Әкімшілік құқық бұзушылықтың түрлері
Мазмұны
Кіріспе 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1 Әкімшілік - құқық бұзушылықтың теориялық аспектілері 7
... ... ... ... ..
1.1 Әкімшілік құқық бұзушылықтың ұғымы және белгілері 13
... ... ... ... ... .
1.2 Әкімшілік құқық бұзушылықтың заңдық құрамы 17
... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Әкімшілік құқық бұзушылықтың түрлері 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2 Әкімшілік жауаптылықтың ұғымы мен негізгі белгілері 25
... ... ... ... ... .
2.1 Әкімшілік жазаларды қолдану 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Әкімшілік іс жүргізуді құқықтық реттеу және оның қағидаттары 31
... ..
2.3 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізу 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3 Әкімшілік құқық бұзушылықтың алдын алу, сауықтыру проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...39
... ... ... ... ... ... ...
3.1 Әкімшілік құқық бұзушылық заңдарын жетілдіру проблемалары ... .. 43
3.2 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті
органдардың құзыреті және жүйесі 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
3.3 Әкімшілік құқық бұзушылықтың алдын алу жолдары , құқық тәртібін
нығайту 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
Қорытынды 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Ел дамуының бағдарламалық құжаты – Қазақстан -2030. Барлық
қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл – ауқатының
артуы атты ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауына біздің қоғамымыз
бен мемлекетіміздің дамуының алдағы жоспары, негізгі қағидалары мен
бағыттары баяндалған. Қазіргі кезеңде көптеген қалыптасып кеткен
көзқарастарды өзгерту қажеттілігі, оның ішінде, жаңа тарихи жолдағы
кедергілерімен күресу әдістерін, қоғамға жат құрылыстармен, әсіресе
қылмыстылықпен күресу әдістерін жаңарту қажеттілігі, жинақталған өмірлік
тәжірибемізді жоғалтпау үшін қоғамға, адамға тиімді болған өткен тарихи
сара жолымызды қайта саралау қажеттілігі туып отыр.
Осы тұста ел Президенті былай деп атап көрсетеді: Бүгінгі дамуымыздың
келеңсіз сипаттары туралы айта отырып, олардың көпшілігінің уақытша және
өтпелі сипаты барын, оның өзі де кеңестік мұра мен өтпелі кезеңнің
қиындықтарының салдары екенін атап өту қажет.
Алайда, біз қандай шамада мүмкіндіктерімізді пайдаланып, қауіп –
қатердің алдын-аламыз, өзіміздің оңымызды еселеп, терісімізді азайтамыз –
бұл біздің өзімізге, мақсаттары мен басымдықтарды дәл білуімізге, оларды
уақтылы әрі оралымды іске асыруымызға байланысты.
Сондықтан Елбасы Н.Ә.Назарбаев қоғамдық және құқықтық тәртіпті
бұзушылықпен күресті күшейту қажет екенін ескерте отырып: Заңның шынайы
үстемдігін бекіту және заңды құрмет тұтатын азаматтарды қылмыстылықтан
қорғауды, керісінше, билік пен заңның барлық күшін заңды жолмен өмір сүруді
қамтамасыз етіп жүрген адамдарға қатысты қолдануымыз керек, - деп талап
етті.
Бұл үшін, әрине, біз қоғам өмірінің барлық салаларында болып жатқан
өзгерістерге сәйкес жұмыс жасауымыз қажет. Өкінішке орай, біздің
Республикамызда әлеуметтік – психологиялық, әлеуметтік – экономикалық,
жағымды әлеуметтік көріністерге кері әсерін тигізетін келеңсіз құбылыстар
аз кездесіп жатқан жоқ. Құқық қорғау жүйесінде соңғы жылдары жүзеге
асырылып жатқан реформалар осындай жағымсыз құбылыстарды ауыздықтауға
бағыттталған.
Келеңсіз құбылыстардың ең қаупті жақтарының біріне қылмыстылық
жататыны белгілі. Кейбір көрсеткіштердің динамикалық тербелісіне
қарамастан, құқық бұзушылықтың деңгейі әлі де жоғары болып отыр.
Байқап отырғанымыздай, соңғы жылдары қылмыстардың жалпы саны
азайғанына қарамастан ол қылмыстар қоғамға қауіптілік дәрежесінің аса
ауырлығымен және бұрын - соңды көрініс таппаған жаңа белгілерімен
сипатталынады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - әкімшілік құқықтың нормаларындағы
жауапкершіліктің түрлерін, құрамын теориялық негізде терең талдап, оны
біршама жетілдіру; аталған жауапкершіліктің алдын алу шараларын анықтау;
осы бағыттағы сауықтыру проблемаларын, тәжірибелік ұсыныстарды топтау.
Аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін өзінің алдына мынадай міндеттерді
қойды:
- Әкімшілік жауаптылықты тарихи - құқықтық тұрғысынан қысқаша
шолу;
- Әкімшілік жауаптылықтың сипаты мен зерттеліп отырған
жауапкершілік түрлерінің элементтері мен белгілерін талдау;
- Әкімшілік жауапкершіліктің оның өзге де құқық бұзушылық
құрамдарымен арақатынасын талдау.
- Әкімшілік құқықбұзушылықтың алдын алу, сауықтыру проблемаларын
талдау.
Зерттеу обьектісі мен заты.
Дипломдық жұмыстың обьектісі - әкімшілік құқықбұзушылықтың
ерекшеліктерін анықтау және сондай құқықбұзушылық жасауына байланысты
қоғамдық қатынастарды реттеу.
Зерттеудің заты - әкімшілік құқықбұзушылық жасаған үшін жауаптылыққа
байланысты қоғамдық қатынастар; заңда көзделген әкімшілік құқықтық
нормалар; осы құқықбұзушылықты алдын алу саласындағы нормативтік құқықтық
актілер .
Дипломдық жұмыстың құрылымы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы жұмыс сипатына, оның орындалу деңгейіне,
зерттеу мақсаттары мен логикасына негізделген. Дипломдық жұмыс кіріспеден;
3 бөлімнен, бірнеше тараудан; қорытындыдан; қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Әкімшілік құқықбұзушылықтың теориялық аспектілері
Әкімшілік құқық өзінің пәнінің шеңберінде ең алдымен атқарушы
субьектілерін олардың конституциялық міндеттеріне толығынан сәйкес етіп
ұйымдастыру мен қызметіне, сондай-ақ реттелетін басқарушылық қатынастарға
басқа қатысушылардың мінез - құлқына белгілі құқықтық режим орнатады.
Қазақстан құқығының бұл саласының атқаратын қызмет рөлінің негізгі
көрінісі, оның реттеу функциясы осыған саяды.
Оған тағы бір басқа – тағайындалған құқықтық режимді сақтауды да,
реттелінетін басқарушылық қатынастар шеңберінде тараптардың заңды құқықтары
мен мүдделерін қорғауды да қамтамасыз ететін құқық қорғау функциясы
қосылады.
Сонымен, әкімшілік құқық – атқарушы билікті нақтылы жүзеге асыруға
байланысты және сол туралы пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттеуге
арналған құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылатын Қазақстанның
құқықтық жүйесінің саласы. [1]
Әкімшілік құқық реттеу функциясын жүзеге асыра отырып, басқару
қатынастарына, оларға қатынасушылардың мінез – құлқына өз нормаларының
реттеушілік ықпал жасайтын құқықтық құралдарының немесе тәсілдерінің
белгілі бір жиынтығын пайдаланады. Бұл – қоғамдық қатынастарды құқықтық
реттеудің әдістері болып табылады.
Қазақстан құқығының қай саласы болмасын құқықтық реттеудің құралы
ретінде мынадай үш заңдық мүмкіндіктерді пайдаланады: тапсырма беру, тыйым
салу, ерік беру. Олар тұтас алғанда қоғамдық қатынастарға құқықтық ықпал
жасау құралдарының мазмұнын құрайды:
- тапсырма беру – құқықтық нормада қаралған жағдайда осы не басқа
іс - қимыл жасауға тікелей заңды түрде міндет жүктеу. Мысалы, жұмысқа алу
органның, мекеменің немесе кәсіпорынның бастығының бұйрығымен жүзеге
асырылады. Бұл мәселені шешеудің басқадай тәртібі белгіленбеген.
- тыйым салу - құқықтық нормада қаралған жағдайда осы не басқа іс
қимылды жасамауға тікелей заңды түрде міндет жүктеу. Мысалы, әкімшілік
құқық бұзушылық туралы нормалардың барлығы.
Әкімшілік – құқықтық реттеудің ерекшеліктері ең алдымен мемлекеттік
органдардың ерекше түрімен жүзеге асырылатын заңдық биліктік қызмет
ретіндегі мемлекеттік басқарудың өзгешелігімен айқындалады. Ол басқарушылар
мен басқарушылар арасындағы қатынастарды заңды түрде байланыстырушы болып
табылады, сол себепті реттеу құқықтық құрал рөлін атақара отырып, мақсатты
басқарушылық ықпалмен өте тығыз байланысты. Ал бұл ықпал ету әрқашанда
басқарылушылардың еркін басқарушының бірыңғай еркіне бағынуын болжайды.
Сондықтан, әкімшілік – құқықтық реттеу мына сияқты қоғамдық
қатынастарды реттеуге арналған: олардағы тараптардың жағдайы олардың
заңдық тепе – теңдігін болдырмайды, олар субординациялық қатынастарда
болады.
Қоғамдық қатынастарды әкімшілік - құқықтық реттеудің ерекшеліктерін
оны қатысушылары тепе - теңдікке негізделген қатынастарды реттеудің
азаматтық - құқықтық әдісімен салыстыру арқылы айқындауға болады.
Әкімшілік құқық нормаларының әрекеттілігі маңызды ерекшеліктермен
өзгешеленеді, олардың мәні мыналарға келіп тіреледі:
- Әкімшілік - құқықтық реттеу механизміне өкілетті басқару
органының немесе лауазымды адамның шығарған міндетті тапсырмалары тән болып
табылады. Оларға басқа тарап бағынуға міндетті.
- Әкімшілік құқықтық - реттеу қатынасқа қатысушылардың біреуінің
біржақты ерік білдіруін болжайды. Бұл ерік білдірушілік заңды түрдегі
өктемдік, сондықтан да оның шешуші маңызы бар.
Сонымен, басқару органының өз еркін білдіруі біржақты және міндетті
болатыны белгілі болды, ол мемлекеттің атынан іс – қимыл жасайды немесе заң
бойынша оған биліктік өкілеттіктер берілген, сонымен қатар басқа негіздер
бойынша да мысалы, белгілі бір аймақтың халқымен сыйланған жергілікті өзін
- өзі басқару органы.
Осы анықтаманың негізінде атқарушы билікке тән бірнеше ерекшеліктерін
бөліп баяндауға болады:
- Атқарушы билікті жүзеге асыру процесіндегі ең маңыздысы, онсыз
ешбір қызметінің түрі шындығында мүмкін емес, атап айтқанда, қандай да бір
мәселе бойынша қабылданған шешімді орындау жүзеге асырылады. Әрине,
мемлекетке қатысы жөнінде сөз ең алдымен тиісті заңдарда бекітілген
нормаларды орындау туралы болуы мүмкін. Нақ осы міндет билікті бөлу
механизмінің шегінде атқарушы биліктің функционалдық қызметінің негізгі
мазмұнын құрайды. Соған сәйкес атқарушы билікті жүзеге асыру процесі болып
табылады. Бұл мемлекеттік қызметінің сондай ерекше түрі, соның процесінде
құқық қолдану жүзеге асырылады.
Сонымен бірге мына мақсаттарға қолданылып жүрген заңнамалардың
талаптарын тікелей орындауға; атқарушы биліктің ықпалында болатын
экономиканың , мәдениеттің әр түрлі объектілерінің, т.с.с. қалыпты және
тиімді жұмысын қамтамасыз етуге, азаматтардың бостандықтары мен
демократиялық құқықтары мен бостандықтарын, мемлекеттің қоғам алдындағы
міндеттерін іске асыруды қамтамасыз етуге қол жеткізіледі.
- Атқарушы биліктің өзі көрініс табатын ерекше құқықтың нысандары
бар, олар нормативтік және нормативтік емес жеке - дара актілер. Солардың
көмегімен атқарушы билікті жүзеге асыру процесінде құқықты қолданудың
барлық негізгі міндеттер шешіледі, Бұл актілер заңға тәуелді. Ғылыми және
оқулық әдебиеттерінде оларды басқарудың құқықтық акілері ретінде
сипаттайды.
- Атқарушы биліктің ерекше көрнекті бір белгісі, оның белгілі бір
субъективтік көрінісінің болатындығы. Бұл осы билікті жүзеге асыру арнайы
субъектілердің құзіретіне жатқызылғандығын білдіреді. Соған сәйкес
мемлекеттік биліктік механизміде атқарушы билік органдары деп аталатын
ерекше буын бөлінеді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 64-
бабына сәйкес Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге
асырады. Атқарушы билік органдары туралы айтқанда, бірнеше мән-жайларды
ескеру керек. [2] Бір жағынан қолданылып жүрген заңнамалар мен тиісті заңға
тәуелді құқықтық актілер атқарушы билікті жүзеге асырудың ұйымдық
нысандарын сипаттаған кезде әр түрлі тұжырымдарды жиі пайдаланады: атқарушы
билік органдары; атқарушы органдар; мемлекеттік басқару органдары;
мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын атқарушы органдары; мемлекеттік
биліктің атқарушы - өкім етуші органдары, тағы сол сияқты. Мұндай әр түрлі
терминологияларды атқарушы билік органы мен атқарушы орган терминдерінің
ұқсастықтарымен түсінуге болады. Бұл терминдер шындығында біріне-бірі
барабар. Өйткені атқарушы биліктің органы сол бір мезгілде әрі атқарушы
орган болмауы мүмкін емес.
Екінші жағынан, атқарушы органдар жинақталған термин, ол атқарушылық
сипаты бар қызметті жүзеге асыратын кез-келген органды сипаттауға мүмкіндік
береді. Мысалы, Конституцияның 89-бабында тұрғын халық жергілікті өзін өзі
басқаруды сайланбалы және басқа жергілікті өзін өзі басқару органдары
арқылы жүзеге асырылады делінген. Атқарушы органдар сондай-ақ қоғамдық
бірлестіктерде, коммерциялық құрылымдарда, кәсіпорындар мен мекемелерде
бар, бұл құрылымдардың барлығы да мемлекеттік органдар болып табылмайды.
Бұларға қарағанда атқарушы билік органдары Конституциялық мағынасына ең
алдымен мемлекеттік органдар болып табылады. Ал бұл дәл мағынасында
артқарушы билік органдарын білдіреді - бұлар тек қана қолданылып жүрген
заңнамалармен құқық қолдану сипаты бар ерекше мемлекеттік функцияны жүзеге
асыру жүктелген атқарушы органдар. Солай болғандықтан, осындай шекте
мемлекеттік билік жүзеге асырылады; өзге нұсқаларда мемлекеттік сипаты жоқ
биліктік өкілеттіктерді іске асыру жөнінде айтылады.
Жоғарыда айтылған жағдайлардан шығатын негізгі қорытынды осындай:
атқарушы биліктің мемлекеттік биліктің тармағы болғандықтан, оның
субъектілері, яғни оның функцияларын нақты жүзеге асыратын органдары болып
тек қана атқарушылық құзырет берілген мемлекеттік органдар танылуы мүмкін.
Әрине, мемлекеттік биліктің не заң шығарушы, не сот органдары олардай бола
алмайды.
Сонымен бірге атқарушы биліктің өзін едәуір тереңірек сипаттауға
мүмкіндік бар. Атқарушы билік биліктің саяси - құқықтық санат ретіндегі
жалпы ұғымнан туындаған. Мұндай мағынада билік бағынышты субъектілердің
қызметіне, мінез-құлқына айқындауыш ықпал жасай алатын құқық, қабілеттілік
пен мүмкіндік болып табылады. Атқарушы билік бұл қасиетін бүкіл мемлекет
көлемінде, яғни мемлекеттік ұйымдастырылған қоғамның әр түрлі жеке дара
және ұжымдық элементтеріне қатысты білдіреді.
Осыған байланысты мынандай сұрақ заңды: атқарушы биліктің мақсаттарына
қалай, қандай жолмен қол жеткізіледі? Бұл сұраққа жауап атқарушы биліктің
мемлекеттік құқықтық табиғатын ескеруді талап етеді. Соған сәйкес заңдарды
нақты іске асыру мақсатында атқарушы билік органдары мемлекеттік билік
өкілеттердің белгілі бір көлемін пайдаланады. Бұл сияқты өкілеттіктердің
басқа бөлігі заң шығарушы және сот билігі органдарының үлесіне жатады.
Ал енді осы атқарушы биліктің өзі мемелекеттік қызметтік түрі
екендігін білдіре ме? Жоқ, білдірмейді. Бұл жөнінде барлық мәселе мынада,
кез-келген өкілеттердің, олар кімге берілсе де, тиісті сыртқы көрінісі
болуы керек. Басқаша айтқанда, олар тек қана белгілі бір іс-әрекеттер, яғни
қызмет нысанында нақты пайдаланылуы мүмкін. Ал мұның өзі атқарушы билікті
жүзеге асыру үшін соған уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың қызметі
қажет екендігін білдіреді. Әйтпесе атқарушы билік дерексіз түсінікке
айналады.
Сонымен, мынандай қорытынды жасаған орынды: атқарушы билік мемлекеттік
қызметпен бірдей емес. Бірақ та мемлекеттік қызметтің тиісті түрі -
мемлекеттік биліктің өзі емес, шынында тек қана оны нақты іске асырудың
нысаны. Билік мұндай қызметтің мазмұны, оның функционалдық мақсат -
міндетінің көрінісі болып табылады.
Сондықтан, атқарушы билік мемлекеттік қызметтің ерекше, яғни құқық
қолдану түрінде көрініс табады. Бұл оның атқарушылық құзырет берілген
арнаулы субъектілердің қызметінде бейнеленетіндігін білдіреді.
Бұдан бұрын ерекше атап көрсетілгендей, мұндай субъектілер ретінде
билік органдары болып табылады. Нақ осы субъектілердің қызметінде атқарушы
билік әсерлі, яғни, шынайы, елеулі қасиеттерді иеленеді.
Мұндай органдардың қызметін қалай сипаттауға болады?
Бұдан бұрын баяндалғандардан барынша айқындықпен мынандай қорытынды
жасауға болады, тап сол мемелекеттік басқару өзінің мақсат - міндеті мен
мазмұны бойынша мемлекеттік қызметтің түрі болып табылады, соның шеңберінде
басқарушы билік нақты жүзеге асырылады. Соған сәйкес атқарушы биліктің
барлық субъектілері шындығында мемлекеттік басқару жүйесінің буындары болып
табылады. Мемлекеттік басқару, өз кезегінде, атқарушы - өкім етуші сипаты
бар қызмет, бұл, біріншіден, оның функционалдық бағыттылығын, және,
екіншіден, оның мемлекеттік - биліктік сипатын білдіреді.
Ең кең мағынада басқару деп бірдеңеге басшылық етуге, қандайда
болмасын ұйымдасқан жүйелерге қатысты, бірлескен қызметінің қатысушыларының
мінез - құлқына, олардың ұйымдасқан түрде өзара байланысты іс-қимылын
қамтамасыз ету мақсатында реттеушілік ықпал жасауға арналған қызмет
түсініледі. Басқарудың әлеуметтік қызметі осыған тіреледі. Әрине, оның
мақсаттарына басқарылатындардың еркін басқарушылардың еркіне белгілі бір
шамада бағындырған жағдайда қол жеткізілуі мүмкін. Әлеуметтік басқаруды
іске асырудың механизмі осындай, ал басқарудың өзін қоғамдық байланыстарды
ұйымдастырудың құралы ретінде түсінуге болады.
Әлеуметтік басқарудың бұл белгілер атқарушы билікті және оны іске
асырудың нысандарын талдаған кезде оңай табылады, ол жөнінде бұдан бұрын
айтылған болатын және атқарушы билікті қазіргі кезеңдегі ұғымда іске асыру
механизмінің мемлекеттік басқару механизмімен толығынан сәйкес екендігі
белгілі болып отыр.
Атқарушы биліктің нақты көрінісінде сипатталғанда оның тағы да маңызды
ерекшеліктерін ескеру қажет. Заң шығарушы сот биліктері тармақтарымен
салыстырғанда ол қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік және әкімшілік -
саяси аялдарында болып жатқан процестерге тікелей ықпал етеді.
Мемлекеттік биліктің барлық аса маңызды атрибуттары тап сол тиісті
атқарушы билік органдарының қарауында атап айтқанда: қаржы
комуникациялардың аса маңызды құралдары; ішкі және сыртқы қауіпсіздік
қызметтері, мемлекеттік меншік объектілері, тағы сол сияқты. Сонымен бірге
нақ сол атқарушы билікті жүзеге асыру процесінде жеке және заңды
тұлғалардың құқықтары мен бостандықтары қамтамасыз етіледі, мемлекеттік
емес секторлардың әр түрлі объектілердің жұмысын реттеу және басқарылатын
аядағы қоғамдық қатынастардың қызметіне мемлекеттік бақылау жүзеге
асырылады. [3] Осының бәрі - жариялылық мүдделердің басымдылығын соншалықты
айқын білдіретін мемлекеттік басқарушылық қызметінің басты бағыты.
Сондықтан да атқарушы биліктің құрылысы туралы мәселе Қазақстанның
тиімді мемлекеттілігін қалыптастырудың аса маңызды жәйттар қатарына жатады.
Осыған орай атқарушы биліктің ең оңтайлы құрылымдары мен олардың өзара
қарым қатынастардың іздеп табуға, оның әрбір органы мен лауазымды адамның
құзыретін дұрыс белгілеуге, атқарушылық тәртіпті нығайтуға, барлық
мемлекеттік қызметшілердің іскерлік біліктіліктері мен жауапкершіліктерін
арттыруға бірінші кезекте көңіл бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттік басқару жүйесін одан
әрі реттеуге және оның тиімділігін арттыруға бағытталған әкімшілік
реформаны жүргізу мақсатында 2011 жылғы 10 тамыздағы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік басқару жүйесінің одан әрі жетілдіру жөніндегі
шаралар туралы жарлық шығарады. Ол жарлықпен Қазақстан Республикасы
Үкіметінің құрылымына кіретін орталық мемлекеттік органдардың функциялары
мен өкілеттіктерінің ара - жігін ажыратуға негізделеген мемлекеттік
басқарудың принциптері белгіленіп жүзеге асырылады. [4]
Президенттің 2005 жылғы Қазақстан халқына арналған Жолдауында
жоғарыдағы мақсатқа бағытталған атқарушы билікті реформалауды одан әрі
жүргізу қажеттігі атап көрсетілді. Бұл жөнінде атқарылуға жататын бірнеше
келелі бағыттар мен міндеттер белгіленіп, Үкіметке нақты тапсырмалар
берілді. Олардың ішінде мысалы, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін
айқындайтын, мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді
шектеу процесін аяқтайтын заң жобаларын әзірлеп, Парламенттің қарауына
енгізу; жергілікті органдарға өкілеттіліктің бір бөлігін беру арқылы
биліктің орталық деңгейінің басы артық мемлекеттік функцияларының санын
қысқарту; оңтайлы мемлекеттік аппарат жасақтау; аппараттың кәсіби деңгейін
оңтайландыру, тағы басқа.
Президент 2006 жылғы Қазақстан халқына арналған Жолдауында: Біз
елімізде Қазақстанның саяси жүйесі мен мемлекеттік құрылымның тиімділігін
арттыруға бағытталған ауқымды саяси реформаларды жалғастыра беретін
боламыз деп көрсеткен. Мұны іске асырудың мысалы ретінде электрондық
үкімет жүйесін шұғыл енгізу, жергілікті және орталық мемлекеттік органдар
қызметін рейтингтік бағалауды ендіру туралы қойылған нақты міндеттерді атап
етуге болады.
Қазақстан Республикасының Президенті Республика Парламентінің 3-ші
сессиясының ашылуында сөйлеген сөзінде еліміз өтпелі кезеңді табыспен
аяқтап, өз дамуының жаңа кезеңіне қадам басқан кезде Қазқстан - 2030
Стратегиясында қойылған дамудың негізгі басымдықтарының бірі ретінде ықшам
әрі кәсіби Үкімет жасақтау міндетінің маңызы бұрынғыдан да арта
түсетіндігін атап көрсетіп, сол себепті әкімшілік реформа жасау жөнінде
бастама көтергендігін жария етті.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
деп аталатын 2007 жылдың наурыз айындағы Қазақстан халқына Жолдауында
келесі онжылдықта шешуге айқындалып ұсталынған он басты міндеттердің бірі
әкімшілік реформаны жеделдете жүргізу. Біздің мақсат, делінген Жолдауда,
Үкіметті жаңғырта жаңарту, жоғары кәсіби мемлекттік қызмет пен тиімді
басқару құрылымын жасақтау. Олар болса, мемлекет көрсететін қызметтің басты
тұтынушылары барлық азаматтар мен бизнестің тікелей талаптарына бағынуға
тиіс. [5]
Қазіргі кезеңдегі жағдайда атқарушы билік өзінің мемлекеттік
басқарушылық мағынасында қандай да болмасын объектілерге тікелей басқару
жасаудан барған сайын көбірек деңгейде бас тартуда. Бұл бірінші кезекте
бұрын мемлекеттік меншікте болған кәсіпорындар мен мекемелерді мемлекет
иелігінен алумен, оларды жекешелендірумен және акционерлендірумен
байланысты. Осыған орай мемлекеттік реттеу термині жиі қолданылатын
болды.
Енді мемлекеттік басқару мен мемлекеттік реттеу ұғымдарының ара
қатынасы қандай екеніне тоқталайық. Бұл ұғымдардың мақсатты айналымы
бойынша принципті айырмашылықтары жоқ. Олардың болатын себебі, реттеу
шындығында өзінің мәні бойынша мемлекеттік басқарушылық қызметінің өте
қажетті элементі, оның функцияларының яғни қызметінің негізгі бағыттарының
бірі. Бұл сияқты функциялардың ішінде әдетте өкім ету, реттеу, ұйымдастыру,
үйлестіру және бақылау аталады. Бұл орайда өкім ету басқару субъектісінің
басқару объектілерінің қызметінің белгілі бір тәртібін белгілеуден, яғни
оны ретке келтіруден тұрады. Реттеу басқаруға қарсы қойылмайтындығы осының
өзінен - ақ белгілі. Өзгеше болуы мүмкін емес, өйткені басқару қызметі
функцияларының біреуі осы қызметтің бәрін сіңіруі мүмкін емес.
Шындығында мәселе мына жөнінде ғана болуы мүмкін. Әдетте , басқару
дәстүр бойынша оның субъектілеріне тікелей бағындырылған объектілердің
болумен, ал реттеу көпшілігінде басқару субъектісіне бағынышты емес
объектілерге ықпал жасаумен байланыстырылады. Алайда мұның бәрі шартты
жағдай, өйткені екі жағдайда да атқарушы билікті нақты іске асырудың қандай
да бір нұсқалары жобалап түсініледі. Ал мұның өзі мемлекеттік реттеумен
салыстырғанда едәуір кең ұғым екендігін білдіреді. Таза заңдық мағынасында
реттеу, басқару процесінің элементі бола отырып, өзінің көрінісін
басқарылатын аяда мінез - құлықтың ережелерін белгілеуден, яғни құқықтық
реттеуді табады. Біздің жағдайда әкімшілік құқықтық реттеу көзделініп отыр.
Сонымен, біз ең айқын көріністері бар белгілермен таныстық, солардың
көмегімен атқарушы билік және оны нақты жүзеге асырудың механизмі туралы
түсінік алуға болатын болды. Соңғы жағдайда атқарушы биліктің ұйымдастыру
құқықтық сипаттамасы еске алынып отыр. Оның негізгі, тиісті құқықтық
рәсімдеуді қажет ететін мемлекеттік қызметтің барлық өзге түрлері сияқты,
атқару билік органдарының мемлекеттік басқарушылық қызметі. Дәстүр бойынша
атқарушы билікті жүзеге асыру процесінде қалыптасатын қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттеу міндеті ерекше құқық саласы әкімшілік құқыққа жатады.
Осыдан әкімшілік құқықты мемлекеттік басқарушылық қызметінің барлық
көріністерінің, яғни Қазақстан Республикасының біртұтас билігінің ерекше
тармағы ретінде атқарушы билікті іс жүзінде білдіретін заңды серігін
сипаттауға мүмкіндік беретін барлық негізгі элементтерді әбден талдап
қараудың қажетілігі туады.
1.1 Әкімшілік құқықбұзушылықтың ұғымы және белгілері
Қазақстан Республикасында, Осы кезеңдегі кез келген өзге мемлекет
сияқты, заңды түрде міндетті болып табылатын өте көп әр түрлі ережелер бар.
Бұл сияқты ережелердің мақсаты барлық немесе көптеген азаматтардың,
сондай-ақ кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың, олардың ведомстволық
бағыныстылығы мен меншік нысанына қарамастан, мүдделеріне тікелей әсер
тиетін қызметінің белгілі бір аяларында құқықтық тәртіп пен тиісті
мемлекеттік тәртіпті қамтамасыз ету болып таылады. Кейде бұл ережелерді
жалпы міндетті деп негізсіз айтпайды.
Бұлар қоғамдық орындардағы мінез - құлық ережелері, жол қозғалысы мен
әр түрлі көлік құралдарын пайдалану ережелері, сауда ережелері, санитарлық,
ветеринарлық, және өрт қауіпсіздігі ережелері, аң аулау, балық аулау
ережелері, азаматтық қаруларды, жарылғыш және радиактивтік заттарды сатып
алу, есепке қою, сақтау және пайдалану ережелері, т.б
Бұл сияқты ережелерді сақтау мемлекеттің, кәсіпорындардың,
мекемелердің, ұйымдар мен азаматтардың мүдделеріне сәйкес келеді, ал оларды
бұзу бұларға қайшы келеді және зиян, тіпті қоғамдық қауіпті салдарға жиі
келтіріледі. Мысалы, жолаушылардың билетсіз жүру көлік кәсіпорындарына
мүліктік зиян келтіреді, жол қозғалысы ережелерін бұзу адамдардың өмірі мен
денсаулығына қауіп туғызады, көлік құралдарын зауқымдауға келтіріледі,
жолдың жүріп өту мүмкін азайтады, аң аулау мен балық аулау ережелерін бұзу
жануарлар дүниесіне, сөйтіп қоғамға да зиян келтіреді.
Міндетті болатын ережелер көптеген субъектілер тобына арналады.
Біреулері барлық азаматтар мен заңды тұлғаларға, екіншілері шаруашылық,
әлеуметтік мәдениет және әкімшілік саяси қызметінің қандай да болмасын
салаларының қызметкерлеріне, үшіншілері мемлекеттік, қоғамдық, комерциялық
ұйымдарда белгілі бір лауазымдық қызмет атқаратын лауазымды адамдарға.
Барлық аталған және өзге де көптеген ережелермен, заңдармен
белгіленеді. Мысал ретінде Жануарлар дүниесін қорғау, өсім молайту және
пайдалану туралы 2004 жылдың 9 шілдедегі, Жол жүрісі қауіпсіздігі
туралы, 1996 жылдың 15 шілдедегі заңдарды айтуға болады. Мәселен,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылдың 5 ақпандағы қаулысымен
бекітілген Жұқпалы ауруларды шектеу іс шараларын, оның ішінде карантинді
жүзеге асыру ережесі. Қазақстан Республикасының энергетикалық және
минералдық ресурстар министрлігі жер қойнауын пайдалану мен қорғаудың
ережелерін бекітуге құқылы.
Міндетті болатын ережелердің маңызды ерекшеліктерінің бірі – олар
әкімшілік санкциялармен қорғалады, ал оларды бұзу әкімшілік құқық бұзушылық
ретінде саналады. Бұл сияқты құқық бұзушылықтардың негізгі белгілері мен
заңдық сипаттамасы 2001 жылдың 30 қаңтарда қабылданған Қазақстан
Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде қаралған.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 28-бабы бойынша жеке
адамның осы кодекспен әкімшілік жауаптылық көзделген құқыққа қарсы, кінәлі
іс әрекеті не әрекетсіздігі немесе заңды тұлғаның құқыққа қарсы іс әрекеті
не әрекетсіздігі әкімшілік құқық бұзушылық болып танылады. [6] Бірақ
кодекстің ерекше бөлімінің баптарында көзделген құқық бұзушылар үшін, егер
бұл құқық бұзушылықтар өзінің сипаты бойынша қолданылып жүрген заңдарға
сәйкес қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпаса, әкімшілік жауаптылық туындайды.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың ұғымын мынандай бірнеше белгілер
сипаттайды. Біріншіден, бұл іс-әрекет немесе әрекетсіздік яғни әрекет;
екіншіден, қоғамдық қауіпті әрекет; үшіншіден, құқыққа қарсы әрекет;
төртіншіден, кінәлі әрекет; бесіншіден, жазаланатын әрекет.
Әкімшілік құқық бұзушылық бұл заңдық патологияның, ауытқып кететін
мінез - құлықтың бір түрі, ол не іс - әрекет, не әрекетсіздік нысанында
болады.
Іс - әрекет бұл міндет немесе заңды талап түрінде болатын құқықтық
нұсқаманы өршігіп орындамау; нақты тыйымды, ережені, норманы, стандартты
бұзу.
Әрекетсіздік бұл тұлғаның өзіне жүктелеген міндеттерге байланысты
жасауға тиісті және істей алатын іс әрекеттерді істеумеуінен көрініс
табатын енжар мінез құлқы.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың мәні оның қоғамдық қауіптілігімен
айқындалады. Мемлекет құқық нормаларында мінез-құлықтың міндетті ережелерін
бекіте отырып, оларды бұзған үшін мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану
мүмкіндігін қарайды. Құқық бұзушылықтың тап осы қоғамдық қауіптілігі оны
жасаған үшін жауаптылыққа себеп болады. Бұл белгінің болмауы құқық
бұзушылықтың да болмағанын дәлелдейді.
Кез келген әкімшілік теріс қылық белгіленген құқықтық тәртіпке қол
сұға отырып, оған қандай да болмасын бір зиян келтіреді, басқару
қатынастарының реттелгендігін, келісімділігін, үйлесімділігін бұзады.
Осыдан туындайтын жағымсыз нәтеже нақты зиян ретінде де, сондай-ақ зиян
пайда болу үшін жағдай жасау ретінде де көрініс табуы мүмкін.
Қылмыстармен салыстырғанда әкімшілік құқық бұзушылықтар Әкімшілік
құқық бұзушылық туралы кодексінде қоғамдық қауіпті әрекеттер ретінде
сипатталмаған, бірақ олардың зияндылығы қоғамдық тәртіпке, меншікке,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, басқарудың тәртібіне қол сұғады
деп көрсетумен белгіленген. Мысалы, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексінің 355-бабы. Құқық қорғау органдарының уәкілетті қызметкерінің
заңды өкіміне немесе талабына қасақана бағынбауды қараған. Сөйтіп мұндай
әрекеттерге жол берілмейтіндігі бекітілген, өйткені олар басқарудың
белгіленген тәртібіне қол сұғады.
Шындығында, құқық бұзушылықтың қай түрі болса да құқыққа қарсы
болатындықтан қоғамдық қауіпті екендігі белгілі. Сондықтан да қылмыстық
істерге, олардың құқыққа қарсылығын айқындайтын қосымша элемент ретінде ,
қоғамдық қауіпсіздік пайдаланылады. Ал әкімшілік құқық бұзушылық заңда
бекітілген анықтамасы бойынша қоғамдық қауіпті әрекет емес сияқты.
Қоғамдық қауіптілік құқық бұзушылық әрекеттің қоғам үшін зиянды
екендігін, оған немесе қоғамдық қатынастарға елеулі зиян келтіретін немесе
шынайы қауіп туғызатынын білдіреді. Сондықтан қылмыстық заңнамалардың
міндетті қоғамдық құрылысқа, меншікке, жеке адамға және оның субъективтік
құқықтарына, құқықтық тәртіпке қол сұғумен күресу болып табылады. Әкімшілік
құқық бұзушылық туралы кодекстің 7-бабында әкімшілік құқық бұзушылық туралы
заңдардың дәл осындай міндеттерін бекіткен. Демек, қылмыс пен әкімшілік
құқық бұзушылықтың қол сұғатын объектілері бірдей. Сондықтан бұл мынандай
қорытынды жасауға негіз бола алады: қоғамдық қауіптілік әкімшілік құқық
бұзушылықтың да белгісі, оның құқыққа қарсы көрінісі болып табылады. Егер
бұл әрекеттер қоғам мүдделері үшін ешқандай қауіп қатер болып табылмайтын
болса, онда мемлекет өзінің билігін неге осы сияқты әрекеттермен күресу
үшін пайдаланылатынын және сонымен бірге мәжбүрлеу сипаты бар заңдық
құралдары кеңінен қолданатынын түсіну қиын.
Кейде әкімшілік құқық бұзушылықтарды қоғамға қарсы деп айтады, бұл да
олардың қоғамдық қауіптілігімен үндес. Әрине, олар сонымен бірге зиянды да.
Өйткені бұл сияқты әректтердің қоғам, азаматтар, органдар мен заңды
тұлғалар үшін зияндық салдарлары болады. Сондықтан да белгілі бір іс
әрекеттерді жасауға тыйым салу белгіленеді немесе белгілі бір
әрекетсіздіктерге жағымсыз заңдық баға қаралады. Бұл да олардың қоғамдық
қауіптілігінің көрсеткіші.
Құқыққа қарсы, зияндық салдарларының сипаты мен көлемі, кінәлілік
дәрежесі сияқты мұндай белгілердің жиынтығы қылмыс пен әкімшілік құқық
бұзушылықтың арасындағы арақатынастың негізіне жатады. Осының негізінде
олар жазалау сипаты бойынша да айрылысады: қылмыспен салыстырғанда
әкімшілік құқық бұзушылық үшін жаза тым жеңіл болады.
Сонымен, әкімшілік құқық бұзушылықты қылмыстан айырудың бірден бір
белгісі тек қоғамдық қауіптілік дәрежесі; ол әкімшілік теріс қылықта
қылмыстағы қауіптіліктен аз болады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың қоғамдық қауіптілік белгісінің заңды
көрінісі құқыққа қарсылық болып табылады. Қазақстан мемлекеті, қандай да
болмасын бір іс-әрекетті немесе әрекетсіздікті қоғамдық қауіпті деп, оларды
жасауға құқықтық тыйым белгілейді. Құқыққа қарсы деп белгілі бір тұлғаның
құқық нормасымен тыйым салынған іс-әрекетті жасауы немесе құқықтық актімен
міндеттелген іс әрекетті жасамауы түсініледі.
Әкімшілік құқық бұзушылық әкімшілік құқық нормаларымен реттелетін және
қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғады. Мәселен, құқық бұзушылар өрт
қауіпсіздігі аясын реттейтін құқық нормаларын реттей отырып, сонымен бірге
отпен күресудің мемлекеттік шаралары негізделетін өртке қарсы ережелер мен
қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғады.
Әрекеттің құқыққа қарсылығын лауазымды тұлғаның немесе азаматтың өрт
қауіпсіздігінің ережелерін, нормалары мен стандарттарын бұзудан немесе
орындамаудан көрініс табады. Бұл ретте құқыққа қарсы әрекет міндетті түрде
зиянды салдарлар туындататын құқықтық нормамен байланыстырылмайды.
Әкімшілік жауаптылыққа тарту үшін өрт қауіпсіздігі талаптарының бұзылу
оқиғасының өзі - ақ жеткілікті, өйткені әкімшілік құқық бұзушылық қаралып
отырған аяда құқыққа қарсы әрекеттің өзін жасаған, яғни өрт қауіпсіздігіне
қауіп туғызатын кезден бастап аяқталған болып саналады.
Бұдан басқа, мына жағдайды да ескеру керек, құқық бұзушылық тек
әкімшілік құқықтың ғана емес, сонымен бірге де құқық салалары болып
табылады. Бұл жерде мына жағдай аса маңызды, құқықтың бұл нормаларын сақтау
әкімшілік жауаптылықтың шараларымен қорғалады.
Сонымен, әкімшілік жазалау шаралары құқық нормасымен нақты әрекет
қаралған жағдайда ғана қолданылуы мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, құқыққа
қарсы болып табылмайтын әрекетті әкімшілік құқық бұзушылық ретінде
бағалауға болмайды және ол әкімшілік жауаптылыққа әкеп соқтыра алмайды.
Әкімшілік құқық бұзушылық тек қоғамдық қауіпті, құқыққа қарсы ғана
емес, сонымен бірге кінәлі іс әрекет жасайтын тұлғаның еркі мен ақыл
парасатын білдіретін әрекет.
Әкімшілік теріс қылық жасаған кезде кінә қасақана нысанда да,
абайсыздық нысанында да көрініс табуы мүмкін. Құқық бұзушының қандай да
болмасын бір нысанда кінәсінің болуы әкімшілік теріс қылықтың аса маңызды
және қажетті белгісі болып табылады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың маңызды белгісі оның әкімшілік
жазаланатындығы. Нақты іс - әрекет немесе әрекетсіздік әкімшілік құқық
бұзушылық болып тек сол жағдайда ғана танылады, егер оны жасаған үшін
заңнамамен әкімшілік жауаптылық қаралған болса.
Әкімшілік жазалаудың белгісі әкімшілік жауаптылық шараларын қолданудың
заңдық салдарлармен тығыз байланысты. Олардың мәні мынада, құқық бұзушыға
әкімшілік жаза қолдану оны әкімшілік жазаланған жағдайға әкеп соқтырады;
оның құқықтық мәртебесіне жеке адамның жаңа құқықтық жағдайын сипаттайтын
элемент қосылады. [7]
Әкімшілік жазаланған жағдайының кезінде қолданылып жүрген заңнамамен
белгіленген жауаптылыққа тартылудың ескіру мерзімі өткенге дейін әкімшілік
құқық бұзушылықты қайталап жасау аса қатал әкімшілік жазалар, әдетте ірі
айыппұл санкцияларын, тіпті әкімшілік қамауды да қолдануға соқтыру мүмкін.
1.2 Әкімшілік құқық бұзушылықтың заңдық құрамы
Заңда бекітілген әкімшілік құқық бұзушылықтың белгілерінің жиынтығы
құқық бұзушының әкімшілік жауаптылығына жалғыз ғана негіз болып табылатын
күрделі заңдық құрамын құрайды. Сонымен бірге әкімшілік құқық бұзушылық
белгілерінің көмегімен қандай да болмасын іс әрекеттің жалпы әлеуметтік
психологиялық және заңдық сипаттамасын білеміз. Заңдық құрам іс әрекетті
немесе әрекетсіздікті құқықтық бағалаумен және бұзушыны жауаптылыққа
тартумен байланысты міндетті шешеді. Оның міндеті осы жауаптылықтың негізі
болу,өйткені негізі болмаса, онда жауаптылық та жоқ.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың белгілерін бекіту бұл әрекеттің заңдық
құрамының бар екендігінде өзінен өзі келтірмейді. Мысалы он алты жасқа
толмаған адамның жасаған құқыққа қарсы қол сұғуы әкімшілік құқық
бұзушылықтың бар белгілерімен сипатталуы мүмкін. Бірақ, ол әкімшілік
жауаптылық тудырмайды, өйткені әкімшілік теріс қылықтың субъектісі тек он
алты жасқа толған адам ғана болатын болғандықтан онда құқық бұзушылықтың
заңдық құрамы жоқ.
Әкімшілік құқықтың теориясына әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы деп
әкімшілік құқық бұзушылық ретінде нақты қоғамдық қауіпті әрекет ретінде
сипаттайтын Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекспен белгіленген
объективтік және субъективтік белгілердің біртұтастығы түсініледі. Құрамның
объективтік элементтеріне мыналар жатады: қол сұғудың объектісі, яғни
әкімшілік құқықпен реттелетін және қорғалатын қоғамдық қатынастар және
әкімшілік теріс қылықтың объективтік жағы бұл құқыққа қарсы іс әрекетті
немесе әрекетсіздікті, қол сұғудың нәтижесінің, әрекет пен және туындаған
салдарлардың арасындағы себепті байланысын, жасалынған әкімшілік құқық
бұзушылықтың орнын, уақытын, жағдайын, тәсілін, қаруы мен құралын
сипаттайтын сыртқы белгілері.
Құрамның субъективтік элементтеріне әкімшілік құқық бұзушылық
субъектісін сипаттайтын белгілер жатады, қасақаналық және абайсыздық
нысанындағы кінә, әкімшілік құқық бұзушылықтың себебі мен мақсаты.
Сонымен әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы төрт элементпен
сипатталады: объекті, объективтік жағы, субъекті, субъективтік жағы.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың жалпы объектісі мемлекеттік басқару
аумағында пайда болатын және әкімшілік бірқатар жағдайларда конституциялық,
экологиялық, кеден, еңбек, жер, қаржылық және өзге де құқық салаларының
нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар болып табылады. Әкімшілік теріс
қылық объектісінің түрлері ретінде мыналар танылады: жеке адам,
азаматтардың құқықтар мен бостандықтары, қоғамдық қауіпсіздік; меншік,
мемлекеттік және қоғамдық тәртіп, экономика аясындағы қатынастар;
басқарудың белгіленген тәртібі. [8]
Әрбір нақты теріс қылықтың қол сұғатын түрлік, яғни тікелей объектісі
болады.
Құрамның объективтік жағы әкімшілік жауптылыққа әкеп соқтыратын және
іс әрекеттен немесе әрекетсіздіктен және туындаған нәтижеден көрініс
табатын құқық нормасын бұзушының сырт көрінісі бар мінез құлықтың қоғамға
қарсы актісі ретінде теріс қылықты сипаттайды.
Әкімшілік құқық бұзушылық құрамның объективтік жағын саралағанда заңды
қолданушы әкімшілік теріс қылықтың нақты құрамдарының объективтік жағының
көрінісінің айтарлықтай көп болатынын ескертуге тиіс.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың нақты құрамдарының объективтік жағының
бланкеттік диспозициялардың көмегімен құрылатын жәйттері аз емес.
Объективтік жақтың мазмұнын құқыққа қарсы қол сұғуды қайталау, бірнеше
рет, қастандылық, әрдайымдылық, созылып кеткен құқық бұзушылық сияқты
анықтаушылық белгілер де сипаттайды.
Қайталап жасау Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің көптеген
баптарында қаралған, ал бұрын жасаған бұзушылығы үшін әкімшілік қазаға
тартылған адамның біртекті әкімшілік құқық бұзушылықты бір жыл ішінде
қайталап жасауын білдіреді. Бұл белгі жауаптылықты ауырлататын мән жайларға
жатады және аса қатал әкімшілік жазалауға соқтырады.
Әкімшілік теріс қылықты бірнеше рет жасау деп бір адам екі немесе
оданда көп әкімшілік құқық бұзушылық жасау танылады.
Қастандық, әрдайым, жалғасып жатқан әкімшілік құқық бұзушылық жиынтығы
біртұтас құқық бұзушылықты құрайтын уақыт бойынша қайта басталатын біріне-
бірі ұқсас бірнеше іс әрекеттер немесе әрекетсіздіктер жасау болып
табылады.
Заңдық мәні бар аталған белгілердің әрқайсысы олар құқықтық нормада
жазылғандықтан, нақты әкімшілік құқық бұзушылықтың объективтік жағынан
айырықша ерекшеліктерін ашып көрсетеді және әрекетті бағалауға және заңды
қолданушының құқық бұзушыға қолданылатын әкімшілік жазаның түрі мен
мөлшерін таңдап алуына шешуші әсер етеді.
Қастық белгісін өкілетті лауазымды адамның, өкімет өкілінің, басқа
құзыретті адамның бірнеше рет ұсынған талаптарына құқық бұзушы қасарушылығы
, айқынынан айқын бағынғысы келмейтіндігі сипаттайды.
Бір жыл ішінде бірнеше рет, әрі қандай да болмасын бір аяда, белгілі
бір субъектілердің жасаған құқық бұзушылығы әрдайым болып танылады. Бір
адамның бірнеше біріне-бірі ұқсас құқық бұзушылықтар жасауы, олардың
әрқайсысы үшін бұзушының әкімшілік жауаптылыққа тартылуы тиістігі әрі қарай
жасалып жатқан құқық бұзушылық болып табылады. Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы Кодекстің ерекше бөлімінде көзделген белгілі бір әрекеттің бірыңғай
құрамының үздіксіз жүзеге асырылуымен сипатталатын және оны анықтаған кезде
аяқталмаған құқық бұзушылық созылып кеткен құқық бұзушылық деп танылады.
Азаматтардың, лауазымды адамдар мен заңды тұлғалардың әкімшілік құқық
бұзушылық жасау тәсілдерінің ерекшеліктері бар. Азаматтар, олардың ішінде
кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың қатардағы қызметкерлері де
өздерінің іс әрекеттерімен белгіленген ережелерді бұзғаны үшін ғана жауапты
болады. Лауазымды адамдар яғни биліктік өкілеттіктері бар адамдар, мұның
сыртында басқа адамдардың белгіленген ережелерді сақтамауымен байланысты
әкімшілік құқық бұзғаны үшін, егер оларды қамтамасыз ету осы лауазымды
адамдардың қызметтік міндеттеріне кіретін болса, жауаптылыққа жатады. Заңды
тұлғалардың әкімшілік жауаптылығын тудыратын құқық бұзушылардың объективтік
жағы кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың басшыларымен өзге де
қызметшілердің заңды тұлғалар үшін белгіленген талаптарды, ережелерді,
нормалар мен стандарттарды бұзған іс әрекетінен немесе әрекетсіздігінен
көрініс табады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың объективтік жағына саралау нақты құқыққа
қарсы әрекетпен және соның нәтижесінде пайда болған салдарлардың арасындағы
себептік байланысты табуды болжайды. Құқыққа қарсы іс әрекетпен пайда
болған нәтиженің арасындағы айқындаудың мәні мынадай: пайда болған нәтижнің
адам мен қоғам үшін қандай маңызы бар екендігін ақылға салу, өлшеу, осы
істің барлық жағдайларын, нәтиженің туындауына әкеп соқтырған мән жайларды
табу, қорытындысына әлде бір нәтижеге келтірілген анықталған мән жайлардың
әр қайсысының рөлін бағалау өзгеше ерекшеліктермен сипатталады. Қағида
бойынша мұнда әкімшілік құқық бұзушылықтың бұл белгісі ашық және көрнекті
болады, бұл оны тез тауып, жазып алуға, оның сипатын дереу анықтауға және
құқық бұзушыға әкімшілік мәжбүрлеудің тиісті шараларын қолдануға мүмкіндік
береді.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың субъектілері жеке және заңды тұлғалар
болып табылады. Бұлардан басқа арнайы субъектілер лауазымды адамдар, әскети
қызметшілер, шет ел азаматтары бөлінеді.
Әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кезде ақыл есі дұрыс, 16 жасқа
толған адам әкімшілік жауаптылықта болады, 16 жасқа толған, бірақ 18 жасқа
толмаған адамдар Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің 9 тарауының
күші қолданылатын кәмелетке толмағандар деп танылады. Әкімшілік құқық
бұзушылық жасаған мұндай адамдарға нақты мән жайларды және жеке басының
ерешеліктерін ескере отырып, әкімшілік жаза тағайындалуы не тәрбиелік ықпал
етудің мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін.
Кәмелетке толмаған балалардың ата-аналары немесе олардың орнындағы
адамдар оларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі міндеттерін дәлелді
себептерсіз орындамауы және олардың кейбір әкімшілік құқық бұзушылықтар
жасағандары үшін әкімшілік жауаптылықта болады.
Қазіргі кезде жеке тұлғалар қатарына жеке кәсіпкерлер де жатқызылған.
Заңды тұлғалар бұлар мемлекеттік және мемлекеттік емес, коммерциялық
және коммерциялық емес ұйымдар. Жеке адамға әкімшілік жаза қолдану заңды
тұлғаны осы құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауаптылықтан босатпайды, сол
сияқты заңды тұлғаның әкімшілік жауапқа тартылуы да кінәлі жеке адамды осы
құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауаптылықтан босатпайды деп белгіленген.
Бұл жерде осы заңды тұлғаның өзінің жауаптылығынан басқа осы ұйымның кінәлі
басшысына не өзге қызметкеріне де ол туындауы мүмкін. Әкімшілік құқық
бұзушылық туралы Кодексте заңды тұлғалардың жасайтын құқық бұзушылықтарының
құрамы ретінде олардың құқыққа қарсы іс-әрекеті не әрекетсіздігі қаралған.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің ерекше бөлімінде көзделген
жағдайларда заңды тұлға әкімшілік құқық бұзушылық үшін әкімшілік
жауаптылықта болуы тиіс. Құқық бұзушылықтың субъектісі ретінде кодексте
заңды тұлғаның жауапты болатын бірнеше құрамдары бөлініп жазылған.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың субъектілері ретінде лауазымды адамдар
айтарлықтай ерекшелікпен сипатталады. Олар қызметтік міндеттерін
орындамауына немесе тиісінше орындамауына байланысты әкімшілік құқық
бұзушылық жасаған жағдайда әкімшілік жауаптылыққа тартылады. Басқаша
айтқанда, лауазымды адамдар басқарудың белгіленген тәртібін, мемлекеттік
және қоғамдық тәртіпті, табиғатты, халықтың денсаулығын қорғаудың және т.б
жөнінде белгіленген ережелерін сақтамаумен байлнысты әкімшілік құқық
бұзушылық жасағаны үшін егер бұл сияқты ережелерді орындауды қамтамасыз ету
олардың қызметтік міндеттеріне жататын болса, жауапты болады. Мұндай мән-
жайлар болмаған кезде әкімшілік құқық бұзушылықтың жасалуына кінәлі
лауазымды адам жалпы негіздерде жауаптылықта болуға тиіс.
Арнайы субъектілер ретінде лауазымды адамдар Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы Кодекстің тиісті баптрында көрсетілген. Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы Кодексте тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша билік
өкілінің функцияларын жүзеге асыратын не мемлекеттік органдарда, жергілікті
өзін-өзі басқару органдарында, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қарулы
Күштерінде, басқа әскерлері мен әскери құрылымдарында ұйымдық билік ету
немесе әкімшілік шаруашылық функцияларды орындайтын адамдар лауазымды
адамдар деп танылады.
Ұйымдастырушылық билік етуге немесе әкімшілік шаруашылық міндеттерді
орындауға байланысты әкімшілік құқық бұзушылық жасаған дара кәсіпкерлер,
сондай-ақ мемлекеттік органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары
болып табылмайтын ұйымдардың басшылары, басқару функцияларын орындайтын
басқа қызметкерлері жауаптылықта болады.
Мемлекет тіркелген және заңды тұлға құрмай дара кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыратын жеке тұлғалар, жеке нотариус, адвокат, сол сияқты дара
кәсіпкердің және заңды тұлғаның ұйымдастырушылық билік ету немесе әкімшілік
шаруашылық функцияларын орындайтын қызметкерлері, сондай-ақ заңды тұлғаның
басшылары лауазымды адамдар ретінде әкімшілік жауаптылықта болады.
Әскери қызметшілер және оған теңестірілген адамдар әкімшілік құқық
бұзушылық үшін тәртіптік жарғылар және қызмет өткеру тәртібін
регламенттейтін басқа актілер бойынша жауаптылықта болады. Бірақ олар
Қазақстан Республикасы мемлекеттік шекарасы режимін, кеден шекарасы арқылы
өткізу бекеттеріндегі режимді, санитариялық заңдарды, өрт қауіпсіздігі
талаптарын, тағы басқа жалпы негіздер бойынша әкімшілік жауаптылықта болуы
мүмкін. Бұл сияқты жағдайларда да белгілі бір шектеулер қаралған. Оларға
кейбір әкімшілік жазаларды қолдануға болмайды, ал шақыру бойынша әскери
қызметін өтеп жүрген әскери қызметшілерге әкімшілік айыппұл салуға
болмайды. Сонымен бірге әкімшілік жаза қолдану құқығы берілген органдар
жоғарыда аталған адамдарға әкімшілік жаза қолданудың орнына, кінәлі
адамдарды тәртіптік жауаптылыққа тарту туралы мәселені шешу үшін тиісті
органдарға құқық бұзушылық туралы материалдарды беру мүмкін.
Тәртіп туралы жарғылардың күші қолданылатын темір жол, теңіз, өзен
көлігі мен азаматтық авиацияның қызметкерлері қызметтік міндеттерін анықтау
кезінде Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексте көзделген құқық бұзушылық
үшін осы жарғыларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1 Әкімшілік - құқық бұзушылықтың теориялық аспектілері 7
... ... ... ... ..
1.1 Әкімшілік құқық бұзушылықтың ұғымы және белгілері 13
... ... ... ... ... .
1.2 Әкімшілік құқық бұзушылықтың заңдық құрамы 17
... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Әкімшілік құқық бұзушылықтың түрлері 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2 Әкімшілік жауаптылықтың ұғымы мен негізгі белгілері 25
... ... ... ... ... .
2.1 Әкімшілік жазаларды қолдану 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Әкімшілік іс жүргізуді құқықтық реттеу және оның қағидаттары 31
... ..
2.3 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізу 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3 Әкімшілік құқық бұзушылықтың алдын алу, сауықтыру проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...39
... ... ... ... ... ... ...
3.1 Әкімшілік құқық бұзушылық заңдарын жетілдіру проблемалары ... .. 43
3.2 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті
органдардың құзыреті және жүйесі 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
3.3 Әкімшілік құқық бұзушылықтың алдын алу жолдары , құқық тәртібін
нығайту 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
Қорытынды 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Ел дамуының бағдарламалық құжаты – Қазақстан -2030. Барлық
қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл – ауқатының
артуы атты ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауына біздің қоғамымыз
бен мемлекетіміздің дамуының алдағы жоспары, негізгі қағидалары мен
бағыттары баяндалған. Қазіргі кезеңде көптеген қалыптасып кеткен
көзқарастарды өзгерту қажеттілігі, оның ішінде, жаңа тарихи жолдағы
кедергілерімен күресу әдістерін, қоғамға жат құрылыстармен, әсіресе
қылмыстылықпен күресу әдістерін жаңарту қажеттілігі, жинақталған өмірлік
тәжірибемізді жоғалтпау үшін қоғамға, адамға тиімді болған өткен тарихи
сара жолымызды қайта саралау қажеттілігі туып отыр.
Осы тұста ел Президенті былай деп атап көрсетеді: Бүгінгі дамуымыздың
келеңсіз сипаттары туралы айта отырып, олардың көпшілігінің уақытша және
өтпелі сипаты барын, оның өзі де кеңестік мұра мен өтпелі кезеңнің
қиындықтарының салдары екенін атап өту қажет.
Алайда, біз қандай шамада мүмкіндіктерімізді пайдаланып, қауіп –
қатердің алдын-аламыз, өзіміздің оңымызды еселеп, терісімізді азайтамыз –
бұл біздің өзімізге, мақсаттары мен басымдықтарды дәл білуімізге, оларды
уақтылы әрі оралымды іске асыруымызға байланысты.
Сондықтан Елбасы Н.Ә.Назарбаев қоғамдық және құқықтық тәртіпті
бұзушылықпен күресті күшейту қажет екенін ескерте отырып: Заңның шынайы
үстемдігін бекіту және заңды құрмет тұтатын азаматтарды қылмыстылықтан
қорғауды, керісінше, билік пен заңның барлық күшін заңды жолмен өмір сүруді
қамтамасыз етіп жүрген адамдарға қатысты қолдануымыз керек, - деп талап
етті.
Бұл үшін, әрине, біз қоғам өмірінің барлық салаларында болып жатқан
өзгерістерге сәйкес жұмыс жасауымыз қажет. Өкінішке орай, біздің
Республикамызда әлеуметтік – психологиялық, әлеуметтік – экономикалық,
жағымды әлеуметтік көріністерге кері әсерін тигізетін келеңсіз құбылыстар
аз кездесіп жатқан жоқ. Құқық қорғау жүйесінде соңғы жылдары жүзеге
асырылып жатқан реформалар осындай жағымсыз құбылыстарды ауыздықтауға
бағыттталған.
Келеңсіз құбылыстардың ең қаупті жақтарының біріне қылмыстылық
жататыны белгілі. Кейбір көрсеткіштердің динамикалық тербелісіне
қарамастан, құқық бұзушылықтың деңгейі әлі де жоғары болып отыр.
Байқап отырғанымыздай, соңғы жылдары қылмыстардың жалпы саны
азайғанына қарамастан ол қылмыстар қоғамға қауіптілік дәрежесінің аса
ауырлығымен және бұрын - соңды көрініс таппаған жаңа белгілерімен
сипатталынады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - әкімшілік құқықтың нормаларындағы
жауапкершіліктің түрлерін, құрамын теориялық негізде терең талдап, оны
біршама жетілдіру; аталған жауапкершіліктің алдын алу шараларын анықтау;
осы бағыттағы сауықтыру проблемаларын, тәжірибелік ұсыныстарды топтау.
Аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін өзінің алдына мынадай міндеттерді
қойды:
- Әкімшілік жауаптылықты тарихи - құқықтық тұрғысынан қысқаша
шолу;
- Әкімшілік жауаптылықтың сипаты мен зерттеліп отырған
жауапкершілік түрлерінің элементтері мен белгілерін талдау;
- Әкімшілік жауапкершіліктің оның өзге де құқық бұзушылық
құрамдарымен арақатынасын талдау.
- Әкімшілік құқықбұзушылықтың алдын алу, сауықтыру проблемаларын
талдау.
Зерттеу обьектісі мен заты.
Дипломдық жұмыстың обьектісі - әкімшілік құқықбұзушылықтың
ерекшеліктерін анықтау және сондай құқықбұзушылық жасауына байланысты
қоғамдық қатынастарды реттеу.
Зерттеудің заты - әкімшілік құқықбұзушылық жасаған үшін жауаптылыққа
байланысты қоғамдық қатынастар; заңда көзделген әкімшілік құқықтық
нормалар; осы құқықбұзушылықты алдын алу саласындағы нормативтік құқықтық
актілер .
Дипломдық жұмыстың құрылымы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы жұмыс сипатына, оның орындалу деңгейіне,
зерттеу мақсаттары мен логикасына негізделген. Дипломдық жұмыс кіріспеден;
3 бөлімнен, бірнеше тараудан; қорытындыдан; қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Әкімшілік құқықбұзушылықтың теориялық аспектілері
Әкімшілік құқық өзінің пәнінің шеңберінде ең алдымен атқарушы
субьектілерін олардың конституциялық міндеттеріне толығынан сәйкес етіп
ұйымдастыру мен қызметіне, сондай-ақ реттелетін басқарушылық қатынастарға
басқа қатысушылардың мінез - құлқына белгілі құқықтық режим орнатады.
Қазақстан құқығының бұл саласының атқаратын қызмет рөлінің негізгі
көрінісі, оның реттеу функциясы осыған саяды.
Оған тағы бір басқа – тағайындалған құқықтық режимді сақтауды да,
реттелінетін басқарушылық қатынастар шеңберінде тараптардың заңды құқықтары
мен мүдделерін қорғауды да қамтамасыз ететін құқық қорғау функциясы
қосылады.
Сонымен, әкімшілік құқық – атқарушы билікті нақтылы жүзеге асыруға
байланысты және сол туралы пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттеуге
арналған құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылатын Қазақстанның
құқықтық жүйесінің саласы. [1]
Әкімшілік құқық реттеу функциясын жүзеге асыра отырып, басқару
қатынастарына, оларға қатынасушылардың мінез – құлқына өз нормаларының
реттеушілік ықпал жасайтын құқықтық құралдарының немесе тәсілдерінің
белгілі бір жиынтығын пайдаланады. Бұл – қоғамдық қатынастарды құқықтық
реттеудің әдістері болып табылады.
Қазақстан құқығының қай саласы болмасын құқықтық реттеудің құралы
ретінде мынадай үш заңдық мүмкіндіктерді пайдаланады: тапсырма беру, тыйым
салу, ерік беру. Олар тұтас алғанда қоғамдық қатынастарға құқықтық ықпал
жасау құралдарының мазмұнын құрайды:
- тапсырма беру – құқықтық нормада қаралған жағдайда осы не басқа
іс - қимыл жасауға тікелей заңды түрде міндет жүктеу. Мысалы, жұмысқа алу
органның, мекеменің немесе кәсіпорынның бастығының бұйрығымен жүзеге
асырылады. Бұл мәселені шешеудің басқадай тәртібі белгіленбеген.
- тыйым салу - құқықтық нормада қаралған жағдайда осы не басқа іс
қимылды жасамауға тікелей заңды түрде міндет жүктеу. Мысалы, әкімшілік
құқық бұзушылық туралы нормалардың барлығы.
Әкімшілік – құқықтық реттеудің ерекшеліктері ең алдымен мемлекеттік
органдардың ерекше түрімен жүзеге асырылатын заңдық биліктік қызмет
ретіндегі мемлекеттік басқарудың өзгешелігімен айқындалады. Ол басқарушылар
мен басқарушылар арасындағы қатынастарды заңды түрде байланыстырушы болып
табылады, сол себепті реттеу құқықтық құрал рөлін атақара отырып, мақсатты
басқарушылық ықпалмен өте тығыз байланысты. Ал бұл ықпал ету әрқашанда
басқарылушылардың еркін басқарушының бірыңғай еркіне бағынуын болжайды.
Сондықтан, әкімшілік – құқықтық реттеу мына сияқты қоғамдық
қатынастарды реттеуге арналған: олардағы тараптардың жағдайы олардың
заңдық тепе – теңдігін болдырмайды, олар субординациялық қатынастарда
болады.
Қоғамдық қатынастарды әкімшілік - құқықтық реттеудің ерекшеліктерін
оны қатысушылары тепе - теңдікке негізделген қатынастарды реттеудің
азаматтық - құқықтық әдісімен салыстыру арқылы айқындауға болады.
Әкімшілік құқық нормаларының әрекеттілігі маңызды ерекшеліктермен
өзгешеленеді, олардың мәні мыналарға келіп тіреледі:
- Әкімшілік - құқықтық реттеу механизміне өкілетті басқару
органының немесе лауазымды адамның шығарған міндетті тапсырмалары тән болып
табылады. Оларға басқа тарап бағынуға міндетті.
- Әкімшілік құқықтық - реттеу қатынасқа қатысушылардың біреуінің
біржақты ерік білдіруін болжайды. Бұл ерік білдірушілік заңды түрдегі
өктемдік, сондықтан да оның шешуші маңызы бар.
Сонымен, басқару органының өз еркін білдіруі біржақты және міндетті
болатыны белгілі болды, ол мемлекеттің атынан іс – қимыл жасайды немесе заң
бойынша оған биліктік өкілеттіктер берілген, сонымен қатар басқа негіздер
бойынша да мысалы, белгілі бір аймақтың халқымен сыйланған жергілікті өзін
- өзі басқару органы.
Осы анықтаманың негізінде атқарушы билікке тән бірнеше ерекшеліктерін
бөліп баяндауға болады:
- Атқарушы билікті жүзеге асыру процесіндегі ең маңыздысы, онсыз
ешбір қызметінің түрі шындығында мүмкін емес, атап айтқанда, қандай да бір
мәселе бойынша қабылданған шешімді орындау жүзеге асырылады. Әрине,
мемлекетке қатысы жөнінде сөз ең алдымен тиісті заңдарда бекітілген
нормаларды орындау туралы болуы мүмкін. Нақ осы міндет билікті бөлу
механизмінің шегінде атқарушы биліктің функционалдық қызметінің негізгі
мазмұнын құрайды. Соған сәйкес атқарушы билікті жүзеге асыру процесі болып
табылады. Бұл мемлекеттік қызметінің сондай ерекше түрі, соның процесінде
құқық қолдану жүзеге асырылады.
Сонымен бірге мына мақсаттарға қолданылып жүрген заңнамалардың
талаптарын тікелей орындауға; атқарушы биліктің ықпалында болатын
экономиканың , мәдениеттің әр түрлі объектілерінің, т.с.с. қалыпты және
тиімді жұмысын қамтамасыз етуге, азаматтардың бостандықтары мен
демократиялық құқықтары мен бостандықтарын, мемлекеттің қоғам алдындағы
міндеттерін іске асыруды қамтамасыз етуге қол жеткізіледі.
- Атқарушы биліктің өзі көрініс табатын ерекше құқықтың нысандары
бар, олар нормативтік және нормативтік емес жеке - дара актілер. Солардың
көмегімен атқарушы билікті жүзеге асыру процесінде құқықты қолданудың
барлық негізгі міндеттер шешіледі, Бұл актілер заңға тәуелді. Ғылыми және
оқулық әдебиеттерінде оларды басқарудың құқықтық акілері ретінде
сипаттайды.
- Атқарушы биліктің ерекше көрнекті бір белгісі, оның белгілі бір
субъективтік көрінісінің болатындығы. Бұл осы билікті жүзеге асыру арнайы
субъектілердің құзіретіне жатқызылғандығын білдіреді. Соған сәйкес
мемлекеттік биліктік механизміде атқарушы билік органдары деп аталатын
ерекше буын бөлінеді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 64-
бабына сәйкес Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге
асырады. Атқарушы билік органдары туралы айтқанда, бірнеше мән-жайларды
ескеру керек. [2] Бір жағынан қолданылып жүрген заңнамалар мен тиісті заңға
тәуелді құқықтық актілер атқарушы билікті жүзеге асырудың ұйымдық
нысандарын сипаттаған кезде әр түрлі тұжырымдарды жиі пайдаланады: атқарушы
билік органдары; атқарушы органдар; мемлекеттік басқару органдары;
мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын атқарушы органдары; мемлекеттік
биліктің атқарушы - өкім етуші органдары, тағы сол сияқты. Мұндай әр түрлі
терминологияларды атқарушы билік органы мен атқарушы орган терминдерінің
ұқсастықтарымен түсінуге болады. Бұл терминдер шындығында біріне-бірі
барабар. Өйткені атқарушы биліктің органы сол бір мезгілде әрі атқарушы
орган болмауы мүмкін емес.
Екінші жағынан, атқарушы органдар жинақталған термин, ол атқарушылық
сипаты бар қызметті жүзеге асыратын кез-келген органды сипаттауға мүмкіндік
береді. Мысалы, Конституцияның 89-бабында тұрғын халық жергілікті өзін өзі
басқаруды сайланбалы және басқа жергілікті өзін өзі басқару органдары
арқылы жүзеге асырылады делінген. Атқарушы органдар сондай-ақ қоғамдық
бірлестіктерде, коммерциялық құрылымдарда, кәсіпорындар мен мекемелерде
бар, бұл құрылымдардың барлығы да мемлекеттік органдар болып табылмайды.
Бұларға қарағанда атқарушы билік органдары Конституциялық мағынасына ең
алдымен мемлекеттік органдар болып табылады. Ал бұл дәл мағынасында
артқарушы билік органдарын білдіреді - бұлар тек қана қолданылып жүрген
заңнамалармен құқық қолдану сипаты бар ерекше мемлекеттік функцияны жүзеге
асыру жүктелген атқарушы органдар. Солай болғандықтан, осындай шекте
мемлекеттік билік жүзеге асырылады; өзге нұсқаларда мемлекеттік сипаты жоқ
биліктік өкілеттіктерді іске асыру жөнінде айтылады.
Жоғарыда айтылған жағдайлардан шығатын негізгі қорытынды осындай:
атқарушы биліктің мемлекеттік биліктің тармағы болғандықтан, оның
субъектілері, яғни оның функцияларын нақты жүзеге асыратын органдары болып
тек қана атқарушылық құзырет берілген мемлекеттік органдар танылуы мүмкін.
Әрине, мемлекеттік биліктің не заң шығарушы, не сот органдары олардай бола
алмайды.
Сонымен бірге атқарушы биліктің өзін едәуір тереңірек сипаттауға
мүмкіндік бар. Атқарушы билік биліктің саяси - құқықтық санат ретіндегі
жалпы ұғымнан туындаған. Мұндай мағынада билік бағынышты субъектілердің
қызметіне, мінез-құлқына айқындауыш ықпал жасай алатын құқық, қабілеттілік
пен мүмкіндік болып табылады. Атқарушы билік бұл қасиетін бүкіл мемлекет
көлемінде, яғни мемлекеттік ұйымдастырылған қоғамның әр түрлі жеке дара
және ұжымдық элементтеріне қатысты білдіреді.
Осыған байланысты мынандай сұрақ заңды: атқарушы биліктің мақсаттарына
қалай, қандай жолмен қол жеткізіледі? Бұл сұраққа жауап атқарушы биліктің
мемлекеттік құқықтық табиғатын ескеруді талап етеді. Соған сәйкес заңдарды
нақты іске асыру мақсатында атқарушы билік органдары мемлекеттік билік
өкілеттердің белгілі бір көлемін пайдаланады. Бұл сияқты өкілеттіктердің
басқа бөлігі заң шығарушы және сот билігі органдарының үлесіне жатады.
Ал енді осы атқарушы биліктің өзі мемелекеттік қызметтік түрі
екендігін білдіре ме? Жоқ, білдірмейді. Бұл жөнінде барлық мәселе мынада,
кез-келген өкілеттердің, олар кімге берілсе де, тиісті сыртқы көрінісі
болуы керек. Басқаша айтқанда, олар тек қана белгілі бір іс-әрекеттер, яғни
қызмет нысанында нақты пайдаланылуы мүмкін. Ал мұның өзі атқарушы билікті
жүзеге асыру үшін соған уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың қызметі
қажет екендігін білдіреді. Әйтпесе атқарушы билік дерексіз түсінікке
айналады.
Сонымен, мынандай қорытынды жасаған орынды: атқарушы билік мемлекеттік
қызметпен бірдей емес. Бірақ та мемлекеттік қызметтің тиісті түрі -
мемлекеттік биліктің өзі емес, шынында тек қана оны нақты іске асырудың
нысаны. Билік мұндай қызметтің мазмұны, оның функционалдық мақсат -
міндетінің көрінісі болып табылады.
Сондықтан, атқарушы билік мемлекеттік қызметтің ерекше, яғни құқық
қолдану түрінде көрініс табады. Бұл оның атқарушылық құзырет берілген
арнаулы субъектілердің қызметінде бейнеленетіндігін білдіреді.
Бұдан бұрын ерекше атап көрсетілгендей, мұндай субъектілер ретінде
билік органдары болып табылады. Нақ осы субъектілердің қызметінде атқарушы
билік әсерлі, яғни, шынайы, елеулі қасиеттерді иеленеді.
Мұндай органдардың қызметін қалай сипаттауға болады?
Бұдан бұрын баяндалғандардан барынша айқындықпен мынандай қорытынды
жасауға болады, тап сол мемелекеттік басқару өзінің мақсат - міндеті мен
мазмұны бойынша мемлекеттік қызметтің түрі болып табылады, соның шеңберінде
басқарушы билік нақты жүзеге асырылады. Соған сәйкес атқарушы биліктің
барлық субъектілері шындығында мемлекеттік басқару жүйесінің буындары болып
табылады. Мемлекеттік басқару, өз кезегінде, атқарушы - өкім етуші сипаты
бар қызмет, бұл, біріншіден, оның функционалдық бағыттылығын, және,
екіншіден, оның мемлекеттік - биліктік сипатын білдіреді.
Ең кең мағынада басқару деп бірдеңеге басшылық етуге, қандайда
болмасын ұйымдасқан жүйелерге қатысты, бірлескен қызметінің қатысушыларының
мінез - құлқына, олардың ұйымдасқан түрде өзара байланысты іс-қимылын
қамтамасыз ету мақсатында реттеушілік ықпал жасауға арналған қызмет
түсініледі. Басқарудың әлеуметтік қызметі осыған тіреледі. Әрине, оның
мақсаттарына басқарылатындардың еркін басқарушылардың еркіне белгілі бір
шамада бағындырған жағдайда қол жеткізілуі мүмкін. Әлеуметтік басқаруды
іске асырудың механизмі осындай, ал басқарудың өзін қоғамдық байланыстарды
ұйымдастырудың құралы ретінде түсінуге болады.
Әлеуметтік басқарудың бұл белгілер атқарушы билікті және оны іске
асырудың нысандарын талдаған кезде оңай табылады, ол жөнінде бұдан бұрын
айтылған болатын және атқарушы билікті қазіргі кезеңдегі ұғымда іске асыру
механизмінің мемлекеттік басқару механизмімен толығынан сәйкес екендігі
белгілі болып отыр.
Атқарушы биліктің нақты көрінісінде сипатталғанда оның тағы да маңызды
ерекшеліктерін ескеру қажет. Заң шығарушы сот биліктері тармақтарымен
салыстырғанда ол қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік және әкімшілік -
саяси аялдарында болып жатқан процестерге тікелей ықпал етеді.
Мемлекеттік биліктің барлық аса маңызды атрибуттары тап сол тиісті
атқарушы билік органдарының қарауында атап айтқанда: қаржы
комуникациялардың аса маңызды құралдары; ішкі және сыртқы қауіпсіздік
қызметтері, мемлекеттік меншік объектілері, тағы сол сияқты. Сонымен бірге
нақ сол атқарушы билікті жүзеге асыру процесінде жеке және заңды
тұлғалардың құқықтары мен бостандықтары қамтамасыз етіледі, мемлекеттік
емес секторлардың әр түрлі объектілердің жұмысын реттеу және басқарылатын
аядағы қоғамдық қатынастардың қызметіне мемлекеттік бақылау жүзеге
асырылады. [3] Осының бәрі - жариялылық мүдделердің басымдылығын соншалықты
айқын білдіретін мемлекеттік басқарушылық қызметінің басты бағыты.
Сондықтан да атқарушы биліктің құрылысы туралы мәселе Қазақстанның
тиімді мемлекеттілігін қалыптастырудың аса маңызды жәйттар қатарына жатады.
Осыған орай атқарушы биліктің ең оңтайлы құрылымдары мен олардың өзара
қарым қатынастардың іздеп табуға, оның әрбір органы мен лауазымды адамның
құзыретін дұрыс белгілеуге, атқарушылық тәртіпті нығайтуға, барлық
мемлекеттік қызметшілердің іскерлік біліктіліктері мен жауапкершіліктерін
арттыруға бірінші кезекте көңіл бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттік басқару жүйесін одан
әрі реттеуге және оның тиімділігін арттыруға бағытталған әкімшілік
реформаны жүргізу мақсатында 2011 жылғы 10 тамыздағы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік басқару жүйесінің одан әрі жетілдіру жөніндегі
шаралар туралы жарлық шығарады. Ол жарлықпен Қазақстан Республикасы
Үкіметінің құрылымына кіретін орталық мемлекеттік органдардың функциялары
мен өкілеттіктерінің ара - жігін ажыратуға негізделеген мемлекеттік
басқарудың принциптері белгіленіп жүзеге асырылады. [4]
Президенттің 2005 жылғы Қазақстан халқына арналған Жолдауында
жоғарыдағы мақсатқа бағытталған атқарушы билікті реформалауды одан әрі
жүргізу қажеттігі атап көрсетілді. Бұл жөнінде атқарылуға жататын бірнеше
келелі бағыттар мен міндеттер белгіленіп, Үкіметке нақты тапсырмалар
берілді. Олардың ішінде мысалы, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін
айқындайтын, мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді
шектеу процесін аяқтайтын заң жобаларын әзірлеп, Парламенттің қарауына
енгізу; жергілікті органдарға өкілеттіліктің бір бөлігін беру арқылы
биліктің орталық деңгейінің басы артық мемлекеттік функцияларының санын
қысқарту; оңтайлы мемлекеттік аппарат жасақтау; аппараттың кәсіби деңгейін
оңтайландыру, тағы басқа.
Президент 2006 жылғы Қазақстан халқына арналған Жолдауында: Біз
елімізде Қазақстанның саяси жүйесі мен мемлекеттік құрылымның тиімділігін
арттыруға бағытталған ауқымды саяси реформаларды жалғастыра беретін
боламыз деп көрсеткен. Мұны іске асырудың мысалы ретінде электрондық
үкімет жүйесін шұғыл енгізу, жергілікті және орталық мемлекеттік органдар
қызметін рейтингтік бағалауды ендіру туралы қойылған нақты міндеттерді атап
етуге болады.
Қазақстан Республикасының Президенті Республика Парламентінің 3-ші
сессиясының ашылуында сөйлеген сөзінде еліміз өтпелі кезеңді табыспен
аяқтап, өз дамуының жаңа кезеңіне қадам басқан кезде Қазқстан - 2030
Стратегиясында қойылған дамудың негізгі басымдықтарының бірі ретінде ықшам
әрі кәсіби Үкімет жасақтау міндетінің маңызы бұрынғыдан да арта
түсетіндігін атап көрсетіп, сол себепті әкімшілік реформа жасау жөнінде
бастама көтергендігін жария етті.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
деп аталатын 2007 жылдың наурыз айындағы Қазақстан халқына Жолдауында
келесі онжылдықта шешуге айқындалып ұсталынған он басты міндеттердің бірі
әкімшілік реформаны жеделдете жүргізу. Біздің мақсат, делінген Жолдауда,
Үкіметті жаңғырта жаңарту, жоғары кәсіби мемлекттік қызмет пен тиімді
басқару құрылымын жасақтау. Олар болса, мемлекет көрсететін қызметтің басты
тұтынушылары барлық азаматтар мен бизнестің тікелей талаптарына бағынуға
тиіс. [5]
Қазіргі кезеңдегі жағдайда атқарушы билік өзінің мемлекеттік
басқарушылық мағынасында қандай да болмасын объектілерге тікелей басқару
жасаудан барған сайын көбірек деңгейде бас тартуда. Бұл бірінші кезекте
бұрын мемлекеттік меншікте болған кәсіпорындар мен мекемелерді мемлекет
иелігінен алумен, оларды жекешелендірумен және акционерлендірумен
байланысты. Осыған орай мемлекеттік реттеу термині жиі қолданылатын
болды.
Енді мемлекеттік басқару мен мемлекеттік реттеу ұғымдарының ара
қатынасы қандай екеніне тоқталайық. Бұл ұғымдардың мақсатты айналымы
бойынша принципті айырмашылықтары жоқ. Олардың болатын себебі, реттеу
шындығында өзінің мәні бойынша мемлекеттік басқарушылық қызметінің өте
қажетті элементі, оның функцияларының яғни қызметінің негізгі бағыттарының
бірі. Бұл сияқты функциялардың ішінде әдетте өкім ету, реттеу, ұйымдастыру,
үйлестіру және бақылау аталады. Бұл орайда өкім ету басқару субъектісінің
басқару объектілерінің қызметінің белгілі бір тәртібін белгілеуден, яғни
оны ретке келтіруден тұрады. Реттеу басқаруға қарсы қойылмайтындығы осының
өзінен - ақ белгілі. Өзгеше болуы мүмкін емес, өйткені басқару қызметі
функцияларының біреуі осы қызметтің бәрін сіңіруі мүмкін емес.
Шындығында мәселе мына жөнінде ғана болуы мүмкін. Әдетте , басқару
дәстүр бойынша оның субъектілеріне тікелей бағындырылған объектілердің
болумен, ал реттеу көпшілігінде басқару субъектісіне бағынышты емес
объектілерге ықпал жасаумен байланыстырылады. Алайда мұның бәрі шартты
жағдай, өйткені екі жағдайда да атқарушы билікті нақты іске асырудың қандай
да бір нұсқалары жобалап түсініледі. Ал мұның өзі мемлекеттік реттеумен
салыстырғанда едәуір кең ұғым екендігін білдіреді. Таза заңдық мағынасында
реттеу, басқару процесінің элементі бола отырып, өзінің көрінісін
басқарылатын аяда мінез - құлықтың ережелерін белгілеуден, яғни құқықтық
реттеуді табады. Біздің жағдайда әкімшілік құқықтық реттеу көзделініп отыр.
Сонымен, біз ең айқын көріністері бар белгілермен таныстық, солардың
көмегімен атқарушы билік және оны нақты жүзеге асырудың механизмі туралы
түсінік алуға болатын болды. Соңғы жағдайда атқарушы биліктің ұйымдастыру
құқықтық сипаттамасы еске алынып отыр. Оның негізгі, тиісті құқықтық
рәсімдеуді қажет ететін мемлекеттік қызметтің барлық өзге түрлері сияқты,
атқару билік органдарының мемлекеттік басқарушылық қызметі. Дәстүр бойынша
атқарушы билікті жүзеге асыру процесінде қалыптасатын қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттеу міндеті ерекше құқық саласы әкімшілік құқыққа жатады.
Осыдан әкімшілік құқықты мемлекеттік басқарушылық қызметінің барлық
көріністерінің, яғни Қазақстан Республикасының біртұтас билігінің ерекше
тармағы ретінде атқарушы билікті іс жүзінде білдіретін заңды серігін
сипаттауға мүмкіндік беретін барлық негізгі элементтерді әбден талдап
қараудың қажетілігі туады.
1.1 Әкімшілік құқықбұзушылықтың ұғымы және белгілері
Қазақстан Республикасында, Осы кезеңдегі кез келген өзге мемлекет
сияқты, заңды түрде міндетті болып табылатын өте көп әр түрлі ережелер бар.
Бұл сияқты ережелердің мақсаты барлық немесе көптеген азаматтардың,
сондай-ақ кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың, олардың ведомстволық
бағыныстылығы мен меншік нысанына қарамастан, мүдделеріне тікелей әсер
тиетін қызметінің белгілі бір аяларында құқықтық тәртіп пен тиісті
мемлекеттік тәртіпті қамтамасыз ету болып таылады. Кейде бұл ережелерді
жалпы міндетті деп негізсіз айтпайды.
Бұлар қоғамдық орындардағы мінез - құлық ережелері, жол қозғалысы мен
әр түрлі көлік құралдарын пайдалану ережелері, сауда ережелері, санитарлық,
ветеринарлық, және өрт қауіпсіздігі ережелері, аң аулау, балық аулау
ережелері, азаматтық қаруларды, жарылғыш және радиактивтік заттарды сатып
алу, есепке қою, сақтау және пайдалану ережелері, т.б
Бұл сияқты ережелерді сақтау мемлекеттің, кәсіпорындардың,
мекемелердің, ұйымдар мен азаматтардың мүдделеріне сәйкес келеді, ал оларды
бұзу бұларға қайшы келеді және зиян, тіпті қоғамдық қауіпті салдарға жиі
келтіріледі. Мысалы, жолаушылардың билетсіз жүру көлік кәсіпорындарына
мүліктік зиян келтіреді, жол қозғалысы ережелерін бұзу адамдардың өмірі мен
денсаулығына қауіп туғызады, көлік құралдарын зауқымдауға келтіріледі,
жолдың жүріп өту мүмкін азайтады, аң аулау мен балық аулау ережелерін бұзу
жануарлар дүниесіне, сөйтіп қоғамға да зиян келтіреді.
Міндетті болатын ережелер көптеген субъектілер тобына арналады.
Біреулері барлық азаматтар мен заңды тұлғаларға, екіншілері шаруашылық,
әлеуметтік мәдениет және әкімшілік саяси қызметінің қандай да болмасын
салаларының қызметкерлеріне, үшіншілері мемлекеттік, қоғамдық, комерциялық
ұйымдарда белгілі бір лауазымдық қызмет атқаратын лауазымды адамдарға.
Барлық аталған және өзге де көптеген ережелермен, заңдармен
белгіленеді. Мысал ретінде Жануарлар дүниесін қорғау, өсім молайту және
пайдалану туралы 2004 жылдың 9 шілдедегі, Жол жүрісі қауіпсіздігі
туралы, 1996 жылдың 15 шілдедегі заңдарды айтуға болады. Мәселен,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылдың 5 ақпандағы қаулысымен
бекітілген Жұқпалы ауруларды шектеу іс шараларын, оның ішінде карантинді
жүзеге асыру ережесі. Қазақстан Республикасының энергетикалық және
минералдық ресурстар министрлігі жер қойнауын пайдалану мен қорғаудың
ережелерін бекітуге құқылы.
Міндетті болатын ережелердің маңызды ерекшеліктерінің бірі – олар
әкімшілік санкциялармен қорғалады, ал оларды бұзу әкімшілік құқық бұзушылық
ретінде саналады. Бұл сияқты құқық бұзушылықтардың негізгі белгілері мен
заңдық сипаттамасы 2001 жылдың 30 қаңтарда қабылданған Қазақстан
Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде қаралған.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 28-бабы бойынша жеке
адамның осы кодекспен әкімшілік жауаптылық көзделген құқыққа қарсы, кінәлі
іс әрекеті не әрекетсіздігі немесе заңды тұлғаның құқыққа қарсы іс әрекеті
не әрекетсіздігі әкімшілік құқық бұзушылық болып танылады. [6] Бірақ
кодекстің ерекше бөлімінің баптарында көзделген құқық бұзушылар үшін, егер
бұл құқық бұзушылықтар өзінің сипаты бойынша қолданылып жүрген заңдарға
сәйкес қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпаса, әкімшілік жауаптылық туындайды.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың ұғымын мынандай бірнеше белгілер
сипаттайды. Біріншіден, бұл іс-әрекет немесе әрекетсіздік яғни әрекет;
екіншіден, қоғамдық қауіпті әрекет; үшіншіден, құқыққа қарсы әрекет;
төртіншіден, кінәлі әрекет; бесіншіден, жазаланатын әрекет.
Әкімшілік құқық бұзушылық бұл заңдық патологияның, ауытқып кететін
мінез - құлықтың бір түрі, ол не іс - әрекет, не әрекетсіздік нысанында
болады.
Іс - әрекет бұл міндет немесе заңды талап түрінде болатын құқықтық
нұсқаманы өршігіп орындамау; нақты тыйымды, ережені, норманы, стандартты
бұзу.
Әрекетсіздік бұл тұлғаның өзіне жүктелеген міндеттерге байланысты
жасауға тиісті және істей алатын іс әрекеттерді істеумеуінен көрініс
табатын енжар мінез құлқы.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың мәні оның қоғамдық қауіптілігімен
айқындалады. Мемлекет құқық нормаларында мінез-құлықтың міндетті ережелерін
бекіте отырып, оларды бұзған үшін мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану
мүмкіндігін қарайды. Құқық бұзушылықтың тап осы қоғамдық қауіптілігі оны
жасаған үшін жауаптылыққа себеп болады. Бұл белгінің болмауы құқық
бұзушылықтың да болмағанын дәлелдейді.
Кез келген әкімшілік теріс қылық белгіленген құқықтық тәртіпке қол
сұға отырып, оған қандай да болмасын бір зиян келтіреді, басқару
қатынастарының реттелгендігін, келісімділігін, үйлесімділігін бұзады.
Осыдан туындайтын жағымсыз нәтеже нақты зиян ретінде де, сондай-ақ зиян
пайда болу үшін жағдай жасау ретінде де көрініс табуы мүмкін.
Қылмыстармен салыстырғанда әкімшілік құқық бұзушылықтар Әкімшілік
құқық бұзушылық туралы кодексінде қоғамдық қауіпті әрекеттер ретінде
сипатталмаған, бірақ олардың зияндылығы қоғамдық тәртіпке, меншікке,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, басқарудың тәртібіне қол сұғады
деп көрсетумен белгіленген. Мысалы, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексінің 355-бабы. Құқық қорғау органдарының уәкілетті қызметкерінің
заңды өкіміне немесе талабына қасақана бағынбауды қараған. Сөйтіп мұндай
әрекеттерге жол берілмейтіндігі бекітілген, өйткені олар басқарудың
белгіленген тәртібіне қол сұғады.
Шындығында, құқық бұзушылықтың қай түрі болса да құқыққа қарсы
болатындықтан қоғамдық қауіпті екендігі белгілі. Сондықтан да қылмыстық
істерге, олардың құқыққа қарсылығын айқындайтын қосымша элемент ретінде ,
қоғамдық қауіпсіздік пайдаланылады. Ал әкімшілік құқық бұзушылық заңда
бекітілген анықтамасы бойынша қоғамдық қауіпті әрекет емес сияқты.
Қоғамдық қауіптілік құқық бұзушылық әрекеттің қоғам үшін зиянды
екендігін, оған немесе қоғамдық қатынастарға елеулі зиян келтіретін немесе
шынайы қауіп туғызатынын білдіреді. Сондықтан қылмыстық заңнамалардың
міндетті қоғамдық құрылысқа, меншікке, жеке адамға және оның субъективтік
құқықтарына, құқықтық тәртіпке қол сұғумен күресу болып табылады. Әкімшілік
құқық бұзушылық туралы кодекстің 7-бабында әкімшілік құқық бұзушылық туралы
заңдардың дәл осындай міндеттерін бекіткен. Демек, қылмыс пен әкімшілік
құқық бұзушылықтың қол сұғатын объектілері бірдей. Сондықтан бұл мынандай
қорытынды жасауға негіз бола алады: қоғамдық қауіптілік әкімшілік құқық
бұзушылықтың да белгісі, оның құқыққа қарсы көрінісі болып табылады. Егер
бұл әрекеттер қоғам мүдделері үшін ешқандай қауіп қатер болып табылмайтын
болса, онда мемлекет өзінің билігін неге осы сияқты әрекеттермен күресу
үшін пайдаланылатынын және сонымен бірге мәжбүрлеу сипаты бар заңдық
құралдары кеңінен қолданатынын түсіну қиын.
Кейде әкімшілік құқық бұзушылықтарды қоғамға қарсы деп айтады, бұл да
олардың қоғамдық қауіптілігімен үндес. Әрине, олар сонымен бірге зиянды да.
Өйткені бұл сияқты әректтердің қоғам, азаматтар, органдар мен заңды
тұлғалар үшін зияндық салдарлары болады. Сондықтан да белгілі бір іс
әрекеттерді жасауға тыйым салу белгіленеді немесе белгілі бір
әрекетсіздіктерге жағымсыз заңдық баға қаралады. Бұл да олардың қоғамдық
қауіптілігінің көрсеткіші.
Құқыққа қарсы, зияндық салдарларының сипаты мен көлемі, кінәлілік
дәрежесі сияқты мұндай белгілердің жиынтығы қылмыс пен әкімшілік құқық
бұзушылықтың арасындағы арақатынастың негізіне жатады. Осының негізінде
олар жазалау сипаты бойынша да айрылысады: қылмыспен салыстырғанда
әкімшілік құқық бұзушылық үшін жаза тым жеңіл болады.
Сонымен, әкімшілік құқық бұзушылықты қылмыстан айырудың бірден бір
белгісі тек қоғамдық қауіптілік дәрежесі; ол әкімшілік теріс қылықта
қылмыстағы қауіптіліктен аз болады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың қоғамдық қауіптілік белгісінің заңды
көрінісі құқыққа қарсылық болып табылады. Қазақстан мемлекеті, қандай да
болмасын бір іс-әрекетті немесе әрекетсіздікті қоғамдық қауіпті деп, оларды
жасауға құқықтық тыйым белгілейді. Құқыққа қарсы деп белгілі бір тұлғаның
құқық нормасымен тыйым салынған іс-әрекетті жасауы немесе құқықтық актімен
міндеттелген іс әрекетті жасамауы түсініледі.
Әкімшілік құқық бұзушылық әкімшілік құқық нормаларымен реттелетін және
қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғады. Мәселен, құқық бұзушылар өрт
қауіпсіздігі аясын реттейтін құқық нормаларын реттей отырып, сонымен бірге
отпен күресудің мемлекеттік шаралары негізделетін өртке қарсы ережелер мен
қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғады.
Әрекеттің құқыққа қарсылығын лауазымды тұлғаның немесе азаматтың өрт
қауіпсіздігінің ережелерін, нормалары мен стандарттарын бұзудан немесе
орындамаудан көрініс табады. Бұл ретте құқыққа қарсы әрекет міндетті түрде
зиянды салдарлар туындататын құқықтық нормамен байланыстырылмайды.
Әкімшілік жауаптылыққа тарту үшін өрт қауіпсіздігі талаптарының бұзылу
оқиғасының өзі - ақ жеткілікті, өйткені әкімшілік құқық бұзушылық қаралып
отырған аяда құқыққа қарсы әрекеттің өзін жасаған, яғни өрт қауіпсіздігіне
қауіп туғызатын кезден бастап аяқталған болып саналады.
Бұдан басқа, мына жағдайды да ескеру керек, құқық бұзушылық тек
әкімшілік құқықтың ғана емес, сонымен бірге де құқық салалары болып
табылады. Бұл жерде мына жағдай аса маңызды, құқықтың бұл нормаларын сақтау
әкімшілік жауаптылықтың шараларымен қорғалады.
Сонымен, әкімшілік жазалау шаралары құқық нормасымен нақты әрекет
қаралған жағдайда ғана қолданылуы мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, құқыққа
қарсы болып табылмайтын әрекетті әкімшілік құқық бұзушылық ретінде
бағалауға болмайды және ол әкімшілік жауаптылыққа әкеп соқтыра алмайды.
Әкімшілік құқық бұзушылық тек қоғамдық қауіпті, құқыққа қарсы ғана
емес, сонымен бірге кінәлі іс әрекет жасайтын тұлғаның еркі мен ақыл
парасатын білдіретін әрекет.
Әкімшілік теріс қылық жасаған кезде кінә қасақана нысанда да,
абайсыздық нысанында да көрініс табуы мүмкін. Құқық бұзушының қандай да
болмасын бір нысанда кінәсінің болуы әкімшілік теріс қылықтың аса маңызды
және қажетті белгісі болып табылады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың маңызды белгісі оның әкімшілік
жазаланатындығы. Нақты іс - әрекет немесе әрекетсіздік әкімшілік құқық
бұзушылық болып тек сол жағдайда ғана танылады, егер оны жасаған үшін
заңнамамен әкімшілік жауаптылық қаралған болса.
Әкімшілік жазалаудың белгісі әкімшілік жауаптылық шараларын қолданудың
заңдық салдарлармен тығыз байланысты. Олардың мәні мынада, құқық бұзушыға
әкімшілік жаза қолдану оны әкімшілік жазаланған жағдайға әкеп соқтырады;
оның құқықтық мәртебесіне жеке адамның жаңа құқықтық жағдайын сипаттайтын
элемент қосылады. [7]
Әкімшілік жазаланған жағдайының кезінде қолданылып жүрген заңнамамен
белгіленген жауаптылыққа тартылудың ескіру мерзімі өткенге дейін әкімшілік
құқық бұзушылықты қайталап жасау аса қатал әкімшілік жазалар, әдетте ірі
айыппұл санкцияларын, тіпті әкімшілік қамауды да қолдануға соқтыру мүмкін.
1.2 Әкімшілік құқық бұзушылықтың заңдық құрамы
Заңда бекітілген әкімшілік құқық бұзушылықтың белгілерінің жиынтығы
құқық бұзушының әкімшілік жауаптылығына жалғыз ғана негіз болып табылатын
күрделі заңдық құрамын құрайды. Сонымен бірге әкімшілік құқық бұзушылық
белгілерінің көмегімен қандай да болмасын іс әрекеттің жалпы әлеуметтік
психологиялық және заңдық сипаттамасын білеміз. Заңдық құрам іс әрекетті
немесе әрекетсіздікті құқықтық бағалаумен және бұзушыны жауаптылыққа
тартумен байланысты міндетті шешеді. Оның міндеті осы жауаптылықтың негізі
болу,өйткені негізі болмаса, онда жауаптылық та жоқ.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың белгілерін бекіту бұл әрекеттің заңдық
құрамының бар екендігінде өзінен өзі келтірмейді. Мысалы он алты жасқа
толмаған адамның жасаған құқыққа қарсы қол сұғуы әкімшілік құқық
бұзушылықтың бар белгілерімен сипатталуы мүмкін. Бірақ, ол әкімшілік
жауаптылық тудырмайды, өйткені әкімшілік теріс қылықтың субъектісі тек он
алты жасқа толған адам ғана болатын болғандықтан онда құқық бұзушылықтың
заңдық құрамы жоқ.
Әкімшілік құқықтың теориясына әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы деп
әкімшілік құқық бұзушылық ретінде нақты қоғамдық қауіпті әрекет ретінде
сипаттайтын Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекспен белгіленген
объективтік және субъективтік белгілердің біртұтастығы түсініледі. Құрамның
объективтік элементтеріне мыналар жатады: қол сұғудың объектісі, яғни
әкімшілік құқықпен реттелетін және қорғалатын қоғамдық қатынастар және
әкімшілік теріс қылықтың объективтік жағы бұл құқыққа қарсы іс әрекетті
немесе әрекетсіздікті, қол сұғудың нәтижесінің, әрекет пен және туындаған
салдарлардың арасындағы себепті байланысын, жасалынған әкімшілік құқық
бұзушылықтың орнын, уақытын, жағдайын, тәсілін, қаруы мен құралын
сипаттайтын сыртқы белгілері.
Құрамның субъективтік элементтеріне әкімшілік құқық бұзушылық
субъектісін сипаттайтын белгілер жатады, қасақаналық және абайсыздық
нысанындағы кінә, әкімшілік құқық бұзушылықтың себебі мен мақсаты.
Сонымен әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы төрт элементпен
сипатталады: объекті, объективтік жағы, субъекті, субъективтік жағы.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың жалпы объектісі мемлекеттік басқару
аумағында пайда болатын және әкімшілік бірқатар жағдайларда конституциялық,
экологиялық, кеден, еңбек, жер, қаржылық және өзге де құқық салаларының
нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар болып табылады. Әкімшілік теріс
қылық объектісінің түрлері ретінде мыналар танылады: жеке адам,
азаматтардың құқықтар мен бостандықтары, қоғамдық қауіпсіздік; меншік,
мемлекеттік және қоғамдық тәртіп, экономика аясындағы қатынастар;
басқарудың белгіленген тәртібі. [8]
Әрбір нақты теріс қылықтың қол сұғатын түрлік, яғни тікелей объектісі
болады.
Құрамның объективтік жағы әкімшілік жауптылыққа әкеп соқтыратын және
іс әрекеттен немесе әрекетсіздіктен және туындаған нәтижеден көрініс
табатын құқық нормасын бұзушының сырт көрінісі бар мінез құлықтың қоғамға
қарсы актісі ретінде теріс қылықты сипаттайды.
Әкімшілік құқық бұзушылық құрамның объективтік жағын саралағанда заңды
қолданушы әкімшілік теріс қылықтың нақты құрамдарының объективтік жағының
көрінісінің айтарлықтай көп болатынын ескертуге тиіс.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың нақты құрамдарының объективтік жағының
бланкеттік диспозициялардың көмегімен құрылатын жәйттері аз емес.
Объективтік жақтың мазмұнын құқыққа қарсы қол сұғуды қайталау, бірнеше
рет, қастандылық, әрдайымдылық, созылып кеткен құқық бұзушылық сияқты
анықтаушылық белгілер де сипаттайды.
Қайталап жасау Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің көптеген
баптарында қаралған, ал бұрын жасаған бұзушылығы үшін әкімшілік қазаға
тартылған адамның біртекті әкімшілік құқық бұзушылықты бір жыл ішінде
қайталап жасауын білдіреді. Бұл белгі жауаптылықты ауырлататын мән жайларға
жатады және аса қатал әкімшілік жазалауға соқтырады.
Әкімшілік теріс қылықты бірнеше рет жасау деп бір адам екі немесе
оданда көп әкімшілік құқық бұзушылық жасау танылады.
Қастандық, әрдайым, жалғасып жатқан әкімшілік құқық бұзушылық жиынтығы
біртұтас құқық бұзушылықты құрайтын уақыт бойынша қайта басталатын біріне-
бірі ұқсас бірнеше іс әрекеттер немесе әрекетсіздіктер жасау болып
табылады.
Заңдық мәні бар аталған белгілердің әрқайсысы олар құқықтық нормада
жазылғандықтан, нақты әкімшілік құқық бұзушылықтың объективтік жағынан
айырықша ерекшеліктерін ашып көрсетеді және әрекетті бағалауға және заңды
қолданушының құқық бұзушыға қолданылатын әкімшілік жазаның түрі мен
мөлшерін таңдап алуына шешуші әсер етеді.
Қастық белгісін өкілетті лауазымды адамның, өкімет өкілінің, басқа
құзыретті адамның бірнеше рет ұсынған талаптарына құқық бұзушы қасарушылығы
, айқынынан айқын бағынғысы келмейтіндігі сипаттайды.
Бір жыл ішінде бірнеше рет, әрі қандай да болмасын бір аяда, белгілі
бір субъектілердің жасаған құқық бұзушылығы әрдайым болып танылады. Бір
адамның бірнеше біріне-бірі ұқсас құқық бұзушылықтар жасауы, олардың
әрқайсысы үшін бұзушының әкімшілік жауаптылыққа тартылуы тиістігі әрі қарай
жасалып жатқан құқық бұзушылық болып табылады. Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы Кодекстің ерекше бөлімінде көзделген белгілі бір әрекеттің бірыңғай
құрамының үздіксіз жүзеге асырылуымен сипатталатын және оны анықтаған кезде
аяқталмаған құқық бұзушылық созылып кеткен құқық бұзушылық деп танылады.
Азаматтардың, лауазымды адамдар мен заңды тұлғалардың әкімшілік құқық
бұзушылық жасау тәсілдерінің ерекшеліктері бар. Азаматтар, олардың ішінде
кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың қатардағы қызметкерлері де
өздерінің іс әрекеттерімен белгіленген ережелерді бұзғаны үшін ғана жауапты
болады. Лауазымды адамдар яғни биліктік өкілеттіктері бар адамдар, мұның
сыртында басқа адамдардың белгіленген ережелерді сақтамауымен байланысты
әкімшілік құқық бұзғаны үшін, егер оларды қамтамасыз ету осы лауазымды
адамдардың қызметтік міндеттеріне кіретін болса, жауаптылыққа жатады. Заңды
тұлғалардың әкімшілік жауаптылығын тудыратын құқық бұзушылардың объективтік
жағы кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың басшыларымен өзге де
қызметшілердің заңды тұлғалар үшін белгіленген талаптарды, ережелерді,
нормалар мен стандарттарды бұзған іс әрекетінен немесе әрекетсіздігінен
көрініс табады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың объективтік жағына саралау нақты құқыққа
қарсы әрекетпен және соның нәтижесінде пайда болған салдарлардың арасындағы
себептік байланысты табуды болжайды. Құқыққа қарсы іс әрекетпен пайда
болған нәтиженің арасындағы айқындаудың мәні мынадай: пайда болған нәтижнің
адам мен қоғам үшін қандай маңызы бар екендігін ақылға салу, өлшеу, осы
істің барлық жағдайларын, нәтиженің туындауына әкеп соқтырған мән жайларды
табу, қорытындысына әлде бір нәтижеге келтірілген анықталған мән жайлардың
әр қайсысының рөлін бағалау өзгеше ерекшеліктермен сипатталады. Қағида
бойынша мұнда әкімшілік құқық бұзушылықтың бұл белгісі ашық және көрнекті
болады, бұл оны тез тауып, жазып алуға, оның сипатын дереу анықтауға және
құқық бұзушыға әкімшілік мәжбүрлеудің тиісті шараларын қолдануға мүмкіндік
береді.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың субъектілері жеке және заңды тұлғалар
болып табылады. Бұлардан басқа арнайы субъектілер лауазымды адамдар, әскети
қызметшілер, шет ел азаматтары бөлінеді.
Әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кезде ақыл есі дұрыс, 16 жасқа
толған адам әкімшілік жауаптылықта болады, 16 жасқа толған, бірақ 18 жасқа
толмаған адамдар Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің 9 тарауының
күші қолданылатын кәмелетке толмағандар деп танылады. Әкімшілік құқық
бұзушылық жасаған мұндай адамдарға нақты мән жайларды және жеке басының
ерешеліктерін ескере отырып, әкімшілік жаза тағайындалуы не тәрбиелік ықпал
етудің мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін.
Кәмелетке толмаған балалардың ата-аналары немесе олардың орнындағы
адамдар оларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі міндеттерін дәлелді
себептерсіз орындамауы және олардың кейбір әкімшілік құқық бұзушылықтар
жасағандары үшін әкімшілік жауаптылықта болады.
Қазіргі кезде жеке тұлғалар қатарына жеке кәсіпкерлер де жатқызылған.
Заңды тұлғалар бұлар мемлекеттік және мемлекеттік емес, коммерциялық
және коммерциялық емес ұйымдар. Жеке адамға әкімшілік жаза қолдану заңды
тұлғаны осы құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауаптылықтан босатпайды, сол
сияқты заңды тұлғаның әкімшілік жауапқа тартылуы да кінәлі жеке адамды осы
құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауаптылықтан босатпайды деп белгіленген.
Бұл жерде осы заңды тұлғаның өзінің жауаптылығынан басқа осы ұйымның кінәлі
басшысына не өзге қызметкеріне де ол туындауы мүмкін. Әкімшілік құқық
бұзушылық туралы Кодексте заңды тұлғалардың жасайтын құқық бұзушылықтарының
құрамы ретінде олардың құқыққа қарсы іс-әрекеті не әрекетсіздігі қаралған.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің ерекше бөлімінде көзделген
жағдайларда заңды тұлға әкімшілік құқық бұзушылық үшін әкімшілік
жауаптылықта болуы тиіс. Құқық бұзушылықтың субъектісі ретінде кодексте
заңды тұлғаның жауапты болатын бірнеше құрамдары бөлініп жазылған.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың субъектілері ретінде лауазымды адамдар
айтарлықтай ерекшелікпен сипатталады. Олар қызметтік міндеттерін
орындамауына немесе тиісінше орындамауына байланысты әкімшілік құқық
бұзушылық жасаған жағдайда әкімшілік жауаптылыққа тартылады. Басқаша
айтқанда, лауазымды адамдар басқарудың белгіленген тәртібін, мемлекеттік
және қоғамдық тәртіпті, табиғатты, халықтың денсаулығын қорғаудың және т.б
жөнінде белгіленген ережелерін сақтамаумен байлнысты әкімшілік құқық
бұзушылық жасағаны үшін егер бұл сияқты ережелерді орындауды қамтамасыз ету
олардың қызметтік міндеттеріне жататын болса, жауапты болады. Мұндай мән-
жайлар болмаған кезде әкімшілік құқық бұзушылықтың жасалуына кінәлі
лауазымды адам жалпы негіздерде жауаптылықта болуға тиіс.
Арнайы субъектілер ретінде лауазымды адамдар Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы Кодекстің тиісті баптрында көрсетілген. Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы Кодексте тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша билік
өкілінің функцияларын жүзеге асыратын не мемлекеттік органдарда, жергілікті
өзін-өзі басқару органдарында, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қарулы
Күштерінде, басқа әскерлері мен әскери құрылымдарында ұйымдық билік ету
немесе әкімшілік шаруашылық функцияларды орындайтын адамдар лауазымды
адамдар деп танылады.
Ұйымдастырушылық билік етуге немесе әкімшілік шаруашылық міндеттерді
орындауға байланысты әкімшілік құқық бұзушылық жасаған дара кәсіпкерлер,
сондай-ақ мемлекеттік органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары
болып табылмайтын ұйымдардың басшылары, басқару функцияларын орындайтын
басқа қызметкерлері жауаптылықта болады.
Мемлекет тіркелген және заңды тұлға құрмай дара кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыратын жеке тұлғалар, жеке нотариус, адвокат, сол сияқты дара
кәсіпкердің және заңды тұлғаның ұйымдастырушылық билік ету немесе әкімшілік
шаруашылық функцияларын орындайтын қызметкерлері, сондай-ақ заңды тұлғаның
басшылары лауазымды адамдар ретінде әкімшілік жауаптылықта болады.
Әскери қызметшілер және оған теңестірілген адамдар әкімшілік құқық
бұзушылық үшін тәртіптік жарғылар және қызмет өткеру тәртібін
регламенттейтін басқа актілер бойынша жауаптылықта болады. Бірақ олар
Қазақстан Республикасы мемлекеттік шекарасы режимін, кеден шекарасы арқылы
өткізу бекеттеріндегі режимді, санитариялық заңдарды, өрт қауіпсіздігі
талаптарын, тағы басқа жалпы негіздер бойынша әкімшілік жауаптылықта болуы
мүмкін. Бұл сияқты жағдайларда да белгілі бір шектеулер қаралған. Оларға
кейбір әкімшілік жазаларды қолдануға болмайды, ал шақыру бойынша әскери
қызметін өтеп жүрген әскери қызметшілерге әкімшілік айыппұл салуға
болмайды. Сонымен бірге әкімшілік жаза қолдану құқығы берілген органдар
жоғарыда аталған адамдарға әкімшілік жаза қолданудың орнына, кінәлі
адамдарды тәртіптік жауаптылыққа тарту туралы мәселені шешу үшін тиісті
органдарға құқық бұзушылық туралы материалдарды беру мүмкін.
Тәртіп туралы жарғылардың күші қолданылатын темір жол, теңіз, өзен
көлігі мен азаматтық авиацияның қызметкерлері қызметтік міндеттерін анықтау
кезінде Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексте көзделген құқық бұзушылық
үшін осы жарғыларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz