Банктің заемдық және тартылған қаражаттары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
1 Банктің ресурстары мен капиталдық базасын қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 6
1.1Нарықтық экономикадағы банктердің атқаратын ролі және ресурстық
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 6
1.2Банктің меншікті капиталын қалыптастыру қажеттілігі және оның негізгі
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...14
1.3Екінші деңгейлі банктің тартылған қаражаттарын жинақтау
тәсілдері ... ... 18
2 Нарықтық қатынастар жағдайындағы екінші деңгейлі банктердің ресурстарын
қалыптастыру мен реттеудің негізгі бағыттарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..26
2.1Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның құрылуы мен қызмет ету ерекшеліктерін
сипаттау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .26
2.2Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның ресурстық базасын және оның қорлану
көздерін қалыптастыруға әсер ететін факторларды
бағалау ... ... ... ... ... ... ..3 0
2.3Қазақстандағы банктер қызметінің тиімділігін және капиталдың
жеткіліктілігін қамтамасыз ететін қаржы-экономикалық шараларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...37
3 Банктегі меншікті капиталдың жеткіліктілігін анықтау әдістемесін
жетілдіру – банктердің ресурстық жағдайын мемлекеттік қадағалау мен
нарықтық реттеудің негізгі
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 70
Кіріспе
Банктер нарықтық экономикадағы маңызды қаржы делдалдары болып табылады.
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос
ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалады.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды.
Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды.
Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қор деген экономикалық түсінік
қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады. Ссудалық қорды
орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті.
Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға
бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі
құралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту қорлар, ал, тартылған
қаражаттарға: мемлекеттік бюджет қаражаты, кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп
айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттары және халықтың ақшалай жинақтары
жатты. Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің
қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсы былай қарағанда кең
ұғымды білдіреді. Банк ресурстары тек несиелeyге ғана емес, сол сияқты
басқа да активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін
пайдаланылады. Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары
негізінде қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк
өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға
бағытталатын банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепе-тендіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен,
факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол
сияқты тауарлы-материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді
білдіреді. коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі орталық банктен
алған ресурстардан да құралады. Демек, коммерциялық банктер ерекше бір
кәсіпорын ретінде делдалдық қызметке байланысты, банктік ресурстар
нарығында ақшалай ресурстарды сатып ала отырып, оны қажет ететін
кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып отырады.
Сонымен, бүгінгі күні банктік қатынастарының тереңдеуі мен жандану
жағдайы коммерциялық банктер ресурстарын мақсатқа сәйкес қалыптастыруды
және тиімді пайдалануды талап етіп отыр. Осыған орай, банк ресурстарын
қалыптастыру мен реттеу мәселелерінің ғылыми және тәжірибелік тұрғыда
шешуді қажетсінуі дипломдық тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – банк ресурстарын қалыптастыру мен
реттеудің қажеттілігін анықтай отырып, меншікті капиталдың базасын
ұлғайтуға бағытталған ғылыми негізделген ұсыныстарды әзірлеу болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер қойылды:
- банк ресурстарының мәнін, атқаратын қызметі мен ролін экономикалық
тұрғыдан сипаттау;
- меншікті капиталды қалыптастыру көздерін және капиталдың
жеткіліктілік деңгейін анықтау әдістерін зерттеу;
- банктік ресурстарының қаржы-экономикалық көрсеткіштерге тигізетін
ықпалын ашып көрсету;
- коммерциялық банктердің тартылған қаражаттарын жинақтауға кедергі
келтіріп отырған факторларды анықтап, оларды шешу жолдарын ұсыну;
- Қазақстандағы банктер қызметінің тиімділігін және капиталдың
жеткіліктілігін қамтамасыз ететін қаржы-экономикалық шараларды талдау.
Зерттеу пәні болып банктер қызметін қамтамасыз ететін ресурстық базаны
қалыптастырудың теориялық және әдістемелік аспектілерін қарастыру.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Халық Банкі АҚ алынды.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында нарықтық экономикадағы банктердің
атқаратын ролі және ресурстық құрылымы, банктің меншікті капиталын
қалыптастыру қажеттілігі және оның негізгі көздері, екінші деңгейлі банктің
тартылған қаражаттарын жинақтау тәсілдері теориялық тұрғыдан қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында нарықтық қатынастар жағдайындағы
екінші деңгейлі банктердің ресурстарын қалыптастыру мен реттеудің негізгі
бағыттары, банктің ресурстық базасын және оның қорлану көздерін
қалыптастыруға әсер ететін факторлар, банктер қызметінің тиімділігін және
капиталдың жеткіліктілігін қамтамасыз ететін қаржы-экономикалық шаралар
бағаланып, талданады.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында банктегі меншікті капиталдың
жеткіліктілігін анықтау әдістемесін жетілдіру жолдары, банктердің ресурстық
жағдайын мемлекеттік қадағалау мен нарықтық реттеу мәселелері
қарастырылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында отандық және шетелдік экономист
ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
халқына Жолдаулары, Парламенттің және Министрлер кабинетінің басқа да
нормативтік құжаттары, Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын жəне қаржы
ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің заңнамалық актілері мен жылдық
есептері, Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің статистикалық
деректері, сондай-ақ ғылыми-практикалық конференциялар мен мерзімдік
басылымдарда жарияланған материалдар пайдаланылды.
1 Банктің ресурстары мен капиталдық базасын қалыптастырудың
теориялық негіздері
1.1Нарықтық экономикадағы банктердің атқаратын ролі және ресурстық
құрылымы
Банк жүйесі нарықтық экономиканың аса маңызды және ажырамас
құрылымдарының бірі болып табылады. Банктердің және тауар-ақша
қатынастарының дамуы тарихи тұрғыда қатар өрбіп, тығыз астасып жатты.
Банктер халық шаруашылығының барлық басқару деңгейлерінің тыныс-
тіршілігімен тікелей әрі күнделікті байланыста болды. Қайта өндіру
процесіне қатысушылардың экономикалық мүдделерінің қанағаттандырылуы осы
банктер арқылы жүзеге асырылады. Бұл орайда банктер қаржы делдалдары
ретінде шаруашылық органдарының капиталдарын, халықтың жиған-тергендерін
және шаруашылық қызмет процесінде туындайтын басы бос ақша қаражатын
тартып, оларды уақытша пайдалану үшін қарыз алушыларға береді, ақшамен есеп
айырысуды жүргізіп, экономика үшін өзге де қызметтер көрсетеді, сөйтіп
өндірістің тиімділігіне және қоғамдық өнімнің айналымына тікелей әсер
етеді. Соңғы кездері АҚШ және Батыс Европа ғалымдары мен экономистері
белсенді түрде дамытып келе жатқан қаржы делдалдығы теориясы банктердің
нарықтық экономикадағы рөлі жайлы неғұрлым толық мағлұмат береді. Осы
теория бойынша қаржы нарығына қатысушылардың сан алуан түрі үш топқа
шоғырландырылады: ақша қаражатын берушілер (фирмалар, компаниялар, үй
шаруашылықтары, Үкімет), оны пайдаланушылар (фирмалар, компаниялар, үй
шаруашылықтары, Үкімет, жеке тұлғалар) және қаржы делдалдары (банктер,
сақтандыру компаниялары, зейнетақы, инвестиция қорлары және т.б.). Қаржы
делдалдары сөйтіп қоғамға ақша капиталының салааралық, аймақаралық қайта
бөлу тетігін қамтамасыз ете отырып, маңызды халық шаруашылығы функциясын
орындайды.
Банктер нарықтық экономикадағы маңызды қаржы делдалдары болып табылады.
Өз қызметі процесінде олар ақша нарығында тауарға айналатын жаңа талаптар
мен міндеттемелер туғызады. Мәселен, клиенттердің салымдарын қабылдай
отырып, банк жаңа міндеттеме-депозит жасайды, қарыз бере отырып қарыз
алушыға жаңа талаптар қояды.
Жаңа міндеттемелер мен жаңа талаптар туғызудың осынау процесі қаржы
делдалдығының негізін құрайды. Қаржы ресурстарының кредитордан қарызшыға
қозғалысы, орын ауыстыруы, құйылуы және онымен байланысты қаржы
институттарының қызметі қаржы делдалдығы деп аталады.
Түрлі көздердегі ақша капиталын жинақтай отырып, банктер ақша
қаражатының дерексіз жалпы жиынтығын жасайды, оларды жұмыс істейтін
капиталға айналдырады және түрлі жағдайларда кредитке деген талаптарды
орындай алады.
Шаруашылық ұйымдары, халыққа қаржы-кредиттік қызмет көрсетуді
ұйымдастыру мен кредит жүйесінің жұмыс істеуі шаруашылық құрылымдарының
дамуында аса маңызды рөл атқарады. Кредит-қаржы механизмінің тиімділігі мен
кідіріссіз жұмыс істеуіне жекелеген шаруашылық бірліктерінің уақтылы қаржы
алуы ғана емес, сондай-ақ жалпы алғанда елдің экономикалық даму қарқыны да
байланысты болады.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналып, барлығы дерлік
қаржы капиталына иелік жасайды. Олар делдалдық қызмет аясынан шығып,
қайталама өндірістің барлық фазаларының өрісіне енеді. Кредит жүйесін ерен
күші бар әрі нақты өндіріске аса бір қатерлі түрде араласуы мүмкін деп
сипаттаған болатын саяси экономия классигі К. Маркс. Тағы бірде Маркс
Англия банкі сияқты мекеменің сауда мен өнеркәсіпке деген зор билігіне
назар аударады. Банктер шаруашылық өмірдің орталықтарына, бүкіл
экономиканың басты күретамырына айнала бастады.
Банк жүйесінің мақсаттары мен міндеттері негізінен алғанда экономиканы
басқарудың мақсаттары мен міндеттерімен барабар. Алайда, банктер басқарудың
кіші жүйесі ретінде экономиканы басқарудың жалпы мақсатына жетуді
қамтамасыз ететін өзінің арнайы жеке міндеттерін орындайды. Экономиканы
басқару органы ретіндегі банктердің рөлі олардың өз функцияларын орындауы
және банк ісін ұйымдастырудың жалпы принциптерін сақтауы барысында көрініс
табады.
Экономиканы басқару процесінде банктер экономикалық қатынастарды
білдіретін басқарудың экономикалық әдістерін пайдаланады, ал әрбір жеке
қоғамның экономикалық қатынастары өндірістің мақсаты, оның қозғаушы факторы
болып табылады. Оларға мұндай түсініктен сұраныстарды қанағаттандыру арқылы
әсер етуге болатындығы көрінеді. Банктер басқарудың экономикалық әдістері,
мәселен, кредиттеу арқылы экономиканың түрлі буындарының қарыз қаражатқа
деген сұраныстарын түрлі кредиттермен немесе қолма-қол ақшасыз есеп
айырысуды жүзеге асыру арқылы экономиканың толассыз жұмыс істеуі жөніндегі
сұраныстарын қанағаттандырады, қоғамдық өнімнің үздіксіз қозғалысын
қамтамасыз етеді. Кредиттерді уақтылы қайтармағаны үшін жоғары пайызды,
төлемдерді ұзартып алғаны үшін айыппұлды, есеп айырысу операцияларын
жүргізу ережелерін бұзғаны үшін айыпақыны төлеттіре отырып, банктер тек өз
мүдделерін ғана қорғап қоймайды, сондай-ақ осы операцияларға қатысушылардың
мүдделерін де қорғайды.
Банктер өз функцияларын орындау барысында функционалдық (экономикалық),
салалық (министрліктер, ведомстволар, компаниялар, фирмалар) және аумақтық
(жергілікті органдар) басқару органдарымен бірлесе жұмыс істейді.
Банктер экономикалық басқару органдары болып табылатындықтан, олардың
өз клиенттері алдындағы жауапкершілігі де экономикалық сипатқа ие.
Банктердің экономикалық жауапкершілігі меншік түрі мен ведомстволық
қатыстылығына қарамастан олар қызмет көрсететін шаруашылық органдарының
шаруашылық және қаржылық қызметінің нәтижелеріне байланысты. Банктердің
төңірегіне оларға тәуелді немесе өздері қайсыбір банктердің қызметін
айқындап отыратын фирмалар мен компаниялар топталады. Мұның соңғылары теңбе-
тең жағдайда пайданың түсуін қамтамасыз ететін, өздері және өз клиенттері
үшін неғұрлым тиімді операцияларды ұйымдастыратын қажетті кредит саясатын
жүргізеді.
Банктер өзге басқару органдарында болмайтын ағымдағы ақпаратқа ие. Ең
әуелі бұл қызмет көрсететін клиенттерінің негізгі қызметіне қатысты ақпарат
болып табылады. Есепте жалақы, өнім берушілер мен бюджетке төленетін
төлемдер үшін қаржының болмауы, банк кредиттерінің қайтарылмауы осы есеп
иелерінің жұмысындағы қырсыздық туралы объективті ғана емес, суыт та ашық
ақпарат саналады. Есепке ақшаның түсуі өнім берушінің тиелген тауары
сатылды дегенді және т.б. білдіреді. Банк деректері бухгалтерлік есептің
түзілуін тоспай-ақ кәсіпорын қызметінің көптеген маңызды жақтары туралы
пікір қалыптастыруға, нәтижелерді алдын ала көріп-білуге мүмкіндік береді.
Мұның өзі банктердің өз клиенттерінің жағдайы туралы дәлме-дәл деректі
біліп отыруын, оларды бақылап, болашақта алатын кірісті болжауын
жеңілдетеді.
Ақша айналымы біртұтастықпен ерекшеленеді. Қолма-қол және қолма-қол
ақшасыз формалардағы ақша айналымы бір ғана ақша бірлігімен жүзеге
асырылып, бір-бірімен тығыз байланыста болады. Банктер кәсіпорындардың,
ұйымдар мен халықтың есептерін жүргізу арқылы жиынтық ақша айналымына, сол
арқылы шаруашылық процестердің барысына бақылау жасайды және осы
процестерге әсер етеді.
Банк жүйесінде қоғамның барлық ақша қорлары: мемлекеттің қаржысы,
шаруашылық буындарының қаражаты, халықтың жиған-тергені және т.б.
шоғырланған. Банктер осы қорларды қалыптастыруға белсенді түрде ат салысып,
олардың пайдаланылуына бақылау жасайды, ақша айналымын реттейді және
сөйтіп, қайталама өндіріс процесінің барысына әсер етеді.
Қазақстан экономикасының нарыққа көшуіне байланысты Банктердің алдынан
жаңа көкжиектер ашылды. Жекешелендіру және меншікті мемлекет иелігінен алу
нәтижесінде жекеменшік, меншіктің ұжымдық және акционерлік формалары,
кооперативтік қозғалыс кеңінен қанат жайып, аралас меншік негізіндегі
кәсіпорындар құрылды. Шаруа қожалықтары, олардың бірлестіктері, жалгерлер
және жеке еңбек қызметімен айналысушы тұлғалардың саны өсті.
Кәсіпкерлер, коммерсанттар пайда болып, тиісінше қоғамда ауқатты тап
бой көрсете бастады. Экономика мен қоғамдағы нарықтық қатынастардың дамуына
орай банктердің экономикалық рөлі күшейе түсті. Олардың жұмысында әкімшілік-
әміршілік тәсілдердің орнына алдыңғы қатарға экономикалық әдістер шықты.
Экономикада банк әсерінің құндық құралдарының мәні арту үстінде.
Осындай жағдайда экономикадағы инфляцияны кемітіп, оны нарық жолына
түсіруде, ең әуелі меншікті жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алуда
банктердің рөлі орасан өсіп отыр. Бұл орайда банк жүйесінің аса маңызды
міндеті кредит тетігін, ақша айналымын реттеу тәсілдерін жетілдіру, есеп
айырысуды жеделдету және төлем тәртібін сақтау болып табылады.
1993 жылғы 15 қарашадан бастап республика өзінің ұлттық валютасы
теңгені енгізді. Алайда инфляция жалғаса берді. Оның шыңы 1994 жылдың
шілдесімен тұспа-тұс келіп, инфляция 46% болды. Үкімет пен Ұлттық банк
қолданған монетарлық шаралардың нәтижесінде шілденің соңына таман инфляция
кеміп (25%), сол жылғы тамызда 13,5%-ға және қыркүйекте 10,9%-ға тең болды
[11].
Инфляцияның кемуі нәтижесінде қайта қаржыландырудың мөлшерлемесі 300-
ден 250%-ға және кредит ресурстарының аукциондарындағы пайыз мөлшерлемелері
460-тан 280%-ға дейін төмендеді, яғни кредит төлемі шынайы нарықтық болып,
сұраныс пен ұсыныстың негізінде айқындалды. Теңгенің ресми және бейресми
бағамдарының бір-біріне жақындау тенденциясы бой көрсетті. Аукциондарда
қысқа мерзімді қазынашылық вексельдерді сату көлемі өсті. Инфляцияның
кемуіне Ұлттық банктің директивалық кредиттерді беруден бас тартуы оң әсер
етті, бұл кредиттер әзірге агроөнеркәсіптік кешен үшін сақталып қалуда.
Кредит ресурстары аукциондарда сатылуда.
Ұлттық банк Үкімет шығындарына кредит беруді барынша шектеуде. Осы
шаралардың бәрі ұлттық валютаны тұрақтандыру және инфляцияны кеміту үшін
жағымды нәтижелер беруде.
Мемлекеттік меншікті реформалауда банктердің рөлі өлшеусіз. Банктердің
активтері мен пассивтерінің сапасы қызмет көрсететін клиенттерінің қаржылық
жағдайымен толықтай байланысты. Сондықтан банк реформасы мемлекеттік
кәсіпорындарды жекешелендіру процесінен тысқары жүргізіле алмайды. Міне,
сондықтан да банк реформасының аса маңызды міндеттерінің бірі
кәсіпорындарды жекешелендіруге қолдау көрсету және экономиканың жекеменшік
секторын құру болып табылады. Тиісінше, банк реформасы мемлекеттік меншікті
жекешелендіру мүдделеріне бағындырылуы тиіс. Олай болмаған жағдайда банктер
нашар кредиттерден, шығынды клиенттерден арыла алмайды, себебі сол кезеңде
көптеген мемлекеттік кәсіпорындардың кредиттік қоржынының сапасы төмен
болатын.
Банк реформасы жекешелендірілетін кәсіпорындарды қайта құруға және
шығынға ұшыраған ірі кәсіпорындарды таратуға немесе қайта құруға өз үлесін
қосуы тиіс. Мұның өзі төлем қабілеті жоқ, шығынға ұшыраған кәсіпорындарды
кредиттеуге шектеу қойып, өміршең кәсіпорындарды кредиттеуге жол ашады.
Шығынға ұшыраған ірі кәсіпорындар өміршең кәсіпорындардан бөлініп шығып
жаңадан құрылған Даму банкіне берілуі тиіс. Осылайша нашар, әрекетсіз
кредиттердің өзге банктерде жинақталуына жол берілмейді.
Банк реформасы инвестициялық қорлардың рөлін көтеруге және Демеуші банк
құру арқылы жекешелендірілген кәсіпорындарды қайта құруға әсер етті.
Инвестиция қорларының, Демеуші банктің рөлі жекешелендірілген және шығынға
отырған ірі кәсіпорындарға корпоративтік басшылық жасауды күшейтуден
көрініс тапты. Мұның өзі жекешелендіру бағдарламасының мақсаты болып
табылады. Инвестициялық қорлар жекешелендірілген кәсіпорындарды сатуға
қатыса және олардың борыштарын акционерлік капиталға айырбастай алады, яғни
меншік құқығы жеке қолға көшеді.
Кредит жүйесінің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет
көрсететін және коммерциялық негізде қаржы қызметінің кең ауқымын
көрсететін дербес банк желісінен тұрады. Бұлар коммерциялық банктер деген
жалпы атаумен банк заңнамасына сәйкес бірігетін коммерциялық, кооперативтік
және жекеменшік банктер.
Коммерциялық банк термині банктер негізінен алғанда саудаға, тауар
алмасу операциялары мен төлемдерге қызмет көрсеткен банк ісі дамуының
алғашқы кезеңінде пайда болған. Негізгі клиентура саудагерлер
(коммерциялық деген атау осыдан келіп шығады) еді. Алайда өнеркәсіптің
және басқа да салалардың дамуына байланысты банктер экономиканың өзге
сфераларында да қызмет көрсете бастады, кейіннен банк атауындағы
коммерциялық термині өзінің бастапқы мәнін жоғалтты. Ол енді банктің
іскерлік сипатын, қызмет тегіне қарамастан шаруашылық агенттерінің барлық
әрекет түрлеріне қызмет көрсетуге бағытталғанын көрсететін болды.
Коммерциялық банктер - нарықтық экономиканың кәсіпкерлік практикасында
нақты қаржы операциялары мен қызметтерінің көпшілігін орындайтын кредит
мекемелерінің ертеден келе жатқан ең бұқарашыл тобына жатады.
Бүгінгі таңда коммерциялық банк өз клиенттеріне 200-ден астам алуан
өнім мен қызмет түрлерін ұсынуға қабілетті. Операциялардың осыншалық кең
әртараптануы коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтап қалуға және
қолайсыз деген конъюнктураның өзінде пайдаға шығуға мүмкіндік береді.
Қайсыбір операцияның шығындары осындай қиын ахуалда қолайлы жағдай
тапқан өзге операциялардың пайдасымен жабылып отырады. Нарықтық экономикасы
бар елдердің барлығында коммерциялық банктердің кредит жүйесінің басты
операциялық буыны болып қалуы тегін емес. Олар кредит-ақша рыногының
құбылмалы жағдайларына жеңіл көндігуге қабілетті екендіктерін көрсетіп
отыр.
Депозиттік-ссудалық операцияларды орындай отырып, коммерциялық банктер
барлық мүдделі жақтарға нақты пайда әкеледі. Салымшылар өздерінің
депозиттерінің айналым құралдары және өтімді активтер функциясын
орындағанын, кей жағдайларда пайыздық пайда әкелгенін кәдеге жаратады.
Займшылар ссуданы әжептәуір ұзақ уақыт кезеңінде пайдаланады. Жекелеген
ұсақ салымшылардың көпшілігі банкке азын-аулақ ақша сомасын қамшының
сабындай қысқа уақытқа салуға ниеттенген жағдайдың өзінде осындай дәрежеге
жететін еді Коммерциялық банктер болмаса ірі фирмалардың ешқайсысы уақытша
бос ақша қаражаты бар ұсақ фирмалардың займшылары ретінде іскерлік
операцияларды жүргізе алмас еді.
Әлбетте, банктер де бұл операциялардан пайда көреді, Олар ссудаларға
салымдар бойынша төлейтіннен неғұрлым жоғары пайыз қойып, табыс табады.
Жалпы қоғамға қатысты алғанда ол банктердің ссудалық операцияларынан
алатын пайдасы ссудаға берілуге тиісті қаржы ұсынысының шектеулі көлемімен
неғұрлым өнімді мақсаттарға қол жеткізуді қамтамасыз етеді (мәселен,
пайданың жалпы нормасын 4-тен 5%-ға дейін арттырады). Болашақ займшыларды
мақсатты түрде іріктей отырып, берілген қарыз қаражатқа жоғары пайыздық
мөлшерлеме төлей алатындарына ғана ссудалар беріп, банктер ақша қаражатының
ағынын жоғары қайтарым алуды қамтамасыз ететін тиімділігі жоғары шаралар
арнасына бұрады.
Коммерциялық банктер өз клиенттеріне ақшаны сақтаудың алуан депозиттер
түріндегі оңтайлы формасын ұсынады. Мұның өзі ақшаның сақталуын және
клиенттің өтімділікке қатысты сұранысын қанағаттандырады. Көптеген
клиенттер үшін ақша сақтаудың мұндай формасы оны облигацияларға немесе
акцияларға салудан әлдеқайда қолайлы болып табылады.
Банк кредиті – қаржы қызметтерінің неғұрлым оңтайлы және көп
жағдайларда теңдесі жоқ формасы болып табылады. Ол нақты займшының
сұраныстарын ілкімді түрде есепке алуға және оларға ссуда алудың шарттарын
икемдеуге мүмкіндік береді (мұның займ мерзімдері мен өзге де шарттары
стандартты біркелкі болып келетін бағалы қағаздар рыногынан айырмашылығы да
осында). Қазіргі заманғы коммерциялық банктер туралы айта отырып, олар
кредит жүйесінің өзге де буындары сияқты ұдайы дамып отыратынын атап
көрсету керек. Операциялар формасы, бәсекелестік әдістері, бақылау және
басқару жүйесі өзгеріп отырады.
Коммерциялық банктің оны банк жүйесіне қосатын базалық функциялары бар.
Олар: депозиттерді, ақша төлемдері мен есеп айырысуды қабылдау, кредиттер
беру.
Коммерциялық банктердің сирек кездесетін қабілеттерінің бірі және оны
өзге қаржы институттарынан айрықшалап тұратын сипатты белгісі ақшаны жасау
мен жою болып табылады. Бұл жерде ақша ретінде қолма-қол ақша ғана емес,
сондай-ақ талап етілгенге дейінгі салымдар да жатады. Банктердің ақша жасау
мүмкіндігі экономика үшін үлкен маңызға ие. Ол экономика өсімінің
салыстырмалы түрде тұрақты өсімінің қажет шарты болып табылатын икемді
кредит жүйесінде жүзеге асады. Банк кредиттерінің жетіспеуіне және кредит
мөлшерлемелерінің жоғары болуына байланысты өндірісті кеңейту көп жағдайда
мүмкін болмайды. Кей жағдайда пайдадан бөлінімдер жинақталғанға немесе өзге
көздерден алынғанға дейін кейінге қалдырылады. Халық шаруашылығы ауқымында
мұндай практика тиімсіз болар еді, себебі бір жағынан ірі ақша сомалары
белгісіз уақытқа дейін қозғалыссыз жатар еді де, екінші жағынан бұл ақшаға
деген зор зәрулік байқалар еді.
Коммерциялық банктер осы мәселені шешуде маңызды рөл атқарады.
Өздерінің депозиттік және кредиттік операцияларымен олар уақытша бос
қаржыны жұмылдырып, кредит түрінде береді. Сөйтіп халық шаруашылығының
ақшаға деген сұранысын қанағаттандырады, яғни жаңа төлем құралдарын
жасайды,
Әлбетте, өз қызметі барысында банктер ақшаның бір бөлігін жояды. Бұл,
біріншіден, клиент банкідегі есебінен қолма-қол ақша алғанда (ақшаның жалпы
массасын өзгертпей), екіншіден, кредиттерді займшының есебінен сызу жолымен
өтегенде жүзеге асады.
Өз қызметінде коммерциялық банктер нақты принциптерді басшылыққа алады:
- мерзімдері бойынша банк активтерінің құрылымына сәйкес келетін қолда
бар ресурстар ауқымында жұмыс істейді, яғни қолда бар ресурстар қысқа
мерзімді болып табылады, оларды активтерге салу да қысқа мерзімді болуға
тиіс, әйтпесе ссуданы өтеу, қайтару қамтамасыз етілмейді;
- банктер экономикалық дербестікке ие болуға тиіс, яғни өз қаражатымен
және тартылған ресурстармен еркін жұмыс істеуі керек; клиенттер мен
салымшыларды еркін таңдауы қажет; өз табысына еркін ие болуы тиіс. Тек осы
жағдайларда ғана олар өз қызметінің нәтижесі үшін, өзіне тиесілі барлық
қаражаты мен мүлкі арқылы өз міндеттемелері үшін жауап бере алады. Өз
операцияларына қатысты барлық тәуекелді банк өз мойнына алады;
- коммерциялық банктің өз клиенттерімен қарым-қатынасы кәдімгі нарықтық
қатынастар сияқты құрылады, олардың өлшемдері пайда, өтімділік, тәуекел
болып табылады;
- мемлекет банк қызметін тек жанама әдістермен ғана реттей алады.
Мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды тұлғаларына банк қызметіне кез
келген формада араласуына тыйым салынады. Банк кредиторларының мүдделерін
қорғау және республиканың банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатында Ұлттық банк ҚР Үкіметімен келісе отырып, капиталының мөлшері
теріс банктердің акционерлерінің құқықтары мен міндеттерін оларға заңда
белгіленген санкцияларды қолдану жолымен мәжбүр етіп шектеу туралы шешім
қабылдай алады.
Банктер мемлекеттің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, сондай-ақ
мемлекетте олардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Банктің
ұйымдастырушылық құрылымы екі негізгі әдіс – басқару құрылымы және оның
функционалдық бөлімшелері мен қызметтерінің құрылымы арқылы айқындалады.
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос
ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсы былай қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелeyге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады
[13].
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалады.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды.
Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды.
Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қор деген экономикалық түсінік
қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады. Ссудалық қорды
орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті.
Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға
бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі
құралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту қорлар, ал, тартылған
қаражаттарға: мемлекеттік бюджет қаражаты, кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп
айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттары және халықтың ақшалай жинақтары
жатты. Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің
қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепе-тендіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен,
факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол
сияқты тауарлы-материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді
білдіреді. Ұлттық (орталық) банкіміз банктердің банкі болып
табылатындықтан, коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі сол
банктен алған ресурстардан да құралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып
отырады.
Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық Банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы-материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді (А
қосымшасы).
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1) Банктің меншікті капиталы.
2) Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10 %-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
1.2Банктің меншікті капиталын қалыптастыру қажеттілігі және оның
негізгі көздері
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің
қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті
резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді
активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық Банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары
болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің
корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық
және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі
қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен
жылдардағы бөлінбеген пайдасы [15].
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды:
жарғылық капитал;
резервтік капитал;
қосымша капиталдар;
банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар
(резервтер);
бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық нысандарда
құрыла алады:
акционерлік банк нысанында;
пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік нысанында;
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және
пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі – акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы – банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды
жабуға, дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
в) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Ашық типтегі банктің акциясы қолдан-қолға басқа да акционерлердің
келісімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген
тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивидент алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей кезеңдерден
тұрады:
1) бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
2) бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
3) эмитент-банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
4) шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін
тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарылады:
банкті акционерлік нысанда құру;
банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Резервтік қор
– банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында
құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз
мөлшерінде, айталық, 25% мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық
қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады [17].
Резервтік қордың құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде,
банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы
бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар – негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
банк пайдасы;
акциялар шығару;
құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
облигациялар шығару жатады.
Банк капиталы банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық
тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
Банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:
қорғаныс қызметі;
шұғыл қызметі;
реттегіштік қызметі;
айналым қызметі;
резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының
шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі – банктің салым иелеріне жәрдем ақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі – меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат,
құрал-жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ
көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды.
Бұл қаржы ресурстар көздері әсіресе, банктік қызметтің басталуы үшін
маңызды. Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге
және әр түрлі резервтерді құруға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамсыз етуден басқа банктердің
меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет қоғамның
мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға мүмкіндік
жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк капиталының
көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банк қызметтеріне баға
беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі мөлшеріне
қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа банктен
активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Ұлттық Банкі бекіткен
пруденциялық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі.
Сонымен қатар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды.
Олардың басты мақсаты коммерциялық қызмет көрсету болып табылады.
Мұндай қызметтер тәуекелмен байланысты болатындықтан, банк капиталының
мұндағы қызметі тәуекел дәрежесін есепке алатын активтік айналымды
авансылаумен сипатталады. Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың
айналым қызметі деп атайды. Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым
капиталын кассалық ақшалар, несиелік, факторингтік және лизингтік
операцияларға, бағалы қағаздар сатып алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға
және басқа да негізгі қорларға жұмсай отырып, банктер өз несие берушілерін
зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болдырмау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты
міндетті түрде құрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын
тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға
мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне
жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі – резервтік қызмет арқылы ғана қолдап
отырады.
1.3Екінші деңгейлі банктің тартылған қаражаттарын жинақтау тәсілдері
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады. Нарықтық қатынастардың
дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе үшін уақытша бос ақшалай
қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің болуы, тартылатын
қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөледі:
депозиттік қаражаттар;
депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тарататын
қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты
клиенттің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту
бастамасы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен кебіне ірі коммерциялық банктер
айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша қаражаттарын Орталық
банкте және өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен
байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы
активтердің өте аз бөлігін алады. Активтік депозиттер банктің өтімді
қаражаттарына жатады.
Пассивті депозиттік операциялар — бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды. Экономикалық мазмұныңа
қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі [23]:
талап етілетін депозиттер;
мерзімді депозиттер;
жинақ салымдары;
бағалы қағаздар түріндегі (депозитік және жинақ сертификаттары) депозиттер.
Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
мерзімдеріне қарай;
салым иелерінің категорияларына қарай;
қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
пайыз төлеу тәсіліне қарай;
банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
басқа.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
жеке тұлғалардың шоттарына;
кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
қаржылық мекемелердің шоттарына;
шетелдік азаматтарының шоттарына.
Талап етілетін депозиттер — бұл салым иелерінің бастапқы талап етуіне
байланысты әртүрлі төлем қаражаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын
әртүрлі шоттардағы қаражаттар.
Отандық банктік тәжірибеде талап етілетін депозиттерге мыналар жатады:
мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
әртүрлі мақсатқа тағайындалған қорлардын, қаражаттары;
есеп айырысудағы қаражаттар;
жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етілетін депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері үшін
жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етілетін депозиттік
шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге
асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал, кемшілігі — бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
коммиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етілетін шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін
өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етілетін депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте
сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін
депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып
келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге
орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік
тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны
сандық талдау әдісі қолданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын
көрсеткіштер есептелінеді:
1. Талданатын мерзім ішінде ресурстық базаның өсімін көрсететін
қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану деңгейі.
2. Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерде сақталатын
қаражаттардың орта күнінің саның көрсетін көрсеткіш.
3. Талап етілетін депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе
олардың табысты активтерге орналастыруға болатын қаражаттарының бір бөлігі.
Мерзімді депозит – бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу
шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айыппұл төлеуге
міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі – талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен
кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға
болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
меншікті-мерзімді депозиттер;
алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
30 күнге дейінгі;
30 - 90 күнге дейінгі;
90 - 180 күнге дейінгі;
180 күннен 360 күнге дейінгі;
360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
1 Банктің ресурстары мен капиталдық базасын қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 6
1.1Нарықтық экономикадағы банктердің атқаратын ролі және ресурстық
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 6
1.2Банктің меншікті капиталын қалыптастыру қажеттілігі және оның негізгі
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...14
1.3Екінші деңгейлі банктің тартылған қаражаттарын жинақтау
тәсілдері ... ... 18
2 Нарықтық қатынастар жағдайындағы екінші деңгейлі банктердің ресурстарын
қалыптастыру мен реттеудің негізгі бағыттарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..26
2.1Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның құрылуы мен қызмет ету ерекшеліктерін
сипаттау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .26
2.2Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның ресурстық базасын және оның қорлану
көздерін қалыптастыруға әсер ететін факторларды
бағалау ... ... ... ... ... ... ..3 0
2.3Қазақстандағы банктер қызметінің тиімділігін және капиталдың
жеткіліктілігін қамтамасыз ететін қаржы-экономикалық шараларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...37
3 Банктегі меншікті капиталдың жеткіліктілігін анықтау әдістемесін
жетілдіру – банктердің ресурстық жағдайын мемлекеттік қадағалау мен
нарықтық реттеудің негізгі
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 70
Кіріспе
Банктер нарықтық экономикадағы маңызды қаржы делдалдары болып табылады.
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос
ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалады.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды.
Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды.
Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қор деген экономикалық түсінік
қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады. Ссудалық қорды
орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті.
Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға
бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі
құралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту қорлар, ал, тартылған
қаражаттарға: мемлекеттік бюджет қаражаты, кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп
айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттары және халықтың ақшалай жинақтары
жатты. Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің
қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсы былай қарағанда кең
ұғымды білдіреді. Банк ресурстары тек несиелeyге ғана емес, сол сияқты
басқа да активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін
пайдаланылады. Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары
негізінде қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк
өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға
бағытталатын банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепе-тендіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен,
факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол
сияқты тауарлы-материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді
білдіреді. коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі орталық банктен
алған ресурстардан да құралады. Демек, коммерциялық банктер ерекше бір
кәсіпорын ретінде делдалдық қызметке байланысты, банктік ресурстар
нарығында ақшалай ресурстарды сатып ала отырып, оны қажет ететін
кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып отырады.
Сонымен, бүгінгі күні банктік қатынастарының тереңдеуі мен жандану
жағдайы коммерциялық банктер ресурстарын мақсатқа сәйкес қалыптастыруды
және тиімді пайдалануды талап етіп отыр. Осыған орай, банк ресурстарын
қалыптастыру мен реттеу мәселелерінің ғылыми және тәжірибелік тұрғыда
шешуді қажетсінуі дипломдық тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – банк ресурстарын қалыптастыру мен
реттеудің қажеттілігін анықтай отырып, меншікті капиталдың базасын
ұлғайтуға бағытталған ғылыми негізделген ұсыныстарды әзірлеу болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер қойылды:
- банк ресурстарының мәнін, атқаратын қызметі мен ролін экономикалық
тұрғыдан сипаттау;
- меншікті капиталды қалыптастыру көздерін және капиталдың
жеткіліктілік деңгейін анықтау әдістерін зерттеу;
- банктік ресурстарының қаржы-экономикалық көрсеткіштерге тигізетін
ықпалын ашып көрсету;
- коммерциялық банктердің тартылған қаражаттарын жинақтауға кедергі
келтіріп отырған факторларды анықтап, оларды шешу жолдарын ұсыну;
- Қазақстандағы банктер қызметінің тиімділігін және капиталдың
жеткіліктілігін қамтамасыз ететін қаржы-экономикалық шараларды талдау.
Зерттеу пәні болып банктер қызметін қамтамасыз ететін ресурстық базаны
қалыптастырудың теориялық және әдістемелік аспектілерін қарастыру.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Халық Банкі АҚ алынды.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында нарықтық экономикадағы банктердің
атқаратын ролі және ресурстық құрылымы, банктің меншікті капиталын
қалыптастыру қажеттілігі және оның негізгі көздері, екінші деңгейлі банктің
тартылған қаражаттарын жинақтау тәсілдері теориялық тұрғыдан қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында нарықтық қатынастар жағдайындағы
екінші деңгейлі банктердің ресурстарын қалыптастыру мен реттеудің негізгі
бағыттары, банктің ресурстық базасын және оның қорлану көздерін
қалыптастыруға әсер ететін факторлар, банктер қызметінің тиімділігін және
капиталдың жеткіліктілігін қамтамасыз ететін қаржы-экономикалық шаралар
бағаланып, талданады.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында банктегі меншікті капиталдың
жеткіліктілігін анықтау әдістемесін жетілдіру жолдары, банктердің ресурстық
жағдайын мемлекеттік қадағалау мен нарықтық реттеу мәселелері
қарастырылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында отандық және шетелдік экономист
ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
халқына Жолдаулары, Парламенттің және Министрлер кабинетінің басқа да
нормативтік құжаттары, Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын жəне қаржы
ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің заңнамалық актілері мен жылдық
есептері, Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің статистикалық
деректері, сондай-ақ ғылыми-практикалық конференциялар мен мерзімдік
басылымдарда жарияланған материалдар пайдаланылды.
1 Банктің ресурстары мен капиталдық базасын қалыптастырудың
теориялық негіздері
1.1Нарықтық экономикадағы банктердің атқаратын ролі және ресурстық
құрылымы
Банк жүйесі нарықтық экономиканың аса маңызды және ажырамас
құрылымдарының бірі болып табылады. Банктердің және тауар-ақша
қатынастарының дамуы тарихи тұрғыда қатар өрбіп, тығыз астасып жатты.
Банктер халық шаруашылығының барлық басқару деңгейлерінің тыныс-
тіршілігімен тікелей әрі күнделікті байланыста болды. Қайта өндіру
процесіне қатысушылардың экономикалық мүдделерінің қанағаттандырылуы осы
банктер арқылы жүзеге асырылады. Бұл орайда банктер қаржы делдалдары
ретінде шаруашылық органдарының капиталдарын, халықтың жиған-тергендерін
және шаруашылық қызмет процесінде туындайтын басы бос ақша қаражатын
тартып, оларды уақытша пайдалану үшін қарыз алушыларға береді, ақшамен есеп
айырысуды жүргізіп, экономика үшін өзге де қызметтер көрсетеді, сөйтіп
өндірістің тиімділігіне және қоғамдық өнімнің айналымына тікелей әсер
етеді. Соңғы кездері АҚШ және Батыс Европа ғалымдары мен экономистері
белсенді түрде дамытып келе жатқан қаржы делдалдығы теориясы банктердің
нарықтық экономикадағы рөлі жайлы неғұрлым толық мағлұмат береді. Осы
теория бойынша қаржы нарығына қатысушылардың сан алуан түрі үш топқа
шоғырландырылады: ақша қаражатын берушілер (фирмалар, компаниялар, үй
шаруашылықтары, Үкімет), оны пайдаланушылар (фирмалар, компаниялар, үй
шаруашылықтары, Үкімет, жеке тұлғалар) және қаржы делдалдары (банктер,
сақтандыру компаниялары, зейнетақы, инвестиция қорлары және т.б.). Қаржы
делдалдары сөйтіп қоғамға ақша капиталының салааралық, аймақаралық қайта
бөлу тетігін қамтамасыз ете отырып, маңызды халық шаруашылығы функциясын
орындайды.
Банктер нарықтық экономикадағы маңызды қаржы делдалдары болып табылады.
Өз қызметі процесінде олар ақша нарығында тауарға айналатын жаңа талаптар
мен міндеттемелер туғызады. Мәселен, клиенттердің салымдарын қабылдай
отырып, банк жаңа міндеттеме-депозит жасайды, қарыз бере отырып қарыз
алушыға жаңа талаптар қояды.
Жаңа міндеттемелер мен жаңа талаптар туғызудың осынау процесі қаржы
делдалдығының негізін құрайды. Қаржы ресурстарының кредитордан қарызшыға
қозғалысы, орын ауыстыруы, құйылуы және онымен байланысты қаржы
институттарының қызметі қаржы делдалдығы деп аталады.
Түрлі көздердегі ақша капиталын жинақтай отырып, банктер ақша
қаражатының дерексіз жалпы жиынтығын жасайды, оларды жұмыс істейтін
капиталға айналдырады және түрлі жағдайларда кредитке деген талаптарды
орындай алады.
Шаруашылық ұйымдары, халыққа қаржы-кредиттік қызмет көрсетуді
ұйымдастыру мен кредит жүйесінің жұмыс істеуі шаруашылық құрылымдарының
дамуында аса маңызды рөл атқарады. Кредит-қаржы механизмінің тиімділігі мен
кідіріссіз жұмыс істеуіне жекелеген шаруашылық бірліктерінің уақтылы қаржы
алуы ғана емес, сондай-ақ жалпы алғанда елдің экономикалық даму қарқыны да
байланысты болады.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналып, барлығы дерлік
қаржы капиталына иелік жасайды. Олар делдалдық қызмет аясынан шығып,
қайталама өндірістің барлық фазаларының өрісіне енеді. Кредит жүйесін ерен
күші бар әрі нақты өндіріске аса бір қатерлі түрде араласуы мүмкін деп
сипаттаған болатын саяси экономия классигі К. Маркс. Тағы бірде Маркс
Англия банкі сияқты мекеменің сауда мен өнеркәсіпке деген зор билігіне
назар аударады. Банктер шаруашылық өмірдің орталықтарына, бүкіл
экономиканың басты күретамырына айнала бастады.
Банк жүйесінің мақсаттары мен міндеттері негізінен алғанда экономиканы
басқарудың мақсаттары мен міндеттерімен барабар. Алайда, банктер басқарудың
кіші жүйесі ретінде экономиканы басқарудың жалпы мақсатына жетуді
қамтамасыз ететін өзінің арнайы жеке міндеттерін орындайды. Экономиканы
басқару органы ретіндегі банктердің рөлі олардың өз функцияларын орындауы
және банк ісін ұйымдастырудың жалпы принциптерін сақтауы барысында көрініс
табады.
Экономиканы басқару процесінде банктер экономикалық қатынастарды
білдіретін басқарудың экономикалық әдістерін пайдаланады, ал әрбір жеке
қоғамның экономикалық қатынастары өндірістің мақсаты, оның қозғаушы факторы
болып табылады. Оларға мұндай түсініктен сұраныстарды қанағаттандыру арқылы
әсер етуге болатындығы көрінеді. Банктер басқарудың экономикалық әдістері,
мәселен, кредиттеу арқылы экономиканың түрлі буындарының қарыз қаражатқа
деген сұраныстарын түрлі кредиттермен немесе қолма-қол ақшасыз есеп
айырысуды жүзеге асыру арқылы экономиканың толассыз жұмыс істеуі жөніндегі
сұраныстарын қанағаттандырады, қоғамдық өнімнің үздіксіз қозғалысын
қамтамасыз етеді. Кредиттерді уақтылы қайтармағаны үшін жоғары пайызды,
төлемдерді ұзартып алғаны үшін айыппұлды, есеп айырысу операцияларын
жүргізу ережелерін бұзғаны үшін айыпақыны төлеттіре отырып, банктер тек өз
мүдделерін ғана қорғап қоймайды, сондай-ақ осы операцияларға қатысушылардың
мүдделерін де қорғайды.
Банктер өз функцияларын орындау барысында функционалдық (экономикалық),
салалық (министрліктер, ведомстволар, компаниялар, фирмалар) және аумақтық
(жергілікті органдар) басқару органдарымен бірлесе жұмыс істейді.
Банктер экономикалық басқару органдары болып табылатындықтан, олардың
өз клиенттері алдындағы жауапкершілігі де экономикалық сипатқа ие.
Банктердің экономикалық жауапкершілігі меншік түрі мен ведомстволық
қатыстылығына қарамастан олар қызмет көрсететін шаруашылық органдарының
шаруашылық және қаржылық қызметінің нәтижелеріне байланысты. Банктердің
төңірегіне оларға тәуелді немесе өздері қайсыбір банктердің қызметін
айқындап отыратын фирмалар мен компаниялар топталады. Мұның соңғылары теңбе-
тең жағдайда пайданың түсуін қамтамасыз ететін, өздері және өз клиенттері
үшін неғұрлым тиімді операцияларды ұйымдастыратын қажетті кредит саясатын
жүргізеді.
Банктер өзге басқару органдарында болмайтын ағымдағы ақпаратқа ие. Ең
әуелі бұл қызмет көрсететін клиенттерінің негізгі қызметіне қатысты ақпарат
болып табылады. Есепте жалақы, өнім берушілер мен бюджетке төленетін
төлемдер үшін қаржының болмауы, банк кредиттерінің қайтарылмауы осы есеп
иелерінің жұмысындағы қырсыздық туралы объективті ғана емес, суыт та ашық
ақпарат саналады. Есепке ақшаның түсуі өнім берушінің тиелген тауары
сатылды дегенді және т.б. білдіреді. Банк деректері бухгалтерлік есептің
түзілуін тоспай-ақ кәсіпорын қызметінің көптеген маңызды жақтары туралы
пікір қалыптастыруға, нәтижелерді алдын ала көріп-білуге мүмкіндік береді.
Мұның өзі банктердің өз клиенттерінің жағдайы туралы дәлме-дәл деректі
біліп отыруын, оларды бақылап, болашақта алатын кірісті болжауын
жеңілдетеді.
Ақша айналымы біртұтастықпен ерекшеленеді. Қолма-қол және қолма-қол
ақшасыз формалардағы ақша айналымы бір ғана ақша бірлігімен жүзеге
асырылып, бір-бірімен тығыз байланыста болады. Банктер кәсіпорындардың,
ұйымдар мен халықтың есептерін жүргізу арқылы жиынтық ақша айналымына, сол
арқылы шаруашылық процестердің барысына бақылау жасайды және осы
процестерге әсер етеді.
Банк жүйесінде қоғамның барлық ақша қорлары: мемлекеттің қаржысы,
шаруашылық буындарының қаражаты, халықтың жиған-тергені және т.б.
шоғырланған. Банктер осы қорларды қалыптастыруға белсенді түрде ат салысып,
олардың пайдаланылуына бақылау жасайды, ақша айналымын реттейді және
сөйтіп, қайталама өндіріс процесінің барысына әсер етеді.
Қазақстан экономикасының нарыққа көшуіне байланысты Банктердің алдынан
жаңа көкжиектер ашылды. Жекешелендіру және меншікті мемлекет иелігінен алу
нәтижесінде жекеменшік, меншіктің ұжымдық және акционерлік формалары,
кооперативтік қозғалыс кеңінен қанат жайып, аралас меншік негізіндегі
кәсіпорындар құрылды. Шаруа қожалықтары, олардың бірлестіктері, жалгерлер
және жеке еңбек қызметімен айналысушы тұлғалардың саны өсті.
Кәсіпкерлер, коммерсанттар пайда болып, тиісінше қоғамда ауқатты тап
бой көрсете бастады. Экономика мен қоғамдағы нарықтық қатынастардың дамуына
орай банктердің экономикалық рөлі күшейе түсті. Олардың жұмысында әкімшілік-
әміршілік тәсілдердің орнына алдыңғы қатарға экономикалық әдістер шықты.
Экономикада банк әсерінің құндық құралдарының мәні арту үстінде.
Осындай жағдайда экономикадағы инфляцияны кемітіп, оны нарық жолына
түсіруде, ең әуелі меншікті жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алуда
банктердің рөлі орасан өсіп отыр. Бұл орайда банк жүйесінің аса маңызды
міндеті кредит тетігін, ақша айналымын реттеу тәсілдерін жетілдіру, есеп
айырысуды жеделдету және төлем тәртібін сақтау болып табылады.
1993 жылғы 15 қарашадан бастап республика өзінің ұлттық валютасы
теңгені енгізді. Алайда инфляция жалғаса берді. Оның шыңы 1994 жылдың
шілдесімен тұспа-тұс келіп, инфляция 46% болды. Үкімет пен Ұлттық банк
қолданған монетарлық шаралардың нәтижесінде шілденің соңына таман инфляция
кеміп (25%), сол жылғы тамызда 13,5%-ға және қыркүйекте 10,9%-ға тең болды
[11].
Инфляцияның кемуі нәтижесінде қайта қаржыландырудың мөлшерлемесі 300-
ден 250%-ға және кредит ресурстарының аукциондарындағы пайыз мөлшерлемелері
460-тан 280%-ға дейін төмендеді, яғни кредит төлемі шынайы нарықтық болып,
сұраныс пен ұсыныстың негізінде айқындалды. Теңгенің ресми және бейресми
бағамдарының бір-біріне жақындау тенденциясы бой көрсетті. Аукциондарда
қысқа мерзімді қазынашылық вексельдерді сату көлемі өсті. Инфляцияның
кемуіне Ұлттық банктің директивалық кредиттерді беруден бас тартуы оң әсер
етті, бұл кредиттер әзірге агроөнеркәсіптік кешен үшін сақталып қалуда.
Кредит ресурстары аукциондарда сатылуда.
Ұлттық банк Үкімет шығындарына кредит беруді барынша шектеуде. Осы
шаралардың бәрі ұлттық валютаны тұрақтандыру және инфляцияны кеміту үшін
жағымды нәтижелер беруде.
Мемлекеттік меншікті реформалауда банктердің рөлі өлшеусіз. Банктердің
активтері мен пассивтерінің сапасы қызмет көрсететін клиенттерінің қаржылық
жағдайымен толықтай байланысты. Сондықтан банк реформасы мемлекеттік
кәсіпорындарды жекешелендіру процесінен тысқары жүргізіле алмайды. Міне,
сондықтан да банк реформасының аса маңызды міндеттерінің бірі
кәсіпорындарды жекешелендіруге қолдау көрсету және экономиканың жекеменшік
секторын құру болып табылады. Тиісінше, банк реформасы мемлекеттік меншікті
жекешелендіру мүдделеріне бағындырылуы тиіс. Олай болмаған жағдайда банктер
нашар кредиттерден, шығынды клиенттерден арыла алмайды, себебі сол кезеңде
көптеген мемлекеттік кәсіпорындардың кредиттік қоржынының сапасы төмен
болатын.
Банк реформасы жекешелендірілетін кәсіпорындарды қайта құруға және
шығынға ұшыраған ірі кәсіпорындарды таратуға немесе қайта құруға өз үлесін
қосуы тиіс. Мұның өзі төлем қабілеті жоқ, шығынға ұшыраған кәсіпорындарды
кредиттеуге шектеу қойып, өміршең кәсіпорындарды кредиттеуге жол ашады.
Шығынға ұшыраған ірі кәсіпорындар өміршең кәсіпорындардан бөлініп шығып
жаңадан құрылған Даму банкіне берілуі тиіс. Осылайша нашар, әрекетсіз
кредиттердің өзге банктерде жинақталуына жол берілмейді.
Банк реформасы инвестициялық қорлардың рөлін көтеруге және Демеуші банк
құру арқылы жекешелендірілген кәсіпорындарды қайта құруға әсер етті.
Инвестиция қорларының, Демеуші банктің рөлі жекешелендірілген және шығынға
отырған ірі кәсіпорындарға корпоративтік басшылық жасауды күшейтуден
көрініс тапты. Мұның өзі жекешелендіру бағдарламасының мақсаты болып
табылады. Инвестициялық қорлар жекешелендірілген кәсіпорындарды сатуға
қатыса және олардың борыштарын акционерлік капиталға айырбастай алады, яғни
меншік құқығы жеке қолға көшеді.
Кредит жүйесінің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет
көрсететін және коммерциялық негізде қаржы қызметінің кең ауқымын
көрсететін дербес банк желісінен тұрады. Бұлар коммерциялық банктер деген
жалпы атаумен банк заңнамасына сәйкес бірігетін коммерциялық, кооперативтік
және жекеменшік банктер.
Коммерциялық банк термині банктер негізінен алғанда саудаға, тауар
алмасу операциялары мен төлемдерге қызмет көрсеткен банк ісі дамуының
алғашқы кезеңінде пайда болған. Негізгі клиентура саудагерлер
(коммерциялық деген атау осыдан келіп шығады) еді. Алайда өнеркәсіптің
және басқа да салалардың дамуына байланысты банктер экономиканың өзге
сфераларында да қызмет көрсете бастады, кейіннен банк атауындағы
коммерциялық термині өзінің бастапқы мәнін жоғалтты. Ол енді банктің
іскерлік сипатын, қызмет тегіне қарамастан шаруашылық агенттерінің барлық
әрекет түрлеріне қызмет көрсетуге бағытталғанын көрсететін болды.
Коммерциялық банктер - нарықтық экономиканың кәсіпкерлік практикасында
нақты қаржы операциялары мен қызметтерінің көпшілігін орындайтын кредит
мекемелерінің ертеден келе жатқан ең бұқарашыл тобына жатады.
Бүгінгі таңда коммерциялық банк өз клиенттеріне 200-ден астам алуан
өнім мен қызмет түрлерін ұсынуға қабілетті. Операциялардың осыншалық кең
әртараптануы коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтап қалуға және
қолайсыз деген конъюнктураның өзінде пайдаға шығуға мүмкіндік береді.
Қайсыбір операцияның шығындары осындай қиын ахуалда қолайлы жағдай
тапқан өзге операциялардың пайдасымен жабылып отырады. Нарықтық экономикасы
бар елдердің барлығында коммерциялық банктердің кредит жүйесінің басты
операциялық буыны болып қалуы тегін емес. Олар кредит-ақша рыногының
құбылмалы жағдайларына жеңіл көндігуге қабілетті екендіктерін көрсетіп
отыр.
Депозиттік-ссудалық операцияларды орындай отырып, коммерциялық банктер
барлық мүдделі жақтарға нақты пайда әкеледі. Салымшылар өздерінің
депозиттерінің айналым құралдары және өтімді активтер функциясын
орындағанын, кей жағдайларда пайыздық пайда әкелгенін кәдеге жаратады.
Займшылар ссуданы әжептәуір ұзақ уақыт кезеңінде пайдаланады. Жекелеген
ұсақ салымшылардың көпшілігі банкке азын-аулақ ақша сомасын қамшының
сабындай қысқа уақытқа салуға ниеттенген жағдайдың өзінде осындай дәрежеге
жететін еді Коммерциялық банктер болмаса ірі фирмалардың ешқайсысы уақытша
бос ақша қаражаты бар ұсақ фирмалардың займшылары ретінде іскерлік
операцияларды жүргізе алмас еді.
Әлбетте, банктер де бұл операциялардан пайда көреді, Олар ссудаларға
салымдар бойынша төлейтіннен неғұрлым жоғары пайыз қойып, табыс табады.
Жалпы қоғамға қатысты алғанда ол банктердің ссудалық операцияларынан
алатын пайдасы ссудаға берілуге тиісті қаржы ұсынысының шектеулі көлемімен
неғұрлым өнімді мақсаттарға қол жеткізуді қамтамасыз етеді (мәселен,
пайданың жалпы нормасын 4-тен 5%-ға дейін арттырады). Болашақ займшыларды
мақсатты түрде іріктей отырып, берілген қарыз қаражатқа жоғары пайыздық
мөлшерлеме төлей алатындарына ғана ссудалар беріп, банктер ақша қаражатының
ағынын жоғары қайтарым алуды қамтамасыз ететін тиімділігі жоғары шаралар
арнасына бұрады.
Коммерциялық банктер өз клиенттеріне ақшаны сақтаудың алуан депозиттер
түріндегі оңтайлы формасын ұсынады. Мұның өзі ақшаның сақталуын және
клиенттің өтімділікке қатысты сұранысын қанағаттандырады. Көптеген
клиенттер үшін ақша сақтаудың мұндай формасы оны облигацияларға немесе
акцияларға салудан әлдеқайда қолайлы болып табылады.
Банк кредиті – қаржы қызметтерінің неғұрлым оңтайлы және көп
жағдайларда теңдесі жоқ формасы болып табылады. Ол нақты займшының
сұраныстарын ілкімді түрде есепке алуға және оларға ссуда алудың шарттарын
икемдеуге мүмкіндік береді (мұның займ мерзімдері мен өзге де шарттары
стандартты біркелкі болып келетін бағалы қағаздар рыногынан айырмашылығы да
осында). Қазіргі заманғы коммерциялық банктер туралы айта отырып, олар
кредит жүйесінің өзге де буындары сияқты ұдайы дамып отыратынын атап
көрсету керек. Операциялар формасы, бәсекелестік әдістері, бақылау және
басқару жүйесі өзгеріп отырады.
Коммерциялық банктің оны банк жүйесіне қосатын базалық функциялары бар.
Олар: депозиттерді, ақша төлемдері мен есеп айырысуды қабылдау, кредиттер
беру.
Коммерциялық банктердің сирек кездесетін қабілеттерінің бірі және оны
өзге қаржы институттарынан айрықшалап тұратын сипатты белгісі ақшаны жасау
мен жою болып табылады. Бұл жерде ақша ретінде қолма-қол ақша ғана емес,
сондай-ақ талап етілгенге дейінгі салымдар да жатады. Банктердің ақша жасау
мүмкіндігі экономика үшін үлкен маңызға ие. Ол экономика өсімінің
салыстырмалы түрде тұрақты өсімінің қажет шарты болып табылатын икемді
кредит жүйесінде жүзеге асады. Банк кредиттерінің жетіспеуіне және кредит
мөлшерлемелерінің жоғары болуына байланысты өндірісті кеңейту көп жағдайда
мүмкін болмайды. Кей жағдайда пайдадан бөлінімдер жинақталғанға немесе өзге
көздерден алынғанға дейін кейінге қалдырылады. Халық шаруашылығы ауқымында
мұндай практика тиімсіз болар еді, себебі бір жағынан ірі ақша сомалары
белгісіз уақытқа дейін қозғалыссыз жатар еді де, екінші жағынан бұл ақшаға
деген зор зәрулік байқалар еді.
Коммерциялық банктер осы мәселені шешуде маңызды рөл атқарады.
Өздерінің депозиттік және кредиттік операцияларымен олар уақытша бос
қаржыны жұмылдырып, кредит түрінде береді. Сөйтіп халық шаруашылығының
ақшаға деген сұранысын қанағаттандырады, яғни жаңа төлем құралдарын
жасайды,
Әлбетте, өз қызметі барысында банктер ақшаның бір бөлігін жояды. Бұл,
біріншіден, клиент банкідегі есебінен қолма-қол ақша алғанда (ақшаның жалпы
массасын өзгертпей), екіншіден, кредиттерді займшының есебінен сызу жолымен
өтегенде жүзеге асады.
Өз қызметінде коммерциялық банктер нақты принциптерді басшылыққа алады:
- мерзімдері бойынша банк активтерінің құрылымына сәйкес келетін қолда
бар ресурстар ауқымында жұмыс істейді, яғни қолда бар ресурстар қысқа
мерзімді болып табылады, оларды активтерге салу да қысқа мерзімді болуға
тиіс, әйтпесе ссуданы өтеу, қайтару қамтамасыз етілмейді;
- банктер экономикалық дербестікке ие болуға тиіс, яғни өз қаражатымен
және тартылған ресурстармен еркін жұмыс істеуі керек; клиенттер мен
салымшыларды еркін таңдауы қажет; өз табысына еркін ие болуы тиіс. Тек осы
жағдайларда ғана олар өз қызметінің нәтижесі үшін, өзіне тиесілі барлық
қаражаты мен мүлкі арқылы өз міндеттемелері үшін жауап бере алады. Өз
операцияларына қатысты барлық тәуекелді банк өз мойнына алады;
- коммерциялық банктің өз клиенттерімен қарым-қатынасы кәдімгі нарықтық
қатынастар сияқты құрылады, олардың өлшемдері пайда, өтімділік, тәуекел
болып табылады;
- мемлекет банк қызметін тек жанама әдістермен ғана реттей алады.
Мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды тұлғаларына банк қызметіне кез
келген формада араласуына тыйым салынады. Банк кредиторларының мүдделерін
қорғау және республиканың банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатында Ұлттық банк ҚР Үкіметімен келісе отырып, капиталының мөлшері
теріс банктердің акционерлерінің құқықтары мен міндеттерін оларға заңда
белгіленген санкцияларды қолдану жолымен мәжбүр етіп шектеу туралы шешім
қабылдай алады.
Банктер мемлекеттің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, сондай-ақ
мемлекетте олардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Банктің
ұйымдастырушылық құрылымы екі негізгі әдіс – басқару құрылымы және оның
функционалдық бөлімшелері мен қызметтерінің құрылымы арқылы айқындалады.
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос
ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсы былай қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелeyге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады
[13].
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалады.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды.
Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды.
Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қор деген экономикалық түсінік
қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады. Ссудалық қорды
орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті.
Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға
бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі
құралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту қорлар, ал, тартылған
қаражаттарға: мемлекеттік бюджет қаражаты, кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп
айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттары және халықтың ақшалай жинақтары
жатты. Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің
қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепе-тендіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен,
факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол
сияқты тауарлы-материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді
білдіреді. Ұлттық (орталық) банкіміз банктердің банкі болып
табылатындықтан, коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі сол
банктен алған ресурстардан да құралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып
отырады.
Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық Банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы-материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді (А
қосымшасы).
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1) Банктің меншікті капиталы.
2) Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10 %-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
1.2Банктің меншікті капиталын қалыптастыру қажеттілігі және оның
негізгі көздері
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің
қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті
резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді
активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық Банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары
болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің
корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық
және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі
қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен
жылдардағы бөлінбеген пайдасы [15].
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды:
жарғылық капитал;
резервтік капитал;
қосымша капиталдар;
банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар
(резервтер);
бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық нысандарда
құрыла алады:
акционерлік банк нысанында;
пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік нысанында;
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және
пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі – акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы – банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды
жабуға, дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
в) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Ашық типтегі банктің акциясы қолдан-қолға басқа да акционерлердің
келісімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген
тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивидент алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей кезеңдерден
тұрады:
1) бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
2) бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
3) эмитент-банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
4) шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін
тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарылады:
банкті акционерлік нысанда құру;
банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Резервтік қор
– банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында
құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз
мөлшерінде, айталық, 25% мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық
қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады [17].
Резервтік қордың құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде,
банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы
бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар – негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
банк пайдасы;
акциялар шығару;
құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
облигациялар шығару жатады.
Банк капиталы банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық
тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
Банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:
қорғаныс қызметі;
шұғыл қызметі;
реттегіштік қызметі;
айналым қызметі;
резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының
шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі – банктің салым иелеріне жәрдем ақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі – меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат,
құрал-жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ
көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды.
Бұл қаржы ресурстар көздері әсіресе, банктік қызметтің басталуы үшін
маңызды. Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге
және әр түрлі резервтерді құруға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамсыз етуден басқа банктердің
меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет қоғамның
мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға мүмкіндік
жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк капиталының
көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банк қызметтеріне баға
беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі мөлшеріне
қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа банктен
активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Ұлттық Банкі бекіткен
пруденциялық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі.
Сонымен қатар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды.
Олардың басты мақсаты коммерциялық қызмет көрсету болып табылады.
Мұндай қызметтер тәуекелмен байланысты болатындықтан, банк капиталының
мұндағы қызметі тәуекел дәрежесін есепке алатын активтік айналымды
авансылаумен сипатталады. Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың
айналым қызметі деп атайды. Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым
капиталын кассалық ақшалар, несиелік, факторингтік және лизингтік
операцияларға, бағалы қағаздар сатып алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға
және басқа да негізгі қорларға жұмсай отырып, банктер өз несие берушілерін
зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болдырмау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты
міндетті түрде құрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын
тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға
мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне
жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі – резервтік қызмет арқылы ғана қолдап
отырады.
1.3Екінші деңгейлі банктің тартылған қаражаттарын жинақтау тәсілдері
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады. Нарықтық қатынастардың
дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе үшін уақытша бос ақшалай
қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің болуы, тартылатын
қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөледі:
депозиттік қаражаттар;
депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тарататын
қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты
клиенттің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту
бастамасы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен кебіне ірі коммерциялық банктер
айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша қаражаттарын Орталық
банкте және өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен
байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы
активтердің өте аз бөлігін алады. Активтік депозиттер банктің өтімді
қаражаттарына жатады.
Пассивті депозиттік операциялар — бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды. Экономикалық мазмұныңа
қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі [23]:
талап етілетін депозиттер;
мерзімді депозиттер;
жинақ салымдары;
бағалы қағаздар түріндегі (депозитік және жинақ сертификаттары) депозиттер.
Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
мерзімдеріне қарай;
салым иелерінің категорияларына қарай;
қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
пайыз төлеу тәсіліне қарай;
банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
басқа.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
жеке тұлғалардың шоттарына;
кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
қаржылық мекемелердің шоттарына;
шетелдік азаматтарының шоттарына.
Талап етілетін депозиттер — бұл салым иелерінің бастапқы талап етуіне
байланысты әртүрлі төлем қаражаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын
әртүрлі шоттардағы қаражаттар.
Отандық банктік тәжірибеде талап етілетін депозиттерге мыналар жатады:
мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
әртүрлі мақсатқа тағайындалған қорлардын, қаражаттары;
есеп айырысудағы қаражаттар;
жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етілетін депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері үшін
жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етілетін депозиттік
шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге
асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал, кемшілігі — бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
коммиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етілетін шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін
өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етілетін депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте
сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін
депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып
келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге
орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік
тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны
сандық талдау әдісі қолданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын
көрсеткіштер есептелінеді:
1. Талданатын мерзім ішінде ресурстық базаның өсімін көрсететін
қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану деңгейі.
2. Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерде сақталатын
қаражаттардың орта күнінің саның көрсетін көрсеткіш.
3. Талап етілетін депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе
олардың табысты активтерге орналастыруға болатын қаражаттарының бір бөлігі.
Мерзімді депозит – бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу
шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айыппұл төлеуге
міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі – талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен
кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға
болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
меншікті-мерзімді депозиттер;
алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
30 күнге дейінгі;
30 - 90 күнге дейінгі;
90 - 180 күнге дейінгі;
180 күннен 360 күнге дейінгі;
360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz