Батыс Қазақстан облысының топырақ картасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Тарау БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Географиялық
орналасуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .5
1.2 Су
экожүйесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.4 Өсімдігі мен жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..17
2 Тарау ОБЛЫСТАҒЫ НЕГІЗГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАР ... ... ... ... ...23
2.1 Атмосфералық ауаның
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.23
2.2 Су ресурстарының
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 25
2.3 Жерлердің экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
7
2.4 Радиациялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..28
2.5 Облстағы ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
3 Тарау БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЖЕР БАЙЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...43
3.1 Өндіріс қалдықтарды, соның ішінде пестицидтердің және улы химикаттардың
ыдыстарын жинастыру, залалсыздандыру, орналастыру ... ... .43
3.2 Жайық өзенінің экожүйесін
сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.3 Орал қаласының канализациялық ағынды суларын пайдалану мақсатында орман
өсіру
жобасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 48
2.4 Орал қаласының канализациялық ағынды суларының тазалу тиімділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...48
2.5 Орал қаласын көгалдандыру және микроклиматын
жақсарту ... ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Көктегі не жердегі, жақсысы не жаманы бар бүкіл құбылыстар, қыбырлаған
жан-жануар, жәндіктер, қалыптасқан пайдалы қазындылар, шипалы тұздар мен
бұлақтар, сылдырап аққан өзен мен тұнжырап жатқан көлдер, әр ағаш пен бұта-
бұта шөптесіндер бәрі де бір-бірімен тығыз байланысты, тәуелді және бір-
біріне тікелей әсер етеді. Сондықтан да Иогаин Гетенің таьиғатта бәрі де
тығыз ұштасып жатады, табиғи ұлы күштің әсерімен ғана дамиды, жаратылған
бағыттан ауытқу болмайды, табиғи заңдылықты бұра тарту, өз пайдасына күшпен
өзгерту тек адамдардың ғана пендешілігінен туындайды деген пәлсафалық
тұжырымында қаншама ақиқат жатқаны баршаға аян.
Табиғатты қаншалықты бүлдіріп, оның байлықтарының қаншалықты жойылып
жатқандығын түсінбеу адамзатты терең тығырыққа тірейді, одан әрі жол жоқ.
Міне, біз осы тығырыққа жетудің аз-ақ алдындамыз. Сірә, дүние жүзіндегі
табиғатты қорғауға бағытталған істердің жандануы осыған байланысты болса
керек.
Осыған орай таңдалған тақырыптың өзектілігі мен оның практикалық
құндылығы айтарлықтай. Зерттеу тақырыбының өзектілігі тақырыптың оның
мақсаттары мен міндеттерін айқындады.
Дипломдық жұмысымның теориялық және практикалық маңыздылығы
Қазақстан Республикасының маңызды аймақтарының бірі – Батыс Қазақстан
облысы. Бұл аймақтың қазіргі экологиялық жағдайына тоқталатын болсақ
айтарлықтай қиын екенін аңғарамыз. Бұл аймақтағы бірден-бір су көзі Жайық
өзенінің ластануы өзекті мәселелердің бірі. Сол сияқты топырақтың
шөлейттенуі, агроөнеркәсіптің нәтижесінде топырақтың улануы, құнарсыздануы,
атмосфералық ауасының азуы, су ресурсының бүлінуі, радияциялық сәуле және
магнитті толқынның түзілуі, таралуы және Орал қаласының урбандалу
нәтижесінде кешенде түрде ластануы, адамдар денсаулығының бұзылуы т.б.
бұлардың барлығы Батыс Қазақстан облысының қазіргі уақытта басына төнген
қара бұлт деседе болады. Бұл мәселенің шешілу жолында әркім өзінше пікір
танытады. Осы жұмысымның маңыздылығы аталған проблемаларға өзімше
мониторинг жүргізіп, оларды шешу жолында жасалатын жұмыстарды нақтылау және
тыңнан ұсыну болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері
Осы жұмысымның мақсаты Батыс Қазақстан облысының қазіргі экологиялық
жағдайына баға беру.
- Батыс Қазақстан облысының географиялық жағдайымен танысу
- Облыстағы негізгі экологиялық жағдайларды саралау
- Батыс қазақстан облысының экологиялық мәселелерін шешу жолдарын
іздестіру.
1 Тарау БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Географиялық орналасуы
Батыс Қазақстан облысы республиканың солтүстік – батыс бөлігінде, Шығыс
Еуропа жазығының оңтүстік шығысында орналасқан (сурет 1). Жер аумағы 151,3
мың км2, яғни Қазақстан Республикасы территориясының 5,5%-ін алып жатыр.
Еліміздің 118 бөлігін иеленіп жатқан облыс жерінің мөлшері бірқатар шетел
мемлекеттерінің, мысалы, Бангладештің (144,1 мың км2, Грецияның (131,9),
КХДР–ның (121,2), Болгарияның (110,9), Испанияның (102,2), т.б. аумағынын
асып түседі. Облыс Ақ Жайық өзенінің орта саласындағы алапта орналасқан.
Оның территориясы Еуразия құрлығына сұғына кіріп, Атлант мұхиты мен оның
теңіздерінен шамамен 2,5 мың км қашықтықта жатыр. Облыс солтүстігінде Ресей
Федерациясының Астрахан, Волгоград, Саратов, Самара және Орынбор
облыстарымен шектеседі. Орталығы – Орал қаласы. Облыс құрамына 12 әкімшілік-
аумақтық бөлініс – Ақжайық, Бөкей ордасы, Бөрлі, Жаңақала, Жәнібек,
Зеленов, Казталов, Қаратөбе, Сырым, Тасқала, Теректі, Шыңғырлау аудандары
кіреді. Орал мен Ақсай – облыстық бағыныстағы қалалар. Деркүл, Зачаганск,
Круглоозерное және Бөрлі – қала типтес кенттер [4].
Облыста кантинеттігі тым басым климат қалыптасқан. Талай ғасырлар бойы
бұл өңірі өзінің табиғи ылғалының жеткіліксіздігі мен, аса ыстық та қуаң не
қара суықты ауа райымен, аңызақ не аязды желімен, шаңды дауылымен, ылғалдың
ауаға бостан бос қарқынды булануымен, оған керісінше жер бетіне түсетін
атмосфералық жауын-шашын мөлшерінің мардымсыздығымен ерекшеленеді. Яғни,
жазы ыстық, қуаң болса, қысы қарсыз, қара суықты келеді.
Сурет 1. Батыс Қазақстан облысының картасы
Континенттік климат нәтижесінде күн мен түн, қыс пен жаздағы ауа
райының шұғыл қарама-қарсылығы байқалып, қыс маусымы жазға тез ауысады.
Бүкіл облыс жері үшін атмосфералық жауын-шашынның тұрақты болмауы мен
тапшылығы, қар жамылғысының жұқалығы мен ашық далада ұлпа қардың жел
екпінімен ұйытқып ұшып кетуі, ауа мен топырақтың тым құрғақтығы, бүкіл
вегетациялық (өніп-өсу) кезеңінің өн бойында жер бетіне тікелей күн
жарығының өте көп түсуі және топырақтың қарқынды булануы тән. Қысқы суық,
көбіне бұлтты, бұлыңғыр, бірақ қысқы, ал жаз ыстық және әжептәуір ұзақ
болады [5].
Бүкіл облыс аумағы үшін ауаның орташа жылдық тампературасы 5,9°С жылы
келеді. Қыс маусымы, әдетте, тәуліктік температураның 0°С-тан төмендеуінен
басталады; бұл құбылыс облыстың солтүстігінде қазан айының соңғы
күндерінде, оңтүстігінде 5-10 қарашада болады. Тұрақты қар жамылғысы
солтүстік Аудандарда желтоқсанның алғашқы он күндігінде, ал оңтүстік
Аудандарда желтоқсанның екінші он күндігінің ақырында түзіледі. Қыс ерте
түскен жылдары облыстың солтүстігінде тұрақты қар жамылғысы қарашаның
алғашқы күндерінде, ал кеш түскен жылдары қаңтарда түзіледі. Оның қалыңдығы
облыстың солтүстік бөлігінде наурыздың алғашқы жартысында 25-30 см-ге және
оңтүстік бөлігінде 10-20 см-ге жетеді. Қар суының орташа жылдық қоры
облыстың солтүстігінде 90 мм-ге, оңтүстігінде 30-55 мм-ге дейін жиналады;
қар жұқа болған жылдары орташа көп жылдық қор мөлшері 1,5-2 есеге дейін
азаяды [6].
Ең суық ай – қаңтар, бұл айда температура облыс солтүстігінде – 14-
11°С аяз болады, орташа температура – 12,9°С. Қысқы кезеңде облыс аспанында
арктикалық ағын енген кезде ауаның суықтығы оқта-текте – 30-35°С-қа дейін
төмендейді, өте суық күндерде абсалютті ең төменгі температура – 40-44°С-қа
дейін барады. Еейде қаңтар мен ақпанда 1-3 күнге созылатын жылымық болуы
мүмкін.
Қыс айларында желдің қарқыны 4,5-5 мсек-қа жетеді. Әсіресе ақпан мен
наурызда күшті жел соғып, қарлы боран мен бұрқасын ұйтқиды. Көп жылдық
қарлы боран күндерінің қыстағы орташа мөлшері облыстың солтүстігінде 30-35
күнге, оңтүстігінде 15-20 күнге жетеді. Ауа температурасының 0°С-тан жоғары
тұрақты шамасы облыстың солтүстік жағында сәуірдің алғашқы бес күндігінде,
оңтүстік батысында наурыздың үшінші он күндігінің басында байқалады. Бұл
кезеңде қар жамылғысы сетінеп, жылғалардан су ағып, өзендер деңгейі
көтеріле бастайды. Көп жылдық бақылаулардың мәліметтері бойынша Орал
қаласында 24 көкекте ауаның орташа тәуліктік температурасы 10°С-тан
жоғарылайды да, ауыл шаруашылық дақылдарының басым бөлігі белсенді өсіп-өну
кезеңіне өтеді. Көктем облыста ерте және жаппай басталады, бірақ күннің
жылынуы үнемі ауытқулы болады, оқтын-оқтын ызғырық еседі. (сурет 2). Жалпы,
аязсыз кезең облыстың солтүстігінде 130 күнге, оңтүстігінде 170 күнге дейін
жетеді. Кей жылдары аязсыз кезең бұл шамадан едәуір ауытқуы мүмкін [7].
Жаз айларына ыстық, қуаң әрі шаңқай ашық ауа райы тән. Бүкіл
аумақтағы ауаның орташа температурасы шілдеде 23,6°С құрайды, абсолютті
максимум 41-45°С ыстыққа жетеді. Облыс жағдайында топырақтың жеткілікті
ылғалданып, егіннің мол өнім жинау көрсеткіші атмосфералық жауын-шашын
түсіміне байланысты. Олардың жылдық мөлшері солтүстігінде 300 мм-ден және
оңтүстігінде 140 мм-ге дейін ауытқиды, бүкіл облыс аумағы үшін орташа шама
263 мм-ге сәйкес келеді. Бірақ жауын-шашын әр жылда әркелкі мөлшерде
болады. Агроклиматтық аудандарда 10°С-тан жоғары температуралық кезеңнің
ішінде орташа алғанда солтүстікте 100-135 мм, оңтүстігінде 90-100 мм жауын-
шашын түседі, бұл жылдық жауын-шашынның 45-55 мм-і ғана, ал бұл кезеңдегі
булану шамасы солтүстікте 850 мм-ден оңтүстігінде 1300 мм-ге дейін
шарықтайды. Вегетациялық кезең ішінде жауын-шашын мөлшері өсімдіктің
қалыпты өсуі мен дамуы үшін жеткіліксіз болады, оның үстіне жылы кезеңдегі
жауын-шашын жоғары температурамен ұштасадыда, іс жүзінде өсімдік үшін
пайдасыз, мардымсыз болып қалады. Жылы кезеңдегі бұлыңғыр күндердің саны
айына 5-8 күннен аспайды, ал желдің орташа айлық жылдамдығы жазғы кезеңде
3,5-4,5 мсек. болады. Облыс ауа-райы көктем соңында және ерте күз
айларында шаруаға аса қолайсыз. Осы өлара шақта ызғар өсіп, атмосфера және
топырақ құрғақшылығы артып, аңызақ тұрып, шаңдақ пен құм борататын екпіні
15 мсек-тан асатын күшті дауыл соғып, бұршақ жауу, көк мұз басу, т.б.
табиғи құбылыстар жиілейді [8].
Рельефі.Облыс табиғаты ерекшеліктерінің бірі – оның жер бедерінің
тегіс, шола жазықтығы. Жерінің беткейлік сипаты солтүстік-шығысынан
оңтүстік-батысқа қарай төмендей түседі және өзіндік ерекшеліктері жағынан
бес ірі геоморфологиялық аймаққа: Орал таулары шеткі үстіртінің батыс
бөлігіне, Жалпы Сырт қыратының оңтүстік бөлігіне, Сырт алды кемеріне,
Каспий маңы ойпатының солтүстік бөлігі мен Жайық өзені орта ағысының
аңғарына бөлінеді [9].
Облыстың солтүстік Бөлігін Жалпы Сырттың оңтүстік сілемдері алып
жатыр, оның өзі де жонды-белесті қыратты жазық болып келеді де, өзен
аңғарларымен жекелеген адырларға мүшеленген. Жалпы Сырттың абсолютті
биіктігі 100 м-ден 200 м-ге дейін жетеді және тек кейбір көтеріңкі тұстары
ғана 200 м-ден асады. Шаған мен Деркүлдің аңғарлары Жалпы Сырт щегінде өте
тер Облыстың солтүстік-шығысын Орал таулары шеткі (Жем) үстіртінің батыс
бөлігі алып жатыр, ол негізінен көтеріңкі Шыңғырлау (Утва) – Елек су
айырығымен және оған неғұрлым жақын жатқан бірқатар басқа да ұсақ
геоморфологиялық аймақ элементтерімен сәйкес келеді. Бұл өңір едәуір кең
аңғарлар жүйесімен мүшеленген, абсолютті биіктіктері 100-200 м жонды-
белесті жазық болып келеді.
Сурет 2. Батыс Қазақстан облысының климаттық картасы
Орал таулары шеткі үстіртінде, Ақбұлақ қыстағының оңтүстік-шығыс
жағында, теңіз деңгейінен жоғары 263 м абсолютті биіктігі бар, бүкіл Батыс
Қазақстан облысының ең биік жері – Ақтау тауы жатыр. Сырт алды кемері Жалпы
Сырттың оңтүстік және Орал таулары шеткі үстіртінің батыс беткейлерін
қамтиды, бір жағынын жалпы Сырт пен Орал таулары шеткі үстіртімен, екінші
жағынан Каспий маңы ойпатының жағына тік құлама жасап, ендік бағытта тар
алқап ретінде созылып жатыр, бұл жерде оның абсолютті биіктігі 45-100 м-ге
жетеді. Кемер жер бедері жағынан алғанда жазық болып келеді және Жалпы Сырт
пен Орал таулары шеткі үстіртіне қарағанда болмашы мүшеленген су айырығы
учаскелеріне бөлінеді. Өзен аңғарлары түгел солтүстіктен оңтүстікке қарай
бағытталған [10].
Облыс аумағының басым бөлігі солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа
қарай жалпы еңістенген Касрий маңы ойпатының солтүстік бөлігі шегінде
жатыр. Солтүстігінде ойпаттың абсолютті биіктігі 25 м-ге жетеді де,
оңтүстік бағытқа қарай біртіндеп аласара береді. Оңтүстігінде, шамамен
Тайпақ ауылы ендігінен бастап ол теңіз деңгейінен төмендеп, 10 м-лік Каспий
маңы депрессиясына айналады. Жазықтығына қарамастан, ойпат рельефі неғұрлым
ұсақ учаскелерге молынан мүшеленген (су айырықтары, аңғарлар, тұйық ойыстар
түрінде). Осы жерде Жалпы Сырттан құлаған шағын өзендердің суы жиналатын
Шежін-Дүре-Балықты депрессиясы айқын бедерленіп тұр. Облыстың шығысында
Орал таулары шеткі үстірті мен Сырт алды кемерінен аққан су жиналатын
Байғұты депрессиясы қалыптасқан. Каспий маңы ойпаты өзендерінің аңғарлары
әлсіз тілімделумен сипатталады және тек Жайық өзенінің аңғары ғана ойпатты
солтүстіктен оңтүстікке қарай кесіп өтеді. Ойпаттың бүкіл аумағында дерлік
көктемде су басып қалатын онша терең емес ойпаңдар, қазаншұңқырлар мен
көлтабандар жиі кездеседі (олардың тереңдігі 3-6 м, диаметрі 0,5-2,0 км).
Облыс жерінің оңтүстік және шығыс бөліктерінде ойдым-ойдым құм басқан
шағын өңірлер бар, негізінен олар едәуір дәрежеде жел мүжіген атыраулық
және қайраң теңіз шөгінділерінен түзілген. Сонымен бірге облыстың бүкіл
аумағы тұзды тектониканың ықпалына ұшырағаны байқалады, тұз күмбездері жер
бетінде биіктігі 20-50 м-лік жайпауыт көтеріңкі төбелер күйінде кездеседі
[11].
Геологиялық құрылысы. Облыс жер қойнауының геологиялық құрылысы
Каспий маңы ойысы мен тұзды күмбезді тектониканың солтүстік бөлігіндегі
жағдайынан туындайды, соған негізделеді.
Каспий маңы ойысының солтүстік бөлігі (оны кейде Солтүстік Каспий
маңы деп те атайды) палеозой, мезазой және кайназой шөгінділерінен
түзілген. Тұзды күмбездер көтеріле жырымдаған беткейінде ғана жалаңаштанып,
жер беткейінде ғана жалаңаштанып, жер бетіне шыққан пермь шөгінділерінен
басқа палеозойлық жыныстар қабаты 3,5-5 км-лік үлкен тереңдікте жатыр және
олар солтүстік аудандардағы бұрғылау скважиналарымен ғана ашылады. Пермь
шөгінділері сакмар және артин ярустарына жатады. Әдетте, бұл құмдақ-сазды
шөгінді қабаттары бар пелицепод және маржан түзейтін организмдер
фаунасының, теңіз шөгіндісінің қалдықтары болып табылады. Бұл шөгінділер
мұнайлы-газды болып келеді әрі олардың өнеркәсіптік құндылығы Батыс Теплов,
Жданов, Ульянов, Цыганов және Қарашығанақ учаскелерінде дәлелденген.
Қарашығанақта мұнай-газ шоғырлары 4-5 км-де, қалғандарында 3200-3600 м
тереңдіктегі қабаттарда түзілген. Кейінгі пермь дәуірі өзінің төменгі
бөлігінде кунгур ярусынан галогенді-сульфатты шөгінділерімен, жоғарғы
жағында қызыл түсті құмдақ-сазды түзілістермен ерекшелінеді. Кунгур ярусы
гипс, ангидрит және борға бай тұздармен қабаттаса келіп, тасты тұз,
карналий, сильвиннен қалыптасқан. Каспий маңы ойысының бүйірлік зонасының
тұсында бұлар сыналана сұғынып, бір-бірімен қабаттасқан сипатта жатады да,
орталық бөлігінде тұз күмбездері кейпін иеленеді. Галогенді-сульфатты
шөгінділерінің қалыңдығы Каспий маңы ойысының солтүстік бүйірлік зонасында
1 км-ге дейін, орталық жағы мен тұз күмбездерінде 5 км не одан да қалың
келеді. Мульдалар (ойыстар) деп аталатын күмбездер арасындағы тұз қабаттары
әдетте барынша өте жұқа болып келеді, бұлардың орташа қалыңдығы – 2,5 км..
Галогенді сульфатты шөгінділердің түзілісі жердің терең қойнауынан шыққан
тұз қышқылдарының әсерімен не көлтабандық жағдайлармен байланыстырылады.
Аймақтағы жоғары перьм шөгіндісі кірпішті қызыл саз, аргиллит, мол споралы-
тозаңды құмдақтар түрінде кездеседі. Бояғыштар алу үшін минералды шикізат
ретінде әбден жарамды қышқыл саз және саздақтар, көмірге айналған қабаттар,
ал мульдаларда өте тереңде жатқан битумға бай көмір қабаттары кездеседі.
Жоғары перьм шөгінділерінің қалыңдығы тұз күмбездерінде бірнеше м-ден,
мульдаларды 2-2,5 км-ге дейін болып келеді.
Триас шөгінділері сыртқы түстері жағынан жоғары перьмдіктерге ұқсас
келеді, бірақ литологиялық құрамы олардан ерекше болады. Триастың
карбонатты төменгі бөлігі – вятлуж және басқұнжақ ярустары түрінде
қалыптасқан және жоғары терригенді бөлігі негізінен аргилетті, сазды және
құмдықты келеді, қалыңдығы – 300-400 м.. Юра шөгінділері сазды және
құмдақты болады. Саз шөгінділеріндегі алғашқы түзілістерде көмірге айналған
өсімдік қалдықтары, маллюскалардың қайраң сулық фаунасы аралас құмдақ
қабаттарын түзген, жалпы юра шөгінділерінің қалыңдығы – 250-350 м. Бор
шөгінділері бір-бірінен айрықша ерекшеленетін төменгі-құмдақ-саздақ және
жоғары-карбонатты жеке қабаттардан тұрады; карбонатты шөгінділер негізінен
жазатын бор, мергелден, сирегек пелиципод, теңіз кірпісі, болемнит және
аммониттен, фауна қалдықтары араласқан әктастан тұрады. Бор шөгінділерінің
қалыңдығы – 250-300 м [12].
Палеогенді шөгінді оиоко түріндегі (кремнилі) саз, құмдақтардан
тұрады. Тұз күмбездерінде палеоген жыныстары шайылып кеткен, тек
күмбезаралық кеңістіктеріне сақталып қалған; бұлардың қалыңдығы – 400 м-ге
жетеді.
Неоген шөгінділері саз, құм және конгломераттан, ұсақ екі бөліктен
тұратын әлсіз жабысқан қиыршықтастың 3-4 қабатынан қалыптасқан.
Конгломератты болуы олардың құлама тік жағалық теңіз жағалауында түзелгенін
көрсетеді. Қалыңдығы – 200-250 м..
Төрттік шөгінділер өзен, көл – батпақты түзілістер болып келеді.
Литологиялық құрамы жағынан аллювийлі және золды ұсақ-малтасты, құмайт және
саздақтарға ажырайды; қалыңдығы – 100 м-ге дейін [12].
Қазба байлықтары. Облыс аумағында Цыганов, Ульянов, Гремячинск, Батыс
Теплов, Қарашығанақ сынды бірқатар газ конденсаттары мен мұнай кендері
табылды. Тас тұзы, калий және бор қабатындағы тұздар, гипс, әк жыныстары,
бор және басқа қазба байлықтар ашылды.
Құрылысқа жарамды минералды шикізаттардан облысқа кірпіш және цемент
өндірісі шикізаты, керамзит, әк, құрылыстық құм, құм-қиыршық қоспалары,
құрылыс тастары, лоарды алмастыратын басқа түзілімдер бар. Керамзитті
шикізаттың Погодаев және Түксай кендері барланған. Ақтау (Белая Горка) және
Бөрлі кендері енгізілген; бұлардың жиынтық қоры 16081 мың м3.
Жылдық қуаты 1300 мың т. Цемент зауытын шикізатпен толық қамтамасыз
ететін қоры 1106482 мың м3 Ақсуат кені барланды. Гидравликалық қосымша
ретінде қоры 21619 мың м3 болатын кремний сазы бар Шипов кенінің пайдалануы
мүмкін. Қыш шикізаты Федорвқа селосының жанынан ашылды, қоры 2042 мың м3.
1.2 Су экожүйесі
Өзені. Облыстың негізгі су көзі – Жайық өзені болып табылады. Облыс
шегіне Елек поселкесінің батыс жағынан енген өзен батыс бағытқа қарай ағып,
Орал қаласына дейін жетіп, оңтүстікке шұғыл бұрылады да, Солтүстік Каспий
маңын кесіп өтеді. Облыс шегіндегі ұзындығы – 761 км, су жинайтын алабы –
16678 км2. Жайықтың облыс аумағындағы салалары – Елек, Шыңғырлау (Утва),
Шаған, Барбастау, Емболат, Быковка, Рубежка, Барбастау өзенінен төменірек
Жайықтан Көшім (Қабыршақты) бөлініп шығады.
Жайық өзені бүкіл облыс жерін жер беті ағын суларының жиілігі әр
түрлі қос торапқа ажыратады. Сол жағалаулық өзен торы тығыздығының
коэффициенті К-0,54 кмкм2 мөлшерімен сипатталады, ол жағалаулық бөліктегі
өзен торы тығыздығының коэффициенті К-0,26 кмкм2. Бүкіл облыс үшін өзен
торының тығыздығы Жайық өзенінсіз – 0,036 кмкм2, Жайықпен қоса
есептегенде, 0,040 кмкм2 коэффициентпен сипатталады. (сурет 3).
Жалпы облыста үлкенді-кішілі 200-ден астам өзен бар, олардың 65-і
жазда кеуіп құрғақ арналарға айналады, ұзындығы 10 км-ден аспайтын шағын
жылға-өзендер де баршылық. Ұзындығы 200 км-ден асатын өзен небәрі – 8.
Қараөзен, СарыөзенЕлек облыс жерінде тек өздерінің сағалық бөлігі мен ғана
ағады, олардың жалпы ағыны облыс шегінен тыс қалыптасады. Өңірдің жер
бедері мен топырақ қабатының ерекшелігіне байланысты көптеген өзендердің
арналары өте ирелең қалыптасқан. Мысалы, Барбастаудың ирелеңдеу
коэффициенті К-1,40 Шолаңқаты – К-1,04, Жақсыбай – К-1,071, Ащыөзек – К-
1,75, Мұқыр – К-1,4-ке тең келеді.
Көлдері. Облыстағы көлдің таралу коэффициенті 10% (жайылма суларды
есепке алмағанда); жалпы 150-ге жуық көл бар, олардың айдындарының аумағы
1532 км2. Облыстың өзен бойларына жуық өңірлерінде жайылма су (қарасу)
айдындары көп. Мысалы, Шежін жайылмасы 2200 км2 ауданды алып жатыр. Дүре –
700 км2, Қараөзен – 600-700 км2, Сарыөзен – 200-300 км2, ал Бұлдырты – 100
км-ге жуық жерге жайылған.
Облыс аумағында көлдер әркелкі орналасқан: Елек алабында – 5, Өлеңті
алабында – 1,2, Бұлдырты алабында – 10-нан аса, Қалдығайты алабында – 20-
дан аса (оның ішінде жазда тартылып қалатын Итмұрвн тұзды көлінің шарасы –
112 км2), Жақсыбай алабында 5-6 шағын көл бар. Ойыл сағасындағы Аралсор
(Өзенсор) көлінің (сордың) ауданы – 112 км2. Бұл көлдердің бәрі Жайықпен
ұласпайтын өзендердің алаптарында орналасқан. Облыстың оңтүстік батыс
бөлігі көлді келеді. Олар Дүре-Шежін жайылма суларының оңтүстік бөлігінде,
Көшім және Мұқыр өзендерінің сағалық жағында, Қараөзен, Сарыөзен
сағаларында (Қамыс-Самар көлдері) шоғырланған. Бұлардың арасында 200 км2
ауданды алып жатқан Балықты Сакрыл, Сарай, Қамыс-Самар көлдерін бөліп
атауға болады. Облыстың осы бөлігінде су айдыны 1-ден 4 км2-ге дейінгі
тұзды, кеуіп қалатын көлдер көп, олардың арасында ауданы 72 км2 тұзды
Боткөл бар. Облыстың ең терең әрі ауқымды су айдыны Шалқар көлі, ауданы –
242 км2.
Жерасты суы. Шаруашылық қажетіне және тұрмыстық тұтынымға жарамды
тұщы су қоры облыс қойнауындағы негізінен төрттік, жоғары плиоцендік
жыныстар мен палеоген бор шөгінділерінің қабаттарында түзілген. Бұларда
А+В+С категориялары бойынша жиынтық өнімділігі 366,8 мың м3тәулік (4.3
м3с), оның ішінде өнеркәсіптік категориялары бойынша 322,8 мың
м3тәуліктік (3,76 м3с) игерілу қорлары бекітілген 22 жерасты су көзі
анықталды. Облыс қойнауында жерасты сулары біркелкі таралмаған: негізгі
бөлігі (17 сулы қабат облыстың солтүстігінде, тек 5 кен ғана оңтүстік
жағынан барланды.
Сурет 3. Батыс Қазақстан облысының ішкі сулары
Сулы қабаттардың көпшілігі (15) Жайық және басқа өзендердің
аңғарларындағы аллювийлік шөгінділермен тығыз байланысты ең ірілері –
Жайық, Дарьинск, Чапаев, Бөрлі, Серебряков, Тоқпай, Январцев, Жарсауат
кендері. Бұлардың бәрі қалыңдығы 10-нан 25 м-ге дейінгі орта және жоғары
төрттік құмайт-қиыршықтасты құрылымдармен байланысты. Скважиналардың дебиті
– 5-тен 25 мс-қа дейін. Топырақ асты (грунт) суларының жату тереңдігі – 3-
10 метр. Жайық өзенінің ағынымен топырақ асты суларының гидравликалық
ағынының жатыс бағыты тығыз байланысты келетіні байқалады. Облыстың
оңтүстігі бөлігіндегі Аймекен (Орда) жерасты, Искра бұлақтары және жерасты
су алқабы бар. ( Жерасты суларының қорлары төменгі-жоғары төрттік кезеңнің
ежелгі алювийлік атырау шөгінділерінде айқындалған су жиналатын құм
қабаттарының қалыңдығы бұл жерде 10-нан 31 м-ге жетеді. Арынсыз деңгейдің
жату тереңдігі 1-6 м. Тұщы судың минералдығы – 1 гл-ге дейін. Ежелгі
жоғары төрттік аллювий кендеріндегі жерасты суларының бекітілген жалпы қоры
33,6 мың м3тәулік (0,39 м3с). Барланып, табылған кендердің басқа
типтерінің ішінен игерілу қорлары 1,3 және 1,7 мың м3тәулік болып
бекітілген Федоров, Каменка, Ақсай, Люсен бұлақтарын айырықша атауға
болады, бұлардың суымен осы аудан орталықтары қамтамасыз етіледі және
қорлары қалыңдығы 9-10 м плиоцендік Сырт түбі құмдарында жиналған.
Скважиналарының дебиті – 2-5 лс, тереңдігі 30-40 м-ден артық емес. Суы
тұщы, пайдаланып жүрген ауыз судың мемлекеттік стандартына сәйкес келеді.
1.3 Топырағы
Облыстың бүкіл солтүстік, Жалпы Сырттық бөлігін қара және қызыл-қоңыр
топырақ жауып жатыр. Ара-тұра бұлардың арасында жер бетіне шығып жатқан
пермь саздары мен жалаңаштанған апат жыныстарымен тығыз байланысқан қызыл-
қоңыр сортаң топырақтар жолағы кездеседі. Облыстың Сырттық шығысын ала
Ойылға дейін тұтастай дерлік күңгірт қызылқоңыр топырақ алқабы созылып
жатыр, бұлардың кейбір тұстарына саздақ және құмайт құрамды ашық сарғылт
түсті топырақ массивтері (Қараағаш, Көкөзен) сұғына ене түскен. Өзен
аңғарларын бойлай ойдым-ойдым сортаңдар түзілген.
Каспий маңы ойпаты шегінде ала-құла топырақ жамылғысы қалыптасқан.
Сырт алдындағы қыраттарға жапсарлас жатқан ойпатта қызылқоңыр және ашық
қызыл-қоңыр ойдымдармен алмасып келген күңгірт қызылқоңыр топырақтар басым.
Бұлардың оңтүстікке таралу шегі шамамен Көшім тоқтау дәуіріндегі Каспий
теңізінің жағалаулық шегімен сәйкес келеді. Бұл алапта ойдым-ойдым
сортаңдар кездеседі. Эльтон және Қараөзен, Сарыөзен су айырықтарын, Көшім
мен Жайықтың сол жағалауындағы кейбір жерлерді ашық қызылқоңыр, қызыл-
қоңыр, сортаң, шабындықты қызылқоңыр топырақтар кешені жауып жатыр,
бұлардың арасында қызылқоңыр топырақ басым келеді. Бұлөңірдегі сор-сортаң,
алқаптар 15-20%, кейде 40% шамасында.
Оңтүстікке жылжыған сайын топырақ құрамы жеңілдей түседі, саздақ
құмайтқа ауыса береді, құмақты ашық қызылқоңыр топырақ бұл жерде бір тектес
үлкен массивті құрайды. Әсіресе Сайқын, Арал-сор-Пиятимар-Қаршы-Өлеңтіге
дейінгі табиғи шектен оңтүстікке қарай ойысқан сайын дала бедері тегістеле
түседі. Жолшыбай далалық ойпан жерлердегі шалғынды қызыл-қоңыр топырақ
үлесі де өзгеріп отырады.
Қоңырқай және ашық қоңырқай топырақ түрлері облыстың оңтүстік
шекарасын бойлай ойдым-ойдым болып кездеседі. Ойдымдарының ірісі Хаки
сорының оңтүстігіне таман орналасқан, ал қалғандары Аралсор жаққа қарай
үздік-үздік жолақ болып өтеді. Жайықтың сол жағында бұлар Индер көлінің
солтүстігінен Бүйрек құмдарына бағытталады. Қоңыр топырақты алаптың
оңтүстік беткейінде Нарын құмы жатыр. (сурет 4).
Сурет 4. Батыс Қазақстан облысының топырақ картасы
1.4 Өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Облыстың флорасында 106 тұқымдасқа жатқызылатын гүлді өсімдіктердің
1300-ге жуық түрі, олардың ішінде күрделі гүлді (220), атбас бұршақты
(139), астық тұқымдас (118), көкпек (113), зиягүл (104) түрлері бар.
Өсімдіктердің эндимиктік түрлері: Талиев гүлкекіресі, қатпағы жапырақты
келерия, майысқақ боз, Еділ майқарағайы және т.б. Облыстың өсімдік
жамылғысында үш белдем (зона) элементі кездеседі. Солтүстікпен нағыз дала
белдемі өтеді, орталықтың едәуір бөлігі шөл дала немесе шөлейт белдемге
енеді, ал оңтүстік аудандар шөлдің солтүстік шегіне ұласады. Жалпы өсімдік
жамылғысында бір кездері далалық сипаттың басым болғаны байқалады, бірақ
оны пайдалану барысында табиғи жағдайының өзгеруінен бірте-бірте шөлге
айналу құбылысы етек жаюда. Негізінен нағыз дала зонасы облыстың солтүстік
бөлігін алып жатыр және бұл өңір боз әрі бетегелі дала болып табылады.
Боз даланың оңтүстік шегі Еруслан бастауынан Қараөзен және Сарыөзен
арқылы, Ершов кентінен 2025 км оңтүстікке, одан әрі Жалпы Сырт сілемдерімен
Красный кентіне дейін, Дарьинск арқылы Шалқар көлінің солтүстік
жағалауымен, содан соң Елек және Қобда су айырығын бөле шығысқа қарай
өтеді. Бұнда далалық боздың әр алуан түрлерімен қатар қылтанақсыз арпабас,
беде, түнгі шегіргүл, дала шиесі, талбұршақ және т.б. кездеседі.
Боз дала белдемі оңтүстікке қарай бетегелік дала белдеміне ұласқан.
Мұнда бетеге айырықша басым болғанымен, оған әр түрлі боз араласқан. Далада
мезофильді шөп түрлері азая түседі, бірақ оның есесіне бұталар: аласа
бадам, шайқурай, тобылғы, сары қараған өскен, бұл өсімдіктер ойпандарда
оқшаулана біткен, осы арқылы дала көркін ала-құла етіп көрсетеді.
Бұталармен бірге ойпандарды бойлау қауырсынды солтүстік бозы өседі.
Ірі ойпандарда бидайық, сұлыбас және түлкі құйрықты шалғындық
топтар, құмайт топырақты жерлерде жусанды ақшагүл аралас өседі.
Шөл дала облыстың үлкен бөлігін қамтиды. Солтүстікте бетегелі дала
белдемімен ұласып, жалпы сырттың сілемдеріне жақындаса, оңтүстікте Нарын
құмдарына және құмды топырақты кең-байтақ ақ және қара жусанды шөлдерге
жалғасады. Шөл даланың оңтүстік шекарасы Сайқын стансасы темір жолмен,
Жасқұс құмымен, Қамы-Самар көлдері арқылы одан әрі Саралжын мен Бесқұдық
қыстауына одан Тайпақ ауылы маңында қара жусанды шөлді айналып өтеді де,
Жайықтың сол жағында оңтүстікке қарай Базартөбеге үгіліп түсіп, сол жерден
Итмұрын көлі мен Жақсыбайдың сағасына қарай бағыт алады. Бұл өңірдегі шөл
дала табиғи ерекшеліктеріне қарай кейде ала құм немесе кешенді дала деп
аталады. Облыстың оңтүстік бөлігінде (Жәнібек, Жаңақала және Ақжайық
аудандарында) құм массивтер шетін бойлай топырақтың күшті сортандануымен
байланысты ақ жусанды шөл қалыптасқан. Бұл жерде итсегек пен ебелек мол, ал
көктемде тез қурап кететін эфемерлер өседі. Сортандарда қара жусанды шөл
облыстың оңтүстік аудандарында, яғни Жалпақталдан оңтүстікке қарай Аралсор
маңында, Тайпақтың батысында, Итмұрын көлінің маңында және басқа жерлерде
кездеседі. Бұл жерде қара жусанмен аралас ебелек, итсегек, көктемде
қоңырбас пен мортық көп өседі. Сор топырақтағы көкпектілі шөл Шежін
жайылмасының Казталов, Қаратөбе және Ақжайық аудандарының оңтүстігіндегі
кең-байтақ өңірді алып жатыр. Мұнда көкпек аралас жусан, түрлі сораң,
ақмамық, бидайық, қияқ, мортық өседі. Солар маңайында қалыптасқан
бұйырғынды-көкпекті шөл көбіне облыстың оңтүстік аудандарында ойдым-ойдым
болып кездеседі. Жаңақала, Бөкей ордасы, Жәнібек аудандарында, сондай-ақ
Қаратөбе, Шыңғырлау маңында көшпелі сусымалы құм массивтері бао. Әдетте,
бұлар әлі өсімдікпен бекімеген.
Облыс жерінде жоғарыда сипатталған белдемдік өсімдік жамылғысымен
қатар көлтабандық, жайылмалық шалғын, кейде сирек орман-тоғай алқаптары да
кездеседі. Шежін мен Дүре жайылымдарының сортаң топырағын, Көшім, Жақсыбай,
Бұлдырты және т.б. өзен сағаларын бидайық, сұлы, т.б. аралас өскен
көлтабандық шалғын жауып жатыр. Далалық жайылмалар төңірегіндегі сортаң
топырақта негізінен ақмамықты не жусанды-ақмамықты көлтабан шалғындары жиі
ұшырасады. Көптеген жайылмалар жағалай көкпек басым ажырықты және шырынды
сораң өсімдік өскен. Қамыс-Самар көлдерінің алаптарында, Жақсыбай
жайылмасында қалың құрақты қамыс өседі.
Облыстың шөптесін қорының басты түрі – жайылмалық шалғындар.
Жайықтың төңірегінен биіктеу белесті-жалды келетін жаылмаларында бидайық
тектес және жусанды-бидайық аралас өскен шалғын көп кездеседі. Жайылмалық
шалғындарда көбіне миямен аралас бидайық, сұлыбас өседі. Жайылмалардың ең
төмен учаскелрін өлең шөбі басым батпақты шалғындар алып жатыр. Облыстың
орман-тоғай өсімдіктерін зерттеген кезде дала тоғайларының негізінен
қосымша ылғалды белдемдерге ұштасып келетіндігі анықталды. Облыстағы орман
алқаптары – жайылмалық орман-тоғай, құмайт массивтердегі бұталы алқап және
көлтабан ойпандарындағы массивтер түрінде өскен; жайылмалық тоғай көбіне
өзен аңғарларымен байланысты. Мұнда аралас өскен бұталы үйеңкі, қара және
ақтерек, шегіршін, көктерек, қайың, емен ағаштары ұзақ уақыт суда қалуға
бейімделген.
Құмайт массивтердегі тоғай шегі оңтүстікке қарай сұғына түсіп, 49°
солтүстік ендікке дейін жетеді.
Облыс аумағында сүтқоректілердің 70 түрі, құстардың 310-ға жуық,
рептилияның 19, қос мекенділердің 7, балықтардың 51, әр алуан
омыртқасыздардың мыңдаған түрі және дөңгелек ауыздылар мекендейді.
Сүтқоректілердің өздерінің алуан түрлілігімен ерекшеленетін
кеміргіштер де бар. Олардың ішінде әсіресе кішкентай саршұнақ, кәдімгі
сұртышқан, дала алақоржыны, атжалман мен кәдімгі соқыртышқан кеңінен
таралған. Қамысты-қоғалы қалың нудың арасында, кейбір өзендер мен ірі
көлдерде ондатр (су тыщқаны) мекендейді. Жайықтың ескі арналарында қайтадан
құндыз кездесе бастады. Орқоян кең таралған, ал облыстың солтүстік
бөлігінде аққоян мен дала шақылдағы кездеседі. Жыртқыштардан қасқыр, түлкі,
аққұлақ, ақкіс, мекендейді, сондай-ақ қарсақ, дала күзен мен борсықты,
кейде шұбаркүзенді көруге болады, оңтүстік-батыстағы адырлы құмдарда жабайы
мысық бар, кейде бұл ауданда жанат тәрізді ит кездеседі. Оқта-текте тоғай
тауығы, кәмшат, еуропа қара күзені, тіпті сілеусінді ұшырастыруға болады.
Жәндік қоректілерден кәдімгі және құлақты кірпі, жертесердің бірнеше түрі,
жұпартышқан кеңінен таралған, жарқанат едәуір көп (8 түрі бар).
Тұяқтылардан киік көп тараған. Жайылмалық орман-тоғайларда бұлан мен
елік мекендейді. Құстардың ішінде ең көбі торғай тектестер (120-ға жуық
түрі бар). Орман-тоғайда қызылторғай, мысықторғай, сарышымшық, қызылқұйрық,
мақтанторғай, құрқылтай, барқылдақ торғай кездеседі. Орман алаңқайларында
сұлусары, бақторғай, сұр мақтанторғай, өзен жағалауларын, ескі арналарды
бойлай өскен бұталарда құрқылдақторғай, жасымықторғай, Жайық жайылмасының
солтүстік бөлігінде шырылдақторғай, сарықасторғайлар бар.
Ашық далалар мен шөлейт ландшафтарда құстардың түр құрамы едәуір
тапшы, негізінен алғанда бозторғай мен тастақторғай, бұталы ойпандардың
кейбір жерлерінде шақар сұлусары торғай ғана кездеседі. Түрінің саны
жағынан балықшылар екінші орын алады. Шалғын мен суат жағалауында ұя
салатын түрлер арасында қызғыш, шалғыншы басқаларға қарағанда жиі көзге
түседі, батпақты жерлерде бірқазан мекендейді. Шағалалардың көл шағаласы
басым келеді. Су жағалап қаз тәрізділер мен сұқсыр үйрек, ішінара тырна
кездеседі. Ұя салатындардан ең көп тарағаны барқылдақ сұр үйрек, шүрегей
үйрек және қызылбас сүңгуір үйрек ұялайды, көктем мен күзде ұшып бара жатып
ұлар ұялайды. Биік шөп арасында безгелдек, кейде дуадақ та кездеседі.
Жыртқыш құстардан ашық далалық жерлерде дала бүркіті, қарақұс, дала
бөктергісі, құладын, тауық тәрізділерден сұр кекілік, шалғындарда бөдене
мекендейді, су жағалап батпақ жапалағы ұшады. Облыста бауырымен
жорғалаушылардан кесірткенің 10 түрі, жыланның 8 түрі және тасбақа
(батпақты) бар. Облыстың өзендері мен көлдері өздерінің балыққа байлығымен
және әр алуандығымен ерекшеленеді. Ең көбі тұқы тәрізділер (28 түрі),
олардың ішінде әсіресе жерсінгендері – ақамур мен дөңмаңдай. Тұщы суларда
табан, мөңке, сазан, ақбалық, көксерке, т.б. кездеседі. Жайық өзені аса
бағалы бекіре тұқымдастарға (шоқыр, бекіре, қортпа) бай.
Омыртқасыздар ішінде буынаяқтылар, әсіресе жәндіктер (2,5 мың түрге
жуық). Көбелектер отрядының 400-ге жуық түрі бар, екі қанатты, тік қанатты
және жарғақ қанаттылар 150-200 түрден саналады. Әр түрлі типтегі
омыртқасыздар негізінен топырақ қабатында таралған. Олардың ішінде
қарапайымдылар мен ірі құрттардың – 10-15, өрмекші, кенелердің 100-ден
астам түрі бар. Су түбін мекендеушілерден, әдетте, әр түрлі құрттар,
буынаяқтылар мен олардың дернәсілдері (шамамен 100 түрден), сондай-ақ
моллюскалар кездеседі. Планктонның негізгі массасын шаян тәрізділер
(дафния, циклоптар), қарапайымдылар (инфузория, арцелдер), жәндіктердің
дернәсілдері, хиромид және басқалары құрайды.
Табиғи қорлар мен қоршаған ортаны қорғау. Су көздері мен табиғи
ортаның тазалығын сақтау мақсатында облыста қуаты тәулігіне 7,5 мың м3-ден
20 мың м3-ге дейін жететін 56 тазалау қондырғысы жұмыс істейді. Өсімдіктер
мен жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерін
қорғауға үлкен назар аударылуда. Осы мақсатпен республикалық маңыздағы үш
заказник құрылған, бұлар – Бударин, Кирсанов, Жалтыркөл қорықшалары.
Қазақстанның Қызыл кітабына енген өсімдіктер мен жануарлардың түр
құрамын сақтауда Ақтау, Аққұм, Қараағаш, Нарын, Шалқар шұраттарындағы
табиғат ескерткіштерінің мәні де зор. Қарашығанақ газ-конденсат кені
маңында топырақ жамыоғысының құнарлығын сақтау мақсатында жұмыстар іске
асырылуда.
2 Тарау ОБЛЫСТАҒЫ НЕГІЗГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАР
2.1 Атмосфералық ауаның ластануы
Батыс Қазақстан облысының ауа бассейнінің негізгі ластағыштарына
атмосфера азот оксидтерін, көміртегі, күкірт ангидридін, күкіртсутектер,
ұшқыш органикалық қосылыстар, және органикалық емес шаң-тозаңдар шығаратын
мұнай-газ кешендерінің кәсіпорындары, пеш шаруашылығы, автокөліктер,
элеваторлар болып табылады.
Батыс Қазақстан облысының қоршаған ортасының ауа бассейнінің
мемлекеттік мониторингін облыстық бюджет есебінен Орал және Ақсай
қалаларында аккредитацияланған зертхана Гидромет Лтд ЗӨӨ жүргізеді.
Орал және Ақсай қалаларының экожүйелері ең көп зардап тартуда.
Дегенмен, бұл қалалардың ауа бассейні экологиялық жағдайдың тұрақтылығымен
сиптталады. Ауа құрамындағы ластаушы заттардың орта тәуліктік
концентрациясы шектеулі рауалды концентрациядан (ШРК) аспайды. Осылай бола
тұра соңғы жылдардағы экономиканың жоғарылауына байланысты қоршаған
ортаның ластануының өсу тенденциясы байқалып жүр. 2007 жылдың 9 айы бойынша
Орал қаласының атмосфералық ауасының жағдайы былтырғы жылдың осы кезеңімен
салыстырғанда ластану азайған. Жедел мәліметтер бойынша күкіртсутек
концентрациясы 1,2 есеге 0,15 ПДК), күкірт диоксиді 1,15 есеше (0,4 ПДК),
азот диоксиді 1,8 есеге (0,017). Анықталатын ингредиенттер бойынша жол
берілетін шекті нормативтен арту фактілері тіркелмеген.
Бақылау мәліметтеріне сәйкес Орал қаласының атмосфералық ауасының
ластануы республика бойынша орташадан төмен: атмосфераның ластану индексі
(АЛИ 5) 0,7 құрады. (сурет 5).
Сурет 5. Батыс Қазақстан облысының экологиялық картасы
Ақсай қаласының анықталатын ингредиенттер концентрациялары былтырғы
жылдың сәйкес кезеңіндегідей. Жедел мониторингтік мәліметтер бойынша күкірт
сутек концентрациясы 0,002 мгм3 немесе 0,25 ПДК, күкірт диоксиді 0,023
мгм3 немесе 0,44 ПДК, азот диоксиді 0,031 мгм3 немесе 0,775 ПДК,
көміртегі оксиді 1,1 мг 3 немесе 0,36 ПДК, көміртегі оксиді концентрациясы
1,12 есеге (0,4 ПДК) төмендеген. Орал қаласының атмосферасында азот
қостотығының концентрациясы 2001 жылға қарағанда 4 пайызға өсіп, 0,028 мг
м3 құрады. Басқа ластаушы заттар құрамы алдыңғы жылдың деңгейінде қалды.
Ақсай қаласының атмосферасында алдыңғы жылдармен салыстырғанда күкірт
қостотығының концентрациясы 1,4 есе өсті. Бұл Орал қаласының осыған сай
көрсеткіштерінен 2 есе асады. Бірақ ауадағы ластаушы заттардың шектеулі
рауалды концентрациядан асқан жағдайы тіркелген жоқ. Орал қаласының ауа
бассейні еліміздің басқа облыс орталықтарымен салыстырғанда салыстырмалы
түрде таза болып табылады және ауа тазалығы жөнінен алдыңғы орындардың
бірінде тұр.
Қарашығанақ мұнай – газ конденсаты кенішінде ауа бассейнінің жағдайына
мониторинг жасаудың автоматтандырылған 4 станциясы іске қосылған.
Соңғы жылдары стационарлы көздердің шығарындылары көлемінің артқаны
байқалады. Бірақ шығарындылардың соңғы 11 жылдағы көрінісін өзара
салыстыратын болсақ, қазіргі кездегі көрсеткіштер 1991 жылғы жоғарғы
көрсеткіштердің 30 пайызын құрайды. Ал, жылжымалы көздердің шығарындылары
45,6 мың тоннаны құрады.
Бірінші жартыжылдықта жүргізілген мониторинг қызметінің мәліметтері
бойынша облыстың ірі өндірістік орталықтары болып табылатын Орал – Ақсай
қалаларының ауа бассейнінің жағдайы тұрақты экологиялық жағдаймен
сипатталады. Ақсайда Оралмен салыстырғанда күкірт қос тотығының орташа
айлық концентрациясы екі есе өсіп 0,4 ШРК құрап ауа құрамында тұрақты түрде
күкіртсутек байқалып тұрды.
2.2 Су ресурстарының ластануы
Су – бұл тек адамдардың шаруашылық қажеттіліктеріне пайдаланатын
табиғат ресурстарының түрі ғана емес, сонымен қатар қоршаған орта үшін де
қажетті элемент.
Біздің өзен-көлдердегі судың сапасына келсек, оның облыс халқының
денсаулығына тікелей әсері бар. Облыстың негізгі су көздеріне Жайық өзені
мен оның салалары Шаған және Деркөл өзендері жатады. Былтырғы жылдың сәйкес
кезеңіндегіден жерүсті суларының сапалық құрамында өзгерістер бар.
2007 жылдың 9 айы бойынша мониторингтік зерттеулерге сәйкес Жайық
өзенінде былтырғы жылдың осы кезеңімен салыстырғанда мыс концентрапциясы
1,0 есеге (4,12 ПДК), ОБТ5 (оттегін биологиялық тұтыну) 1,06 есеге (1,65
ПДК), мұнай өнімдері 1,17 есеге (0,92 ПДК), магний 1,07 есеге (0,73 есеге)
азайған. Аммоний тұздары 1,2 есеге (0,8 ПДК) өскенмен шектен аспайды.
Казгидромет РМК мәліметтері бойынша Жайық өзені таза санатына
жатады. СЛИ-0,87 (2 класс). Нитритті азот, фенол және сульфаттар құрамы 1,0-
2,4 ПДК құрады.
Шаған өзенінде жедел міліметтер бойынша былтырғы жылдың осы кезеңімен
салыстырғанда магний концентрациясы 1,5 есеге, аммоний тұздары 1,34 есеге,
мұнай өнімдері 1,3 есеге, ОБТ5 1,04 есеге азайғаны байқалады. Қалған
ингредиенттердің құрамы былтырғы жылдың деңгейінде. Аздаған мөлшерде жалпы
темір бойынша 1,4 есеге немесе 6,53 ПДК, мыс 1,07 есеге (4,25 ПДК), мырыш
1,1 есеге (0,74 ПДК) артұаны байқалады.
Казгидромет РМК мәліметтері бойынша Шаған өзені таза санатына
жатады. СЛИ-0,88 (2класс).
Ағымдағы жылдың осы кезеңімен салыстырғанда Деркөл өзенінде су
сапасының төмендегені байқалады. Жедел мониторингтік мәліметтерге сәйкес
магний 1,6 есе (1,02 ПДК), темір 1,05 есе (6,67 ПДК), мыс 1,2 есе (0,66
ПДК) концентрациялары артқан. Сонымен бірге аммоний тұздары 1,4 есе (1,02
ПДК), нитриттер 1,4 есе (0,48 ПДК), сульфаттар 1,3 есе (1,44 ПДК), ОБТ5
1,03 есе, мұнай өнімдері 1,2 есеге (1,4 ПДК) азайған.
Казгидромет РМК мәліметтері бойынша Деркөл өзені ластанған
санатына жатады. СЛИ-1,74 (3класс).
Елек, Деркөл, Быковка, Чижа-2, Өлеңті, Үлкен өзен және Шалқар көлі
суларының сапасы бойынша 3-ластанған класына жатады (СЛИ-1,01-1,8). ПДК
асу фенол (1,0 ПДК) және нитритті азот бойынша 7,5 ПДК дейін.
Жайық өзені бассейнінің сапалық су құрамы соңғы жылдары салыстырмалы
тұрақтылығымен сипатталады. 1 ШРК деңгейінде және одан асқан ластану тек үш
ингредиент: мыс, мырыш және сульфаттар бойынша байқалады. Өткен жылдармен
салыстырғанда нитриттер концентрациясы өсіп, мыс пен темір құрамы азайды.
Бұлардан басқа ластаушы заттардың құрамы өзгерген жоқ.
Жалпы Жайық өзенінің экологиялық жағдайы өзен түбінің балшықтануы мен
жағалауларының шайылуына байланысты болуда.
Бүгінде Жайық өзені арналарында балық шаруашылығы мелиорациясын
жүрргізу мәселесі қиын жағдайда тұр. 2003 жылы осы обьект бойынша
биологиялық негіздеме мен жобалық құжаттама жасалып, ол экологиялық және
экономикалық сараптамадан өту үшін ҚР-ның тиісті министрліктеріне
жіберілген.
Сонымен қатар басқарма жүйелі түрде көршілес Орынбор және Атырау
облыстарымен Жайық өзенінің сапалық су құрамы жөніндегі мәліметтермен
алмасып тұрады.
Ресей және Қазақстан шекаралас қарым-қатынасы шегінде Орал қаласында
жайық өзенінің орталық географиялық жағдайын ескере отырып, оның жалпы
мемлекетаралық экологиялық мониторингі мен ақпаратты сараптамалық орталығын
құру туралы ұсыныстар ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрлігіне жіберілді.
Облысымыздың басты су артериясы Жайық өзені бассейні суының сапалық
құрамы айтарлықтай өзгеріске ұшыраған жоқ. Өткен кезеңдердегі, 1 ШРК
деңгейінде тек мыс, мырыш, сульфат бойынша ластанулар орын алды. Облыстық
аумақтық басқарманың химия аналитикалық бөлімінің мәліметтері бойынша
облыстың кіші өзендеоі табиғи текті тұзданудың хлоридті-сульфатты типімен,
оттегін биологиялық пайдаланудың жоғары деңгейімен сипатталды. Ауыр
металдардан тек темір ШРК-дан 2-3 есе асты. Бірқатар су қоймаларында
нитритті ластану 3,7 ШРК-ға жеткен.
2.3 Жерлердің экологиялық жағдайы
Облыс аумағында соңғы жылдары ауылшаруашылық жерлерінің бүлінуі,
шөлейт жерлердің ұлғаюы, өсімдік құрымдыларының азуы етек алып барады.
Мысалы, облыстың 15 млн. га жер қорының 1,2 млн. гектары бүлініске
ұшыраған, 4 млн. гектары осыған жақын, 9 млн. га жер сортаңдаған.
Облыстың оңтүстік Бөкей ордасы, Жаңақала, Қаратөбе аудандарында соңғы
10 жылда құм аумағы ұлғайып, 56,5 мың га болды.
Қарашығанақ кенішінің игерілуіне байланысты Бөрлі ауданының табиғи
жері көп зардап шегуде. КПО б. В. өткен жылдың басында 4066 га, соның
ішінде Бөрлі ауданы бойынша – 2424 га жерді ластаған. Барлық бүлінген
жерлерде обьектілер құрылысы жүріп жатыр. Құрылыс аяқталған соң облыстың
2928 га, бөрлі ауданының 1299 га жері қайта тыңайтылудан өтпекші. Қалған
1138 га жер ұзақ мерзімді пайдалануда болмақ.
Ауылшаруашылық жерлері өндірстің дамуы арқылы келтірілген зиян мен
тиісті күтімнің жоқтығынан зардап шегуде. Осының нәтижесінде арамшөптердің,
өсімдік ауруларының, зиянкестердің саны көбейіп, олардың құнарлылығы
төмендейді. Бірақ осыған қарамастан облыстың топырақ қорлары әзірше барлық
зональды экожүйелердің тұрақтылығын қамтамасыз етіп тұр.
2.4 Радиациялық жағдайы
Гамма-фонды өлшеу күн сайын Орал және Тайпақ екі метеостанцмясында
жүргізіледі.
Атмосфералық ауаның жерге жақын қабатының радиациялық гамма-фоны 2007
жылдың қаңтар-тамыз айларында 0,12-0,15 мк3всағат аралығында ауытқып
отырады. Орташа алғанда мәні қаңтар-тамыз айларында 0,13 мк3всағат құрады.
Бұл табиғи фоннан аспайды.
Капустин Яр әскери полигондары жүйесінің Батыч Қазақстан облысының
оңтүстік және Атырау облысының солтүстік аудандарында әсер ету деңгейін
бағалау мақсатында Табиғи қорлар және қоршаған ортаны қорғау министрлігінің
шешіміне сай облысымызда 2001-2003 жылдары жүзеге асатын Капустин Яр
полигонының қоршаған ортаға әсерін бағалау және оны сауықтыру шараларын
анықтау жөніндегі ғылыми – зерттеу жұмыстарының бағдарламасы жасалған
болатын.
Қазіргі кезде ҚР Ұлттық ядролық орталығының радиациялық қауіпсіздік
және экология институты зерттеулердің бірінші кезеңін жүргізіп, Бөкей
ордасы және Жаңақала аудандарының химиялық – радиологиялық ластану
дәрежесін анықтады.
Батыс Қазақстан облыстық қоршаған ортаны қорғау мемлекеттік
инспекциясы өткен жылы облыстық барлық шаруашылық субьектілерінің табиғат
қорғау заңдылықтары талаптарын ұстануын бақылауды қамтамасыз ету мақсатында
1758 тексеру жүргізді. Тексеру барысында 1815 заң бұзушылық анықталып,
оларды жою үшін нақты мерзімі көрсетілген нұсқамалар берілді.
Заң бұзушыларға жалпы сомасы 3142,65 мың теңгенің 282 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Тарау БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Географиялық
орналасуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .5
1.2 Су
экожүйесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.4 Өсімдігі мен жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..17
2 Тарау ОБЛЫСТАҒЫ НЕГІЗГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАР ... ... ... ... ...23
2.1 Атмосфералық ауаның
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.23
2.2 Су ресурстарының
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 25
2.3 Жерлердің экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
7
2.4 Радиациялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..28
2.5 Облстағы ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
3 Тарау БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЖЕР БАЙЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...43
3.1 Өндіріс қалдықтарды, соның ішінде пестицидтердің және улы химикаттардың
ыдыстарын жинастыру, залалсыздандыру, орналастыру ... ... .43
3.2 Жайық өзенінің экожүйесін
сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.3 Орал қаласының канализациялық ағынды суларын пайдалану мақсатында орман
өсіру
жобасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 48
2.4 Орал қаласының канализациялық ағынды суларының тазалу тиімділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...48
2.5 Орал қаласын көгалдандыру және микроклиматын
жақсарту ... ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Көктегі не жердегі, жақсысы не жаманы бар бүкіл құбылыстар, қыбырлаған
жан-жануар, жәндіктер, қалыптасқан пайдалы қазындылар, шипалы тұздар мен
бұлақтар, сылдырап аққан өзен мен тұнжырап жатқан көлдер, әр ағаш пен бұта-
бұта шөптесіндер бәрі де бір-бірімен тығыз байланысты, тәуелді және бір-
біріне тікелей әсер етеді. Сондықтан да Иогаин Гетенің таьиғатта бәрі де
тығыз ұштасып жатады, табиғи ұлы күштің әсерімен ғана дамиды, жаратылған
бағыттан ауытқу болмайды, табиғи заңдылықты бұра тарту, өз пайдасына күшпен
өзгерту тек адамдардың ғана пендешілігінен туындайды деген пәлсафалық
тұжырымында қаншама ақиқат жатқаны баршаға аян.
Табиғатты қаншалықты бүлдіріп, оның байлықтарының қаншалықты жойылып
жатқандығын түсінбеу адамзатты терең тығырыққа тірейді, одан әрі жол жоқ.
Міне, біз осы тығырыққа жетудің аз-ақ алдындамыз. Сірә, дүние жүзіндегі
табиғатты қорғауға бағытталған істердің жандануы осыған байланысты болса
керек.
Осыған орай таңдалған тақырыптың өзектілігі мен оның практикалық
құндылығы айтарлықтай. Зерттеу тақырыбының өзектілігі тақырыптың оның
мақсаттары мен міндеттерін айқындады.
Дипломдық жұмысымның теориялық және практикалық маңыздылығы
Қазақстан Республикасының маңызды аймақтарының бірі – Батыс Қазақстан
облысы. Бұл аймақтың қазіргі экологиялық жағдайына тоқталатын болсақ
айтарлықтай қиын екенін аңғарамыз. Бұл аймақтағы бірден-бір су көзі Жайық
өзенінің ластануы өзекті мәселелердің бірі. Сол сияқты топырақтың
шөлейттенуі, агроөнеркәсіптің нәтижесінде топырақтың улануы, құнарсыздануы,
атмосфералық ауасының азуы, су ресурсының бүлінуі, радияциялық сәуле және
магнитті толқынның түзілуі, таралуы және Орал қаласының урбандалу
нәтижесінде кешенде түрде ластануы, адамдар денсаулығының бұзылуы т.б.
бұлардың барлығы Батыс Қазақстан облысының қазіргі уақытта басына төнген
қара бұлт деседе болады. Бұл мәселенің шешілу жолында әркім өзінше пікір
танытады. Осы жұмысымның маңыздылығы аталған проблемаларға өзімше
мониторинг жүргізіп, оларды шешу жолында жасалатын жұмыстарды нақтылау және
тыңнан ұсыну болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері
Осы жұмысымның мақсаты Батыс Қазақстан облысының қазіргі экологиялық
жағдайына баға беру.
- Батыс Қазақстан облысының географиялық жағдайымен танысу
- Облыстағы негізгі экологиялық жағдайларды саралау
- Батыс қазақстан облысының экологиялық мәселелерін шешу жолдарын
іздестіру.
1 Тарау БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Географиялық орналасуы
Батыс Қазақстан облысы республиканың солтүстік – батыс бөлігінде, Шығыс
Еуропа жазығының оңтүстік шығысында орналасқан (сурет 1). Жер аумағы 151,3
мың км2, яғни Қазақстан Республикасы территориясының 5,5%-ін алып жатыр.
Еліміздің 118 бөлігін иеленіп жатқан облыс жерінің мөлшері бірқатар шетел
мемлекеттерінің, мысалы, Бангладештің (144,1 мың км2, Грецияның (131,9),
КХДР–ның (121,2), Болгарияның (110,9), Испанияның (102,2), т.б. аумағынын
асып түседі. Облыс Ақ Жайық өзенінің орта саласындағы алапта орналасқан.
Оның территориясы Еуразия құрлығына сұғына кіріп, Атлант мұхиты мен оның
теңіздерінен шамамен 2,5 мың км қашықтықта жатыр. Облыс солтүстігінде Ресей
Федерациясының Астрахан, Волгоград, Саратов, Самара және Орынбор
облыстарымен шектеседі. Орталығы – Орал қаласы. Облыс құрамына 12 әкімшілік-
аумақтық бөлініс – Ақжайық, Бөкей ордасы, Бөрлі, Жаңақала, Жәнібек,
Зеленов, Казталов, Қаратөбе, Сырым, Тасқала, Теректі, Шыңғырлау аудандары
кіреді. Орал мен Ақсай – облыстық бағыныстағы қалалар. Деркүл, Зачаганск,
Круглоозерное және Бөрлі – қала типтес кенттер [4].
Облыста кантинеттігі тым басым климат қалыптасқан. Талай ғасырлар бойы
бұл өңірі өзінің табиғи ылғалының жеткіліксіздігі мен, аса ыстық та қуаң не
қара суықты ауа райымен, аңызақ не аязды желімен, шаңды дауылымен, ылғалдың
ауаға бостан бос қарқынды булануымен, оған керісінше жер бетіне түсетін
атмосфералық жауын-шашын мөлшерінің мардымсыздығымен ерекшеленеді. Яғни,
жазы ыстық, қуаң болса, қысы қарсыз, қара суықты келеді.
Сурет 1. Батыс Қазақстан облысының картасы
Континенттік климат нәтижесінде күн мен түн, қыс пен жаздағы ауа
райының шұғыл қарама-қарсылығы байқалып, қыс маусымы жазға тез ауысады.
Бүкіл облыс жері үшін атмосфералық жауын-шашынның тұрақты болмауы мен
тапшылығы, қар жамылғысының жұқалығы мен ашық далада ұлпа қардың жел
екпінімен ұйытқып ұшып кетуі, ауа мен топырақтың тым құрғақтығы, бүкіл
вегетациялық (өніп-өсу) кезеңінің өн бойында жер бетіне тікелей күн
жарығының өте көп түсуі және топырақтың қарқынды булануы тән. Қысқы суық,
көбіне бұлтты, бұлыңғыр, бірақ қысқы, ал жаз ыстық және әжептәуір ұзақ
болады [5].
Бүкіл облыс аумағы үшін ауаның орташа жылдық тампературасы 5,9°С жылы
келеді. Қыс маусымы, әдетте, тәуліктік температураның 0°С-тан төмендеуінен
басталады; бұл құбылыс облыстың солтүстігінде қазан айының соңғы
күндерінде, оңтүстігінде 5-10 қарашада болады. Тұрақты қар жамылғысы
солтүстік Аудандарда желтоқсанның алғашқы он күндігінде, ал оңтүстік
Аудандарда желтоқсанның екінші он күндігінің ақырында түзіледі. Қыс ерте
түскен жылдары облыстың солтүстігінде тұрақты қар жамылғысы қарашаның
алғашқы күндерінде, ал кеш түскен жылдары қаңтарда түзіледі. Оның қалыңдығы
облыстың солтүстік бөлігінде наурыздың алғашқы жартысында 25-30 см-ге және
оңтүстік бөлігінде 10-20 см-ге жетеді. Қар суының орташа жылдық қоры
облыстың солтүстігінде 90 мм-ге, оңтүстігінде 30-55 мм-ге дейін жиналады;
қар жұқа болған жылдары орташа көп жылдық қор мөлшері 1,5-2 есеге дейін
азаяды [6].
Ең суық ай – қаңтар, бұл айда температура облыс солтүстігінде – 14-
11°С аяз болады, орташа температура – 12,9°С. Қысқы кезеңде облыс аспанында
арктикалық ағын енген кезде ауаның суықтығы оқта-текте – 30-35°С-қа дейін
төмендейді, өте суық күндерде абсалютті ең төменгі температура – 40-44°С-қа
дейін барады. Еейде қаңтар мен ақпанда 1-3 күнге созылатын жылымық болуы
мүмкін.
Қыс айларында желдің қарқыны 4,5-5 мсек-қа жетеді. Әсіресе ақпан мен
наурызда күшті жел соғып, қарлы боран мен бұрқасын ұйтқиды. Көп жылдық
қарлы боран күндерінің қыстағы орташа мөлшері облыстың солтүстігінде 30-35
күнге, оңтүстігінде 15-20 күнге жетеді. Ауа температурасының 0°С-тан жоғары
тұрақты шамасы облыстың солтүстік жағында сәуірдің алғашқы бес күндігінде,
оңтүстік батысында наурыздың үшінші он күндігінің басында байқалады. Бұл
кезеңде қар жамылғысы сетінеп, жылғалардан су ағып, өзендер деңгейі
көтеріле бастайды. Көп жылдық бақылаулардың мәліметтері бойынша Орал
қаласында 24 көкекте ауаның орташа тәуліктік температурасы 10°С-тан
жоғарылайды да, ауыл шаруашылық дақылдарының басым бөлігі белсенді өсіп-өну
кезеңіне өтеді. Көктем облыста ерте және жаппай басталады, бірақ күннің
жылынуы үнемі ауытқулы болады, оқтын-оқтын ызғырық еседі. (сурет 2). Жалпы,
аязсыз кезең облыстың солтүстігінде 130 күнге, оңтүстігінде 170 күнге дейін
жетеді. Кей жылдары аязсыз кезең бұл шамадан едәуір ауытқуы мүмкін [7].
Жаз айларына ыстық, қуаң әрі шаңқай ашық ауа райы тән. Бүкіл
аумақтағы ауаның орташа температурасы шілдеде 23,6°С құрайды, абсолютті
максимум 41-45°С ыстыққа жетеді. Облыс жағдайында топырақтың жеткілікті
ылғалданып, егіннің мол өнім жинау көрсеткіші атмосфералық жауын-шашын
түсіміне байланысты. Олардың жылдық мөлшері солтүстігінде 300 мм-ден және
оңтүстігінде 140 мм-ге дейін ауытқиды, бүкіл облыс аумағы үшін орташа шама
263 мм-ге сәйкес келеді. Бірақ жауын-шашын әр жылда әркелкі мөлшерде
болады. Агроклиматтық аудандарда 10°С-тан жоғары температуралық кезеңнің
ішінде орташа алғанда солтүстікте 100-135 мм, оңтүстігінде 90-100 мм жауын-
шашын түседі, бұл жылдық жауын-шашынның 45-55 мм-і ғана, ал бұл кезеңдегі
булану шамасы солтүстікте 850 мм-ден оңтүстігінде 1300 мм-ге дейін
шарықтайды. Вегетациялық кезең ішінде жауын-шашын мөлшері өсімдіктің
қалыпты өсуі мен дамуы үшін жеткіліксіз болады, оның үстіне жылы кезеңдегі
жауын-шашын жоғары температурамен ұштасадыда, іс жүзінде өсімдік үшін
пайдасыз, мардымсыз болып қалады. Жылы кезеңдегі бұлыңғыр күндердің саны
айына 5-8 күннен аспайды, ал желдің орташа айлық жылдамдығы жазғы кезеңде
3,5-4,5 мсек. болады. Облыс ауа-райы көктем соңында және ерте күз
айларында шаруаға аса қолайсыз. Осы өлара шақта ызғар өсіп, атмосфера және
топырақ құрғақшылығы артып, аңызақ тұрып, шаңдақ пен құм борататын екпіні
15 мсек-тан асатын күшті дауыл соғып, бұршақ жауу, көк мұз басу, т.б.
табиғи құбылыстар жиілейді [8].
Рельефі.Облыс табиғаты ерекшеліктерінің бірі – оның жер бедерінің
тегіс, шола жазықтығы. Жерінің беткейлік сипаты солтүстік-шығысынан
оңтүстік-батысқа қарай төмендей түседі және өзіндік ерекшеліктері жағынан
бес ірі геоморфологиялық аймаққа: Орал таулары шеткі үстіртінің батыс
бөлігіне, Жалпы Сырт қыратының оңтүстік бөлігіне, Сырт алды кемеріне,
Каспий маңы ойпатының солтүстік бөлігі мен Жайық өзені орта ағысының
аңғарына бөлінеді [9].
Облыстың солтүстік Бөлігін Жалпы Сырттың оңтүстік сілемдері алып
жатыр, оның өзі де жонды-белесті қыратты жазық болып келеді де, өзен
аңғарларымен жекелеген адырларға мүшеленген. Жалпы Сырттың абсолютті
биіктігі 100 м-ден 200 м-ге дейін жетеді және тек кейбір көтеріңкі тұстары
ғана 200 м-ден асады. Шаған мен Деркүлдің аңғарлары Жалпы Сырт щегінде өте
тер Облыстың солтүстік-шығысын Орал таулары шеткі (Жем) үстіртінің батыс
бөлігі алып жатыр, ол негізінен көтеріңкі Шыңғырлау (Утва) – Елек су
айырығымен және оған неғұрлым жақын жатқан бірқатар басқа да ұсақ
геоморфологиялық аймақ элементтерімен сәйкес келеді. Бұл өңір едәуір кең
аңғарлар жүйесімен мүшеленген, абсолютті биіктіктері 100-200 м жонды-
белесті жазық болып келеді.
Сурет 2. Батыс Қазақстан облысының климаттық картасы
Орал таулары шеткі үстіртінде, Ақбұлақ қыстағының оңтүстік-шығыс
жағында, теңіз деңгейінен жоғары 263 м абсолютті биіктігі бар, бүкіл Батыс
Қазақстан облысының ең биік жері – Ақтау тауы жатыр. Сырт алды кемері Жалпы
Сырттың оңтүстік және Орал таулары шеткі үстіртінің батыс беткейлерін
қамтиды, бір жағынын жалпы Сырт пен Орал таулары шеткі үстіртімен, екінші
жағынан Каспий маңы ойпатының жағына тік құлама жасап, ендік бағытта тар
алқап ретінде созылып жатыр, бұл жерде оның абсолютті биіктігі 45-100 м-ге
жетеді. Кемер жер бедері жағынан алғанда жазық болып келеді және Жалпы Сырт
пен Орал таулары шеткі үстіртіне қарағанда болмашы мүшеленген су айырығы
учаскелеріне бөлінеді. Өзен аңғарлары түгел солтүстіктен оңтүстікке қарай
бағытталған [10].
Облыс аумағының басым бөлігі солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа
қарай жалпы еңістенген Касрий маңы ойпатының солтүстік бөлігі шегінде
жатыр. Солтүстігінде ойпаттың абсолютті биіктігі 25 м-ге жетеді де,
оңтүстік бағытқа қарай біртіндеп аласара береді. Оңтүстігінде, шамамен
Тайпақ ауылы ендігінен бастап ол теңіз деңгейінен төмендеп, 10 м-лік Каспий
маңы депрессиясына айналады. Жазықтығына қарамастан, ойпат рельефі неғұрлым
ұсақ учаскелерге молынан мүшеленген (су айырықтары, аңғарлар, тұйық ойыстар
түрінде). Осы жерде Жалпы Сырттан құлаған шағын өзендердің суы жиналатын
Шежін-Дүре-Балықты депрессиясы айқын бедерленіп тұр. Облыстың шығысында
Орал таулары шеткі үстірті мен Сырт алды кемерінен аққан су жиналатын
Байғұты депрессиясы қалыптасқан. Каспий маңы ойпаты өзендерінің аңғарлары
әлсіз тілімделумен сипатталады және тек Жайық өзенінің аңғары ғана ойпатты
солтүстіктен оңтүстікке қарай кесіп өтеді. Ойпаттың бүкіл аумағында дерлік
көктемде су басып қалатын онша терең емес ойпаңдар, қазаншұңқырлар мен
көлтабандар жиі кездеседі (олардың тереңдігі 3-6 м, диаметрі 0,5-2,0 км).
Облыс жерінің оңтүстік және шығыс бөліктерінде ойдым-ойдым құм басқан
шағын өңірлер бар, негізінен олар едәуір дәрежеде жел мүжіген атыраулық
және қайраң теңіз шөгінділерінен түзілген. Сонымен бірге облыстың бүкіл
аумағы тұзды тектониканың ықпалына ұшырағаны байқалады, тұз күмбездері жер
бетінде биіктігі 20-50 м-лік жайпауыт көтеріңкі төбелер күйінде кездеседі
[11].
Геологиялық құрылысы. Облыс жер қойнауының геологиялық құрылысы
Каспий маңы ойысы мен тұзды күмбезді тектониканың солтүстік бөлігіндегі
жағдайынан туындайды, соған негізделеді.
Каспий маңы ойысының солтүстік бөлігі (оны кейде Солтүстік Каспий
маңы деп те атайды) палеозой, мезазой және кайназой шөгінділерінен
түзілген. Тұзды күмбездер көтеріле жырымдаған беткейінде ғана жалаңаштанып,
жер беткейінде ғана жалаңаштанып, жер бетіне шыққан пермь шөгінділерінен
басқа палеозойлық жыныстар қабаты 3,5-5 км-лік үлкен тереңдікте жатыр және
олар солтүстік аудандардағы бұрғылау скважиналарымен ғана ашылады. Пермь
шөгінділері сакмар және артин ярустарына жатады. Әдетте, бұл құмдақ-сазды
шөгінді қабаттары бар пелицепод және маржан түзейтін организмдер
фаунасының, теңіз шөгіндісінің қалдықтары болып табылады. Бұл шөгінділер
мұнайлы-газды болып келеді әрі олардың өнеркәсіптік құндылығы Батыс Теплов,
Жданов, Ульянов, Цыганов және Қарашығанақ учаскелерінде дәлелденген.
Қарашығанақта мұнай-газ шоғырлары 4-5 км-де, қалғандарында 3200-3600 м
тереңдіктегі қабаттарда түзілген. Кейінгі пермь дәуірі өзінің төменгі
бөлігінде кунгур ярусынан галогенді-сульфатты шөгінділерімен, жоғарғы
жағында қызыл түсті құмдақ-сазды түзілістермен ерекшелінеді. Кунгур ярусы
гипс, ангидрит және борға бай тұздармен қабаттаса келіп, тасты тұз,
карналий, сильвиннен қалыптасқан. Каспий маңы ойысының бүйірлік зонасының
тұсында бұлар сыналана сұғынып, бір-бірімен қабаттасқан сипатта жатады да,
орталық бөлігінде тұз күмбездері кейпін иеленеді. Галогенді-сульфатты
шөгінділерінің қалыңдығы Каспий маңы ойысының солтүстік бүйірлік зонасында
1 км-ге дейін, орталық жағы мен тұз күмбездерінде 5 км не одан да қалың
келеді. Мульдалар (ойыстар) деп аталатын күмбездер арасындағы тұз қабаттары
әдетте барынша өте жұқа болып келеді, бұлардың орташа қалыңдығы – 2,5 км..
Галогенді сульфатты шөгінділердің түзілісі жердің терең қойнауынан шыққан
тұз қышқылдарының әсерімен не көлтабандық жағдайлармен байланыстырылады.
Аймақтағы жоғары перьм шөгіндісі кірпішті қызыл саз, аргиллит, мол споралы-
тозаңды құмдақтар түрінде кездеседі. Бояғыштар алу үшін минералды шикізат
ретінде әбден жарамды қышқыл саз және саздақтар, көмірге айналған қабаттар,
ал мульдаларда өте тереңде жатқан битумға бай көмір қабаттары кездеседі.
Жоғары перьм шөгінділерінің қалыңдығы тұз күмбездерінде бірнеше м-ден,
мульдаларды 2-2,5 км-ге дейін болып келеді.
Триас шөгінділері сыртқы түстері жағынан жоғары перьмдіктерге ұқсас
келеді, бірақ литологиялық құрамы олардан ерекше болады. Триастың
карбонатты төменгі бөлігі – вятлуж және басқұнжақ ярустары түрінде
қалыптасқан және жоғары терригенді бөлігі негізінен аргилетті, сазды және
құмдықты келеді, қалыңдығы – 300-400 м.. Юра шөгінділері сазды және
құмдақты болады. Саз шөгінділеріндегі алғашқы түзілістерде көмірге айналған
өсімдік қалдықтары, маллюскалардың қайраң сулық фаунасы аралас құмдақ
қабаттарын түзген, жалпы юра шөгінділерінің қалыңдығы – 250-350 м. Бор
шөгінділері бір-бірінен айрықша ерекшеленетін төменгі-құмдақ-саздақ және
жоғары-карбонатты жеке қабаттардан тұрады; карбонатты шөгінділер негізінен
жазатын бор, мергелден, сирегек пелиципод, теңіз кірпісі, болемнит және
аммониттен, фауна қалдықтары араласқан әктастан тұрады. Бор шөгінділерінің
қалыңдығы – 250-300 м [12].
Палеогенді шөгінді оиоко түріндегі (кремнилі) саз, құмдақтардан
тұрады. Тұз күмбездерінде палеоген жыныстары шайылып кеткен, тек
күмбезаралық кеңістіктеріне сақталып қалған; бұлардың қалыңдығы – 400 м-ге
жетеді.
Неоген шөгінділері саз, құм және конгломераттан, ұсақ екі бөліктен
тұратын әлсіз жабысқан қиыршықтастың 3-4 қабатынан қалыптасқан.
Конгломератты болуы олардың құлама тік жағалық теңіз жағалауында түзелгенін
көрсетеді. Қалыңдығы – 200-250 м..
Төрттік шөгінділер өзен, көл – батпақты түзілістер болып келеді.
Литологиялық құрамы жағынан аллювийлі және золды ұсақ-малтасты, құмайт және
саздақтарға ажырайды; қалыңдығы – 100 м-ге дейін [12].
Қазба байлықтары. Облыс аумағында Цыганов, Ульянов, Гремячинск, Батыс
Теплов, Қарашығанақ сынды бірқатар газ конденсаттары мен мұнай кендері
табылды. Тас тұзы, калий және бор қабатындағы тұздар, гипс, әк жыныстары,
бор және басқа қазба байлықтар ашылды.
Құрылысқа жарамды минералды шикізаттардан облысқа кірпіш және цемент
өндірісі шикізаты, керамзит, әк, құрылыстық құм, құм-қиыршық қоспалары,
құрылыс тастары, лоарды алмастыратын басқа түзілімдер бар. Керамзитті
шикізаттың Погодаев және Түксай кендері барланған. Ақтау (Белая Горка) және
Бөрлі кендері енгізілген; бұлардың жиынтық қоры 16081 мың м3.
Жылдық қуаты 1300 мың т. Цемент зауытын шикізатпен толық қамтамасыз
ететін қоры 1106482 мың м3 Ақсуат кені барланды. Гидравликалық қосымша
ретінде қоры 21619 мың м3 болатын кремний сазы бар Шипов кенінің пайдалануы
мүмкін. Қыш шикізаты Федорвқа селосының жанынан ашылды, қоры 2042 мың м3.
1.2 Су экожүйесі
Өзені. Облыстың негізгі су көзі – Жайық өзені болып табылады. Облыс
шегіне Елек поселкесінің батыс жағынан енген өзен батыс бағытқа қарай ағып,
Орал қаласына дейін жетіп, оңтүстікке шұғыл бұрылады да, Солтүстік Каспий
маңын кесіп өтеді. Облыс шегіндегі ұзындығы – 761 км, су жинайтын алабы –
16678 км2. Жайықтың облыс аумағындағы салалары – Елек, Шыңғырлау (Утва),
Шаған, Барбастау, Емболат, Быковка, Рубежка, Барбастау өзенінен төменірек
Жайықтан Көшім (Қабыршақты) бөлініп шығады.
Жайық өзені бүкіл облыс жерін жер беті ағын суларының жиілігі әр
түрлі қос торапқа ажыратады. Сол жағалаулық өзен торы тығыздығының
коэффициенті К-0,54 кмкм2 мөлшерімен сипатталады, ол жағалаулық бөліктегі
өзен торы тығыздығының коэффициенті К-0,26 кмкм2. Бүкіл облыс үшін өзен
торының тығыздығы Жайық өзенінсіз – 0,036 кмкм2, Жайықпен қоса
есептегенде, 0,040 кмкм2 коэффициентпен сипатталады. (сурет 3).
Жалпы облыста үлкенді-кішілі 200-ден астам өзен бар, олардың 65-і
жазда кеуіп құрғақ арналарға айналады, ұзындығы 10 км-ден аспайтын шағын
жылға-өзендер де баршылық. Ұзындығы 200 км-ден асатын өзен небәрі – 8.
Қараөзен, СарыөзенЕлек облыс жерінде тек өздерінің сағалық бөлігі мен ғана
ағады, олардың жалпы ағыны облыс шегінен тыс қалыптасады. Өңірдің жер
бедері мен топырақ қабатының ерекшелігіне байланысты көптеген өзендердің
арналары өте ирелең қалыптасқан. Мысалы, Барбастаудың ирелеңдеу
коэффициенті К-1,40 Шолаңқаты – К-1,04, Жақсыбай – К-1,071, Ащыөзек – К-
1,75, Мұқыр – К-1,4-ке тең келеді.
Көлдері. Облыстағы көлдің таралу коэффициенті 10% (жайылма суларды
есепке алмағанда); жалпы 150-ге жуық көл бар, олардың айдындарының аумағы
1532 км2. Облыстың өзен бойларына жуық өңірлерінде жайылма су (қарасу)
айдындары көп. Мысалы, Шежін жайылмасы 2200 км2 ауданды алып жатыр. Дүре –
700 км2, Қараөзен – 600-700 км2, Сарыөзен – 200-300 км2, ал Бұлдырты – 100
км-ге жуық жерге жайылған.
Облыс аумағында көлдер әркелкі орналасқан: Елек алабында – 5, Өлеңті
алабында – 1,2, Бұлдырты алабында – 10-нан аса, Қалдығайты алабында – 20-
дан аса (оның ішінде жазда тартылып қалатын Итмұрвн тұзды көлінің шарасы –
112 км2), Жақсыбай алабында 5-6 шағын көл бар. Ойыл сағасындағы Аралсор
(Өзенсор) көлінің (сордың) ауданы – 112 км2. Бұл көлдердің бәрі Жайықпен
ұласпайтын өзендердің алаптарында орналасқан. Облыстың оңтүстік батыс
бөлігі көлді келеді. Олар Дүре-Шежін жайылма суларының оңтүстік бөлігінде,
Көшім және Мұқыр өзендерінің сағалық жағында, Қараөзен, Сарыөзен
сағаларында (Қамыс-Самар көлдері) шоғырланған. Бұлардың арасында 200 км2
ауданды алып жатқан Балықты Сакрыл, Сарай, Қамыс-Самар көлдерін бөліп
атауға болады. Облыстың осы бөлігінде су айдыны 1-ден 4 км2-ге дейінгі
тұзды, кеуіп қалатын көлдер көп, олардың арасында ауданы 72 км2 тұзды
Боткөл бар. Облыстың ең терең әрі ауқымды су айдыны Шалқар көлі, ауданы –
242 км2.
Жерасты суы. Шаруашылық қажетіне және тұрмыстық тұтынымға жарамды
тұщы су қоры облыс қойнауындағы негізінен төрттік, жоғары плиоцендік
жыныстар мен палеоген бор шөгінділерінің қабаттарында түзілген. Бұларда
А+В+С категориялары бойынша жиынтық өнімділігі 366,8 мың м3тәулік (4.3
м3с), оның ішінде өнеркәсіптік категориялары бойынша 322,8 мың
м3тәуліктік (3,76 м3с) игерілу қорлары бекітілген 22 жерасты су көзі
анықталды. Облыс қойнауында жерасты сулары біркелкі таралмаған: негізгі
бөлігі (17 сулы қабат облыстың солтүстігінде, тек 5 кен ғана оңтүстік
жағынан барланды.
Сурет 3. Батыс Қазақстан облысының ішкі сулары
Сулы қабаттардың көпшілігі (15) Жайық және басқа өзендердің
аңғарларындағы аллювийлік шөгінділермен тығыз байланысты ең ірілері –
Жайық, Дарьинск, Чапаев, Бөрлі, Серебряков, Тоқпай, Январцев, Жарсауат
кендері. Бұлардың бәрі қалыңдығы 10-нан 25 м-ге дейінгі орта және жоғары
төрттік құмайт-қиыршықтасты құрылымдармен байланысты. Скважиналардың дебиті
– 5-тен 25 мс-қа дейін. Топырақ асты (грунт) суларының жату тереңдігі – 3-
10 метр. Жайық өзенінің ағынымен топырақ асты суларының гидравликалық
ағынының жатыс бағыты тығыз байланысты келетіні байқалады. Облыстың
оңтүстігі бөлігіндегі Аймекен (Орда) жерасты, Искра бұлақтары және жерасты
су алқабы бар. ( Жерасты суларының қорлары төменгі-жоғары төрттік кезеңнің
ежелгі алювийлік атырау шөгінділерінде айқындалған су жиналатын құм
қабаттарының қалыңдығы бұл жерде 10-нан 31 м-ге жетеді. Арынсыз деңгейдің
жату тереңдігі 1-6 м. Тұщы судың минералдығы – 1 гл-ге дейін. Ежелгі
жоғары төрттік аллювий кендеріндегі жерасты суларының бекітілген жалпы қоры
33,6 мың м3тәулік (0,39 м3с). Барланып, табылған кендердің басқа
типтерінің ішінен игерілу қорлары 1,3 және 1,7 мың м3тәулік болып
бекітілген Федоров, Каменка, Ақсай, Люсен бұлақтарын айырықша атауға
болады, бұлардың суымен осы аудан орталықтары қамтамасыз етіледі және
қорлары қалыңдығы 9-10 м плиоцендік Сырт түбі құмдарында жиналған.
Скважиналарының дебиті – 2-5 лс, тереңдігі 30-40 м-ден артық емес. Суы
тұщы, пайдаланып жүрген ауыз судың мемлекеттік стандартына сәйкес келеді.
1.3 Топырағы
Облыстың бүкіл солтүстік, Жалпы Сырттық бөлігін қара және қызыл-қоңыр
топырақ жауып жатыр. Ара-тұра бұлардың арасында жер бетіне шығып жатқан
пермь саздары мен жалаңаштанған апат жыныстарымен тығыз байланысқан қызыл-
қоңыр сортаң топырақтар жолағы кездеседі. Облыстың Сырттық шығысын ала
Ойылға дейін тұтастай дерлік күңгірт қызылқоңыр топырақ алқабы созылып
жатыр, бұлардың кейбір тұстарына саздақ және құмайт құрамды ашық сарғылт
түсті топырақ массивтері (Қараағаш, Көкөзен) сұғына ене түскен. Өзен
аңғарларын бойлай ойдым-ойдым сортаңдар түзілген.
Каспий маңы ойпаты шегінде ала-құла топырақ жамылғысы қалыптасқан.
Сырт алдындағы қыраттарға жапсарлас жатқан ойпатта қызылқоңыр және ашық
қызыл-қоңыр ойдымдармен алмасып келген күңгірт қызылқоңыр топырақтар басым.
Бұлардың оңтүстікке таралу шегі шамамен Көшім тоқтау дәуіріндегі Каспий
теңізінің жағалаулық шегімен сәйкес келеді. Бұл алапта ойдым-ойдым
сортаңдар кездеседі. Эльтон және Қараөзен, Сарыөзен су айырықтарын, Көшім
мен Жайықтың сол жағалауындағы кейбір жерлерді ашық қызылқоңыр, қызыл-
қоңыр, сортаң, шабындықты қызылқоңыр топырақтар кешені жауып жатыр,
бұлардың арасында қызылқоңыр топырақ басым келеді. Бұлөңірдегі сор-сортаң,
алқаптар 15-20%, кейде 40% шамасында.
Оңтүстікке жылжыған сайын топырақ құрамы жеңілдей түседі, саздақ
құмайтқа ауыса береді, құмақты ашық қызылқоңыр топырақ бұл жерде бір тектес
үлкен массивті құрайды. Әсіресе Сайқын, Арал-сор-Пиятимар-Қаршы-Өлеңтіге
дейінгі табиғи шектен оңтүстікке қарай ойысқан сайын дала бедері тегістеле
түседі. Жолшыбай далалық ойпан жерлердегі шалғынды қызыл-қоңыр топырақ
үлесі де өзгеріп отырады.
Қоңырқай және ашық қоңырқай топырақ түрлері облыстың оңтүстік
шекарасын бойлай ойдым-ойдым болып кездеседі. Ойдымдарының ірісі Хаки
сорының оңтүстігіне таман орналасқан, ал қалғандары Аралсор жаққа қарай
үздік-үздік жолақ болып өтеді. Жайықтың сол жағында бұлар Индер көлінің
солтүстігінен Бүйрек құмдарына бағытталады. Қоңыр топырақты алаптың
оңтүстік беткейінде Нарын құмы жатыр. (сурет 4).
Сурет 4. Батыс Қазақстан облысының топырақ картасы
1.4 Өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Облыстың флорасында 106 тұқымдасқа жатқызылатын гүлді өсімдіктердің
1300-ге жуық түрі, олардың ішінде күрделі гүлді (220), атбас бұршақты
(139), астық тұқымдас (118), көкпек (113), зиягүл (104) түрлері бар.
Өсімдіктердің эндимиктік түрлері: Талиев гүлкекіресі, қатпағы жапырақты
келерия, майысқақ боз, Еділ майқарағайы және т.б. Облыстың өсімдік
жамылғысында үш белдем (зона) элементі кездеседі. Солтүстікпен нағыз дала
белдемі өтеді, орталықтың едәуір бөлігі шөл дала немесе шөлейт белдемге
енеді, ал оңтүстік аудандар шөлдің солтүстік шегіне ұласады. Жалпы өсімдік
жамылғысында бір кездері далалық сипаттың басым болғаны байқалады, бірақ
оны пайдалану барысында табиғи жағдайының өзгеруінен бірте-бірте шөлге
айналу құбылысы етек жаюда. Негізінен нағыз дала зонасы облыстың солтүстік
бөлігін алып жатыр және бұл өңір боз әрі бетегелі дала болып табылады.
Боз даланың оңтүстік шегі Еруслан бастауынан Қараөзен және Сарыөзен
арқылы, Ершов кентінен 2025 км оңтүстікке, одан әрі Жалпы Сырт сілемдерімен
Красный кентіне дейін, Дарьинск арқылы Шалқар көлінің солтүстік
жағалауымен, содан соң Елек және Қобда су айырығын бөле шығысқа қарай
өтеді. Бұнда далалық боздың әр алуан түрлерімен қатар қылтанақсыз арпабас,
беде, түнгі шегіргүл, дала шиесі, талбұршақ және т.б. кездеседі.
Боз дала белдемі оңтүстікке қарай бетегелік дала белдеміне ұласқан.
Мұнда бетеге айырықша басым болғанымен, оған әр түрлі боз араласқан. Далада
мезофильді шөп түрлері азая түседі, бірақ оның есесіне бұталар: аласа
бадам, шайқурай, тобылғы, сары қараған өскен, бұл өсімдіктер ойпандарда
оқшаулана біткен, осы арқылы дала көркін ала-құла етіп көрсетеді.
Бұталармен бірге ойпандарды бойлау қауырсынды солтүстік бозы өседі.
Ірі ойпандарда бидайық, сұлыбас және түлкі құйрықты шалғындық
топтар, құмайт топырақты жерлерде жусанды ақшагүл аралас өседі.
Шөл дала облыстың үлкен бөлігін қамтиды. Солтүстікте бетегелі дала
белдемімен ұласып, жалпы сырттың сілемдеріне жақындаса, оңтүстікте Нарын
құмдарына және құмды топырақты кең-байтақ ақ және қара жусанды шөлдерге
жалғасады. Шөл даланың оңтүстік шекарасы Сайқын стансасы темір жолмен,
Жасқұс құмымен, Қамы-Самар көлдері арқылы одан әрі Саралжын мен Бесқұдық
қыстауына одан Тайпақ ауылы маңында қара жусанды шөлді айналып өтеді де,
Жайықтың сол жағында оңтүстікке қарай Базартөбеге үгіліп түсіп, сол жерден
Итмұрын көлі мен Жақсыбайдың сағасына қарай бағыт алады. Бұл өңірдегі шөл
дала табиғи ерекшеліктеріне қарай кейде ала құм немесе кешенді дала деп
аталады. Облыстың оңтүстік бөлігінде (Жәнібек, Жаңақала және Ақжайық
аудандарында) құм массивтер шетін бойлай топырақтың күшті сортандануымен
байланысты ақ жусанды шөл қалыптасқан. Бұл жерде итсегек пен ебелек мол, ал
көктемде тез қурап кететін эфемерлер өседі. Сортандарда қара жусанды шөл
облыстың оңтүстік аудандарында, яғни Жалпақталдан оңтүстікке қарай Аралсор
маңында, Тайпақтың батысында, Итмұрын көлінің маңында және басқа жерлерде
кездеседі. Бұл жерде қара жусанмен аралас ебелек, итсегек, көктемде
қоңырбас пен мортық көп өседі. Сор топырақтағы көкпектілі шөл Шежін
жайылмасының Казталов, Қаратөбе және Ақжайық аудандарының оңтүстігіндегі
кең-байтақ өңірді алып жатыр. Мұнда көкпек аралас жусан, түрлі сораң,
ақмамық, бидайық, қияқ, мортық өседі. Солар маңайында қалыптасқан
бұйырғынды-көкпекті шөл көбіне облыстың оңтүстік аудандарында ойдым-ойдым
болып кездеседі. Жаңақала, Бөкей ордасы, Жәнібек аудандарында, сондай-ақ
Қаратөбе, Шыңғырлау маңында көшпелі сусымалы құм массивтері бао. Әдетте,
бұлар әлі өсімдікпен бекімеген.
Облыс жерінде жоғарыда сипатталған белдемдік өсімдік жамылғысымен
қатар көлтабандық, жайылмалық шалғын, кейде сирек орман-тоғай алқаптары да
кездеседі. Шежін мен Дүре жайылымдарының сортаң топырағын, Көшім, Жақсыбай,
Бұлдырты және т.б. өзен сағаларын бидайық, сұлы, т.б. аралас өскен
көлтабандық шалғын жауып жатыр. Далалық жайылмалар төңірегіндегі сортаң
топырақта негізінен ақмамықты не жусанды-ақмамықты көлтабан шалғындары жиі
ұшырасады. Көптеген жайылмалар жағалай көкпек басым ажырықты және шырынды
сораң өсімдік өскен. Қамыс-Самар көлдерінің алаптарында, Жақсыбай
жайылмасында қалың құрақты қамыс өседі.
Облыстың шөптесін қорының басты түрі – жайылмалық шалғындар.
Жайықтың төңірегінен биіктеу белесті-жалды келетін жаылмаларында бидайық
тектес және жусанды-бидайық аралас өскен шалғын көп кездеседі. Жайылмалық
шалғындарда көбіне миямен аралас бидайық, сұлыбас өседі. Жайылмалардың ең
төмен учаскелрін өлең шөбі басым батпақты шалғындар алып жатыр. Облыстың
орман-тоғай өсімдіктерін зерттеген кезде дала тоғайларының негізінен
қосымша ылғалды белдемдерге ұштасып келетіндігі анықталды. Облыстағы орман
алқаптары – жайылмалық орман-тоғай, құмайт массивтердегі бұталы алқап және
көлтабан ойпандарындағы массивтер түрінде өскен; жайылмалық тоғай көбіне
өзен аңғарларымен байланысты. Мұнда аралас өскен бұталы үйеңкі, қара және
ақтерек, шегіршін, көктерек, қайың, емен ағаштары ұзақ уақыт суда қалуға
бейімделген.
Құмайт массивтердегі тоғай шегі оңтүстікке қарай сұғына түсіп, 49°
солтүстік ендікке дейін жетеді.
Облыс аумағында сүтқоректілердің 70 түрі, құстардың 310-ға жуық,
рептилияның 19, қос мекенділердің 7, балықтардың 51, әр алуан
омыртқасыздардың мыңдаған түрі және дөңгелек ауыздылар мекендейді.
Сүтқоректілердің өздерінің алуан түрлілігімен ерекшеленетін
кеміргіштер де бар. Олардың ішінде әсіресе кішкентай саршұнақ, кәдімгі
сұртышқан, дала алақоржыны, атжалман мен кәдімгі соқыртышқан кеңінен
таралған. Қамысты-қоғалы қалың нудың арасында, кейбір өзендер мен ірі
көлдерде ондатр (су тыщқаны) мекендейді. Жайықтың ескі арналарында қайтадан
құндыз кездесе бастады. Орқоян кең таралған, ал облыстың солтүстік
бөлігінде аққоян мен дала шақылдағы кездеседі. Жыртқыштардан қасқыр, түлкі,
аққұлақ, ақкіс, мекендейді, сондай-ақ қарсақ, дала күзен мен борсықты,
кейде шұбаркүзенді көруге болады, оңтүстік-батыстағы адырлы құмдарда жабайы
мысық бар, кейде бұл ауданда жанат тәрізді ит кездеседі. Оқта-текте тоғай
тауығы, кәмшат, еуропа қара күзені, тіпті сілеусінді ұшырастыруға болады.
Жәндік қоректілерден кәдімгі және құлақты кірпі, жертесердің бірнеше түрі,
жұпартышқан кеңінен таралған, жарқанат едәуір көп (8 түрі бар).
Тұяқтылардан киік көп тараған. Жайылмалық орман-тоғайларда бұлан мен
елік мекендейді. Құстардың ішінде ең көбі торғай тектестер (120-ға жуық
түрі бар). Орман-тоғайда қызылторғай, мысықторғай, сарышымшық, қызылқұйрық,
мақтанторғай, құрқылтай, барқылдақ торғай кездеседі. Орман алаңқайларында
сұлусары, бақторғай, сұр мақтанторғай, өзен жағалауларын, ескі арналарды
бойлай өскен бұталарда құрқылдақторғай, жасымықторғай, Жайық жайылмасының
солтүстік бөлігінде шырылдақторғай, сарықасторғайлар бар.
Ашық далалар мен шөлейт ландшафтарда құстардың түр құрамы едәуір
тапшы, негізінен алғанда бозторғай мен тастақторғай, бұталы ойпандардың
кейбір жерлерінде шақар сұлусары торғай ғана кездеседі. Түрінің саны
жағынан балықшылар екінші орын алады. Шалғын мен суат жағалауында ұя
салатын түрлер арасында қызғыш, шалғыншы басқаларға қарағанда жиі көзге
түседі, батпақты жерлерде бірқазан мекендейді. Шағалалардың көл шағаласы
басым келеді. Су жағалап қаз тәрізділер мен сұқсыр үйрек, ішінара тырна
кездеседі. Ұя салатындардан ең көп тарағаны барқылдақ сұр үйрек, шүрегей
үйрек және қызылбас сүңгуір үйрек ұялайды, көктем мен күзде ұшып бара жатып
ұлар ұялайды. Биік шөп арасында безгелдек, кейде дуадақ та кездеседі.
Жыртқыш құстардан ашық далалық жерлерде дала бүркіті, қарақұс, дала
бөктергісі, құладын, тауық тәрізділерден сұр кекілік, шалғындарда бөдене
мекендейді, су жағалап батпақ жапалағы ұшады. Облыста бауырымен
жорғалаушылардан кесірткенің 10 түрі, жыланның 8 түрі және тасбақа
(батпақты) бар. Облыстың өзендері мен көлдері өздерінің балыққа байлығымен
және әр алуандығымен ерекшеленеді. Ең көбі тұқы тәрізділер (28 түрі),
олардың ішінде әсіресе жерсінгендері – ақамур мен дөңмаңдай. Тұщы суларда
табан, мөңке, сазан, ақбалық, көксерке, т.б. кездеседі. Жайық өзені аса
бағалы бекіре тұқымдастарға (шоқыр, бекіре, қортпа) бай.
Омыртқасыздар ішінде буынаяқтылар, әсіресе жәндіктер (2,5 мың түрге
жуық). Көбелектер отрядының 400-ге жуық түрі бар, екі қанатты, тік қанатты
және жарғақ қанаттылар 150-200 түрден саналады. Әр түрлі типтегі
омыртқасыздар негізінен топырақ қабатында таралған. Олардың ішінде
қарапайымдылар мен ірі құрттардың – 10-15, өрмекші, кенелердің 100-ден
астам түрі бар. Су түбін мекендеушілерден, әдетте, әр түрлі құрттар,
буынаяқтылар мен олардың дернәсілдері (шамамен 100 түрден), сондай-ақ
моллюскалар кездеседі. Планктонның негізгі массасын шаян тәрізділер
(дафния, циклоптар), қарапайымдылар (инфузория, арцелдер), жәндіктердің
дернәсілдері, хиромид және басқалары құрайды.
Табиғи қорлар мен қоршаған ортаны қорғау. Су көздері мен табиғи
ортаның тазалығын сақтау мақсатында облыста қуаты тәулігіне 7,5 мың м3-ден
20 мың м3-ге дейін жететін 56 тазалау қондырғысы жұмыс істейді. Өсімдіктер
мен жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерін
қорғауға үлкен назар аударылуда. Осы мақсатпен республикалық маңыздағы үш
заказник құрылған, бұлар – Бударин, Кирсанов, Жалтыркөл қорықшалары.
Қазақстанның Қызыл кітабына енген өсімдіктер мен жануарлардың түр
құрамын сақтауда Ақтау, Аққұм, Қараағаш, Нарын, Шалқар шұраттарындағы
табиғат ескерткіштерінің мәні де зор. Қарашығанақ газ-конденсат кені
маңында топырақ жамыоғысының құнарлығын сақтау мақсатында жұмыстар іске
асырылуда.
2 Тарау ОБЛЫСТАҒЫ НЕГІЗГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАР
2.1 Атмосфералық ауаның ластануы
Батыс Қазақстан облысының ауа бассейнінің негізгі ластағыштарына
атмосфера азот оксидтерін, көміртегі, күкірт ангидридін, күкіртсутектер,
ұшқыш органикалық қосылыстар, және органикалық емес шаң-тозаңдар шығаратын
мұнай-газ кешендерінің кәсіпорындары, пеш шаруашылығы, автокөліктер,
элеваторлар болып табылады.
Батыс Қазақстан облысының қоршаған ортасының ауа бассейнінің
мемлекеттік мониторингін облыстық бюджет есебінен Орал және Ақсай
қалаларында аккредитацияланған зертхана Гидромет Лтд ЗӨӨ жүргізеді.
Орал және Ақсай қалаларының экожүйелері ең көп зардап тартуда.
Дегенмен, бұл қалалардың ауа бассейні экологиялық жағдайдың тұрақтылығымен
сиптталады. Ауа құрамындағы ластаушы заттардың орта тәуліктік
концентрациясы шектеулі рауалды концентрациядан (ШРК) аспайды. Осылай бола
тұра соңғы жылдардағы экономиканың жоғарылауына байланысты қоршаған
ортаның ластануының өсу тенденциясы байқалып жүр. 2007 жылдың 9 айы бойынша
Орал қаласының атмосфералық ауасының жағдайы былтырғы жылдың осы кезеңімен
салыстырғанда ластану азайған. Жедел мәліметтер бойынша күкіртсутек
концентрациясы 1,2 есеге 0,15 ПДК), күкірт диоксиді 1,15 есеше (0,4 ПДК),
азот диоксиді 1,8 есеге (0,017). Анықталатын ингредиенттер бойынша жол
берілетін шекті нормативтен арту фактілері тіркелмеген.
Бақылау мәліметтеріне сәйкес Орал қаласының атмосфералық ауасының
ластануы республика бойынша орташадан төмен: атмосфераның ластану индексі
(АЛИ 5) 0,7 құрады. (сурет 5).
Сурет 5. Батыс Қазақстан облысының экологиялық картасы
Ақсай қаласының анықталатын ингредиенттер концентрациялары былтырғы
жылдың сәйкес кезеңіндегідей. Жедел мониторингтік мәліметтер бойынша күкірт
сутек концентрациясы 0,002 мгм3 немесе 0,25 ПДК, күкірт диоксиді 0,023
мгм3 немесе 0,44 ПДК, азот диоксиді 0,031 мгм3 немесе 0,775 ПДК,
көміртегі оксиді 1,1 мг 3 немесе 0,36 ПДК, көміртегі оксиді концентрациясы
1,12 есеге (0,4 ПДК) төмендеген. Орал қаласының атмосферасында азот
қостотығының концентрациясы 2001 жылға қарағанда 4 пайызға өсіп, 0,028 мг
м3 құрады. Басқа ластаушы заттар құрамы алдыңғы жылдың деңгейінде қалды.
Ақсай қаласының атмосферасында алдыңғы жылдармен салыстырғанда күкірт
қостотығының концентрациясы 1,4 есе өсті. Бұл Орал қаласының осыған сай
көрсеткіштерінен 2 есе асады. Бірақ ауадағы ластаушы заттардың шектеулі
рауалды концентрациядан асқан жағдайы тіркелген жоқ. Орал қаласының ауа
бассейні еліміздің басқа облыс орталықтарымен салыстырғанда салыстырмалы
түрде таза болып табылады және ауа тазалығы жөнінен алдыңғы орындардың
бірінде тұр.
Қарашығанақ мұнай – газ конденсаты кенішінде ауа бассейнінің жағдайына
мониторинг жасаудың автоматтандырылған 4 станциясы іске қосылған.
Соңғы жылдары стационарлы көздердің шығарындылары көлемінің артқаны
байқалады. Бірақ шығарындылардың соңғы 11 жылдағы көрінісін өзара
салыстыратын болсақ, қазіргі кездегі көрсеткіштер 1991 жылғы жоғарғы
көрсеткіштердің 30 пайызын құрайды. Ал, жылжымалы көздердің шығарындылары
45,6 мың тоннаны құрады.
Бірінші жартыжылдықта жүргізілген мониторинг қызметінің мәліметтері
бойынша облыстың ірі өндірістік орталықтары болып табылатын Орал – Ақсай
қалаларының ауа бассейнінің жағдайы тұрақты экологиялық жағдаймен
сипатталады. Ақсайда Оралмен салыстырғанда күкірт қос тотығының орташа
айлық концентрациясы екі есе өсіп 0,4 ШРК құрап ауа құрамында тұрақты түрде
күкіртсутек байқалып тұрды.
2.2 Су ресурстарының ластануы
Су – бұл тек адамдардың шаруашылық қажеттіліктеріне пайдаланатын
табиғат ресурстарының түрі ғана емес, сонымен қатар қоршаған орта үшін де
қажетті элемент.
Біздің өзен-көлдердегі судың сапасына келсек, оның облыс халқының
денсаулығына тікелей әсері бар. Облыстың негізгі су көздеріне Жайық өзені
мен оның салалары Шаған және Деркөл өзендері жатады. Былтырғы жылдың сәйкес
кезеңіндегіден жерүсті суларының сапалық құрамында өзгерістер бар.
2007 жылдың 9 айы бойынша мониторингтік зерттеулерге сәйкес Жайық
өзенінде былтырғы жылдың осы кезеңімен салыстырғанда мыс концентрапциясы
1,0 есеге (4,12 ПДК), ОБТ5 (оттегін биологиялық тұтыну) 1,06 есеге (1,65
ПДК), мұнай өнімдері 1,17 есеге (0,92 ПДК), магний 1,07 есеге (0,73 есеге)
азайған. Аммоний тұздары 1,2 есеге (0,8 ПДК) өскенмен шектен аспайды.
Казгидромет РМК мәліметтері бойынша Жайық өзені таза санатына
жатады. СЛИ-0,87 (2 класс). Нитритті азот, фенол және сульфаттар құрамы 1,0-
2,4 ПДК құрады.
Шаған өзенінде жедел міліметтер бойынша былтырғы жылдың осы кезеңімен
салыстырғанда магний концентрациясы 1,5 есеге, аммоний тұздары 1,34 есеге,
мұнай өнімдері 1,3 есеге, ОБТ5 1,04 есеге азайғаны байқалады. Қалған
ингредиенттердің құрамы былтырғы жылдың деңгейінде. Аздаған мөлшерде жалпы
темір бойынша 1,4 есеге немесе 6,53 ПДК, мыс 1,07 есеге (4,25 ПДК), мырыш
1,1 есеге (0,74 ПДК) артұаны байқалады.
Казгидромет РМК мәліметтері бойынша Шаған өзені таза санатына
жатады. СЛИ-0,88 (2класс).
Ағымдағы жылдың осы кезеңімен салыстырғанда Деркөл өзенінде су
сапасының төмендегені байқалады. Жедел мониторингтік мәліметтерге сәйкес
магний 1,6 есе (1,02 ПДК), темір 1,05 есе (6,67 ПДК), мыс 1,2 есе (0,66
ПДК) концентрациялары артқан. Сонымен бірге аммоний тұздары 1,4 есе (1,02
ПДК), нитриттер 1,4 есе (0,48 ПДК), сульфаттар 1,3 есе (1,44 ПДК), ОБТ5
1,03 есе, мұнай өнімдері 1,2 есеге (1,4 ПДК) азайған.
Казгидромет РМК мәліметтері бойынша Деркөл өзені ластанған
санатына жатады. СЛИ-1,74 (3класс).
Елек, Деркөл, Быковка, Чижа-2, Өлеңті, Үлкен өзен және Шалқар көлі
суларының сапасы бойынша 3-ластанған класына жатады (СЛИ-1,01-1,8). ПДК
асу фенол (1,0 ПДК) және нитритті азот бойынша 7,5 ПДК дейін.
Жайық өзені бассейнінің сапалық су құрамы соңғы жылдары салыстырмалы
тұрақтылығымен сипатталады. 1 ШРК деңгейінде және одан асқан ластану тек үш
ингредиент: мыс, мырыш және сульфаттар бойынша байқалады. Өткен жылдармен
салыстырғанда нитриттер концентрациясы өсіп, мыс пен темір құрамы азайды.
Бұлардан басқа ластаушы заттардың құрамы өзгерген жоқ.
Жалпы Жайық өзенінің экологиялық жағдайы өзен түбінің балшықтануы мен
жағалауларының шайылуына байланысты болуда.
Бүгінде Жайық өзені арналарында балық шаруашылығы мелиорациясын
жүрргізу мәселесі қиын жағдайда тұр. 2003 жылы осы обьект бойынша
биологиялық негіздеме мен жобалық құжаттама жасалып, ол экологиялық және
экономикалық сараптамадан өту үшін ҚР-ның тиісті министрліктеріне
жіберілген.
Сонымен қатар басқарма жүйелі түрде көршілес Орынбор және Атырау
облыстарымен Жайық өзенінің сапалық су құрамы жөніндегі мәліметтермен
алмасып тұрады.
Ресей және Қазақстан шекаралас қарым-қатынасы шегінде Орал қаласында
жайық өзенінің орталық географиялық жағдайын ескере отырып, оның жалпы
мемлекетаралық экологиялық мониторингі мен ақпаратты сараптамалық орталығын
құру туралы ұсыныстар ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрлігіне жіберілді.
Облысымыздың басты су артериясы Жайық өзені бассейні суының сапалық
құрамы айтарлықтай өзгеріске ұшыраған жоқ. Өткен кезеңдердегі, 1 ШРК
деңгейінде тек мыс, мырыш, сульфат бойынша ластанулар орын алды. Облыстық
аумақтық басқарманың химия аналитикалық бөлімінің мәліметтері бойынша
облыстың кіші өзендеоі табиғи текті тұзданудың хлоридті-сульфатты типімен,
оттегін биологиялық пайдаланудың жоғары деңгейімен сипатталды. Ауыр
металдардан тек темір ШРК-дан 2-3 есе асты. Бірқатар су қоймаларында
нитритті ластану 3,7 ШРК-ға жеткен.
2.3 Жерлердің экологиялық жағдайы
Облыс аумағында соңғы жылдары ауылшаруашылық жерлерінің бүлінуі,
шөлейт жерлердің ұлғаюы, өсімдік құрымдыларының азуы етек алып барады.
Мысалы, облыстың 15 млн. га жер қорының 1,2 млн. гектары бүлініске
ұшыраған, 4 млн. гектары осыған жақын, 9 млн. га жер сортаңдаған.
Облыстың оңтүстік Бөкей ордасы, Жаңақала, Қаратөбе аудандарында соңғы
10 жылда құм аумағы ұлғайып, 56,5 мың га болды.
Қарашығанақ кенішінің игерілуіне байланысты Бөрлі ауданының табиғи
жері көп зардап шегуде. КПО б. В. өткен жылдың басында 4066 га, соның
ішінде Бөрлі ауданы бойынша – 2424 га жерді ластаған. Барлық бүлінген
жерлерде обьектілер құрылысы жүріп жатыр. Құрылыс аяқталған соң облыстың
2928 га, бөрлі ауданының 1299 га жері қайта тыңайтылудан өтпекші. Қалған
1138 га жер ұзақ мерзімді пайдалануда болмақ.
Ауылшаруашылық жерлері өндірстің дамуы арқылы келтірілген зиян мен
тиісті күтімнің жоқтығынан зардап шегуде. Осының нәтижесінде арамшөптердің,
өсімдік ауруларының, зиянкестердің саны көбейіп, олардың құнарлылығы
төмендейді. Бірақ осыған қарамастан облыстың топырақ қорлары әзірше барлық
зональды экожүйелердің тұрақтылығын қамтамасыз етіп тұр.
2.4 Радиациялық жағдайы
Гамма-фонды өлшеу күн сайын Орал және Тайпақ екі метеостанцмясында
жүргізіледі.
Атмосфералық ауаның жерге жақын қабатының радиациялық гамма-фоны 2007
жылдың қаңтар-тамыз айларында 0,12-0,15 мк3всағат аралығында ауытқып
отырады. Орташа алғанда мәні қаңтар-тамыз айларында 0,13 мк3всағат құрады.
Бұл табиғи фоннан аспайды.
Капустин Яр әскери полигондары жүйесінің Батыч Қазақстан облысының
оңтүстік және Атырау облысының солтүстік аудандарында әсер ету деңгейін
бағалау мақсатында Табиғи қорлар және қоршаған ортаны қорғау министрлігінің
шешіміне сай облысымызда 2001-2003 жылдары жүзеге асатын Капустин Яр
полигонының қоршаған ортаға әсерін бағалау және оны сауықтыру шараларын
анықтау жөніндегі ғылыми – зерттеу жұмыстарының бағдарламасы жасалған
болатын.
Қазіргі кезде ҚР Ұлттық ядролық орталығының радиациялық қауіпсіздік
және экология институты зерттеулердің бірінші кезеңін жүргізіп, Бөкей
ордасы және Жаңақала аудандарының химиялық – радиологиялық ластану
дәрежесін анықтады.
Батыс Қазақстан облыстық қоршаған ортаны қорғау мемлекеттік
инспекциясы өткен жылы облыстық барлық шаруашылық субьектілерінің табиғат
қорғау заңдылықтары талаптарын ұстануын бақылауды қамтамасыз ету мақсатында
1758 тексеру жүргізді. Тексеру барысында 1815 заң бұзушылық анықталып,
оларды жою үшін нақты мерзімі көрсетілген нұсқамалар берілді.
Заң бұзушыларға жалпы сомасы 3142,65 мың теңгенің 282 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz