Хашед өліміне байланысты
қарсылықтар мен ереуілдер жайылды. Ереуілдер барысында 250 адам қаза болып,
5 мыңнан аса адам тұтқындалады.
Бірақ Марокко халқы отаршылар алдында мойынсұнбады. Енді әскери
пойыздарға, француз және американ қоймаларына, әскери бөлімшелерге халықтар
шабуыл жасайды және отрядтар құрыла бастайды .
1945-1947 жылдар аралығында соғыстан кейінгі Алжирдің статусы мен
құрылымы анықталып, елдің саяси өмірінде алдыңғы қатарға Алжир коммунистік
партиясы (жартылай еуропалықтардан құралған) және Франк-мұсылмандық
демократиялық одақ шығады. 1945 жылы қазанда өткізілген Франция Құрылтай
жиналысында 26 депутаттық орынның 14 орнына Алжир өкілдері сайланады. 1946
жылы алжирліктердің тәуелсіздік алуға ұмтылуы кезінде ұлттық факторды
бағаламаушылығы салдарынан олардың отаршыларға қарсы күрес күші радикалды
көзқарастағы ұлтшылдардың қолына көшеді[9].
1946 жылы наурыз айында құрылған Алжир манифесінің Демократиялық
одағының басшысы Фархат Аббас болды. 1946 жылы қарашада Алжир халқының
партиясы қарамағындағы ұйым, Ұлттық партия - Демократиялық бостандықтың
жеңісі үшін күрес пайда болды. Ішкі қарсылықтарға қарамастан қозғалыс
алжирліктер арасында тез тарала бастады. Қозғалыс ұсақ саудагерлерді,
қолөнершілерді, қызметкерлерді, жастарды және шаруалардың бір бөлігін
біріктірді. 1947 жылы ақпандағы І съезде парламенттік күрес әдісіне
бейімделгендер мен революционерлер құпия Арнайы ұйымды құруға шешім
қабылдайды. Топтардың барлық билігін Мессали Хадж иемденді. Ол сол кездегі
бербер оппозициясына қауіпті бақталастыққа және Арнайы ұйымды бақылауға
француз әскерінің бұрынғы унтер-офицері араб Ахмед Бен-Беллуды тағайындады
[10].
1946 жылы көктемде елде отаршылдыққа қарсы үгіт белең ала бастады,
осындай үгіт жүргізушілердің басында Башир аль–Ибрахими тұрды. Ол
мемлекеттік биліктің мұсылмандық мәселелерге араласпауын және 1945 жылғы
мамыр көтерілісінің қатысушыларын босатуын талап етті. Осы кезде Алжирде
Органикалық статут таралып, елдің басқару жүйесі бұрынғыдай сақталып қала
берді. Бұған қарамастан елде демократиялық еркіндік бұзылды, патриоттарды
тұтқындау жалғасып жатты, қала тұрғындарының арасында жұмыссыздар саны
өсті, шаруаларды жерсіздендіру процесі тездетілді.Осындай жағдайлардың
барлығы елде демократиялық қозғалыстардың өсуіне жағдай жасады. 1950 жылы
көктемде құқық қорғау органдары Арнайы ұйымның құрылымынан оған
әрекеттердің шетін ашады. 1951 жылы оның көптеген басшыларын әртүрлі
мерзімге түрмеге қамады. Бірақ 1952 жылы оның ықпалды көшбасшылары елден
қашып кетудің жолын табады. Египетке келген Бен Белла, Махсас және
басқалары Каирде бөлек штаб-пәтер ашып, демократиялық еркіндіктің жеңісі
үшін қозғалысына кірісіп кетті.
1951 жылы маусымда отаршыл әкімшілік Франция парламентіне Алжирден
депутаттар сайлауға талаптанды. 1951 жылы шілдеде ұлттық мәселе жөніндегі
өткір позицияны ұстанған Алжир коммунистік партиясы, Алжир Манифесінің
Демократиялық одағы, Салтанатты демократиялық еркіндік қозғалысы, Алжирлік
еркіндікті құрметтеу және қорғау майданын құрды. Осы партия құрамындағылар
елде өткізілген жарамсыз сайлау нәтижелерін мойындамауға байланысты,
қарсылық акцияларын ұйымдастыруды бастады. Бірақ ішкі қарама-қайшылықтардың
әсерінен бұл Майдан 1952 жылдың қарашасына дейін өмір сүрді. Майданның
құлауынан кейін Ұлттық партияны дағдарыс жайлады. Арнайы ұйымның
тұтқындалмаған басшылары көптеген топтарға араласпай, өз алдарына фракция
құрып, оны 1954 жылы көктемде ұйымдастырды.
Алжир халқы Марокко мен Тунистегі 1952-1953 жылдардағы француз
үстемдігіне қарсы қарулы көтерілістерін қолдады. Алжирдің өзінде 1947
жылдың өзінде-ақ Кабилия және Аурес қалаларында әрекет еткен партизан
отряды пайда бола бастады.
1954 жылы наурызда Бірлік пен қарсы әрекеттердің Революциялық
комитеті жасырын түрде құрылады.Халықтың наразылығын пайдаланған ұлт-
азаттық қозғалысының жетекшілері қарулы көтеріліске дайындалды.1954 жылы
шілдеде құрамындағы Бен Мхиди, Битата, Будиафа, Дидуша, Аурес партизан
командирі Бен Булаида революцияның ұлттық кеңесін құрды. Кейінірек оларға
Кабилия партизан жетекшісі Бель-касем Крим, сонымен бірге шетелдік
эмиграция көсемдері Айт Ахмед, Бен Белла, Хидер келіп қосылды. 10 қазанда
Ұлттық кеңес барлық күштерді Ұлттық азат ету майданына біріктірді [11].
Солтүстік Африкада италия-герман әскерлерінің жеңіліс табуының
нәтижесінде Ливия территориясы ағылшын және француз әскери билігінің
бақылауына түсіп қалды. Британдықтар Киренаика мен Триполитанияны өзіндік
провинцияға айналдырып, олардың әрқайсысында оккупациялық әкімшілік құрады.
Ағылшындар Ливия провинцияларын бір-бірінен оқшаулауға тырысып, соның
нәтижесінде олардың сауда–экономикалық байланыстарын қирата бастады.
Феццанда француздық әкімшілік қызмет етеді. Осындай әскери әрекеттердің
нәтижесінде бұрыннан да әлсіз Ливия экономикасы айтарлықтай құлдырай
бастады.
Араб елдеріндегі ұлт-азаттық қозғалыстардың толқыны Ливияға да
жетті. Осылайша әлемде жүріп жатқан оқиғалар ливиялық халықтың, оның ішінде
әскерлер, жастар және бірқатар ұлттық интеллигенция өкілдерінің арасында
өзіндік сананың оянуына алып келді. 1945 жылы Триполиде он мыңдаған
ливиялықтардың қатысуымен демонстрациялар өтеді. Жасырын саяси ұйымдардың
қатары пайда болып, кейін партия ретінде құрылады. Сөйтіп 1946 жылы Ұлттық
партия, Ерікті Ұлттық блок, Біріккен Ұлттық Майдан (БҰМ),
Египеттік–Триполитандық одақ және тағы басқалары құрылады. 1947 жылы
лейбористік партия кейін бір жылдан соң Либералдық партия өмірге
келеді, бірақ олардың бұқара халықпен тығыз байланысы болмады, көбінесе
олар билік үшін бақталастықпен болды,осы уақытта ағылшындар Киренаикада
ағылшындық ұйым құруды кеңейтті.
1947 жылы билікке Идрис ас-Сенусси келеді, ол барлық саяси ұйымдарды
таратып, оның орынына Киренаикалық діни-тайпалық көзқарастағы Ұлттық
конгресті құрды. Ағылшындықтардың күштері кейін тәуелсіз сыртқы мемлекет
құруға бағытталады. Осылайша Киренаикада өзіндік басқарудың негізі
жасалады: Идрис ас-Сенусси бастаған үкімет құрылды және сепараттық
азаматтық туралы заң қабылданды[12].
Ливияны өз беттерінше бөліскен: Англия–Киренайкада, Италия–
Триполитанияда және Франция–Феццанда өз бақылауын бекіткен империалистер
жоспарды БҰҰ бергісі келеді. 1949 жылы 7 мамырда Англия мен Италия
арасындағы Бевин–Сфорца келісімі осы жоспардың негізі болатын. Осы
келісімге сәйкес империалистік державалар Ливияға тәуелсіздік беруді 10
жылға кейінге қалдыруды ұсынды. Бірақ елді бөлшектеуге қарсы шешуші ливия
халқының қозғалысы, БҰҰ органында тұтас және тәуелсіз Ливия үшін Кеңес
Одағы делегациясының күресі және оны қолдаған афро-азиаттық елдер мен басқа
социалистік елдердің делегациялары империалистерді кейін шегінуге
мәжбүрледі. Осылайша 1949 жылы мамыр айының соңында БҰҰ Бас Ассамблеясы ІІІ
сессиясында Бевин –Сфорца жоспарын қараудан бас тартты.
1950 жылы 13 ақпанда Феццанда Уақытша жүйе туралы жағдай күшіне
енеді.Осының негізінде Феццанда автономдық үкімет құрылды. Оның басында
жергілікті ақсүйек шейх Ахмед Сейф ан-Насер отырды. 1947 жылғы бейбіт
келісімнен кейін Италия Ливияға қатысты барлық құқықтарынан бас тартты.
Бұрынғы италиялық отардың тағдыры БҰҰ–ның қарауына берілді. 1949 жылы 21
қарашада Бас Ассамблеяның ІV сессиясында Ливияға тәуелсіздік беру,оның
территориясынан шетелдік әскерлерді шығару және шетелдік әскерге базаларды
1952 жылдың 1 наурызынан кешіктірмей ликвидациялау жөнінде шешім қабылдады.
Ливияның мемлекеттік құрамы жөніндегі сұрақ төңірегінде кескілескен
күрес жүрді. Оккупациялық биліктің қысымы және көптеген триполитандық
лидерлердің келісімпаздық позициясы монархия мен федерализм жақтастарының
жеңісіне әкелді[13].
1951 жылы 24 желтоқсанда Ливия тәуелсіз мемлекетке айналды. Ливия
сенусит діни орденінің лидері король Идрис басшылығындағы федеративтік
корольдік құрылды. Федерация құрамына 3 провинция кірді:
Триполитания,Киренаика және Феццан. Мемлекет формасы–конституциялық
монархия болды. Парламент екі палатадан:өкілдер және сенат палаталарынан
тұрды. Заң шығарушылық талап тек парламентке ғана емес, корольге де тиесілі
болды. Король таққа 61 жасында келгенімен, конституция бойынша оның билігі
іс жүзінде шектеулі, бірақ ол Ливия саяси өмірінде 1969 жылға дейін әрекет
етеді.
Соғыс жылдарынан кейінгі Ливияның әлеуметтік-экономикалық жағдайына
келсек, 1950 жылдардың ІІ жартысында елдің қоғамдық өмірінде түбегейлі
өзгерістер жүрді. Ливия территориясынан өте бай мұнай және газ орындары
табылады. Мұнайды өңдеу ісіне шетелдіктер,оның ішінде американдық
компаниялар белсене айналысады. Кейінгі жылдары мұнай өндіру өнеркәсібі
қарқынды дами бастайды. Мұнай өндіру 8 жыл ішінде (1961-1969) 0,6
миллионнан 180 миллионға артты, нәтижесінде Ливия әлемде мұнай өндіру
бойынша бірінші орынға шығады. 1961 жылы мұнайдан түскен мемлекеттік кіріс
3 млн долларды құраса, ол көрсеткіш 1969 жылы 1 млрд 175 млн долларға
жетті.
Мұнай өндірісімен аралас салалардың жоғары қарқынмен дамуы Ливияның
әлеуметтік-экономикалық өмірін түбегейлі өзгертті. Мұнай өндірісінің дамуы
негізінде ауылдардан қалаларға қоныс аудару басталды. Халықтың құрамында да
бірқатар өзгерістер байқалады, тұрғындардың 0,9% феодалдар, компрадорлық
буржуазия, діни өкілдер; 99,1% пролетарлық шаруалар, қолөнершілер,
жұмысшылар болды. Ендігі кезекте төменгі тап өкілдері парламенттен орын алу
жөнінде күреске ұмтыла бастады. Жұмысшы тап өкілдері өздерінің экономикалық
құқықтарын ұйымдасқан түрде талап етті, бірақ олардың қатары әлі де аз
болған еді. Жұмысшы тап өкілдері осыған қарамастан кәсіподақтар арқылы
күресті жалғастыра береді. 1961 жылы еңбекшілердің жаппай толқулары
басталып, ол тек экономикалық емес, саяси талап етулерімен ерекшеленді.
Мемлекеттік аппараттың талаптары мен экономикалық дамудың негізінде
интеллигенция қатары өседі. Ливия интеллигенция арасында, әсіресе
студенттік жастарда араб ұлтшылдығының идеясы кең тарады, болып жатқан араб
революцияның әсері Ливияға да келіп жетеді.Осындай жағдайлардан сақтанғысы
келген Ливия үкіметі әскери күштерін нығайтуға көңіл бөледі.Әскер саны
көбейіп, армияның маңызы арта бастады.1967 жылы оның қатарында 7 мың адам
болды. Король әскерге қатынасын өзгертті, қауіпсіздік күшін күшейтуді
жалғастырды.Нәтижесінде анықталғандай, нақ осы әскер қатарынан шыққандар
монархиялық жүйені құлатып,жаңа Ливияның ірге тасын қалады [14].
1.2. Африка халықтарының тәуелсіздік үшін күресі және
тәуелсіз араб елдері
ХХ ғасырдың ІІ жартысында отарлық жүйенің ыдырауы оның күйреуіне
ұласты.Ұлт-азаттық қозғалыс 50-жылдардың аяқ шенінен бастап Африка
халықтарының арасында кең қанат жайды.Екінші дүние жүзілік соғысқа дейін
Африка отаршылардың басты тіректерінің бірі болды. 50-жылдардың І
жартысында отарлық тепкіден Африка арабтары азат етіле бастады.
Египеттегі әлеуметтік дағдарыстар ватистік үкіметтің тарауына алып
келді,осыны пайдаланған Ерікті офицерлер құпия ұйымы 1952 жылдың 22-сінен
23-іне қараған түні Каирде үкіметті басып алды.Құпия қимыл жасаушы Ерікті
офицерлер ұйымына Гамаль Абдель Насер басшылық етеді. Халық бұқарасы
армияға қолдау жасап отырды. Көтеріліс жасаушылар король Фарукты тақтан бас
тартуға және елден кетуге мәжбүр етті. Ұлттық революция антиимпералистік
және антифеодалдық сипатқа ие болды [15].
Фарукты тақтан тайдырғаннан кейін елдегі билік–құрамында офицерлік
ұйымның мүшелері генерал Мұхаммед Нагиб пен подполковник Гамаль Абдель
Насер бар Революциялық басқару кеңесінің (РБК) қолына көшті.Жас
офицерлердің нақты саяси бағдарламасы болмады, бірақ өз елдерінің британ
үстемдігінің және ірі жер иеленушілер мен буржуазиялыққа күштеулерінің
кесірінен қиындықтар мен қанаушылыққа тап болып отырғандарына ешбір күдік
туғызбады. Басынан-ақ саяси полицияны жою жөнінде заң жарыққа келді, түрік
үстемдігі кеңінен сақталып қалған паша және бей ұғымдарын жоя бастады,
мемлекеттік аппаратты жемқорлардан тазартуға байланысты заң қабылданды.
Оның ішінде ең маңыздысы 1952 жылы 9 қыркүйекте қабылданған аграрлық
реформа жөніндегі заң болатын. Бұл барлық шығыс араб елдеріндегі бірінші
реформа болды, себебі бұл феодалдық қатынастардың түпкілікті жойылуына
негіз болды. Жер иеленушілердің жоғары үлесі белгіленді, ол 200 феддан (1
феддан = 2042 га) болды, оған қоса жалға алудың төменгі бағасы
қарастырылды[16].
Осы кезде Египет үкіметі сырттқы саясатта маңызды мәселені шешуде
үлкен жетістікке жетеді.1953 жылы 12 ақпанда Каирде Египет Суданға
тәуелсіздігіне құқық беретін ағылшын-египет келісім-шартына қол қойылды.
1952 жылы 10 желтоқсанда ескі конституция алынып тасталды. 1953 жылы
18 маусымда Египет республика болып жарияланып, ал бірінші президент болып
генерал Нагиб сайланды.
1952 жылы қыркүйектен басталған Суэц каналы аймағынан ағылшын
әскерін шығару мәселесі тек 1954 жылы ғана шешілді.
1954 жылы 19 қазанда Суэц каналы аймағы жөнінде ағылшын-египет
келіссөзіне қол қойылады. Бұл келіссөз бойынша ағылшын әскерлері Египет
территориясынан шығарылды, ал әскери жабдықтары Египет үкіметіне берілді.
Соңғы ағылшын әскери бөлімдер 1956 жылы 13 маусым күні шығарылды. Бұл
Египет халқының ірі жеңісін көрсетті [17].
Генерал Нагиб бастаған буржуазиялық-либералды бағыт өкілдері
революцияны 1953 жылдың ортасында аяқталды деп санады. Әлі де болса саяси
ықпалға ие болмаған Нагиб Вафд партиясы мен Мұсылман-ағайындар
ассоциоциясына арқа сүйеді.
Ағылшын-египет келісімін ратификациялауда Насер жақтастары мен Нагиб
басқараған топ арасында ірі қақтығыс болды. Насер тек антиимпериалистік
революцияны жалғастырып қана қоймай, Египеттік экономикалық тәуелсіздігіне
де ұмтылды. Қақтығыста халық Насердің жағына шығып, 1954 жылы 18 қарашада
Нагиб басшы қызметінен алынып тұтқындалады. 1954 жылдан РБК-ні басқарған
Насер 1956 жылы Египет президенті болып сайланды.
Тунисте жағдай былай болды: 1952 жылы желтоқсандағы жаппай қарсылық
ереуілінен кейін резиденция тарапынан патриоттарды қуғындау басталды.
Осымен бір мезгілде Қызыл қол деп аталатын еуропалық отаршылардың
террористік ұйымының белсенділігі арта түсті. Олар елде бір қатар саяси
бағыттағы, әсіресе отаршыларға қарсы қозғалыстың қайраткерлерін, соның
ішінде кәсіподақ басшысы Фархат Хашедті өлтіреді. Басшы өлімінен кейін елде
халық толқулары күшейді. Қозғалыс 1954 жылдың жазында барлық Тунисті
қамтыды[18].
Тунис халқының қажымас әрекеттерін басып-жаншуға пәрменсіз болған
Франция Туниске ішкі автономия болуға амалсыздан келісті. Ол туралы 1954
жылы 31 шіледе Туниске келген француз премьер-министрі Мендес-Франс
жариялады.
1954 жылы 9 желтоқсанда азат ету армиялары қыркүйекте бастау алған
француз-тунис келіссөздеріне байланысты өз қимылдарын тоқтатты.
1955 жылы 1 маусымда елге Жаңа Дестур көшбасшысы Хабиб Бургиб оралады
(бұл күн Тунисте Жеңіс күні деп тойланады). Француз-тунис келіссөзінен
соң ел ішкі автономияға айналады. Осылайша елде Париждің нұсқауынсыз ұлттық
үкімет пен заңды органдар құруға құқық берілді. Бірақ Париж өздерінің
әскери базаларын сақтап қалу мақсатында қорғаныс және сыртқы саясатты
бақылауды өз қолдарында қалдырады.1956 жылы Магриб елдерінде, әсіресе
Алжирдегі жағдай Тунисті де бей-жай қалдырмады. 1956 жылы 20 наурызда
отаршыл күштерге қарсы көтерілген тунис халқының қысымымен Париж Тунистің
тәуелсіздігін мойындау жөніндегі хаттамаға қол қояды. Осылайша 1881 және
1883 жылдары жасалған протекторат жөніндегі келісім жойылды, Тунис тәуелсіз
мемлекетке айналды [19].
Магриб елдерінің бірі Мароккода 1953 жылдың 20 тамызынан 1954 жылдың
13 шілдесіне дейін отаршылырға қарсы 335 қарулы шабуыл, 118 жарылыс, 6
темір жолдық диверсия, 390 өрт ұйымдастырылды.
1953 жылы 14 тамызда Аль-Глауи мен оның жақтастары Мұхаммед бен
Арафуды жаңа монарх деп жариялайды. 20 тамызда биліктен тайдырылған Бен
Юсуф бастапқыда Корсикаға, кейін Мадагаскарға жер аударылады. Көпке
танымал марокколық билеушіні қызметінен алып тастау халықтың жаппай
наразылығын туғызды. Отаршылдарға қарсы ұйымдастырылған қарсылық акцияны
басу үшін ірі полиция күші жұмылдырып, француз зонасы орналасқан қалаларда
коменданттық сағат енгізілді. Марокколықтармен қатынасты сақтап қалу үшін
испан үкіметі Бен Арафуды мойындамай, олар Бен Юсуфтың таққа қайта келуін
жақтады. Бұл мәселе Азия мемлекеттерінің талап етуімен БҰҰ-да
қарастырылады, бірақ бұл жиынға Франция қатысудан бас тартады[20].
Бен Юсуфтың тақтан тайдырылғанына бір жыл толуына орай Мароккода
жалпыхалықтық ереуіл өтті, елдегі осындай ұлттық азат ету қозғалыстарын
Үнді Қытайдан әкелінген әскердің көмегімен басып жаншуды жоспарлайды. 1955
жылғы тамыздағы басып жаншулардың айуандықтарына қарамастан Касабланка,
Мекнес, Рабат және басқа қалаларда отаршыларға қарсы күшті манифестациялар
кең етек алды. 1955 жылы 20 қарашада Бен Арафа орнынан алынып, Франция
Мұхаммед Бен Юсуфты заңды монарх ретінде мойындайды. 16 қарашада елге
оралған Бен Юсуф елде конституциялық монархия құруды қолға алады. 1957 жылы
Мұхаммед Бен Юсуф король Мұхаммед V деген титулға ие болады [21].
1956 жылы 2 наурызда Марокко тәуелсіздік декларациясына қол қойылды.
1956 жылы 7 сәуірде Бен Юсуф Мадридте 1912 жылғы Фесс келісім-шартын жою
жөніндегі испан-марокко декларациясына қол қояды. Испания сонымен қатар
Марокконың қорғаныс және сыртқы саясат бағытындағы егемендігін мойындайды.
Осындай ұлт-азаттық көтерілістің толқыны Алжирге де жетеді. 1954
жылы 1 қарашада алжир халқы француз басқыншыларына қарсы көтеріліс бастады.
Қарулы көтеріліс Константин қаласының оңтүстігіндегі Ауресте басталды.
Кейін 12 қарашада қарулы көтеріліс Үлкен Кабилияға да жетеді. Тез арада
партизан қозғалыстары барлық елді қамтыды. Француз басқыншылары мен азаттық
соғысын жүргізуші партизан отрядтары Ұлт-азаттық Армия (ҰАА) атағына ие
болды. Күреске халықтың қалың топтарын біріктірген бұқаралық патриоттық
ұйым–Ұлт-азаттық майданы (ФНО) басшылық етті. Ұлт-азаттық қозғалысының
негізгі қорғаушы күші еңбекшілер-феллахтар мен жұмысшылар болды, олармен
бірге бұл қозғалысқа ұлттық буржуазия, тіпті феодалдық элементтерде
қатысты. Көптеген шығындарға қарамастан Ұлт-азаттық Армиясының құрамы 1955
жылдың аяғына қарай 20 мың адамға жетті. Басқыншыларға қарсы күресте
Муджахиттермен қатар қосымша күш біріктірілді: олар қалалық мусабилер мен
фидаилар болатын. 1956 жылы мессалиттерден басқа ұлттық партиялар тарап
кетті, ал қалғандары Ұлт-азаттық майданға бірікті[22].
1956 жылы тамызда Суммам аймағында (Кабилия) ҰАМ жетекшілері мен
партизан басшыларының съездің негізгі мақсаттары бойынша Алжирдің
тәуелсіздігін алу жөніндегі күресті бастауға шешім шығарады. Ал ол
республиканың құрылымы демократиялық және әлеуметтік негізде болмақ. Оның
принциптері нәсілшілдік дискриминация мен отаршылдықты айыптаған Бандунг
конференциясында айтылды. ҰАМ І съезі Координациондық-атқарушы комитет пен
Алжир революциясының Ұлттық кеңесін сайлады.
1958 жылы 13 мамырда елдегі ҰАМ Францияның ІV республикасы үкіметіне
қарсылық танытады. Бұл генерал Шарль де Голль бастаған Франция билігі
басына V республиканың келуіне ықпал жасайды. Алжир мәнгілік француз жері
деген ұранды ұстанған француздар ҰАА-ға қарсы шабуылды қарқынды түрде
бастағанымен, ҰАА оларға қарсы тұра алады. 1959 жылы қыркүйекте Франция
президенті алжирліктердің өзіндік бөліну құқықтары мен келісуге мәжбүр
болады [23].
Алжир халқы араб елдері мен социалистік елдерден алған көмектерінің
арқасында ерлік күресін жалғастыра берді. 1960 жылы желтоқсанда БҰҰ Бас
Ассамблеясында Алжирдің тәуелсіздігін алу жөніндегі резолюциясы мақұлданды.
Осының алдында 1958 жылы қыркүйекте ҰАМ жетекшілері Алжир Республикасының
Уақытша үкіметін эмиграция кезінде құрған болатын. Бұл жағдайды Азия және
Африка мемлекетерінің бір қатары мойындады. Бірақ басып жаныштаушы
отаршылдық реакциялар, әскери операциялар алжирліктерге қарсы шабуылын
тоқтатпады. Француз армиялары ҰАМ әскерлеріне Марокко және Тунис жағындағы
шекаралардан шабуыл жасаған болатын. Тең емес күште Сыртқы армия жеңілуге
мәжбүр болды. Осы кездегі әскер саны 1958-1962 жылдар аралығында 12-16 мың
аралығында болса, кейін 11 мыңнан 3,5 мыңға дейін жетті. Сыртқы армия
Каир университетінің түлегі, шаруа отбасынан шыққан Хуари Бумедьеннің
арқасында күшейтіледі.
Француз отаршылдары АҚШ-тың және басқада одақтастарының көмегімен
халықты қырып-жою соғысын жүргізді. Соғыс барысында 1,5 млн алжирлік қазаға
ұшырады, 2 млн алжирлік тікенек сыммен қоршалған концентрациялық лагерлерге
қамалып, түрмелерде азап шекті немесе Тунис пен Мароккоға қашты. Алайда
алжир халқы отаршылар алдында бас иген жоқ. Ұлт-азаттық армиясы халықпен
бірге 600 мыңдық француз армиясына қарсы соғыс жүргізді.
Француз еңбекшілері коммунистердің басшылығымен алжир халқының
әділетті талабын қолдап отырды. Сол жылдары алжир халқы Кеңес Одағынан
моральдық-саяси және әскери үлкен көмек алды [24].
Алжир патриоттарының 7 жылдан аса уақытқа созылған күресі жеңіспен
аяқталды. 1962 жылы 18 науырызда Франция шабуылды тоқтату туралы Эвиан
келісіміне қол қойылды. Елде болып өткен референдумнан кейін ол Алжирдің
тәуелсіздігін таныды. Революцияның қарулы кезеңі аяқталды. Оның негізгі
нәтижесі отаршылдық жүйені жою және саяси тәуелсіздікті жеңіп алу болды.
Қарулы күрес аяқталғаннан кейін ҰАМ-ның қатарында таптық күштердің жіктелу
процесі басталды, мұның өзі оңшыл элементтерді тайдырып, қоймадағы
революциялық-демократиялық жолмен қайта құру жолында күрес жүргізген
күштердің жеңіп шығуына жеткізді.
1962 жылы 20 қыркүйекте Ұлттық құрылтай жиналысында Алжир Халық
Демократиялық Республикасы құрылғандығы туралы жарияланды. Үкіметті Бен
Белла, ал Қорғаныс министрлігін Х.Бумедьен басқарды. Осы уақыттан бастап
бұрынғы өзіндік билік орталықтары өздерінің өмір сүрулерін тоқтатады.Осыдан
бастап Алжир тәуелсіз мемлекет ретінде тарихқа енді [25]. Ұлт-азаттық
қозғалыстардың ұшқыны Ливия елінде шарпыды. 1969 жылы 1 қыркүйекте сонау
1964 жылы біріккен Ерікті офицерлер– юнионистер – социалистер ұйымның
Ливия армиясының офицерлері король Идристің жүйесін құлатады. 6 қыркүйекте
бұрынғы Ливия монархы ресми түрде тақтан бас тартты. Билік 12 кіші
офицерлерден құралған Революциялық Басқару Комитетінің (РБК) қолына көшті,
оны 29 жасар капитан Муамар Каддафи басқарды. 1қыркүйек революциясы
монархиялық жүйенің елдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шеше
алмайтындығының көрінісі болды.
1969 жылы 11 желтоқсанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-7
І.Африкадағы ұлт-азаттық қозғалыстар және олардың барысы
1.1 Ұлт-азаттық қозғалыс қарсаңындағы Африка халықтарының саяси-
әлеуметтік
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...8-20
1.2 Африка арабтарының тәуелсіздік үшін күресі және тәуелсіз араб
мемлекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .21-32
ІІ. Азиядағы ұлт – азаттық қозғалыстардың сипаты және нәтижесі
2.1Ұлт–азаттық қозғалыстардың жүру ерекшеліктері және
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .33-57
2.2 Азиядағы араб мемлекеттері тәуелсіз ел
ретінде ... ... ... ... ... ... .58- 71
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..72-73
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ..74-76
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХ ғасырдың екінші жартысында
отарлық жүйенің ыдырауы оның күйреуіне ұласты. Отаршылдықтың күйреуі
капитализмнің жалпы дағдарысын тереңдетіп, дүние жүзіндегі күштердің
арақатынасына елеулі ықпал жасады. Ұлт–азаттық қозғалыстар-дүние жүзілік
революциялық қозғалыстың бөлінбейтін құрамдас бөлігі.
Азия және Африка-отаршылдық қасіретін бәрінен де көбірек
шеккен континенттер. Отарлық езгі Африка және Азия арабтарының
дамуын ұзақ уақыт бойы тежеп келді. ХХ ғасырдың тарихшылары
Африканы ұйқыдағы континент деп атады. Отаршылар Азияда айрылған
көп отарларының есесін Африка халықтарын қанауды күшейту арқылы
қайтаруға дәмеленді. Бірақ континенттердің қанау мен езгіге
ұшыраған халықтарын отарлық тепкіден азат болу жолында алғаш болып
күресті бастаған Африка арабтарының тәуелсіздік үшін қажырлы күрес
жүргізуі империалистердің жоспарларын жүзеге асырмай тастады. Африка
және Азия арабтары отаршылдық үстемдігінің зардаптарын ерекше күшті
түсінді . Араб халықтарының сыбағасы - қайыршылық пен құқықтарының
аздығы болды. Өнеркәсіп өнімі жан басына шаққанда дамыған елдерге
қарағанда 10 – 20 есе аз өндірілді. Империалистер жергілікті халықты
қараңғылық пен надандықта ұстады. Ашаршылық пен ауру–сырқау құрып
кетуге душар етті. Кәсіпорындар мен плантациялар отаршылардың иелігінде
болды. Өздерінің экономикалық және саяси күш - қуатын пайдалана
отырып, олар араб халықтарының арасындағы байланыстарға кедергі жасап
келді .
Қанау мен езгіге ұшыраған Азия және Африка арабтары өздеріне
тән арабтық жолмен отарлық тепкіден азат болу жолында күрес
бастады.
Ұлт – азаттық қозғалыстар 50 – жылдардың басынан бастап Араб
халықтарының арасында кең қанат жайды. Дегенмен де араб әлемі ХХ
ғасырдың екінші жартысына отарлық тәуелділік түйіндерінен арылмай
өтті. Араб елдерінің барлық территорияларында шетел әскерлері болды,
осы елдердің көпшілігі әлі де болса отар болды, ал кейбіреулері
Ұлыбритания мен Францияның қарамағында болды .
Міне, осы отаршылдық қысым мен ескі феодалдық тәртіптен арылу
мақсатында жүргізген араб халықтарының тәуелсіздік үшін күресі
кезіндегі арабтардың жанқиярлық әрекеттері, өз ықпалын сақтап қалуға
тырысқан империалистердің құйтыртқы әрекеттерін айқындау ғылыми
жұмыстың өзектілігі болып табылады .
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Егер Француз
революциясы 1789 жылы монархияны құлатып, зайырлы әлеуметтік - саяси
қоғам орнатса, Ресейдегі Қазан революциясы 1917 жылы пролетариат
диктатурасын дүниеге әкелсе, ХХ ғасырдың екінші жартысында отарлық
жүйенің күйреуіне түрткі болған араб халықтарының ұлт – азаттық
қозғалысына тән ерекшеліктердің мәнін ашып, оны жете түсіндіру
негізгі мақсатым болып табылады. Осы мақсатта мынадай міндеттер
қойылды :
- Ұлт – азаттық қозғалыстың жүруі барысындағы Ұлттық бірлік
майдандарының құрылуы және олардың әрекетін айқындау;
- Кейбір қозғалыстардағы ислам дінінің рөлін негіздеу;
- Араб халықтарына Ұлы державалардың жүргізген отарлық қысымын
әшкерелеу;
- Азия және Африка арабтарының ынтымақтастығы шараларын
дәріптеу;
- Қозғалыстардың өздеріне тән арабтық жолмен жүруін атап
көрсету;
- Тәуелсіздіктен кейінгі араб халықтарының даму жолдарының
әрқилы болуын атап көрсету;
Зерттеу жұмысымның ғылыми жаңалығы :
Жұмыста қозғалған мәселелер қазіргі таңда өзектілігін
жоғалтпаған тың тақырыптың бірі болып табылады. Бұрын – соңды зерттеліп
келсе де , қазіргі кезең төңірегінде қозғалып отырған сұрақтар
шешіміне байланысты зерттеуді қажет етеді. Сондықтан да, қазіргі
жаңаша көзқараспен Араб халықтарының тәуелсіздік үшін жүргізген
күрестерінің әртүрлі жолдары мен ерекшеліктерін және метрополия
елдерінің отарлық саясатының бет-пердесін айқын ашып көрсету ғылыми
жұмысымның жаңалығы болып табылады.
Зерттеу жұмысымның хронологиялық шегі:
Зерттеу жұмысымның хронологиялық
шеңбері ең соңғы араб елдерінің тәуелсіздік үшін жүргізген күрес
жылдарына дейін 1945-1990 жылдар аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысымның территориялық ауқымы : Ұлт – азаттық
қозғалыстың негізгі ошағы болған араб елдері орналасқан аймақтарын
қамтиды.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы : Дипломдық жұмысыма
байланысты тарихнамалық еңбектерге келетін болсақ, Египеттегі шілде
революциясына қатысты Мәскеуде 1979 жылы жарық көрген Г.А.Насердің
Проблемы египетской революции.Избранные речи и выступлении:1952 –
1970г.г. атты еңбегінде революция кезіндегі Египеттің жағдайы, әрекет
етуші саяси күштер, әсіресе ол елдегі Ерікті офицерлер арасындағы ішкі
қайшылықтар туралы айтылса, 1979 жылы шыққан А.А.Агарышевтің Гамаль
Абдель Насер еңбегінде президент Насердің отаршылдыққа қарсы ұстанымы
туралы, Египетте социалистік идеялардың пайда болуы және оны
египеттіктердің қолдауы жөнінде толық айтылған. И.П.Беляев пен
Е.М.Примаковтың Египет: время президента Насера еңбегінде араб бірлігін
сақтауға үлес қосқан Насердің саясаты және сол кездегі Египеттің
саяси - әлеуметтік даму жағдайы туралы толық мағлұмат алуға
болады.Алматы қаласында 1999 жылы жарық көрген К.Кожахметулының
Движение солидарности и борьба арабских народов за свободу и
независимость (сер.50 – х – начало 80 – х г.г.)монографиясында тәуелсіздік
үшін күрес жолындағы араб халықтарының ынтымақтастығы мен бірлігі,
Алжир патриоттарының жеңісі жөнінде мәлімет аламыз.
1975 жылы Мәскеуден шыққан Н.И.Прошиннің История Ливии (конец ХІХв.-
1969г.) еңбегінде Ливиядағы революцияға дейінгі кезеңде саяси
идеялардың пайда болуы мен революцияның жүру барысы баяндалады.
М.Крайем Тунисский рабочий класс и борьба за национальное освобождение в
1939-1952 г.г. еңбегінде тунистік жұмысшылардың қалыптасуы, олардың
отаршылдыққа қарсы ұлттық күресі айтылады. Сонымен бірге Мәскеуден 1983
жылы шыққан Р.Г.Ланданың История алжирской революции 1954-1962г.г.
еңбегінде алжирліктерде ұлт-азаттық қозғалыстың басталуы, француздарға
қарсы күрестің барған сайын өрши түсуі, алжир халқында басқыншыларға қарсы
патриоттық рухтың пайда болуы, тәуелсіз ел болуға ұмтылысы туралы толық
мәлімет берген. Ирак тарихына қатысты С.Г.Гореликовтің Ирак және
О.Г.Герасимовтің Мәскеуден 1984 жылы шыққан Ирак еңбектерінде 1958
жылғы шілде революциясының барысы мен тәуелсіздіктен кейінгі Ирактың
даму жағдайынан мағлұмат береді.
Араб халықтарын отарлау саясатын әртүрлі қырынан көрсете
білген авторлар ретінде С.Л.Агаев, В.А.Кремнюкті атауымызға болады.
Әлемдік геосаясатпен ерекшеленген Иранға қатысты, оның әлеуметтік
– саяси дамуына байланысты Мәскеуден шыққан еңбектерді атап өтуге
болады. С. Агаевтың , А.Б.Резниковтың, А.М. Бининашвилидің еңбектерін
ерекше атап өткен жөн. В.А.Кремнюктің 1984 жылғы Борьба Вашингтона
против революции в Иране еңбегінде Ирандағы ұлт-азаттық қозғалыстың жүру
ерекшеліктері мен отаршыл АҚШ-тың жүргізген саясаты туралы баяндалған.
А.М. Бининашвили еңбегінде Иранның сыртқы саясатының АҚШ төңірегінде
айтылуы Иран туралы мәліметтің құндылығын арттырады. С.Л.Агаевтің 1987
жылғы Иран между прошлым и будущим: События. Люди. Идеи еңбегі Парсы
шығанағы мен Таяу Шығыстағы Иран факторына байланысты зерттеліп,
елдің экономикасы мен сыртқы елдер саясатындағы Иранның ерекше орны
жайында мағлұмат береді.
Дегенмен, өз жұмысымда тарихи еңбектерге сүйене отырып, соңғы
кездегі жарияланымдардағы мәселелерді сараптай келе тақырыбымды
ашуға тырыстым.
Зерттеу жұмысымның деректік негізі: Зерттеу жұмысымның
деректік көздеріне құжаттар мен материалдар жинақтары енеді. Сонымен
қатар аталған жұмысымызда тақырыбымызға байланысты мерзімдік басылымдардың
материалдары алынды. Нақтырақ айтсақ, Континент, Саясат, Новейшая
история, Азия и Африка сегодня секілді журналдардан құнды мәліметтер
табуға болады. Осылармен бірге интернет сайттарындағы жарияланымдарды
пайдаландым.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі: Жұмыста зерттеу
тақырыбымен байланысты деректер мен әдебиеттерді нақты тарихи
және тарихнамалық талдауға негізделген проблемалық–хронологиялық
зерттеу әдісі пайдаланылды .
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі: Аталған дипломдық жұмыс бойынша
2008 жылы студенттердің дәстүрлі ғылыми-теориялық конференциясында
баяндама жасалды және бұл жұмыс Әлем тарихы кафедрасында талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
Құрылымы: Кіріспеден, екі параграфқа бөлінген екі тараудан,
қорытындыдан және сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері мәселенің
қойылымына қарай оның әрбір тарауында байланысып шешіледі .
1.Африкадағы ұлт-азаттық қозғалыстар және олардың барысы
1.1 Ұлт-азаттық қозғалыс қарсаңындағы Африка халықтарының саяси-
әлеуметтік жағдайы
Соғыс жылдарында және соғыстың аяқталған жылдарынан кейін Египеттің
әлеуметтік-экономикалық жағдайы алға жылжуы, әсіресе буржуазиялық
өнеркәсіпте ерекше байқалады, ол Египет экономикасының орталық сипатын
өзгерпеді. 1947 жылғы өндіріс орындарындағы египеттік еңбекші 271 мыңнан
аса адамды құрады. Елде жоғары санатты жұмысшылардың жоқтығы анық байқалып
тұрады, әсіресе қолөнер мен ауыл шаруашылығына қатысты жағдайларда көбірек
кездесті. Бұл кезде жұмысшы табы әртүрлі ұсақ буржуазиялық, саяси
буржуазиялық және діни-саяси бағыттағы ағымдардың ықпалында болды .
Екінші дүние жүзілік соғыс жылдарында ұсақ буржуазия өкілдері мен
интеллигенция маңызды рөлге ие болды. Бұл топ өкілдері, әсіресе елдің саяси
өміріне араласты, яғни жергілікті олигархтар мен шетел капиталының
үстемдіктерін экономикада тұрақтандыруға ықпал етті.
Елдің тұрғындарының көптеген бөлігі–шаруалар, олар езгінің жартылай
феодалдық әдісіне тартылды. 1945 жылдары-ақ Египетте 1,5 млн жерсіз шаруа
тіркеуге алынды, осылай бола тұрса да өңделген және пайдаға жарамды
жерлердің 36% 12 мың египеттік және шетелдік помещиктер (барлық жер
иеленушілердің 0,4%) иеленді. Міне, осылайша соғыстан кейінгі жылдары
Египетте аграрлық сұрақ шешімін кейінге қалдыруға өткір мәселеге айналды.
Соғыстан кейінгі жылдары Египетте әлеуметтік қарама-қайшылықтар орын
алды. Әскери өндірістің таратылуына байланысты ондағы мыңдаған жұмысшылар
көшеде қалды,мақтаның өңделген артық қоры жиналып қалды (екі жылдық табыс
мөлшерінде).Сонымен бірге отаршыларға қарсы ағылшын әскерлері әкетілсін!
деген ұранмен күрес өрши түсті. Азаттық қозғалысына жастар жағы белсене
араласты [1].
1946 жылы 18-19 ақпанда қатысушылардың Ұлттық комитеті мен
жұмысшылардың Ұлттық комитеті бірігіп өткізген мәжілісте көптеген мәселелер
қаралды,онда екі комитеттің оқу орындары мен өндіріс кәсіпорындарын
біріктіру мақсатында жұмысшылармен қатысушылардың Ұлттық комитетін құруға
шешім қабылданды.Оның құрамына қалалық жұмысшылар мен ұлттық буржуазияның
орта және аралық өкілеттері кірді. Оған солшыл вафистер,яғни Вафд
партиясының оппозициялық өкілдері (оның көшбасшылары жаппай қозғалыс арқылы
монополдық басқаруға ұмтылып,комитетті мойындамады),коммунистік топтардың,
кәсіподақтардың өкілдері қатысты.
Буржуазиялық Вафд партиясының солшылдарының азаттық қозғалысын
басқарудағы бақталастары араб елдерінде өкілдіктері бар және Египеттің
барлық губернаторлықтарында бөлімшелері бар–мұсылман– ағайындар
ассоциациясының басшылығы болады. Ассоциацияның құрамына көпестер,
қолөнершілер, студенттер, қызметшілер, жұмысшылар, әскерлер, шаруалар және
офицерлердің белгілі бір бөлігі кіреді. Ассоциацияда көптеген нағыз
патриоттар болды, бірақ оның көпшілік бөлігін ұлттық жіне фанаттық
пиғылдағы мұсылман элементтері құрады [2].
Азаттық қозғалыс кезінде (1946 жылдың ақпаны мен шілдесі аралығында)
демократиялық кәсіподақ ұйымдарын Египеттің жұмысшы кәсіподақ Конгресіне
біріктірді.Шілде айының басында конгресс елдегі барлық патриоттарға 11
шілде күні Египетте ағылшын үстемдігінің орнағанына 64 жыл толуына орай
жаппай ереуілге шығуға үндеу жариялайды. Оған жауап ретінде 1946 жылдың
ақпанынан үкімет басында отырған ірі финансис және жер иеленуші Сидки
демократиялық қозғалысқа соққы беруге шешім қабылдайды.Нәтижесінде барлық
солшыл бағыттағы органдар, оның ішінде жұмысшылар мен қатысушылардың Ұлттық
комитеті, Египет жұмысшыларының кәсіподақ Конгресі және тағы басқа бірқатар
ұйымдар жабылып, өздерінің өмір сүруін тоқтатты.
Елдегі ұлт-азаттық қозғалыстардың кең етек жаюы Англияны Египет
үкіметімен келісімге келуге мәжбүрледі, осының негізінде Сидки-Бевин
келісім-шартына қол қояды, бірақ бұл Египет үшін мәжбүрлік болып табылады.
Бірақ келісім-шарт аяғына дейін бектілмейді, өйткені осы кезде Египетте
қайтадан халық ұлт-азаттық қозғалыстарының толқыны көтеріледі. Сидки-паша
қызметінен кетуге мәжбүр болды, үкімет басына Нукраши паша келді. Ал
Англиямен қарым-қатынастағы келіссөздерді қайта жандандырды, бірақ
ағылшындықтар ешқандай ымыраға келмеді. 1947 жылы қаңтарда келіссөздер
үзілді және Египет үкіметі ағылшын-египет жанжалы мәселесін БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесінің қарауына берді. Қауіпсіздік Кеңесінде Египеттің әділетті
талаптарын тек Кеңес Одағы, Польша және Сирия қолдады.АҚШ Англияны
қолдап,Египетке тікелей келіссөзге қайтадан келуге ұсыныс жасады. Көптеген
қарқынды отырыстардан кейін Қауіпсіздік Кеңесі ешқандай шешім қабылдамай,
египеттік сұрақты қарауды кейінге қалдырды.
1947 жылы қыркүйек айында Египетте көптеген митингілер мен
демонстрациялар жүрді.Тоқыма өнеркәсібінің ірі орталығы Махалла аль-Кубрада
екі апта бойы 27 мың жұмысшы ереуілге шықты.Оларға Александрия және Шубра
аль-Хайма тоқымашылары қосылды. Империализм жойылсын!,Англияға
қарсымыз! деген ұрандармен жүрген ереуілдер қарқынды саяси
демонстрациялармен жалғасты. Халық қозғалысы өрши түсті. 1948 жылдың
басында ереуілге мұнайшылар, студенттер, медициналық қызметкерлер шығады.
Осы кезде кең етек алып келе жатқан халық қозғалысын жоғары билеуші
топ сыртқы жауға қарсы қолдануға тырысты. Қозғалыс 1948 жылға 15 мамырдағы
Израильмен соғысқа тұспа-тұс дәл келді. Египет өкіметі Израильмен соғыста
жеңіл жеңіске жетуді ойлады, бірақ Египет 1948 жылғы Израильмен соғысқа
барлық жағдайда дайын емес еді, сондықтан Египет армиясының жеңілістері
елде наразылық туғыза бастады.Елде жаппай үкіметке қарсы демонстрациялар
орын алады.Осы кезде мұсылман– ағайындар ассоциациясының ықпалы
айтарлықтай өсе бастады, олар ағылшындармен одақтасқан египеттіктерге,
шетелдік ұйымдарға, жоғары шенді ағылшын шенеуіктеріне қарсы бір қатар
террористік әрекеттер жасап отырды.Мұсылман-ағайындар террористік
қызметінің қауіптілігі соншалықты үкіметке үлкен үрей туғыза бастады, соның
кесірінен король және кабинет мүшелері қастандықтан қорқып, қоғамдық
орындардан көрінуден қалды.
1948 жылы 15 мамырда Египет, Сирия, Ливан, Сауд Арабиясы, Иордания
және Ирак Израильге қарсы әскери қимылдарын бастады. Бірақ араб әскери
соғысқа дайын емес еді, олар саны жағнан аз және нашар қаруланған болатын.
Сонымен бірге араб одақтарының арасында бірлік болмады. 1949 жылдың басында
әскери қимылдар тоқтатылып, нәтижесінде Израиль бір қатар араб аудандарын
жаулап алды. Империалистік державалар БҰҰ шешімімен санаспай, 1950 жылғы
бұл жаулап алушылықты мойындайды. БҰҰ-ның Палестинада араб мемлекетін құру
туралы шешімі бұзылып, бұл территория Израиль мен Иордания арасында бөліске
салынады. Газа аймағы Египет бақылауына түседі [3].
Палестина соғысындағы шығын, үкіметтің ағылшын оккупациясын
тоқтатумен күрескісі келмеуі, экономикалық қиыншылықтың көбеюі елде
үкіметке қарсы жаңа демонстрациялар мен студенттердің толқуларын туғызды.
Палестинадағы соғысқа қатысушылар, яғни көптеген әскердегі офицерлер–Гамаль
Абдель Насер басқарған Ерікті офицерлер құпия ұйымына кірді.
Соғыс монархиялық жүйенің әлсіздігін көрсетті. Бұның барлығы король
Фарук пен оның айналасындағылардың кінәсін айқындап тұрды. Осыдан кейін
патшалық құрып тұрған монархиялық жүйенің өзіне сенімсіздік пайда бола
бастады. 1949 жылы шілдеде король осындай келеңсіздіктерді жою мақсатында
Вафдылықтарды қатыстыра отырып, каолициялық үкіметті тағайындайды, бірақ
бірнеше айдан соң күрделі қарама-қайшылықтар кесірінен ол үкімет тарап
кетеді.
1950 жылы қаңтарда Египет үкіметі саяси дағдарыстан шығу үшін
парламенттік сайлау өткізеді, онда Вафд партиясы жеңіске жетеді. Партия
көсемі Мұстафа Наххас өз кабинетін жасақтайды. Халықтардың қысымымен Вафд
үкіметі кейбір саяси тұтқындарды босатуға және жұмысшылардың жалақысын
көтеруге мәжбүр болды. Сайлаудан кейін елде жаңа толқындағы азаттықты талап
еткен демонстрациялық қозғалыстар өріс алды. Бірақта вафдистер елді Англия
үстемдігінен азат ету үшін келіссөздер жүргізу керек деп санады. Шамамен 16
айға созылған келіссөздер нәтижесіз аяқталып, оған қоса Судан мәселесі
шиеленісіп кетті.
1951 жылы 15 қазанда Египет үкіметі халық қозғалысының қысымымен
Англия, Франция, Түркияның Египетті Орта шығыстық басшылыққа қосылуға
жасаған ұсынысынан бас тартады. Осы күні партия бірауыздан 1936 жылғы
египет-ағылшын келіссөзі мен 1899 жылғы Судан жөніндегі келісімді
денонсациялауға заң шығарады [4].
Ағылшын империалистері бұл денонсацияға қатал жазалаумен жауап
береді. 20 күн ішінде (15 қазаннан бастап) оккупанттар 500 египеттіктерді
жаралап, өлтірді. Ағылшындық әскерлер Суэцті қоршайды. Суэц каналы
аймағында партизандық қозғалыстар бой көтерді.Египеттік патриоттар ағылшын
әскелерімен қарулы күреске шықты. Ағылшын отаршылары Суэц ауданындағы Кафр-
Абду ауылын жермен жексен етеді.
Осы кезде Вафд үкіметі екі жақты саясат жүргізеді:бір жағынан
ағылшын–египет келіссөзін денонсациялайды,екінші жағынан ағылшын
әскерлеріне қарсы ешқандай шара қолданбай, полицейлік күшті халық
бұқарасына қарсы қояды.
1952 жылы 26 қаңтарда Каирде ағылшын және басқа да шетел мекемелерін
өртеген және тағы басқа бейберекетсіздік орын алады. Король Фарук Вафд
үкіметін қызметінен босатып, оның орнына бір уақытта елдің әскери
губернаторы қызметін атқаратын Али-Махирді премьер-министр етіп
тағайындайды. Али–Махир үкіметі демонстранттар мен ереуілге қатысушыларды
қатаң жазалады, елде әскери трибуналар қызмет етті, көптеген ұлт-азаттық
қозғалысының ұйымдары талқандалды.Осы аталған бөлімізді түйіндейтін болсақ,
екінші дүние жүзілік соғыстан кейін Египетте азаттық алуға деген ұмтылыс
одан әрі күшейді және аталған мақсатта астыртын ұйымдар құрылды. Осы
астыртын ұйымдардың ықпалы көршілес жатқан Магриб елдеріне де таралып,
Африка халықтарының азаттық күресінің одан әрі өрлеуіне әсер етті[5].
Магриб елдерінің бірі болып есептелетін Тунисте соғыстан кейінгі
жылдары орталық жүйеге қарсы жаңа азаттық қозғалыстары басталды. Халық
бұқарасы ендігі жерде отарлық езгіге шыдай алмады. 1946 жылы сәуір айында
компартия ұлттық бостандық үшін күрестің бағдарламасын дайындайды. Бұл
бағдарламаның негізінде мынадай талаптар жатты: протекторат жүйесін тарату,
әкімшілік аппаратты ликвидациялау, Ұлттық құрылтай жиналысында сайлау
өткізу, халық таңдауымен үкімет құру, аграрлық реформа жүргізу
(отаршылдардың, олармен әрекеттес болған феодалдардың жерлерін ұсақ
шаруаларға беру). Осы бағдарламаның негізінде 1946 жылы 4 тамызда Тунис
компартиясының Орталық комитеті елдің патриоттарын Ұлттық Майдан құруға
шақырады.
23 тамызда Жаңа Дестур тұрғындардың барлық өкілдері саяси партияларды
біріктіріп тәуелсіздік Конгресін шақырады. Полиция конгресс отырысына кіріп
келіп, ұйымдастырушыларды тұтқындап, жиналысты таратып жіберді.
1946 жылы Тунисте екі
кәсіподақ орталықтары болды. Біріншісі – Тунис еңбекшілерінің кәсіподақтық
бірігуі (ОПТТ) пролетарлық интернационализм қағидасын ұстанып, өздерінің
қатарына жергілікті және еуропалық жұмысшыларды біріктіреді. Жетекшісі
саясибюро мүшесі Х. Садауи болатын. Екінші кәсіподақ орталығы–тунистік
еңбекшілердің жалпы одағы (ВСТТ) Жаңа Дестур ықпалында болып тунис ұлтына
қызмет етушілер мен жұмысшыларды біріктірді. Одақ басшысы – Фархат Хашед
болды. Олар 1946-1947 жылдары бірқатар саяси және экономикалық ереуілдер
ұйымдастырды. 1947 жылы 5 тамыздары француз әскерлері мемлекеттік бас
резиденттің бұйрығымен Сфакс қаласындағы жұмысшы көтерісшілерге қарсы от
шашады. Бұл әрекеттері елде наразылық туғызады. 1948 жылы сәуірде Тунисті
теміржолшылар мен мемлекеттік қызметкерлердің жалпы ереуілі жаншылады.
Француз билігі мәнсіз ымыраға келушілікті жүргізіп отырады [6].
1945 жылы 15 қыркүйекте елде үлкен кеңестің қызметі қайта
жаңғырған болатын. Францияда құрылтай жиналысының сайлауы өтті. Сол уақытта
Францияның төртінші Республикасының конституциясы бойынша Тунис Франциямен
біріккен мемлекет статусында қала берді. 1947 жылы тамызда отаршыл билік
тунистік ірі саудагерлер және ауыл мен қаланың орта буыны арасында
протекторат жүйесін нығайту мақсатында 6 тунистік және 7 француздан тұратын
министрлік кабинетін жасау идеясына кірісе бастады. Бірақ бұл ұсыныс жаңа
мемлекеттік хатшы Мұхаммед бен Юсуф тарапынан қолдау таппады.
1950 жылы сәуірде эмиграциядан елге оралған бас хатшы Хабиб Бургиб
мемлекеттік аппаратты арабтандыру және ішкі автономиядағы реформаларды
жүзеге асыруды қарастыра бастайды. Бірақ та француз үкіметі әртүрлі
сылтаулар арқылы өздерінің бұрынғы ережелерін сақтап қалу мақсатында
келіссөздерді тежей береді. 1950 жылы 21 қарашада француз әскерлері
Энфидавиль маңындағы қорғанысты аяусыз жазалайды. Бұған жауап ретінде елде
еңбекшілердің жаппай ереуілі басталып, 1951 жылдың аяғында жарты жылға
созылған француз-тунис келіссөзі тығырыққа тіреледі.
1951 жылы 15 желтоқсанда Француз үкіметі ішкі автономия талабын
қабылдамай, елдегі орталық билікті жақтайтын Суверенитет қағидасын
бекітеді.
1951 жылы 21-23 желтоқсанда Тунисте компартиялардың қатысуымен үш
күндік жаппай ереуіл орын алады. Оған Жаңа Дестур, Ескі Дестур, екі
кәсіподақ, саудагерлер мен қолөнершілер одағы, Бейбітшілік жақтастары
комитеті қатынасты. Бұл тарихи ереуіл келешектегі тәуелсіздік үшін қарулы
күреске жол ашты [7].
Марокко мемлекетінде де француз монополиясы екінші дүние жүзілік
соғыстан кейін өздерінің экономикалық позициясын нығайтып үлгерді. Елде
минералды шикізат өндірісі айтарлықтай дамыды. Шетелдік, әсіресе француздық
монополиялар Марокконың барлық байлықтарын өздеріне тартып алып отырды.
Оған мысал ретінде ірі қаржы топтары Вальтер, Ротшильд және Морган
бақылауында болған Мин де Зеллидж компаниясының 1954 жыл бойында 1,25
франк таза табыс тапқандығын айтсақ та болады.
Соғыстан кейін Мароккоға американ империализмі ене бастайды.
Американдық база орналасқан Нуассер ауданына 6 мың мароккандық жер
аударылды. Американдық фирмалар өздерінің бақталастары болып есептелетін
француздардан акциялар сатып ала отырып, Мароккоға өз тауарларын таратады.
Американ монополиялары (Морган тобы, Стандарт ойл компани) мұнай, мырыш
өндіруде айтарлықтай позицияны иемденеді. Мароккаға американ капиталының
енуінен франк-американ қайшылығы пайда болады, бірақ бұған қарамастан
отаршыл әкімшілдік протекторат жүйесіне қарсы шыққан марокколықтардың
қақтығысына тап болды. IV Республика жетекшілері демократиялық терминіне
әділетсіздікпен енгізу арқылы Марокконың қоғамдық құрылысындағы сұлтандық
басқарудың сарқыншақтарын жоюға кірісті. Бірақ Мұхаммед бен Юсуф бас
резидент Жюэннің қысымына қарамастан оның заң жүзіндегі жобаларын бекітуден
бас тартады. Ол 1948 жылға маусымдағы Франция президентімен кездесуінде
1912 жылғы Фесс келісім-шартының қайта қаралуын сұрайды. Монархтың ұлттық
азат ету күрескерлерін басып жаншуға Марракеша пашасы каллаборационист Аль
Глауиді пайдаланды. Ол бұрыннан француздар жағында болатын. Қарамағында 20
мың берберлік жинаған Аль- Глауи және оның жақтастары 1951 жылы ақпанда
генерал Жюен тағы да Бен Юсефті отаршылдық қозғалысын жазалауы жөніндегі
хаттамаға қол қоюға мәжбүрлейді, бірақ ол бас тартады. Осыдан кейін сұлтан
сарайын танкілермен қоршап, өздерінің талаптарын қояды. Көптеген
патриоттар, соның ішінде Истикляль жетекшілері мен мүшелері тұтқындалып,
кейбірі сотталып, тұтқындалғандар саны 20 мыңға жетеді[8].
1952 жылы 8 желтоқсанда Марокко мен Танжер аймақтарында Тунис ұлттық
және кәсіподақ қозғалыстарының көсемі Фархат Хашед өліміне байланысты
қарсылықтар мен ереуілдер жайылды. Ереуілдер барысында 250 адам қаза болып,
5 мыңнан аса адам тұтқындалады.
Бірақ Марокко халқы отаршылар алдында мойынсұнбады. Енді әскери
пойыздарға, француз және американ қоймаларына, әскери бөлімшелерге халықтар
шабуыл жасайды және отрядтар құрыла бастайды .
1945-1947 жылдар аралығында соғыстан кейінгі Алжирдің статусы мен
құрылымы анықталып, елдің саяси өмірінде алдыңғы қатарға Алжир коммунистік
партиясы (жартылай еуропалықтардан құралған) және Франк-мұсылмандық
демократиялық одақ шығады. 1945 жылы қазанда өткізілген Франция Құрылтай
жиналысында 26 депутаттық орынның 14 орнына Алжир өкілдері сайланады. 1946
жылы алжирліктердің тәуелсіздік алуға ұмтылуы кезінде ұлттық факторды
бағаламаушылығы салдарынан олардың отаршыларға қарсы күрес күші радикалды
көзқарастағы ұлтшылдардың қолына көшеді[9].
1946 жылы наурыз айында құрылған Алжир манифесінің Демократиялық
одағының басшысы Фархат Аббас болды. 1946 жылы қарашада Алжир халқының
партиясы қарамағындағы ұйым, Ұлттық партия - Демократиялық бостандықтың
жеңісі үшін күрес пайда болды. Ішкі қарсылықтарға қарамастан қозғалыс
алжирліктер арасында тез тарала бастады. Қозғалыс ұсақ саудагерлерді,
қолөнершілерді, қызметкерлерді, жастарды және шаруалардың бір бөлігін
біріктірді. 1947 жылы ақпандағы І съезде парламенттік күрес әдісіне
бейімделгендер мен революционерлер құпия Арнайы ұйымды құруға шешім
қабылдайды. Топтардың барлық билігін Мессали Хадж иемденді. Ол сол кездегі
бербер оппозициясына қауіпті бақталастыққа және Арнайы ұйымды бақылауға
француз әскерінің бұрынғы унтер-офицері араб Ахмед Бен-Беллуды тағайындады
[10].
1946 жылы көктемде елде отаршылдыққа қарсы үгіт белең ала бастады,
осындай үгіт жүргізушілердің басында Башир аль–Ибрахими тұрды. Ол
мемлекеттік биліктің мұсылмандық мәселелерге араласпауын және 1945 жылғы
мамыр көтерілісінің қатысушыларын босатуын талап етті. Осы кезде Алжирде
Органикалық статут таралып, елдің басқару жүйесі бұрынғыдай сақталып қала
берді. Бұған қарамастан елде демократиялық еркіндік бұзылды, патриоттарды
тұтқындау жалғасып жатты, қала тұрғындарының арасында жұмыссыздар саны
өсті, шаруаларды жерсіздендіру процесі тездетілді.Осындай жағдайлардың
барлығы елде демократиялық қозғалыстардың өсуіне жағдай жасады. 1950 жылы
көктемде құқық қорғау органдары Арнайы ұйымның құрылымынан оған
әрекеттердің шетін ашады. 1951 жылы оның көптеген басшыларын әртүрлі
мерзімге түрмеге қамады. Бірақ 1952 жылы оның ықпалды көшбасшылары елден
қашып кетудің жолын табады. Египетке келген Бен Белла, Махсас және
басқалары Каирде бөлек штаб-пәтер ашып, демократиялық еркіндіктің жеңісі
үшін қозғалысына кірісіп кетті.
1951 жылы маусымда отаршыл әкімшілік Франция парламентіне Алжирден
депутаттар сайлауға талаптанды. 1951 жылы шілдеде ұлттық мәселе жөніндегі
өткір позицияны ұстанған Алжир коммунистік партиясы, Алжир Манифесінің
Демократиялық одағы, Салтанатты демократиялық еркіндік қозғалысы, Алжирлік
еркіндікті құрметтеу және қорғау майданын құрды. Осы партия құрамындағылар
елде өткізілген жарамсыз сайлау нәтижелерін мойындамауға байланысты,
қарсылық акцияларын ұйымдастыруды бастады. Бірақ ішкі қарама-қайшылықтардың
әсерінен бұл Майдан 1952 жылдың қарашасына дейін өмір сүрді. Майданның
құлауынан кейін Ұлттық партияны дағдарыс жайлады. Арнайы ұйымның
тұтқындалмаған басшылары көптеген топтарға араласпай, өз алдарына фракция
құрып, оны 1954 жылы көктемде ұйымдастырды.
Алжир халқы Марокко мен Тунистегі 1952-1953 жылдардағы француз
үстемдігіне қарсы қарулы көтерілістерін қолдады. Алжирдің өзінде 1947
жылдың өзінде-ақ Кабилия және Аурес қалаларында әрекет еткен партизан
отряды пайда бола бастады.
1954 жылы наурызда Бірлік пен қарсы әрекеттердің Революциялық
комитеті жасырын түрде құрылады.Халықтың наразылығын пайдаланған ұлт-
азаттық қозғалысының жетекшілері қарулы көтеріліске дайындалды.1954 жылы
шілдеде құрамындағы Бен Мхиди, Битата, Будиафа, Дидуша, Аурес партизан
командирі Бен Булаида революцияның ұлттық кеңесін құрды. Кейінірек оларға
Кабилия партизан жетекшісі Бель-касем Крим, сонымен бірге шетелдік
эмиграция көсемдері Айт Ахмед, Бен Белла, Хидер келіп қосылды. 10 қазанда
Ұлттық кеңес барлық күштерді Ұлттық азат ету майданына біріктірді [11].
Солтүстік Африкада италия-герман әскерлерінің жеңіліс табуының
нәтижесінде Ливия территориясы ағылшын және француз әскери билігінің
бақылауына түсіп қалды. Британдықтар Киренаика мен Триполитанияны өзіндік
провинцияға айналдырып, олардың әрқайсысында оккупациялық әкімшілік құрады.
Ағылшындар Ливия провинцияларын бір-бірінен оқшаулауға тырысып, соның
нәтижесінде олардың сауда–экономикалық байланыстарын қирата бастады.
Феццанда француздық әкімшілік қызмет етеді. Осындай әскери әрекеттердің
нәтижесінде бұрыннан да әлсіз Ливия экономикасы айтарлықтай құлдырай
бастады.
Араб елдеріндегі ұлт-азаттық қозғалыстардың толқыны Ливияға да
жетті. Осылайша әлемде жүріп жатқан оқиғалар ливиялық халықтың, оның ішінде
әскерлер, жастар және бірқатар ұлттық интеллигенция өкілдерінің арасында
өзіндік сананың оянуына алып келді. 1945 жылы Триполиде он мыңдаған
ливиялықтардың қатысуымен демонстрациялар өтеді. Жасырын саяси ұйымдардың
қатары пайда болып, кейін партия ретінде құрылады. Сөйтіп 1946 жылы Ұлттық
партия, Ерікті Ұлттық блок, Біріккен Ұлттық Майдан (БҰМ),
Египеттік–Триполитандық одақ және тағы басқалары құрылады. 1947 жылы
лейбористік партия кейін бір жылдан соң Либералдық партия өмірге
келеді, бірақ олардың бұқара халықпен тығыз байланысы болмады, көбінесе
олар билік үшін бақталастықпен болды,осы уақытта ағылшындар Киренаикада
ағылшындық ұйым құруды кеңейтті.
1947 жылы билікке Идрис ас-Сенусси келеді, ол барлық саяси ұйымдарды
таратып, оның орынына Киренаикалық діни-тайпалық көзқарастағы Ұлттық
конгресті құрды. Ағылшындықтардың күштері кейін тәуелсіз сыртқы мемлекет
құруға бағытталады. Осылайша Киренаикада өзіндік басқарудың негізі
жасалады: Идрис ас-Сенусси бастаған үкімет құрылды және сепараттық
азаматтық туралы заң қабылданды[12].
Ливияны өз беттерінше бөліскен: Англия–Киренайкада, Италия–
Триполитанияда және Франция–Феццанда өз бақылауын бекіткен империалистер
жоспарды БҰҰ бергісі келеді. 1949 жылы 7 мамырда Англия мен Италия
арасындағы Бевин–Сфорца келісімі осы жоспардың негізі болатын. Осы
келісімге сәйкес империалистік державалар Ливияға тәуелсіздік беруді 10
жылға кейінге қалдыруды ұсынды. Бірақ елді бөлшектеуге қарсы шешуші ливия
халқының қозғалысы, БҰҰ органында тұтас және тәуелсіз Ливия үшін Кеңес
Одағы делегациясының күресі және оны қолдаған афро-азиаттық елдер мен басқа
социалистік елдердің делегациялары империалистерді кейін шегінуге
мәжбүрледі. Осылайша 1949 жылы мамыр айының соңында БҰҰ Бас Ассамблеясы ІІІ
сессиясында Бевин –Сфорца жоспарын қараудан бас тартты.
1950 жылы 13 ақпанда Феццанда Уақытша жүйе туралы жағдай күшіне
енеді.Осының негізінде Феццанда автономдық үкімет құрылды. Оның басында
жергілікті ақсүйек шейх Ахмед Сейф ан-Насер отырды. 1947 жылғы бейбіт
келісімнен кейін Италия Ливияға қатысты барлық құқықтарынан бас тартты.
Бұрынғы италиялық отардың тағдыры БҰҰ–ның қарауына берілді. 1949 жылы 21
қарашада Бас Ассамблеяның ІV сессиясында Ливияға тәуелсіздік беру,оның
территориясынан шетелдік әскерлерді шығару және шетелдік әскерге базаларды
1952 жылдың 1 наурызынан кешіктірмей ликвидациялау жөнінде шешім қабылдады.
Ливияның мемлекеттік құрамы жөніндегі сұрақ төңірегінде кескілескен
күрес жүрді. Оккупациялық биліктің қысымы және көптеген триполитандық
лидерлердің келісімпаздық позициясы монархия мен федерализм жақтастарының
жеңісіне әкелді[13].
1951 жылы 24 желтоқсанда Ливия тәуелсіз мемлекетке айналды. Ливия
сенусит діни орденінің лидері король Идрис басшылығындағы федеративтік
корольдік құрылды. Федерация құрамына 3 провинция кірді:
Триполитания,Киренаика және Феццан. Мемлекет формасы–конституциялық
монархия болды. Парламент екі палатадан:өкілдер және сенат палаталарынан
тұрды. Заң шығарушылық талап тек парламентке ғана емес, корольге де тиесілі
болды. Король таққа 61 жасында келгенімен, конституция бойынша оның билігі
іс жүзінде шектеулі, бірақ ол Ливия саяси өмірінде 1969 жылға дейін әрекет
етеді.
Соғыс жылдарынан кейінгі Ливияның әлеуметтік-экономикалық жағдайына
келсек, 1950 жылдардың ІІ жартысында елдің қоғамдық өмірінде түбегейлі
өзгерістер жүрді. Ливия территориясынан өте бай мұнай және газ орындары
табылады. Мұнайды өңдеу ісіне шетелдіктер,оның ішінде американдық
компаниялар белсене айналысады. Кейінгі жылдары мұнай өндіру өнеркәсібі
қарқынды дами бастайды. Мұнай өндіру 8 жыл ішінде (1961-1969) 0,6
миллионнан 180 миллионға артты, нәтижесінде Ливия әлемде мұнай өндіру
бойынша бірінші орынға шығады. 1961 жылы мұнайдан түскен мемлекеттік кіріс
3 млн долларды құраса, ол көрсеткіш 1969 жылы 1 млрд 175 млн долларға
жетті.
Мұнай өндірісімен аралас салалардың жоғары қарқынмен дамуы Ливияның
әлеуметтік-экономикалық өмірін түбегейлі өзгертті. Мұнай өндірісінің дамуы
негізінде ауылдардан қалаларға қоныс аудару басталды. Халықтың құрамында да
бірқатар өзгерістер байқалады, тұрғындардың 0,9% феодалдар, компрадорлық
буржуазия, діни өкілдер; 99,1% пролетарлық шаруалар, қолөнершілер,
жұмысшылар болды. Ендігі кезекте төменгі тап өкілдері парламенттен орын алу
жөнінде күреске ұмтыла бастады. Жұмысшы тап өкілдері өздерінің экономикалық
құқықтарын ұйымдасқан түрде талап етті, бірақ олардың қатары әлі де аз
болған еді. Жұмысшы тап өкілдері осыған қарамастан кәсіподақтар арқылы
күресті жалғастыра береді. 1961 жылы еңбекшілердің жаппай толқулары
басталып, ол тек экономикалық емес, саяси талап етулерімен ерекшеленді.
Мемлекеттік аппараттың талаптары мен экономикалық дамудың негізінде
интеллигенция қатары өседі. Ливия интеллигенция арасында, әсіресе
студенттік жастарда араб ұлтшылдығының идеясы кең тарады, болып жатқан араб
революцияның әсері Ливияға да келіп жетеді.Осындай жағдайлардан сақтанғысы
келген Ливия үкіметі әскери күштерін нығайтуға көңіл бөледі.Әскер саны
көбейіп, армияның маңызы арта бастады.1967 жылы оның қатарында 7 мың адам
болды. Король әскерге қатынасын өзгертті, қауіпсіздік күшін күшейтуді
жалғастырды.Нәтижесінде анықталғандай, нақ осы әскер қатарынан шыққандар
монархиялық жүйені құлатып,жаңа Ливияның ірге тасын қалады [14].
1.2. Африка халықтарының тәуелсіздік үшін күресі және
тәуелсіз араб елдері
ХХ ғасырдың ІІ жартысында отарлық жүйенің ыдырауы оның күйреуіне
ұласты.Ұлт-азаттық қозғалыс 50-жылдардың аяқ шенінен бастап Африка
халықтарының арасында кең қанат жайды.Екінші дүние жүзілік соғысқа дейін
Африка отаршылардың басты тіректерінің бірі болды. 50-жылдардың І
жартысында отарлық тепкіден Африка арабтары азат етіле бастады.
Египеттегі әлеуметтік дағдарыстар ватистік үкіметтің тарауына алып
келді,осыны пайдаланған Ерікті офицерлер құпия ұйымы 1952 жылдың 22-сінен
23-іне қараған түні Каирде үкіметті басып алды.Құпия қимыл жасаушы Ерікті
офицерлер ұйымына Гамаль Абдель Насер басшылық етеді. Халық бұқарасы
армияға қолдау жасап отырды. Көтеріліс жасаушылар король Фарукты тақтан бас
тартуға және елден кетуге мәжбүр етті. Ұлттық революция антиимпералистік
және антифеодалдық сипатқа ие болды [15].
Фарукты тақтан тайдырғаннан кейін елдегі билік–құрамында офицерлік
ұйымның мүшелері генерал Мұхаммед Нагиб пен подполковник Гамаль Абдель
Насер бар Революциялық басқару кеңесінің (РБК) қолына көшті.Жас
офицерлердің нақты саяси бағдарламасы болмады, бірақ өз елдерінің британ
үстемдігінің және ірі жер иеленушілер мен буржуазиялыққа күштеулерінің
кесірінен қиындықтар мен қанаушылыққа тап болып отырғандарына ешбір күдік
туғызбады. Басынан-ақ саяси полицияны жою жөнінде заң жарыққа келді, түрік
үстемдігі кеңінен сақталып қалған паша және бей ұғымдарын жоя бастады,
мемлекеттік аппаратты жемқорлардан тазартуға байланысты заң қабылданды.
Оның ішінде ең маңыздысы 1952 жылы 9 қыркүйекте қабылданған аграрлық
реформа жөніндегі заң болатын. Бұл барлық шығыс араб елдеріндегі бірінші
реформа болды, себебі бұл феодалдық қатынастардың түпкілікті жойылуына
негіз болды. Жер иеленушілердің жоғары үлесі белгіленді, ол 200 феддан (1
феддан = 2042 га) болды, оған қоса жалға алудың төменгі бағасы
қарастырылды[16].
Осы кезде Египет үкіметі сырттқы саясатта маңызды мәселені шешуде
үлкен жетістікке жетеді.1953 жылы 12 ақпанда Каирде Египет Суданға
тәуелсіздігіне құқық беретін ағылшын-египет келісім-шартына қол қойылды.
1952 жылы 10 желтоқсанда ескі конституция алынып тасталды. 1953 жылы
18 маусымда Египет республика болып жарияланып, ал бірінші президент болып
генерал Нагиб сайланды.
1952 жылы қыркүйектен басталған Суэц каналы аймағынан ағылшын
әскерін шығару мәселесі тек 1954 жылы ғана шешілді.
1954 жылы 19 қазанда Суэц каналы аймағы жөнінде ағылшын-египет
келіссөзіне қол қойылады. Бұл келіссөз бойынша ағылшын әскерлері Египет
территориясынан шығарылды, ал әскери жабдықтары Египет үкіметіне берілді.
Соңғы ағылшын әскери бөлімдер 1956 жылы 13 маусым күні шығарылды. Бұл
Египет халқының ірі жеңісін көрсетті [17].
Генерал Нагиб бастаған буржуазиялық-либералды бағыт өкілдері
революцияны 1953 жылдың ортасында аяқталды деп санады. Әлі де болса саяси
ықпалға ие болмаған Нагиб Вафд партиясы мен Мұсылман-ағайындар
ассоциоциясына арқа сүйеді.
Ағылшын-египет келісімін ратификациялауда Насер жақтастары мен Нагиб
басқараған топ арасында ірі қақтығыс болды. Насер тек антиимпериалистік
революцияны жалғастырып қана қоймай, Египеттік экономикалық тәуелсіздігіне
де ұмтылды. Қақтығыста халық Насердің жағына шығып, 1954 жылы 18 қарашада
Нагиб басшы қызметінен алынып тұтқындалады. 1954 жылдан РБК-ні басқарған
Насер 1956 жылы Египет президенті болып сайланды.
Тунисте жағдай былай болды: 1952 жылы желтоқсандағы жаппай қарсылық
ереуілінен кейін резиденция тарапынан патриоттарды қуғындау басталды.
Осымен бір мезгілде Қызыл қол деп аталатын еуропалық отаршылардың
террористік ұйымының белсенділігі арта түсті. Олар елде бір қатар саяси
бағыттағы, әсіресе отаршыларға қарсы қозғалыстың қайраткерлерін, соның
ішінде кәсіподақ басшысы Фархат Хашедті өлтіреді. Басшы өлімінен кейін елде
халық толқулары күшейді. Қозғалыс 1954 жылдың жазында барлық Тунисті
қамтыды[18].
Тунис халқының қажымас әрекеттерін басып-жаншуға пәрменсіз болған
Франция Туниске ішкі автономия болуға амалсыздан келісті. Ол туралы 1954
жылы 31 шіледе Туниске келген француз премьер-министрі Мендес-Франс
жариялады.
1954 жылы 9 желтоқсанда азат ету армиялары қыркүйекте бастау алған
француз-тунис келіссөздеріне байланысты өз қимылдарын тоқтатты.
1955 жылы 1 маусымда елге Жаңа Дестур көшбасшысы Хабиб Бургиб оралады
(бұл күн Тунисте Жеңіс күні деп тойланады). Француз-тунис келіссөзінен
соң ел ішкі автономияға айналады. Осылайша елде Париждің нұсқауынсыз ұлттық
үкімет пен заңды органдар құруға құқық берілді. Бірақ Париж өздерінің
әскери базаларын сақтап қалу мақсатында қорғаныс және сыртқы саясатты
бақылауды өз қолдарында қалдырады.1956 жылы Магриб елдерінде, әсіресе
Алжирдегі жағдай Тунисті де бей-жай қалдырмады. 1956 жылы 20 наурызда
отаршыл күштерге қарсы көтерілген тунис халқының қысымымен Париж Тунистің
тәуелсіздігін мойындау жөніндегі хаттамаға қол қояды. Осылайша 1881 және
1883 жылдары жасалған протекторат жөніндегі келісім жойылды, Тунис тәуелсіз
мемлекетке айналды [19].
Магриб елдерінің бірі Мароккода 1953 жылдың 20 тамызынан 1954 жылдың
13 шілдесіне дейін отаршылырға қарсы 335 қарулы шабуыл, 118 жарылыс, 6
темір жолдық диверсия, 390 өрт ұйымдастырылды.
1953 жылы 14 тамызда Аль-Глауи мен оның жақтастары Мұхаммед бен
Арафуды жаңа монарх деп жариялайды. 20 тамызда биліктен тайдырылған Бен
Юсуф бастапқыда Корсикаға, кейін Мадагаскарға жер аударылады. Көпке
танымал марокколық билеушіні қызметінен алып тастау халықтың жаппай
наразылығын туғызды. Отаршылдарға қарсы ұйымдастырылған қарсылық акцияны
басу үшін ірі полиция күші жұмылдырып, француз зонасы орналасқан қалаларда
коменданттық сағат енгізілді. Марокколықтармен қатынасты сақтап қалу үшін
испан үкіметі Бен Арафуды мойындамай, олар Бен Юсуфтың таққа қайта келуін
жақтады. Бұл мәселе Азия мемлекеттерінің талап етуімен БҰҰ-да
қарастырылады, бірақ бұл жиынға Франция қатысудан бас тартады[20].
Бен Юсуфтың тақтан тайдырылғанына бір жыл толуына орай Мароккода
жалпыхалықтық ереуіл өтті, елдегі осындай ұлттық азат ету қозғалыстарын
Үнді Қытайдан әкелінген әскердің көмегімен басып жаншуды жоспарлайды. 1955
жылғы тамыздағы басып жаншулардың айуандықтарына қарамастан Касабланка,
Мекнес, Рабат және басқа қалаларда отаршыларға қарсы күшті манифестациялар
кең етек алды. 1955 жылы 20 қарашада Бен Арафа орнынан алынып, Франция
Мұхаммед Бен Юсуфты заңды монарх ретінде мойындайды. 16 қарашада елге
оралған Бен Юсуф елде конституциялық монархия құруды қолға алады. 1957 жылы
Мұхаммед Бен Юсуф король Мұхаммед V деген титулға ие болады [21].
1956 жылы 2 наурызда Марокко тәуелсіздік декларациясына қол қойылды.
1956 жылы 7 сәуірде Бен Юсуф Мадридте 1912 жылғы Фесс келісім-шартын жою
жөніндегі испан-марокко декларациясына қол қояды. Испания сонымен қатар
Марокконың қорғаныс және сыртқы саясат бағытындағы егемендігін мойындайды.
Осындай ұлт-азаттық көтерілістің толқыны Алжирге де жетеді. 1954
жылы 1 қарашада алжир халқы француз басқыншыларына қарсы көтеріліс бастады.
Қарулы көтеріліс Константин қаласының оңтүстігіндегі Ауресте басталды.
Кейін 12 қарашада қарулы көтеріліс Үлкен Кабилияға да жетеді. Тез арада
партизан қозғалыстары барлық елді қамтыды. Француз басқыншылары мен азаттық
соғысын жүргізуші партизан отрядтары Ұлт-азаттық Армия (ҰАА) атағына ие
болды. Күреске халықтың қалың топтарын біріктірген бұқаралық патриоттық
ұйым–Ұлт-азаттық майданы (ФНО) басшылық етті. Ұлт-азаттық қозғалысының
негізгі қорғаушы күші еңбекшілер-феллахтар мен жұмысшылар болды, олармен
бірге бұл қозғалысқа ұлттық буржуазия, тіпті феодалдық элементтерде
қатысты. Көптеген шығындарға қарамастан Ұлт-азаттық Армиясының құрамы 1955
жылдың аяғына қарай 20 мың адамға жетті. Басқыншыларға қарсы күресте
Муджахиттермен қатар қосымша күш біріктірілді: олар қалалық мусабилер мен
фидаилар болатын. 1956 жылы мессалиттерден басқа ұлттық партиялар тарап
кетті, ал қалғандары Ұлт-азаттық майданға бірікті[22].
1956 жылы тамызда Суммам аймағында (Кабилия) ҰАМ жетекшілері мен
партизан басшыларының съездің негізгі мақсаттары бойынша Алжирдің
тәуелсіздігін алу жөніндегі күресті бастауға шешім шығарады. Ал ол
республиканың құрылымы демократиялық және әлеуметтік негізде болмақ. Оның
принциптері нәсілшілдік дискриминация мен отаршылдықты айыптаған Бандунг
конференциясында айтылды. ҰАМ І съезі Координациондық-атқарушы комитет пен
Алжир революциясының Ұлттық кеңесін сайлады.
1958 жылы 13 мамырда елдегі ҰАМ Францияның ІV республикасы үкіметіне
қарсылық танытады. Бұл генерал Шарль де Голль бастаған Франция билігі
басына V республиканың келуіне ықпал жасайды. Алжир мәнгілік француз жері
деген ұранды ұстанған француздар ҰАА-ға қарсы шабуылды қарқынды түрде
бастағанымен, ҰАА оларға қарсы тұра алады. 1959 жылы қыркүйекте Франция
президенті алжирліктердің өзіндік бөліну құқықтары мен келісуге мәжбүр
болады [23].
Алжир халқы араб елдері мен социалистік елдерден алған көмектерінің
арқасында ерлік күресін жалғастыра берді. 1960 жылы желтоқсанда БҰҰ Бас
Ассамблеясында Алжирдің тәуелсіздігін алу жөніндегі резолюциясы мақұлданды.
Осының алдында 1958 жылы қыркүйекте ҰАМ жетекшілері Алжир Республикасының
Уақытша үкіметін эмиграция кезінде құрған болатын. Бұл жағдайды Азия және
Африка мемлекетерінің бір қатары мойындады. Бірақ басып жаныштаушы
отаршылдық реакциялар, әскери операциялар алжирліктерге қарсы шабуылын
тоқтатпады. Француз армиялары ҰАМ әскерлеріне Марокко және Тунис жағындағы
шекаралардан шабуыл жасаған болатын. Тең емес күште Сыртқы армия жеңілуге
мәжбүр болды. Осы кездегі әскер саны 1958-1962 жылдар аралығында 12-16 мың
аралығында болса, кейін 11 мыңнан 3,5 мыңға дейін жетті. Сыртқы армия
Каир университетінің түлегі, шаруа отбасынан шыққан Хуари Бумедьеннің
арқасында күшейтіледі.
Француз отаршылдары АҚШ-тың және басқада одақтастарының көмегімен
халықты қырып-жою соғысын жүргізді. Соғыс барысында 1,5 млн алжирлік қазаға
ұшырады, 2 млн алжирлік тікенек сыммен қоршалған концентрациялық лагерлерге
қамалып, түрмелерде азап шекті немесе Тунис пен Мароккоға қашты. Алайда
алжир халқы отаршылар алдында бас иген жоқ. Ұлт-азаттық армиясы халықпен
бірге 600 мыңдық француз армиясына қарсы соғыс жүргізді.
Француз еңбекшілері коммунистердің басшылығымен алжир халқының
әділетті талабын қолдап отырды. Сол жылдары алжир халқы Кеңес Одағынан
моральдық-саяси және әскери үлкен көмек алды [24].
Алжир патриоттарының 7 жылдан аса уақытқа созылған күресі жеңіспен
аяқталды. 1962 жылы 18 науырызда Франция шабуылды тоқтату туралы Эвиан
келісіміне қол қойылды. Елде болып өткен референдумнан кейін ол Алжирдің
тәуелсіздігін таныды. Революцияның қарулы кезеңі аяқталды. Оның негізгі
нәтижесі отаршылдық жүйені жою және саяси тәуелсіздікті жеңіп алу болды.
Қарулы күрес аяқталғаннан кейін ҰАМ-ның қатарында таптық күштердің жіктелу
процесі басталды, мұның өзі оңшыл элементтерді тайдырып, қоймадағы
революциялық-демократиялық жолмен қайта құру жолында күрес жүргізген
күштердің жеңіп шығуына жеткізді.
1962 жылы 20 қыркүйекте Ұлттық құрылтай жиналысында Алжир Халық
Демократиялық Республикасы құрылғандығы туралы жарияланды. Үкіметті Бен
Белла, ал Қорғаныс министрлігін Х.Бумедьен басқарды. Осы уақыттан бастап
бұрынғы өзіндік билік орталықтары өздерінің өмір сүрулерін тоқтатады.Осыдан
бастап Алжир тәуелсіз мемлекет ретінде тарихқа енді [25]. Ұлт-азаттық
қозғалыстардың ұшқыны Ливия елінде шарпыды. 1969 жылы 1 қыркүйекте сонау
1964 жылы біріккен Ерікті офицерлер– юнионистер – социалистер ұйымның
Ливия армиясының офицерлері король Идристің жүйесін құлатады. 6 қыркүйекте
бұрынғы Ливия монархы ресми түрде тақтан бас тартты. Билік 12 кіші
офицерлерден құралған Революциялық Басқару Комитетінің (РБК) қолына көшті,
оны 29 жасар капитан Муамар Каддафи басқарды. 1қыркүйек революциясы
монархиялық жүйенің елдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шеше
алмайтындығының көрінісі болды.
1969 жылы 11 желтоқсанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz