ЖЕКЕ ӨМІРГЕ ҚОЛ СҰҚПАУШЫЛЫҚТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Жеке өмірге қол сұқпаушылықты қорғаудың халықаралық-құқықтық аспектілері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ЖЕКЕ ӨМІРГЕ ҚОЛ СҰҚПАУШЫЛЫҚТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы ұғымы және мазмұны
2. Жеке өмiрді қылмыстық-құқықтық қорғаудың Қазақстан Республикасы
аумағындағы дамуының құқықтық аспектiлерi.
3. Жеке өмірге қол сұқпаушылықты бұзатын қылмыстарға қылмыстық-құқықтық
сипаттама
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциясының
1-бабына сәйкес Адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары біздің
мемлекетіміз үшін жоғары құндылық болып табылады делінген.[1] Жеке тұлға
құқығын қорғау және оның еркін дамуын қамтамасыз ету барлық мемлекеттік
органдары қызметтерінің негізгі бағыттары болып табылатыны бұл
конституциялық нормамен куәландырылады.
Жеке өмірдің органикалық бөлігі болып табылатын, ішкі тыныштық пен жайлы
атмосфера құратын адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын заңды
құқықтық қорғау мәселелері бойынша ғалымдардың ғылыми зерттеулерінің өзекті
болуына Қазақстан Республикасында жүргізілетін әлеуметтік-экономикалық
реформалар, мемлекет пен қоғамның демократизациялануы, сәйкес құқықтық
жүйенің қалыптасуы ықпал етеді.
1997 жылдың 16 шілдесінде қабылданған Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінде жеке өмірге, тұрғын-үйге қол сұқпаушылықты, хат жазысу,
телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарларының немесе өзге хабарлар
құпиясын заңсыз бұзғаны үшін қылмыстық жауапкершілік қарастырылғаны жөнінде
сіздер білесіздер ме?,-деген сауалдама-сұрақнама жүргізу нәтижесінде 41
% сұхбаткерлер теріс жауап берді. Қазіргі қылмыстық кодексті Қазақстан
Республикасы азаматтарының соншама көп пайызының білмеуі азаматтардың өз
конституциялық құқықтарына енжар қараушылық болып табылмайды. Бұндай
жағдай, әсіресе қаралатын мәселеге сәйкес құқықтық сананың төмен деңгейімен
түсіндіріледі. Бұнымен азаматтардың жеке өміріне қол сұққаны үшін
жауапкершілікті регламенттейтін қылмыстық-құқықтық нормалар құқық қорғау
органдарымен сирек іске асырылатынын бұл фактпен түсіндіруге болады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 142, 143, 145-
баптары бойынша қылмыстық істер статистикасы сондай жоғары емес. Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің 142-бабы бойынша бұндай қылмыстардың
мемлекетте 2005 ж. тіркелген саны – 0, 2006 ж. – 0, 2007 ж. – 1, 2008 ж. –
3, 2009 ж. – 2, 2010 ж. – 0, 2011 ж. – 0, 2012 ж. бес айына дейін – 1, 143-
бап бойынша 2005 ж. – 9, 2006 ж. – 4, 2007 ж. – 5, 2008 ж. – 42, 2009 ж. –
73, 2010 ж. – 38, 2011 ж. – 25, 2012 ж. бес айына дейін – 8 және 145-бабы
бойынша 2005 ж. – 845, 2006 ж. – 757, 2007 ж. – 774, 2008 ж. – 549, 2009 ж.
– 633, 2010 ж. – 566, 2011 ж.– 458, 2012 ж. бес айына дейін – 192 құрайды.
[2]
Алайда бұл сандар, толық шамада объективті нақтылықты көрсетпейді.
Көрсетілген деректер қарастырылатын беймәлім қылмыстардың қатарына
жатқызуға мүмкіндік береді, себебі, жәбірленушілердің белгілі бөлігі оларға
қатысты болған қылмысқа қатысты құқық қорғау органдарына сүйенбейді. Осы
жағдай – азаматтардың ғана емес, сонымен қатар, әлбетте, құқық қорғау
органдарының құқықтық санасының төмен деңгейінің нәтижесі.
Жәбірленушілердің өзі басқа материалдық мәселелермен қоса, денсаулыққа,
жеке өмірге қол сұқпаушылыққа қарсы қылмыстық әрекеттерге қатысты
өтініштерді тиісті құқық қорғау органдарына беруге қажет деп санамайды,
себебі, бұл мемлекет атынан құқық қорғау органдарының шешетін мәселесі емес
деп ойлайды. Бұдан басқа, заң шығарушы мен құқыққолданушы үшін мәселелер
туғызатын қылмыстық құқық теориясымен жеткілікті дәрежеде негізделмеген,
азаматтардың жеке өміріне қол сұққаны үшін қылмыстық жауапкершілікті
регламенттейтін нормалар – Қазақстан Республикасы үшін жаңа құбылыс.
Жеке өмір, біздің түсінігіміз бойынша, - бұл адамның жеке даралығын,
оның қоғамнан, мемлекеттен және басқа да индивидтерден иммунитетін
бекітетін, құқықтық және әлеуметтік белгілердің жиынтығы. Бір жағынан, бұл
адамның ашық түрде жұрт алдында жариялауды қаламайтын ішкі әлемі, оның
отбасылық және жеке қатынастары. Басқа жағынан қарағанда – бұл адамның өз
әлемінде өз автономиясын көрсете алатын және мемлекеттің негізгі заңдарымен
кепілденетін және әртүрлі заңнамалардың салаларымен қорғалатын құқықтылық
көлемі.
Қазақстан Республикасы Конституцияның 18-бабында әркімнің жеке өміріне
қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен
абыройы қорғалуына, өзінің жеке салымдары мен жинаған қаражатының, жазысқан
хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің, пошта, телеграф арқылы
және басқа да жолмен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы бар
екендігі айтылған. Аталған құқықты шектеуге заңда тікелей белгіленген
реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі. Ал, тікелей шектеу қою аса
маңызды жағдай болып табылады. Бұл Конституцияның 39-бабында
нақтыланғанындай, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары
конституциялық құрылымды қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен
бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына
қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін. Осы баптың 3-
тармағында: Саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қандай да бір түрде шектеуге жол берілмейді, – делінген.
Заңдық әдебиеттерде жеке өмір ұғымы сан алуан мағынада түсіндірілген.
Бүгінде жеке өмір (латын тілінде Privacy) адам құқығының маңызды мәніне ие.
Жеке өмірге қол сұғылмау құқығы – тұлғаның келісімінсіз жеке өмірі туралы
ақпарат жинауға, сақтауға, қолдануға және таратуға тыйым салу; өзі туралы
ақпаратты бақылау; ар-намысы мен абыройын қорғау; жеке басқа қатысты
деректерді қорғау; қарым-қатынасын құпия сақтау құқығы; жеке мүлкіне қол
сұғылмау; дәрігерлік құпия, бала асырап алу құқығы, тәубе ету мен басқа да
кәсіби құқық түрлерінен тұрады.
Жеке өмір – бұл адам құқығының негізі және Біріккен Ұлттар Ұйымының 1948
жылдың 10 желтоқсанында қабылданған Жалпыға бірдей адам құқықтарының
декларациясымен бекітілген. Жалпыға бірдей декларацияда басты құқықтар мен
бостандықтар мемлекеттердің басым көпшілігімен кәдімгі және келісімді
нормалар міндеті заңды түрде қарастырылады. Көптеген мемлекеттердің
Конституциясы осы құжатты негізге ала отырып, оның барлық тиімді жағын
пайдаланады. Біздің еліміз де осы құжатқа байланысты жеке қағидаттарын өз
Конституциясында қолданды.
1996 жылдың 16 желтоқсанындағы азаматтық және саяси құқықтар туралы
халықаралық пактінің 17-бабында: Кез келген адам жеке және отбасылық
өміріне өзгелердің өз бетінше немесе заңсыз араласуынан, заңсыз озбырлық
жасап, хат алмасу құпиясына қол сұғылуынан, ар-намысы мен абырой беделіне
нұқсан келтірілуінен қорғалуы тиіс. Әрбір адамның осындай озбырлық пен қол
сұғушылықтан заңмен қорғалуына құқығы бар, – делінген.[] Азаматтық және
саяси құқықтар туралы халықаралық пактіні мемлекетіміздің бекітуі – құқық
қорғау қызметіне байланысты барлық мемлекеттік ұйымдарды міндеттейді.
Жеке өмір мен дербес мәліметтерді қорғау саласындағы халықаралық
практика адамның жеке өмірін қорғауға арналған арнайы заң қабылдау жолымен
жүріп келеді.
Мұндай заңдарды қабылдаудың қажеттігін негіздейтін негізгі себептер
ретінде мыналар аталады:
- өткен жылдардың қателігін түзеу қажеттігі. Тиісті заңдарды қабылдау
өткен жылдардың тоталитарлық режимі кезіндегі адам құқықтарының бұзылу
салдарын түзеуге мүмкіндік береді;
- электрондық бизнесті дамытуға жағдай жасау. Жеке өмірге қатысты заңдар
бірыңғай электрондық сауда ережелерін белгілеуге бағытталған заңдар
пакеттеріне енгізілген;
- ұлттық заңнаманың халықаралық міндеттемелерге сәйкестілігін қамтамасыз
ету.
Дегенмен де, заңдар мен өзге де қорғау нысандарын қабылдау және жүзеге
асырудың халықаралық тәжірибесі жеке өмірдің бұзылуы бұрынғысынша үлкен
проблема күйінде қалып отырғанын куәландырады. Көп елдерде заң шығарушылар
техникалық прогреске ілесе алмай жатады және де бұл адам құқықтарын
қорғау саласындағы үлкен ақтаңдақтардың пайда болуына әкеп соғады. Кей
кездері құқық қорғау органдары мен арнайы қызметтер айрықша құзырға ие
болып жатады. Соңында айтар болсақ, заңдардың орындалуына лайықты бақылау
болмаған кезде заңның өмір сүруі оның пәрменді қорғайтынын білдірмейді.
Көптеген демократиялық елдерде коммуникацияларды бақылаумен байланысты
адам құқықтарының бұзылуы кең тараған.
Тіпті жеке өмірді қорғайтын қатаң заңдары бар елдерде әлі күнге құқық
қорғау органдарында ештеңеге айыпталмайтын және қылмыс жасады деп
күдіктенбейтін азаматтарға арналған үлкен досьелер бар.
Тұтас алғанда жеке өмір құқығы көптеген қатерлерге ұшырайды.
Жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы салыстырмалы түрде XX ғасырдың
екінші жартысында нормативті танылды және бекітілді. Бұл құқықтың
халықаралық құжаттарға (Жалпыға бірдей адам құқықтарының декларациясы,
азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт, адам құқықтары мен
негізгі бостандықтарының қорғалуы туралы конвенция, адам құқықтары мен
негізгі бостандықтары туралы ТМД Конвенциясы) кірістірілуі оның халықаралық
қауымдастықтар тарапынан танылуы негізгі жағдай болды. Жеке өмірге қол
сұқпаушылық құқығын конституциялық-құқықтық мәнмәтінге кірістіру осы құқық
пен адамның классикалық құқығы мен бостандықтарының арақатынасы туралы
мәселені өзекті қылады. Сонымен, осы зерттеуді өзекті қылып көрсететін
бірсыпыра себептерді көрсетуге болады. Арасынша, отандық заң әдебиеттерінде
жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы толықтай зерттелмеген, оның құрылымы мен
мазмұнын аңғарудың бірыңғай көзқарасы жоқ, сондықтан, оны жүзеге асыруды
қамтамасыз ету мен соттық қорғау тәжірибеде қайшылықтарды туғызады.
Сөйтіп, жоғарыда айтылғандағыны өзекті мәселелер қатарына жатқызуға
айтарлықтай себеп бар және сол себепті терең зерттеуді талап етеді.
Зерттеудің объектісі. Зерттеліп жатқан дипломдық жұмыстың объектісі
болып жеке өмір және оны құқықтық қорғауды қамтамасыз ететін қарым-
қатынастар табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
тарихи тәжірибені, халықаралық-құқықтық құжаттарды, Қазақстан
Республикасының және шетел мемлекеттерінің қылмыстық заңнамалары мен
монографиялық зерттеулерді комплексті зерттеу және осының негізіндежеке
өмірге қол сұқпаушылықты қорғауға бағытталған заңнаманы жетілдіруге
ұсыныстар жасау.Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
- жеке өмір ұғымын тұжырымдау және мазмұнын ашу ;
-жеке өмірге қол сұқпаушылықтағы адам құқығын қорғау туралы
заңнамалардың даму тарихын оқып білу;
- жеке өмірге қол сұқпаушылықты бұзғаны үшін жауапкершілікті қамтитын
қылмыстық-құқықты нормаларды жүйелендіру және жеке өмірге қол сұғатын
қылмыстың жүйесі ұғымын жасап шығару;
- жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығының субъектілерін, құрылымын және
мазмұнын айқындау;
- жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығының кейбір аспектілеріне талдау
жасау;
- жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы саласындағы шетел заңнамаларын,
халықаралық-құқықтық актілер мен қазақстандық заңнамаларды жинақтап талдау
жасау;
- жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығын жүзеге асыруды қамтамасыз ету
мәселесін зерттеу;
- жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығын қорғауды реттеудегі халықаралық
құқық пен ұлттық құқықтың ара қатынасын табу.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік негізі. Зерттеу кешенді сипатта
болғандықтан жалпы зерттеу әдістері диплом жұмысында қолданылды. Атап
айтқанда:
-салыстыру
-сындық талдау
-тарихи әдіс
-сараптау
-құрылымдық талдау әдістері.
Зерттеудің теориялық негізі. Жұмысты зерттеу барысында жалпы теория
құқығы, конституциялық, халықаралық, қылмыстық, азаматтық құқық
салаларындағы, философия саласындағы көптеген ғалымдардың зерттеулері үлгі
болды. Заң ғылымында жеке өмірге қолсұқпаушылыққа әрдайым көңіл бөлінетін.
Осы тақырыптың жеке аспектілері В.С.Нерсесянц, И.Л.Петрухин,В.ПЖеребкин,
Г.С.Сапаргалиевтің, А.В.Наумов, П.Н.Макеев, Е.Е.Калашниковтың,
Л.О.Красавчиковтың, В.П. Дробышевскидің, М.В. Баглай, И.А. Шевченконың,
Б.Н.Кадниковтың, А.Н. Красиковтың, Л.Ш.Авхадеевтің, Г.С.Досжановтың,
С.К.Жетпісовтің, А.Н.Сағындықовтың, В.В.Мамоновтың, Ю.Г.Басиннің,
А.Е.Жатқанбаевтың, С.С.Сартаевтың, М.С.Нарықбаевтың, Б.Ж.Жунусовтың,
С.Ф.Бычковтың, И.И.Поповтың, А.Н.Ағыбаевтың еңбектерінде зерттелінді.
Қорғауға шығарылатын мәселелер. Бітіру жұмысының тақырыбын зерттеп келе
келесідей тұжырымдар қорғауға шығарылады:
1. Жеке өмірді адамның өз құқықтары мен бостандықтарын айқын көрсететін,
мемлекеттің, қоғамның және өзге де тұлғалардың басқа жақтан заңсыз
араласуға рұқсат етілмейтін тіршілік әрекетінің ерекше аясы ретінде түсіну
қажет.
Сонымен қатар, жеке өмірдің ішкі жағдайына адамның өз жеке өміріне өзі
шекара белгілейтінін жатқызуға болады. Алайда, бұндай жағдай тек адам
өзімен өзі жеке қалғанда ғана мүмкін, ал егер ол адамдар арасында болса,
онда жеке өмірге әлдеқандай шекаралар белгілеу айтарлықтай қиындық
соқтырады.
Жеке өмірдің сыртқы шакарасы – бұл тұлғамен келісілген мемлекеттің
араласу мүмкіншілігінің шегі. Сыртқы және ішкі шекаралар арасында адамның
әртүрлі өзара байланыстары бар (үй-ішілік, достық, іскерлік және т.б.)
Ереже бойынша, ұқсас арақатынастар өз бастамасын бір адамның жеке өмірі
аясында бастайды, кейін басқа адамның жеке өмірі аясына бірқалыпты өтеді.
Бұнда келесі жағдайға назар аудару керек. Жеке өмірдің ішкі шегі әуелі
моральмен, сыртқы –сырттан – құқықпен, ал ішінен – моральмен реттеледі.
2. Жеке өмірге қолсұқпаушылық құқығын Қазақстан Республикасы
Конституциясымен және басқа да заңдармен қорғалатын және кепілдік берілетін
адамға тумысынан тиесілібейматериалдық игіліктер деп түсінуге болады.
Сонымен қатар, жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы – бұл тұлғаның
келісімінсіз жеке өмірі туралы ақпарат жинауға, сақтауға, қолдануға және
таратуға тыйым салу; жеке басқа қатысты деректерді қорғау; қарым-қатынасын
құпия сақтау құқығы.Бұл ретте осы құқық келесідей мазмұнды құрайды:
- қызметтен тыс кезде мемлекеттен, қоғамнан және ұжымнан кейбір
дербестік жағдайда болу мүмкіндігі
- тілдесу,ой еркіндігі, әуестік пен шығармашылық еркіндігі;
- жеке бас, отбасы, құпиялы хат жасысу, телефонмен сөйлесу, почта,
телеграф хабарламаларының және өзге хабарлар құпиясы құқығы;
- тұрғын үйге қолсұғылмаушылық;
- ар-ождан және діни наным бостандығы құқығы.
3. Жеке өмірге қол сұқпаушлықты қорғаудағы шетел заңнамалары мен
халықаралық құжаттарды қарастыру қажет. Себебі, қазіргі таңда адам
құқықтары әлемде өзекті мәселе болып табылады. Нәтижесінде, жеке өмірге қол
сұқпаушылықты қорғауды реттеудегі халықаралық және ұлттық құқықтың
арақатынасын талдау орынды болады.
Зерттеудің нормативтік базасы. Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасы мүше болып табылатын халықаралық-құқықтық құжаттар,
шетел мемелекеттерінің конституциялары, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексі, шетел мемлекеттерінің қылмыстық заңнамалары, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі және басқа да нормативтік
құқықтық актілер.
Сонымен қатар, жұмысты зерттеу барысында жалпы теория құқығы,
конституциялық, халықаралық, қылмыстық, азаматтық, қылмыстық іс жүргізу
құқығы саласындағы әйгілі ғалымдардың еңбектері де үлгі болды.
Жеке өмірге қол сұқпаушылық жөнінде заң ғылымдарында әрдайым белгілі бір
назар аударылды. Осы тақырыптың жеке аспектілері ... еңбектерінде
зерттелінді.
Зерттеудің ғылыми теориялық және тәжірибелік маңызы. Осы дипломдық
жұмысты орындау нәтижесінде берілген қорытындылар және ережелер тәжірибе
жүзіндезаң салаларында, жеке өмірге қол сұқпаушылықты бұзған үшін
жауапкершілікті регламенттейтін қылмыстық заңнаманы жетілдірупроцесінде,
мемлекеттік құқық қорғау органдарының жеке өмірге қол сұқпаушылықты қорғау
үшін қолданылады. Сонымен қатар, жоғары және орта арнайы оқу орындарындағы
студенттерге қылмыстық құқық пен халықаралық құқық бойынша сабақ оқыту
барысында қолданыла алады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі.Дипломдық жұмыс бекітілген
көлемде жасалынған және кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы дипломдық жұмыстың көлемі
... басымдылық мәтінді құрайды.
1. ЖЕКЕ ӨМІРГЕ ҚОЛ СҰҚПАУШЫЛЫҚТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы ұғымы және мазмұны
Қазақстан Республикасындағы жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік-
экономикалық реформалар, мемлекетті және қоғамды демократияландыру, барлық
құқықтық жүйенің жетілуі жеке өмірдің органикалық бөлігі болып табылатын,
ішкі тыныштық пен жайлы атмосфера құратын адам мен азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау кезіндегі мәселелерді зерттеудегі көкейкестілікті
алдын-ала анықтайды. Жеке өмірге адамның рұқсатынсыз ену қауіпті жағдайды
туғызады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының заңнамаларында жеке өмір ұғымы
нормативті айқындалмаған, ал оны қорғау үшін жеке өмірге қолсұқпаушылық
құқығы мазмұнын білу маңызды.
Құқық қолданған тәжірибеде жеке өмірге қолсұқпаушылықты бұзуды тұлғаның
жеке немесе отбасылық құпиясын, хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта,
телеграф хабарламаларының немесе өзгехабарлар құпиясын құрайтын жеке өмірі
туралы ақпараттарды заңсыз жинау немесе тарату деп түсінуге болады. Бұл
ретте отбасылық құпияға нақты отбасы мүдделерін құрайтын мәліметтерді
жатқызады. Отбасы және жеке құпияға құқығы адамның ішкі әлемін, жан
тыныштығын және жеке мүдделерін қорғауды және сақтауды талап ететін
танылған материалдық емес құқыққа кіреді. [3, 111]
2009 жылдың 7 желтоқсанындағы № 221- IV азаматтардың жеке өмірге
қолсұқпаушылық құқығын қорғау мәселелері бойынша кейбір заңнамалық
актілерге толықтырулар мен өзгертулер еңгізу туралы Қазақстан
Республикасының Заңы жеке өмірге қолсұқпаушлықты бұзуда көрініс табатын
азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қылмыстық
әрекеттері үшін қатаң қылмыстық жауапкершілікті және жазалауды
қарастырады. [4] Осыған байланысты жеке өмірге қолсұқпаушылық құқығы ұғымы
мен мазмұнына байланысты мәселелерді қарау қажеттілігі пайда болады.
Адамның жеке өмріне қолсұқпаушылық құқығы Қазақстан Республикасының
Конституциясымен кепілденген және бекітілген тұлға мен азаматтың
бостандықтары мен құқықтарында ерекше орын алады. Осы құқық адамның табиғи
құқығы ішіне кіреді және мемлекетпен келілденген өзі туралы ақпараттарын
бақылай алу мүмкіндігін білдіреді. Жеке өмірге қолсұқпаушылық құқығын
қорғау және сақтау деңгейі, оның жазылған құқық нормаларымен кепілі
қоғамның демократиялануы мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының маңызды
көрсеткіші болып табылады.
Сонымен осы конституциялық құқықты қорғаудың субъектісі болып реттеп
мәжбүрлеуші аппараты бар мемлекет, сондай-ақ қол сұғылмайтын деп танылған
құқықтар мен бостандықтарға ие тұлғаның өзі қатысады.
Қазіргі таңды осы құқық адамның бостандықтары мен басқа да құқықтары
сияқты халықаралық –құқықтықжәне Қазақстан Республикасының нормативті
құқықтық актілерімен танылады және кепілденеді.
Тұлғаның жеке өмірге қолсұқпаушылық құқығыалғаш рет халықаралық деңгейде
Біріккен Ұлттар Ұйымымен 1948 жылдың 10 желтоқсанында қабылданған Жалпыға
бірдей адам құқықтарының декларациясында бекітілді. Аталған Декларацияның
12-бабында: Әр адам жеке және отбасылық өміріне өзгелердің өз бетінше
араласуынан, озбырлық жасап баспанасына, хат жазысып-алысу құпиясына қол
сұғуынан, ар-намысы мен абырой беделіне нұқсан келтіруінен қорғалуға құқығы
бар,-делінген. [5]
Зерттеліп жатқан құқық келесіде 1996 жылдың 16 желтоқсанындағы азаматтық
және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 17-бабында белгіленген:
Кез келген адам жеке және отбасылық өміріне өзгелердің өз бетінше немесе
заңсыз араласуынан, заңсыз озбырлық жасап, хат алмасу құпиясына қол
сұғылуынан, ар-намысы мен абырой беделіне нұқсан келтірілуінен қорғалуы
тиіс. Әрбір адамның осындай озбырлықпен қол сұғушылығы заңмен қорғалуына
құқығы бар, – делінген. [6]
1988 жылы БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитеті өзінің отыз екінші
сессиясында АСҚХП-нің осы бабына жалпы тәртіптегі №16 Ескертуін қабылдады:
1. 17-бап әрбiр адамның жеке және отбасылық өмiрiне өзгелердiң өз
бетiнше, немесе заңсыз араласуынан, өз бетiнше немесе заңсыз озбырлық
жасап, баспанасына, хат жазысып-алысу құпиясына қол сұғылуынан, ар-намысы
мен абырой-беделiне нұқсан келтiрiлуiнен қорғалу құқығын көздейді.
Комитеттің пікірінше бұл құқық кез келген мұндай араласу мен осындай қол
сұғылудан оны мемлекеттік органдардың, жеке немесе заңды тұлғалардың
жасағанына қарамастан кепілдіктермен нығайтылуға тиіс. Бұл баптан
туындайтын міндеттемелер мемлекеттен мұндай араласу мен осындай қол
сұғуларға пәрменді тыйым салу, сондай-ақ осы құқықты қорғау үшін заңнамалық
және басқа да шараларды қабылдауды талап етеді...
3. Заңсыз термині араласудың заңда көзделген жағдайдан басқа кезде
мүлде болмауын білдіреді. Мемлекет рұқсат ететін араласу заңның негізінде
жасалуы мүмкін, ол өз кезегінде Пактінің ережелеріне, мақсаттары мен
міндеттеріне сәйкес келуге тиіс.
4. Өз бетінше араласу ұғымы да АСҚХП 17-бабында көзделген құқықты
қорғаумен байланысты. Комитеттің пікірінше, өз бетінше араласу ұғымы
заңда жол берілетін араласуға да қолданылуы мүмкін. Өз бетінше ұғымын
енгізу тіпті заңмен жол берілетін араласудың өзі Пактінің ережелеріне,
мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келуін және кез келген жағдайда нақты
жағдайларда негізделген болуын қамтамасыз етуге арналған...
7. Барлық адамдар қоғамда өмір сүретіндіктен, жеке өмірді қорғау
абсолютті болуы мүмкін емес. Сонымен бірге, құзырлы мемлекеттік органдардың
индивидтің жеке өміріне қатысты тек Пактіде түсіндірілгеніндей қоғам
мүддесі үшін қажет ақпаратты ғана сұрату мүмкіндігі болуға тиіс...
10. Мемлекеттік биліктің немесе жеке тұлғалардың немесе органдардың
компьютерлерде, мәліметтер банктерінде немесе өзге де түрде жеке сипаттағы
ақпарат жинауы мен сақтауы заңмен реттелуге тиіс. Мемлекет қандай да бір
адамның жеке өміріне қатысты ақпараттың оны алуға, өңдеуге және пайдалануға
рұқсаты жоқ адамдардың қолына түспеуінің, осындай ақпараттың ешқашан да
Пактінің мақсаттарына сай келмейтін мақсаттарда пайдаланбауының тиімді
шараларын қолдануы тиіс. Әрбір адам өзінің жеке өмірін тиімді қорғауы үшін
автоматтандырылған мәліметтер файлдарында жеке сипаттағы ақпараттың бар-
жоқтығына және бар болса, онда ол қандай және қандай мақсатпен екендігіне
айқын түрде көз жеткізу құқығына ие болуға тиіс. Әрбір адам қандай
мемлекеттік органдар немесе жеке тұлғалар олардың файлдарын бақылайтынын
немесе бақылауы мүмкін екеніне көз жеткізу мүмкіндігіне де ие болуға тиіс.
Егер де мұндай файлдарда жеке сипаттағы дұрыс емес ақпарат болса немесе ол
заңның ережелерін бұза отырып жиналған не болмаса өңделген болса, онда
әрбір адам бұл ақпаратты түзетуді немесе алып тастауды талап ету құқығына
ие болуға тиіс.
Осы құқық аймақтық конвенцияларда да көрініс тапқан: 1950 жылғы Адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғау туралы Еуропа конвенциясы(8–бап) [7],
1969 жылғы Адам құқықтары жөніндегі конвенция ( 11–бап ) [8,723], 1994
жылғы Адам құқықтары үшін Араб хартиясы (17–бап) [9,71], 1995 жылғы Адам
құқықтары мен негізгі бостандықтары туралы Тәуелсіздік Мемлекеттер
Достастығы Кеңесінің басшылары Конвенциясы.[10]
Қозғалған мәселенің өзектілігі Қазақстан Республикасының Адам құқықтары
мен негізгі бостандықтары туралы Еуропа Конвенциясына қосылуымен артуда.
Сөйтіп, жеке өмірді халықаралық-құқықтық регламенттеу мемлекеттердің
ішкі заңнамаларына тікелей ықпалын тигізген және нәтижесінде көп
мемлекеттердің конституцияларында тұлғаның жеке өміріне қол сұқпаушылық
құқығын қорғауды кепілдендіретін нормалар пайда бола бастады.
Қазақстан Республикасы заңнамасы үшін жеке өмір ұғымы салыстырмалы
түрде жаңа болып табылады, сондықтан да құқықтық қорғаудың бастапқы
объектісі ретінде жеке өмір 1993 жылы Қазақстан Респубикасы
Конституциясының 33-бабында көрініс тапты. Онда Азаматтың жеке өміріне
қол сұғылмайды және азаматтың жеке өміріне араласуға, абыройы мен қадір-
қасиетіне қол сұғуға тыйым салынған. Тұлғаның келісімінсіз жеке өмірі
туралы ақпарат жинауға, сақтауға, қолдануға және таратуға тыйым салынған
және заңмен белгіленген тәртіпте ғана рұқсат етіледі делінген.Мемлекеттік
органдар, қоғамдық бірлестіктер және лауазымды тұлғалар әрбір азаматқа
өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және өзге
де құжаттармен танысуға мүмкіндік беруге міндетті.[11]
Сонымен қатар, 1993 жылға дейінге заңнама тұлғаның жеке өмірін қорғады,
бірақ жартылай тек жеке өмірдің жеке элементтерін ғана(тұрғын үйге, хат
жазысу, телефонмен сөйлесу, почта телеграф хабарламаларының құпиясына,
адвокат және дәрігерлік құпияға қол сұқпаушылық ).
Қазіргі таңда 1995 жылғы Қазақсмтан Республикасының Конституциясы жеке
өмірге қолсұқпаушлылық құқығын қорғау туралы нормаларды құрайды. Осы
нормаларға сәйкес әрбір адамның өміріндегі жеке және отбасылық құпиясына
қол сұқпаушылық құқығы және абыройы мен қадір-қасиетін қорғауға құқығы бар.
Әркімнің жеке салымдары мен жинақ қоры құпиясына, хат жазысу, телефонмен
сөйлесу, почта телеграф хабарламаларының немесе өзге хабарлар құпиясына
құқығы бар. Осы құқық тек заңмен белгіленген жағдайда және тәртіппен ғана
шектеледі. Мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер және лауазымды
тұлғалар әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты
құжаттармен, шешімдермен және өзге де құжаттармен танысуға мүмкіндік беруге
міндетті(18-бап). Тұрғын-үйге қол сұғылмайды. Cоттың шешімінсіз тұрғын-
үйден айыруға жол берілмейді. Тұрғын-үйге басып кіруге, оны тінтуге және
тексеруге заңмен белгіленгенреттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі
(25-бап). [1]
Қазақстан Республикасы Конституциясымен кепілденген құқықтық игіліктер
1997 жылы 16 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексі нормаларымен қорғалады.Қылмыстық кодекс Адамның және азаматтың
Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар туралы 3
тарауында жеке өмірге қол сұқпаушылықты (142-бап), тұрғын-үйге
қолсұқпаушылықты (145-бап), хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта телеграф
хабарламаларының немесе өзге хабарлар құпиясын (143-бап) заңсыз бұзғаны
үшін жауапкершіліктер белгіленген нормаларды құрайды. [12]
Сонымен қатар жеке өмірге қол сұқпаушлықты қорғауға қатысты қылмыстық-
құқықтық құралдармен мынадай мәселелерді қамтиды:адамның жеке өмірі ұғымын
анықтау, жеке өмірге заңсыз араласу, тұлғаның келісімінсіз жеке өмірі
туралы заңсыз ақпарат жинағаны, сақтағаны, қолданғаны және таратқаны үшін
қылмыстық жауапкершілік орнату, істелген істің дұрыс квалификациясы және
кінәліге жаза белгілеу.
Сондай-ақ, осы мәселеге Қазақстан Республикасының Президентінің 2009
жылғы 24 тамыздағы Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010
жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында
көңіл бөлінген. Онда: Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырған кезде
заңдылықты, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын мүлтіксіз сақталуы
маңызды міндет болып табылады. Бұл ретте азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарына кепілдік беретін жүйені күшейту, адамның жеке өміріне қол
сұқпауды, жедел іздестіру қызметінің құралдары мен әдістерін заңсыз
пайдаланғаны үшін жауаптылықты қамтамасыз ету қажет,-делінген. [13]
Жоғарыда айтылғандай, жеке өмір ұғымына қазіргі таңда Қазақстан
Республикасының заңнамаларында анықтама берілмеген, тек мәселеге Қазақстан
Республикасының Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында жеке
өмірге қол сұқпаушылық құқығы мазмұнының аспектілері бекітілген. Бұнда:
соттың шешімінсіз тұрғын-үйден айыруға жол берілмейтіндігін; әркімнің жеке
салымдары мен жинақ қоры құпиясына, хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта
телеграф хабарламаларының немесе өзге хабарлар құпиясына құқығы бар
екендігін білдіретін жеке өмірге және тұрғын-үйге қол сұқпаушлық
қарастырылған. [14]
Сөйтіп Қазақстан Республикасының заңнамаларымен қоса арнайы заң
әдебиеттерінде де жеке өмір ұғымына түсініктеме жоқ. Осыған орай, жеке
өмір ұғымының заңнамаларда бекітілуі қаншалықты маңызды екенін түсіну керек
және оның нормативтік құқықтық-актілерде жоқ болуы тәжірибеде қандай
зардаптар әкелетінін, жеке өмірдің нақты шегінің бар, жоқтығын көрсетуге
мүмкін бе екенін реттеу қажет.
Тәжірибеде көп жағдайларда жеке өмір объектісінің белгсіз болуы,
индивидке жағымсыз зардаптар әкелетіндей ерікті түсінік беруіне мүмкіндік
береді
Осыған байланысты ең алдымен осы ұғымның мәнін анықтау қажет.
Сонымен бірге жеке өмір категориясы заңды болып табылмайды. Оның
мазмұнын ашып алу үшін бірқатар ғылыми жетістіктерге қрау қажет.
Әлеуметтануда жеке өмір әрекеттердің жиынтығы болып
қарастырылады:жанұялық, діни, тұрмыстық және т.б. Сонымен қатар жеке өмір
әлеуметтік құбылыс сияқты индивидпен бақыланатын, яғни сырттан
бағытталатын әсерден және құқықтық реттеуден еркін, физикалық және діни
аймақ болып саналады. [17,13]
Этикада адамның жеке өмірі осы тұлғаға ғана қатысты, өндірістік және
қоғамдық қызметтен алшақ тіршілік әрекеті аймағы болып есептелінеді.Бұл
сыртқы әлеуметтік регламенттеуден еркін,автономды, ішкі адамгенршілік
ынталылықпен реттелетін және мемлекет пен қоғам тарапынан бақылауға
жатпайтын бірдеңе. [18,307]
Жеке өмір түсінігіне философиялық тәсілдемеде өте қызық. Философияда
жеке өмір философтардың еңбектерінде зерттеудің тақырыбы және категориясы
ретінде ХХ ғасырдың басында ие болды.
Ағылышын философы-ағартушы Джон өзінің Мемлекеттік басқарма туралы екі
трактатта атты ілімнде жеке өмір категориясынжеке бостандық аспектісі
ретінде қарастырған және табиғи құқық пен қоғамдық шарт туралы ойды
болжады. Оның ойынша, жеке бостандықты сақтай отыра, табиғи заңды жүйелі
қабылдай отыра, келісімге қол жеткізуге мүмкіндік береді.Ал үкіметтің
мақсаты, оның ойынша, азаматтардың өмір сүруге табиғи құқығын, бостандығын,
меншігін қорғау болып табылады.
Джон Локк адамның жеке өміріне қатысты барлық қажеттіліктерді, жеке
өмірге қолсұқпаушылықты қорғау құқығын дәйектеді және жеке өмірге қол
сұқпаушылықты бұзғаны үшін жауапкершілікті де қарастырды.[20, 50]
Неміс классикалық философиясы жеке өмір туралы мәселені жеке және жалпы
ара қатынастың аспектілерінде қарастырды.
Тарих философиясы атты еңбегінде әлемдік-тарихи тұлға туралы пайымдай
отыра:жалпымен салыстырғанда жеке көп жағдайда кішігірім: жеке адамдар
өздерін құрбан етеді және қазаға ұшырайды,- деп жазды. [21, 30]
Жеке өмір неміс философы Ю. Хабермастың еңбектерінің зерттеулерінде
қоғамның нақты бір аясы ретінде негізгі объект болып табылады. Ол өзінің
еңбектерінде жеке өмір феноменінің дүниеге келуін қарастырады және
қоғамдық өмір ұғымымен арақатынасының дамуын бақылайды.Бұл екі ұғым
ежелгі заманда қалыптасты және елеулі түрленулер арқылы біздің заманымызға
дейін жетуде. Жеке орта мен қоғамдық өмір категориялары грек тегінен
шыққан категориялар болып табылады және қазіргі заманға рим дәстүрі арқылы
келген.
Ю. Хабермас: еркін азаматтар үшін жалпы болып табылатын (Koine) дамыған
грек қала-мемлекеттің полисінің ортасы әрбір жеке адамға тиесілі (idia)
жеке отрадан (oiko) ерекшеленеді. Қоғамдық өмір (bios politicos) нарықтық
алаңда әрекет етеді, бірақ локальді шектеледі: жұртшылық талқылауда,
сұхбатта(lexis)(кеңес түрінде қабылданатын), сонымен қатар, бірлескен
әрекеттпен(praxis),- айқындалады [22, 129]
Зерттелініп жатқан мәселеге қатысты әр түрлі философиялық бағыттарды
талқылап жеке өмір ұғымы әлемде адамның күнделiктi әрекет етуі
қатынастардың көпшiлiгiн қосатынын атап өту керек.
Осыған байланысты жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы ұғымы мазмұны
бойынша кең және көлемдi болып табылатыны құқық мамандары үшін еш күмән
келтірмейді.
Заңдық әдебиеттерде жеке өмір ұғымы сан алуан мағынада түсіндірілген.
Бүгінде жеке өмір (латын тілінде Privacy) адам құқығының маңызды мәніне ие.
Жеке өмірге қол сұғылмау құқығы – тұлғаның келісімінсіз жеке өмірі туралы
ақпарат жинауға, сақтауға, қолдануға және таратуға тыйым салу; өзі туралы
ақпаратты бақылау; ар-намысы мен абыройын қорғау; жеке басқа қатысты
деректерді қорғау; қарым-қатынасын құпия сақтау құқығы; жеке мүлкіне қол
сұғылмау; дәрігерлік құпия, бала асырап алу құқығы, тәубе ету мен басқа да
кәсіби құқық түрлерінен тұрады.
Сонымен қатар адам құқытарын заңды қорғау мәселелерімен айналысатын
мамандардың ойынша жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы еркін ой, ар-намыс
пен дін, өз ойын еркін білдіру, отбасын құру құқығы. Ол, сонымен қатар,
туыстық пен достық байланыста, жеке және басқа да қатынастарда, саяси және
әлеуметтік дүниетаным, қызығушылық, шығармашылық, отбасылық өмір аясындағы
бейресми негізде адамдармен еркін қатынасында да байқалуы мүмкін. [24, 16-
17]
Г.Сапарғалиевтің ойынша заң абырой мен қадір-қасиетпен қатар, қай
жақтан болмасын жеке өмірге қол сұғушылықтан қорғайды. Мысалы, тұлғаның
келісімінсіз жеке өмірі туралы ақпарат жинауға, сақтауға, қолдануға және
таратуға болмайды Бұл үшін тек адамның келісімі ғана емес, заңда
белгіленгендей бұндай ақпараттарды да пайдаланудағы тәртіпті сақтау
қажет.Егер азамат заңды жауапкершілікке тартылса, онда құқық қорғау
органдары оның келісімінсіз ол туралы ақпараттар жинауға болады. Ал егер
адам жауапкершілікке тартылмаса, ол туралы ақпарат жинауға, сақтауға,
қолдануға және таратуға болмайды.Жеке өмірге араласпау тұрғын-үйге
қолсұқпаушылықты да білдіреді. Ешкім үй иесінің рұқсатынсыз бөтен үйге,
пәтерге баса көктеп кіруге құқығы жоқ. [25, 113]
А.Н.Сағындықованың ойынша, жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы дегеніміз
жеке сипаттағы мәліметтерді жариялауға кедергі болатын мемлекетпен
кепілденген және берілген мүмкіндік. Жеке өмірге қол сұқпаушылық –
азаматтардың жеке өміріне араласуына мемлекет үшін, оның органдары мен
лауазымды тұлғалары үшін тыйым болып табылады. Жеке құпия қатарына хат
жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарлары және өзге хабарлар,
салым және жинақтар кіреді.[26,161]
С.Г.Шеретовтың көзқарасы бойынша, Жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы
тұлғаның басқа адамдармен араласуы үшін өзіне лайықты тәртіпті таңдау
мүмкіндігін тануды және олармен тәуелсіз, дербес жағдайларда қарым-қатынас
орнатуды білдіреді. Бұл құқық жеке және отбасы құписясы, хат жазысу,
телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарларының және өзге хабарлар құпиясы
құқығын қамтиды. Ал, тұлғаның келісімінсіз жеке өмірі туралы ақпарат
жинауға, сақтауға, қолдануға және таратуға тыйым салу және өзі туралы
тіркелген мәліметтермен танысу құқығы бұл құқықтың конституциялық кепілі
болып табылады. [27, 45]
Жеке өмірді қылмыстық-құқықтық қорғауды зерттеу процесі кезінде
меншіктің не екенін білмей, жеке меншік құқығы туралы айту мүмкін емес
екенін шештік, сол сияқты, жеке өмір түсінігін анықтамас бұрын, жеке өмірге
қол сұқпаушылық құқығын зерттеу мүмкін емес.Сондықтан жеке өмірді қорғау
мәселесі зерттеу жұмыстың негізгі актуалды мәселесі болып табылады.
С.К. Жетпісовтың ойынша, Біріншіден, жеке өмір – бұл әрқайсысына
тумысынан тиісті, адамға берілген мүмкіндіктердің өзімен анықталатын,
мемлекет тарапынан еш бақылауға алынбайтын материалдық емес игіліктер және
бұл адамның билік басқынышылығынан кепілденген қауіпсіздігі деңгейінің
индикаторы. Екіншіден, жеке өмір – бұл адамның сырлас қатынастардың ерекше
аясы және рухани құндылықтар,қоғамның және қауымның мүшесі ретінде,
әлеметтік-маңызды әлпеті ретінде сипаттайтын индивидтің қалыптасу өрісі
және қайталанбас индивид тұлғаның тіршілік етуі.[28, 11-12 б.]
Сонымен қатар, С.К. Жетпісов жеке өмірге қол сұқпаушылық институтының
негізгі элементтеріне: жеке қатынас және отбасы құпиясының құқығы, пошта-
телеграф хат-хабар және телефонмен сөйлесу құпиясы құқығы;тұрғын-
үй,күнделік және жеке қағаздар құпиясы құқығы. [28, 12 б.]
И.Ш.Борчашвили мен Г.К. Рахымжанованың көзқарасы бойынша жеке өмір
ұғымы адамның жеке өмірінің қызметтік немесе қоғамдық қызметінің шегінен
шығатын бөлігімен байланысты. [29, 319 б.]
Кейбір құқықтанушы ғалымдардың ойынша жеке өмір өзіне тұлғаның
денсаулығы, өмірі, әдеттері, қызығушылықтары, шығармашылық жоспарлары,
дінге деген қатынасы, жеке қатынастар туралы және басқа да мәліметтерді
еңгізеді. [30, 103б.]
Сонымен қатар, егер америкалық құқықтанушылардың пікірін талқылайтын
болсақ, онда жеке өмір әртүрлі төрт аспектіде түсіндіріледі:
1) personal autonomy – жеке автономия, яғни,адамның басқа тұлғалар
тарапынан бақылаудан босатылған және өз ойларымен жеке қалған жай-күйі;
2) emotional release – эмоциялық босатылу(бәсеңдік), яғни, белгілі адам
мен оны қоршаған адамдар арасындағы психологиялық кедергінің бұзылуы
болған кездегі жай-күй;
3) self-evaluation – жасырын (анонимдік), яғни, адамның қоғамдық орында
бейтаныс болуға құлшынатын жай-күйі және өзі туралы фактілердің ашылу
деңгейін өзі бағалай алады;
4) limited and protected communication – ашыналық, тұйық қарым-қатынас,
яғни,тар ортадағы тұлғалармен байланысты өз ерікімен қолдау.[31]
Америкалық ғалым Рональд Стандлерөзінің АҚШ заңы Жеке өмір
құпиялылығы атты мақаласында былай деп жазды: Жеке өмір – адамның
ожиданиесі, жеке орында ашылған құпиялы жеке ақпарат үшінші тұлғалаға
ашылмайды, себебі оның ашылуы адамға ішкі қасірет немесе унижение или
душевное страдание әкелуші еді. [32].
И.Р. Диваеваныңойынша, қазіргі таңда заң әдебиеттерінде жеке өмір ұғымы
анықтамасының кең спектірі және зерттелініп жатқан мәселеге қатысты бірнеше
тәсілді атап өтуге рұқсат ететінкритикалық анализі бар. Бірінше тәсілдің
мәні мынада: жеке өмір мемлекеттік және қоғамдық өмірден тыс орналасқан
өріс ретінде жалпы түрде анықталады.[33, 16 б.]
Ал А.И. Денисов жеке өмірді қоғамдық өмірдің жалпы шарттылығындағы
адамның діни және материалдық қажеттіліктерін қанағаттандырудың жеке тәсілі
өрісі ретінде анықтайды. [34, 176 б.]
М.В. Баглайдың пікірінше, жеке өмір мазмұны адамның жеке өмірінің басқа
жақтарын құрайды. Бұл – тұлғаның тіршілік ортасыныыың қол сұқпаушылығын
білдіретін тұлғаның өзіндік егемендігі. Бұл жағдайда құпия әлдебір қоғамға
қарсы немесе құқыққа қайшы қызметті бүркемелемейді. Керісінше, бұл әр
адамның ашыналық және іскерлік мүдделері бар жеке әлемнің болғанын қалайтын
табиғи құлшынысын көрсетеді. [35, 181 б.]
М.Н. Малейноның көзқарасы бойынша, жеке өмір құпиясы адамның мінезіне,
түріне, денсаулығына, материалдық жағдайына, отбасы қалпына, тұрмыс
дәстүріне, сондай-ақ, туысқандарымен, достарымен, таныстарымен қарым-
қатынасына баға беретін адамның ешқандай кәсіптік немесе қоғамдық
қызметімен байланысты емес нақты бір адам туралы мәліметтерді құрайды.
[36, 153 б.]
Сонымен қатар, М.Н. Малейна жеке өмірге қол сұқпаушылықты қоғамдық
қауіпті әрекет деп түсінеді. [36,178 б.]
Ал, Ю.И. Стецовскидің ойынша, адамның өмірі оның тұрмыстық, ашына
қатынасының, оның ойының және ар-намысының еркіндігінің аясында жеке және
қол сұғылмайтын болу керек. Адамға аулақтанудың еркіндігі, адамдарымен
қарым-қатынасқа түсуі, оның жеке және отбасылық сырының қорғалуы қажет,
сонымен қатар, ізіне түсуден еркіндік керек. [37, с. 383]
Лебедев В. адамның жеке өміріне тек тұлғаға қатысты өмірінің егжей-
тегжейін, яғни, мемлекеттік, кәсіптік, қоғамдық-саяси және басқа да
көпшілік және онымен қатысы жоқ қызметтерден тыс өмірді жатқызады.[38,2
б.]
Жоғарыда айтылған жеке өмір туралы анықтамаларды талдай отыра, бірінші
тәсілдеменің өкілдері жеке өмір ұғымында нақты бір адамның ішкі әлемін
ғана емес, сонымен қатар, оның қоршаған ортамен қарым-қатынасын да қамтыды
деген шешімге келдім.Бұл ретте осы мағлұматтарсөзсіз емес, себебі, адамның
жеке және қоғамдық өмірі тығыз шырмалуы соншалықты, мысалы, шығармашылық
кәсіппен айналысатын: әнші, суретші, сазгерлердің және тағы басқалардың
жеке өмірлері туралы сөз болғанда, кей кезде жеке өмірдің қайдан басталып,
қай жерден аяқталатынын анықтау қиын.Екінші тәсілдемекейбiр авторлардың
жеке өмiр элементтерiн атап өту талпынысын қамтып көрсетеді. [33,19 б.]
Л.О. Красавчикова, жекеөмірді адамдық табиғилықпен негізделген және
тұлғаның еркіндігімен байланысты айрықша ибалы және психологиялық осал
қарым-қатынастар өрісі ретіндеанықтай отыра, жеке өмірді анықтайтын он
жағын (түрін) көрсетеді:
- ашына өмір, яғни,индивид тұлғаға қатысты(оның әдеттерін және
т.б.анықтайтын);
- тұлғаның әдетін көрсететін күнделікті тұрмыстық өмірі;
- отбасылық жағы отбасының негізгі функциясын орындау – тектің жалғасуы,
бала тәрбиесі және т.б. әрекеті мен қатынасының кең ауқымын қамтиды;
- сәйкес заттарды қолдану сипатын және тәртібін көрсететін меншіктік
жағы;
- мәдени жағы адамның мәдени жетістікті меңгерумен сипатталады;
-ұйымдық жағы өзін күн тәртібін бекіткенде көрсетеді, меншікті иелену
немесе айыру мәселесін шешуде, оқу орнына түсуде, мамандықты таңдауда және
т.б. көрсетеді;
- жеке гигиенаны, балалар гигиенасын қолдауды қамтитын санитарлық-
гигиеналық жағы;
- денсаулықты қолдауға бағытталған әрекеттерде көрсетілген сауықтандыру
жағы;
- демалыспен және ойын-сауықпен байланысты бос уақыт (демалыс) жағы;
- тұлғаның қоршаған ортадағы адамдармен, соның ішінде таныстармен,
достармен және тағы басқалармен ресми емес қатынастардың барлық жүйесін
қамтитын қатынас жағы. [39, 17 б.]
И.Л. Петрухин жеке өмірді:
- отбасылық, тұрмыстық, жеке, ашыналық қатынастағы ерекше өрістегі
адамның тіршілік ету әрекеті;
- жалғыздық еркіндігі, ойлау, басқа адамдармен байланысу немесе оыс
сияқты байланыстардан ұстамдылық;
- қызметтен тыс қатынастағы сөз сөйлеу еркіндігі және заңды әрекеттер;
- тұрғын-үй, күнделіктер, басқа да жазбалар, хаттар, пошта, телеграф
хабарламаларының және өзге хабарлар құпиясы;
- бала асырап алу құпиясы;
- өзінің жеке және отбасы құпияларын жариялауға қауіптенусіз дін
қызметшісіне, дәрігерге, қорғаушыға, нотариусқа сеніп тапсыруға кепілденген
мүмкіндігі,-деп түсінеді.
Тұрмыстық әдет, ашына құштарлық, жеке сүйіспеншілк және жеккөрініштілік
жеке өмір ұғымын қамтиды. Тұрғын-үйде болып жатқанның ешқайсысы
жарияланбайды және тыңдалмайды. Отбасылық бюджет, жеке меншікті және ақша
салымдарын билеу, олардың бар болуы – бұныңбарлығы жеке өмірдің ортасы.
[40, 201 б.]
Т.В. Дробышевскидің пікірінше,жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы адмның
қоғамда тәуелсіз болу, құлдықтан және еріксіз әрекет етуденқоршалған
мүмкіндігін бекітетін оның тағдырынан басталады. Сонымен қатар, осы
құқықтың маңызды құрамдас бөліктері, оның ойынша, жеке бостандық құқығы,
психикалық қол сұқпаушылық, тұрғын-үйге және кеңсеге қол сұқпаушылық.[41,
90 б.]
И.А Шевченконың көзқарасы бойынша, адамның жеке өмірі – бұл заңды жүріс-
тұрыс еркіндігі және адамның тіршілік әрекетіндегі іскерлік, жеке, ашына
және отбасылық ортадағы оның ойы. Адамның жеке өмірі екі аспектінінің
байланысын көрсетеді: өзімен ұсынылатын жүріс-тұрыс еркіндігі және
көрсетілген ортадағы ойлар; адам туралы ақпарат, оның жүріс-тұрыстары және
ойлары сияқты ақпараттық. [42,7 б.]
Үшінші тәсілдеме негізіне адамның жеке өмірі материалдық емес игіліктер
ретіндежатады. [33, 20 б.]
Г.Б. Романовский жеке өмір классификациясын шағарды, онда мыналарды
қамтиды:
а) ресми емес қатынастың ортасы, сондықтан адам кіммен өз байланысын
үзетінін өзі анықтайды (адамды өзі қаламаған нақты бір адамдармен
араласуға, дос болуға бағындыруға болмайды); кей жағдайларда мәжбүрлі қарым-
қатынас болады: ол кейбір тұлғалармен (қажет адамдармен) дос болу,
араласу абыройлы деп ойлайды;
б) мәжбүрлі байланыстар; кейбір өмірлік жағдайларда адам басқа
адамдермен тілдесуге мәжбүрлі және нәтижесінде ол жеке өмірінің жеке
жақтарын ашуы мүмкін.Бұл жағдайда бұл тұлғаларға берілетін ақпараттар
тұлғаның жеке өмірін құрайды. Ұқсас мәліметтер,ереже бойынша, құпия
терминімен қамтылады (қорғаушылық, нотариалды, дәрігерлік, діни);
в) адам әлемі: күйзелістердің, пікірдің, тұрмыстардың, нанымдардың,
әдеттердің және т.б. жеке құпиялары. Адамның ішкі тіршілік аумағында
жасалынған көп әрекеттер қоршаған ортадағы адамдар үшін оғаш болып көрінуі
мүмкін. Алайда осы ерекшеліктер адамның жекелігін анықтайды, ал олар сан
қырлы.Әуестіліктің әртүрлісін келтіруге болады: сыра бөтелкелерін және
сіріңке заттаңбаларды коллекция ретінде жинаудан кең таралған – аң аулау
мен балық аулауға дейін. Олар нақты бір өмірлік салтқа айналуы мүмкін.
Бірақ, азаматпен жасалынатын – бұл оның жеке өмірі. Ал егер, адамның өмірі
туралы жарияланған болса, адамда фобия (қорқақтық) – ішкі жайсыздық
сезіміпайда болуы мүмкін;
г) отбасылық байланыстар; индивидтің тіршілік аумағында туыс адамдарымен
аса жақын қарым-қатынасының бар болуы олардың ерекшелігі; көбінесе әрбір
отбасы мүшесінің ішкі дүниесі отбасының жалпы құрамдас бөлігі болып
табылады. Бұнда туыстық деңгей, ашына қатынастар, бала тәрбиелеу әдісі,
қатынас сипаттамасы туралы және т.б. мәліметтерді жатқызуға болады;
д) діни наным: сену, дін тұту (христиандық, мусульмандық, буддистік
немесе өзге), атеистік наным. [43, 64 б.]
Жоғарыда аталған ұстанымдарды талдай отыра барлығы үшін жалпы
зерттеулердің ойы жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы құқықтық институт
құрамы бойынша қиын және индивидтің жеке заңдылығы екенін көріп
отырмыз.Сонымен қатар, барлық авторлар жеке өмір ұғымын аша отыра,оның
астында тұлғамен қадағалынатын, өзінің әр түрлі жеке қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған, еркіндікпен және адам тәуелсіздігімен
байланысты және басқа тараптан, мемлекет пен қоғам тарапынан заңсыз
араласуға жол берілмейтін адамның ерекшетіршілік ету ортасын түсіндіреді.
Сонымен жеке өмірді адамның өз құқықтары мен бостандықтарын айқын
көрсететін, мемлекеттің, қоғамның және өзге де тұлғалардың басқа жақтан
заңсыз араласуға рұқсат етілмейтін тіршілік әрекетінің ерекше аясы ретінде
түсіну қажет.
Сонымен қатар, жеке өмірдің ішкі жағдайына адамның өз жеке өміріне өзі
шекара белгілейтінін жатқызуға болады. Алайда, бұндай жағдай тек адам
өзімен өзі жеке қалғанда ғана мүмкін, ал егер ол адамдар арасында болса,
онда жеке өмірге әлдеқандай шекаралар белгілеу айтарлықтай қиындық
соқтырады.
Жеке өмірдің сыртқы шакарасы – бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ЖЕКЕ ӨМІРГЕ ҚОЛ СҰҚПАУШЫЛЫҚТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы ұғымы және мазмұны
2. Жеке өмiрді қылмыстық-құқықтық қорғаудың Қазақстан Республикасы
аумағындағы дамуының құқықтық аспектiлерi.
3. Жеке өмірге қол сұқпаушылықты бұзатын қылмыстарға қылмыстық-құқықтық
сипаттама
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциясының
1-бабына сәйкес Адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары біздің
мемлекетіміз үшін жоғары құндылық болып табылады делінген.[1] Жеке тұлға
құқығын қорғау және оның еркін дамуын қамтамасыз ету барлық мемлекеттік
органдары қызметтерінің негізгі бағыттары болып табылатыны бұл
конституциялық нормамен куәландырылады.
Жеке өмірдің органикалық бөлігі болып табылатын, ішкі тыныштық пен жайлы
атмосфера құратын адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын заңды
құқықтық қорғау мәселелері бойынша ғалымдардың ғылыми зерттеулерінің өзекті
болуына Қазақстан Республикасында жүргізілетін әлеуметтік-экономикалық
реформалар, мемлекет пен қоғамның демократизациялануы, сәйкес құқықтық
жүйенің қалыптасуы ықпал етеді.
1997 жылдың 16 шілдесінде қабылданған Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінде жеке өмірге, тұрғын-үйге қол сұқпаушылықты, хат жазысу,
телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарларының немесе өзге хабарлар
құпиясын заңсыз бұзғаны үшін қылмыстық жауапкершілік қарастырылғаны жөнінде
сіздер білесіздер ме?,-деген сауалдама-сұрақнама жүргізу нәтижесінде 41
% сұхбаткерлер теріс жауап берді. Қазіргі қылмыстық кодексті Қазақстан
Республикасы азаматтарының соншама көп пайызының білмеуі азаматтардың өз
конституциялық құқықтарына енжар қараушылық болып табылмайды. Бұндай
жағдай, әсіресе қаралатын мәселеге сәйкес құқықтық сананың төмен деңгейімен
түсіндіріледі. Бұнымен азаматтардың жеке өміріне қол сұққаны үшін
жауапкершілікті регламенттейтін қылмыстық-құқықтық нормалар құқық қорғау
органдарымен сирек іске асырылатынын бұл фактпен түсіндіруге болады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 142, 143, 145-
баптары бойынша қылмыстық істер статистикасы сондай жоғары емес. Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің 142-бабы бойынша бұндай қылмыстардың
мемлекетте 2005 ж. тіркелген саны – 0, 2006 ж. – 0, 2007 ж. – 1, 2008 ж. –
3, 2009 ж. – 2, 2010 ж. – 0, 2011 ж. – 0, 2012 ж. бес айына дейін – 1, 143-
бап бойынша 2005 ж. – 9, 2006 ж. – 4, 2007 ж. – 5, 2008 ж. – 42, 2009 ж. –
73, 2010 ж. – 38, 2011 ж. – 25, 2012 ж. бес айына дейін – 8 және 145-бабы
бойынша 2005 ж. – 845, 2006 ж. – 757, 2007 ж. – 774, 2008 ж. – 549, 2009 ж.
– 633, 2010 ж. – 566, 2011 ж.– 458, 2012 ж. бес айына дейін – 192 құрайды.
[2]
Алайда бұл сандар, толық шамада объективті нақтылықты көрсетпейді.
Көрсетілген деректер қарастырылатын беймәлім қылмыстардың қатарына
жатқызуға мүмкіндік береді, себебі, жәбірленушілердің белгілі бөлігі оларға
қатысты болған қылмысқа қатысты құқық қорғау органдарына сүйенбейді. Осы
жағдай – азаматтардың ғана емес, сонымен қатар, әлбетте, құқық қорғау
органдарының құқықтық санасының төмен деңгейінің нәтижесі.
Жәбірленушілердің өзі басқа материалдық мәселелермен қоса, денсаулыққа,
жеке өмірге қол сұқпаушылыққа қарсы қылмыстық әрекеттерге қатысты
өтініштерді тиісті құқық қорғау органдарына беруге қажет деп санамайды,
себебі, бұл мемлекет атынан құқық қорғау органдарының шешетін мәселесі емес
деп ойлайды. Бұдан басқа, заң шығарушы мен құқыққолданушы үшін мәселелер
туғызатын қылмыстық құқық теориясымен жеткілікті дәрежеде негізделмеген,
азаматтардың жеке өміріне қол сұққаны үшін қылмыстық жауапкершілікті
регламенттейтін нормалар – Қазақстан Республикасы үшін жаңа құбылыс.
Жеке өмір, біздің түсінігіміз бойынша, - бұл адамның жеке даралығын,
оның қоғамнан, мемлекеттен және басқа да индивидтерден иммунитетін
бекітетін, құқықтық және әлеуметтік белгілердің жиынтығы. Бір жағынан, бұл
адамның ашық түрде жұрт алдында жариялауды қаламайтын ішкі әлемі, оның
отбасылық және жеке қатынастары. Басқа жағынан қарағанда – бұл адамның өз
әлемінде өз автономиясын көрсете алатын және мемлекеттің негізгі заңдарымен
кепілденетін және әртүрлі заңнамалардың салаларымен қорғалатын құқықтылық
көлемі.
Қазақстан Республикасы Конституцияның 18-бабында әркімнің жеке өміріне
қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен
абыройы қорғалуына, өзінің жеке салымдары мен жинаған қаражатының, жазысқан
хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің, пошта, телеграф арқылы
және басқа да жолмен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы бар
екендігі айтылған. Аталған құқықты шектеуге заңда тікелей белгіленген
реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі. Ал, тікелей шектеу қою аса
маңызды жағдай болып табылады. Бұл Конституцияның 39-бабында
нақтыланғанындай, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары
конституциялық құрылымды қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен
бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына
қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін. Осы баптың 3-
тармағында: Саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қандай да бір түрде шектеуге жол берілмейді, – делінген.
Заңдық әдебиеттерде жеке өмір ұғымы сан алуан мағынада түсіндірілген.
Бүгінде жеке өмір (латын тілінде Privacy) адам құқығының маңызды мәніне ие.
Жеке өмірге қол сұғылмау құқығы – тұлғаның келісімінсіз жеке өмірі туралы
ақпарат жинауға, сақтауға, қолдануға және таратуға тыйым салу; өзі туралы
ақпаратты бақылау; ар-намысы мен абыройын қорғау; жеке басқа қатысты
деректерді қорғау; қарым-қатынасын құпия сақтау құқығы; жеке мүлкіне қол
сұғылмау; дәрігерлік құпия, бала асырап алу құқығы, тәубе ету мен басқа да
кәсіби құқық түрлерінен тұрады.
Жеке өмір – бұл адам құқығының негізі және Біріккен Ұлттар Ұйымының 1948
жылдың 10 желтоқсанында қабылданған Жалпыға бірдей адам құқықтарының
декларациясымен бекітілген. Жалпыға бірдей декларацияда басты құқықтар мен
бостандықтар мемлекеттердің басым көпшілігімен кәдімгі және келісімді
нормалар міндеті заңды түрде қарастырылады. Көптеген мемлекеттердің
Конституциясы осы құжатты негізге ала отырып, оның барлық тиімді жағын
пайдаланады. Біздің еліміз де осы құжатқа байланысты жеке қағидаттарын өз
Конституциясында қолданды.
1996 жылдың 16 желтоқсанындағы азаматтық және саяси құқықтар туралы
халықаралық пактінің 17-бабында: Кез келген адам жеке және отбасылық
өміріне өзгелердің өз бетінше немесе заңсыз араласуынан, заңсыз озбырлық
жасап, хат алмасу құпиясына қол сұғылуынан, ар-намысы мен абырой беделіне
нұқсан келтірілуінен қорғалуы тиіс. Әрбір адамның осындай озбырлық пен қол
сұғушылықтан заңмен қорғалуына құқығы бар, – делінген.[] Азаматтық және
саяси құқықтар туралы халықаралық пактіні мемлекетіміздің бекітуі – құқық
қорғау қызметіне байланысты барлық мемлекеттік ұйымдарды міндеттейді.
Жеке өмір мен дербес мәліметтерді қорғау саласындағы халықаралық
практика адамның жеке өмірін қорғауға арналған арнайы заң қабылдау жолымен
жүріп келеді.
Мұндай заңдарды қабылдаудың қажеттігін негіздейтін негізгі себептер
ретінде мыналар аталады:
- өткен жылдардың қателігін түзеу қажеттігі. Тиісті заңдарды қабылдау
өткен жылдардың тоталитарлық режимі кезіндегі адам құқықтарының бұзылу
салдарын түзеуге мүмкіндік береді;
- электрондық бизнесті дамытуға жағдай жасау. Жеке өмірге қатысты заңдар
бірыңғай электрондық сауда ережелерін белгілеуге бағытталған заңдар
пакеттеріне енгізілген;
- ұлттық заңнаманың халықаралық міндеттемелерге сәйкестілігін қамтамасыз
ету.
Дегенмен де, заңдар мен өзге де қорғау нысандарын қабылдау және жүзеге
асырудың халықаралық тәжірибесі жеке өмірдің бұзылуы бұрынғысынша үлкен
проблема күйінде қалып отырғанын куәландырады. Көп елдерде заң шығарушылар
техникалық прогреске ілесе алмай жатады және де бұл адам құқықтарын
қорғау саласындағы үлкен ақтаңдақтардың пайда болуына әкеп соғады. Кей
кездері құқық қорғау органдары мен арнайы қызметтер айрықша құзырға ие
болып жатады. Соңында айтар болсақ, заңдардың орындалуына лайықты бақылау
болмаған кезде заңның өмір сүруі оның пәрменді қорғайтынын білдірмейді.
Көптеген демократиялық елдерде коммуникацияларды бақылаумен байланысты
адам құқықтарының бұзылуы кең тараған.
Тіпті жеке өмірді қорғайтын қатаң заңдары бар елдерде әлі күнге құқық
қорғау органдарында ештеңеге айыпталмайтын және қылмыс жасады деп
күдіктенбейтін азаматтарға арналған үлкен досьелер бар.
Тұтас алғанда жеке өмір құқығы көптеген қатерлерге ұшырайды.
Жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы салыстырмалы түрде XX ғасырдың
екінші жартысында нормативті танылды және бекітілді. Бұл құқықтың
халықаралық құжаттарға (Жалпыға бірдей адам құқықтарының декларациясы,
азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт, адам құқықтары мен
негізгі бостандықтарының қорғалуы туралы конвенция, адам құқықтары мен
негізгі бостандықтары туралы ТМД Конвенциясы) кірістірілуі оның халықаралық
қауымдастықтар тарапынан танылуы негізгі жағдай болды. Жеке өмірге қол
сұқпаушылық құқығын конституциялық-құқықтық мәнмәтінге кірістіру осы құқық
пен адамның классикалық құқығы мен бостандықтарының арақатынасы туралы
мәселені өзекті қылады. Сонымен, осы зерттеуді өзекті қылып көрсететін
бірсыпыра себептерді көрсетуге болады. Арасынша, отандық заң әдебиеттерінде
жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы толықтай зерттелмеген, оның құрылымы мен
мазмұнын аңғарудың бірыңғай көзқарасы жоқ, сондықтан, оны жүзеге асыруды
қамтамасыз ету мен соттық қорғау тәжірибеде қайшылықтарды туғызады.
Сөйтіп, жоғарыда айтылғандағыны өзекті мәселелер қатарына жатқызуға
айтарлықтай себеп бар және сол себепті терең зерттеуді талап етеді.
Зерттеудің объектісі. Зерттеліп жатқан дипломдық жұмыстың объектісі
болып жеке өмір және оны құқықтық қорғауды қамтамасыз ететін қарым-
қатынастар табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
тарихи тәжірибені, халықаралық-құқықтық құжаттарды, Қазақстан
Республикасының және шетел мемлекеттерінің қылмыстық заңнамалары мен
монографиялық зерттеулерді комплексті зерттеу және осының негізіндежеке
өмірге қол сұқпаушылықты қорғауға бағытталған заңнаманы жетілдіруге
ұсыныстар жасау.Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
- жеке өмір ұғымын тұжырымдау және мазмұнын ашу ;
-жеке өмірге қол сұқпаушылықтағы адам құқығын қорғау туралы
заңнамалардың даму тарихын оқып білу;
- жеке өмірге қол сұқпаушылықты бұзғаны үшін жауапкершілікті қамтитын
қылмыстық-құқықты нормаларды жүйелендіру және жеке өмірге қол сұғатын
қылмыстың жүйесі ұғымын жасап шығару;
- жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығының субъектілерін, құрылымын және
мазмұнын айқындау;
- жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығының кейбір аспектілеріне талдау
жасау;
- жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы саласындағы шетел заңнамаларын,
халықаралық-құқықтық актілер мен қазақстандық заңнамаларды жинақтап талдау
жасау;
- жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығын жүзеге асыруды қамтамасыз ету
мәселесін зерттеу;
- жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығын қорғауды реттеудегі халықаралық
құқық пен ұлттық құқықтың ара қатынасын табу.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік негізі. Зерттеу кешенді сипатта
болғандықтан жалпы зерттеу әдістері диплом жұмысында қолданылды. Атап
айтқанда:
-салыстыру
-сындық талдау
-тарихи әдіс
-сараптау
-құрылымдық талдау әдістері.
Зерттеудің теориялық негізі. Жұмысты зерттеу барысында жалпы теория
құқығы, конституциялық, халықаралық, қылмыстық, азаматтық құқық
салаларындағы, философия саласындағы көптеген ғалымдардың зерттеулері үлгі
болды. Заң ғылымында жеке өмірге қолсұқпаушылыққа әрдайым көңіл бөлінетін.
Осы тақырыптың жеке аспектілері В.С.Нерсесянц, И.Л.Петрухин,В.ПЖеребкин,
Г.С.Сапаргалиевтің, А.В.Наумов, П.Н.Макеев, Е.Е.Калашниковтың,
Л.О.Красавчиковтың, В.П. Дробышевскидің, М.В. Баглай, И.А. Шевченконың,
Б.Н.Кадниковтың, А.Н. Красиковтың, Л.Ш.Авхадеевтің, Г.С.Досжановтың,
С.К.Жетпісовтің, А.Н.Сағындықовтың, В.В.Мамоновтың, Ю.Г.Басиннің,
А.Е.Жатқанбаевтың, С.С.Сартаевтың, М.С.Нарықбаевтың, Б.Ж.Жунусовтың,
С.Ф.Бычковтың, И.И.Поповтың, А.Н.Ағыбаевтың еңбектерінде зерттелінді.
Қорғауға шығарылатын мәселелер. Бітіру жұмысының тақырыбын зерттеп келе
келесідей тұжырымдар қорғауға шығарылады:
1. Жеке өмірді адамның өз құқықтары мен бостандықтарын айқын көрсететін,
мемлекеттің, қоғамның және өзге де тұлғалардың басқа жақтан заңсыз
араласуға рұқсат етілмейтін тіршілік әрекетінің ерекше аясы ретінде түсіну
қажет.
Сонымен қатар, жеке өмірдің ішкі жағдайына адамның өз жеке өміріне өзі
шекара белгілейтінін жатқызуға болады. Алайда, бұндай жағдай тек адам
өзімен өзі жеке қалғанда ғана мүмкін, ал егер ол адамдар арасында болса,
онда жеке өмірге әлдеқандай шекаралар белгілеу айтарлықтай қиындық
соқтырады.
Жеке өмірдің сыртқы шакарасы – бұл тұлғамен келісілген мемлекеттің
араласу мүмкіншілігінің шегі. Сыртқы және ішкі шекаралар арасында адамның
әртүрлі өзара байланыстары бар (үй-ішілік, достық, іскерлік және т.б.)
Ереже бойынша, ұқсас арақатынастар өз бастамасын бір адамның жеке өмірі
аясында бастайды, кейін басқа адамның жеке өмірі аясына бірқалыпты өтеді.
Бұнда келесі жағдайға назар аудару керек. Жеке өмірдің ішкі шегі әуелі
моральмен, сыртқы –сырттан – құқықпен, ал ішінен – моральмен реттеледі.
2. Жеке өмірге қолсұқпаушылық құқығын Қазақстан Республикасы
Конституциясымен және басқа да заңдармен қорғалатын және кепілдік берілетін
адамға тумысынан тиесілібейматериалдық игіліктер деп түсінуге болады.
Сонымен қатар, жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы – бұл тұлғаның
келісімінсіз жеке өмірі туралы ақпарат жинауға, сақтауға, қолдануға және
таратуға тыйым салу; жеке басқа қатысты деректерді қорғау; қарым-қатынасын
құпия сақтау құқығы.Бұл ретте осы құқық келесідей мазмұнды құрайды:
- қызметтен тыс кезде мемлекеттен, қоғамнан және ұжымнан кейбір
дербестік жағдайда болу мүмкіндігі
- тілдесу,ой еркіндігі, әуестік пен шығармашылық еркіндігі;
- жеке бас, отбасы, құпиялы хат жасысу, телефонмен сөйлесу, почта,
телеграф хабарламаларының және өзге хабарлар құпиясы құқығы;
- тұрғын үйге қолсұғылмаушылық;
- ар-ождан және діни наным бостандығы құқығы.
3. Жеке өмірге қол сұқпаушлықты қорғаудағы шетел заңнамалары мен
халықаралық құжаттарды қарастыру қажет. Себебі, қазіргі таңда адам
құқықтары әлемде өзекті мәселе болып табылады. Нәтижесінде, жеке өмірге қол
сұқпаушылықты қорғауды реттеудегі халықаралық және ұлттық құқықтың
арақатынасын талдау орынды болады.
Зерттеудің нормативтік базасы. Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасы мүше болып табылатын халықаралық-құқықтық құжаттар,
шетел мемелекеттерінің конституциялары, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексі, шетел мемлекеттерінің қылмыстық заңнамалары, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі және басқа да нормативтік
құқықтық актілер.
Сонымен қатар, жұмысты зерттеу барысында жалпы теория құқығы,
конституциялық, халықаралық, қылмыстық, азаматтық, қылмыстық іс жүргізу
құқығы саласындағы әйгілі ғалымдардың еңбектері де үлгі болды.
Жеке өмірге қол сұқпаушылық жөнінде заң ғылымдарында әрдайым белгілі бір
назар аударылды. Осы тақырыптың жеке аспектілері ... еңбектерінде
зерттелінді.
Зерттеудің ғылыми теориялық және тәжірибелік маңызы. Осы дипломдық
жұмысты орындау нәтижесінде берілген қорытындылар және ережелер тәжірибе
жүзіндезаң салаларында, жеке өмірге қол сұқпаушылықты бұзған үшін
жауапкершілікті регламенттейтін қылмыстық заңнаманы жетілдірупроцесінде,
мемлекеттік құқық қорғау органдарының жеке өмірге қол сұқпаушылықты қорғау
үшін қолданылады. Сонымен қатар, жоғары және орта арнайы оқу орындарындағы
студенттерге қылмыстық құқық пен халықаралық құқық бойынша сабақ оқыту
барысында қолданыла алады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі.Дипломдық жұмыс бекітілген
көлемде жасалынған және кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы дипломдық жұмыстың көлемі
... басымдылық мәтінді құрайды.
1. ЖЕКЕ ӨМІРГЕ ҚОЛ СҰҚПАУШЫЛЫҚТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы ұғымы және мазмұны
Қазақстан Республикасындағы жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік-
экономикалық реформалар, мемлекетті және қоғамды демократияландыру, барлық
құқықтық жүйенің жетілуі жеке өмірдің органикалық бөлігі болып табылатын,
ішкі тыныштық пен жайлы атмосфера құратын адам мен азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау кезіндегі мәселелерді зерттеудегі көкейкестілікті
алдын-ала анықтайды. Жеке өмірге адамның рұқсатынсыз ену қауіпті жағдайды
туғызады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының заңнамаларында жеке өмір ұғымы
нормативті айқындалмаған, ал оны қорғау үшін жеке өмірге қолсұқпаушылық
құқығы мазмұнын білу маңызды.
Құқық қолданған тәжірибеде жеке өмірге қолсұқпаушылықты бұзуды тұлғаның
жеке немесе отбасылық құпиясын, хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта,
телеграф хабарламаларының немесе өзгехабарлар құпиясын құрайтын жеке өмірі
туралы ақпараттарды заңсыз жинау немесе тарату деп түсінуге болады. Бұл
ретте отбасылық құпияға нақты отбасы мүдделерін құрайтын мәліметтерді
жатқызады. Отбасы және жеке құпияға құқығы адамның ішкі әлемін, жан
тыныштығын және жеке мүдделерін қорғауды және сақтауды талап ететін
танылған материалдық емес құқыққа кіреді. [3, 111]
2009 жылдың 7 желтоқсанындағы № 221- IV азаматтардың жеке өмірге
қолсұқпаушылық құқығын қорғау мәселелері бойынша кейбір заңнамалық
актілерге толықтырулар мен өзгертулер еңгізу туралы Қазақстан
Республикасының Заңы жеке өмірге қолсұқпаушлықты бұзуда көрініс табатын
азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қылмыстық
әрекеттері үшін қатаң қылмыстық жауапкершілікті және жазалауды
қарастырады. [4] Осыған байланысты жеке өмірге қолсұқпаушылық құқығы ұғымы
мен мазмұнына байланысты мәселелерді қарау қажеттілігі пайда болады.
Адамның жеке өмріне қолсұқпаушылық құқығы Қазақстан Республикасының
Конституциясымен кепілденген және бекітілген тұлға мен азаматтың
бостандықтары мен құқықтарында ерекше орын алады. Осы құқық адамның табиғи
құқығы ішіне кіреді және мемлекетпен келілденген өзі туралы ақпараттарын
бақылай алу мүмкіндігін білдіреді. Жеке өмірге қолсұқпаушылық құқығын
қорғау және сақтау деңгейі, оның жазылған құқық нормаларымен кепілі
қоғамның демократиялануы мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының маңызды
көрсеткіші болып табылады.
Сонымен осы конституциялық құқықты қорғаудың субъектісі болып реттеп
мәжбүрлеуші аппараты бар мемлекет, сондай-ақ қол сұғылмайтын деп танылған
құқықтар мен бостандықтарға ие тұлғаның өзі қатысады.
Қазіргі таңды осы құқық адамның бостандықтары мен басқа да құқықтары
сияқты халықаралық –құқықтықжәне Қазақстан Республикасының нормативті
құқықтық актілерімен танылады және кепілденеді.
Тұлғаның жеке өмірге қолсұқпаушылық құқығыалғаш рет халықаралық деңгейде
Біріккен Ұлттар Ұйымымен 1948 жылдың 10 желтоқсанында қабылданған Жалпыға
бірдей адам құқықтарының декларациясында бекітілді. Аталған Декларацияның
12-бабында: Әр адам жеке және отбасылық өміріне өзгелердің өз бетінше
араласуынан, озбырлық жасап баспанасына, хат жазысып-алысу құпиясына қол
сұғуынан, ар-намысы мен абырой беделіне нұқсан келтіруінен қорғалуға құқығы
бар,-делінген. [5]
Зерттеліп жатқан құқық келесіде 1996 жылдың 16 желтоқсанындағы азаматтық
және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 17-бабында белгіленген:
Кез келген адам жеке және отбасылық өміріне өзгелердің өз бетінше немесе
заңсыз араласуынан, заңсыз озбырлық жасап, хат алмасу құпиясына қол
сұғылуынан, ар-намысы мен абырой беделіне нұқсан келтірілуінен қорғалуы
тиіс. Әрбір адамның осындай озбырлықпен қол сұғушылығы заңмен қорғалуына
құқығы бар, – делінген. [6]
1988 жылы БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитеті өзінің отыз екінші
сессиясында АСҚХП-нің осы бабына жалпы тәртіптегі №16 Ескертуін қабылдады:
1. 17-бап әрбiр адамның жеке және отбасылық өмiрiне өзгелердiң өз
бетiнше, немесе заңсыз араласуынан, өз бетiнше немесе заңсыз озбырлық
жасап, баспанасына, хат жазысып-алысу құпиясына қол сұғылуынан, ар-намысы
мен абырой-беделiне нұқсан келтiрiлуiнен қорғалу құқығын көздейді.
Комитеттің пікірінше бұл құқық кез келген мұндай араласу мен осындай қол
сұғылудан оны мемлекеттік органдардың, жеке немесе заңды тұлғалардың
жасағанына қарамастан кепілдіктермен нығайтылуға тиіс. Бұл баптан
туындайтын міндеттемелер мемлекеттен мұндай араласу мен осындай қол
сұғуларға пәрменді тыйым салу, сондай-ақ осы құқықты қорғау үшін заңнамалық
және басқа да шараларды қабылдауды талап етеді...
3. Заңсыз термині араласудың заңда көзделген жағдайдан басқа кезде
мүлде болмауын білдіреді. Мемлекет рұқсат ететін араласу заңның негізінде
жасалуы мүмкін, ол өз кезегінде Пактінің ережелеріне, мақсаттары мен
міндеттеріне сәйкес келуге тиіс.
4. Өз бетінше араласу ұғымы да АСҚХП 17-бабында көзделген құқықты
қорғаумен байланысты. Комитеттің пікірінше, өз бетінше араласу ұғымы
заңда жол берілетін араласуға да қолданылуы мүмкін. Өз бетінше ұғымын
енгізу тіпті заңмен жол берілетін араласудың өзі Пактінің ережелеріне,
мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келуін және кез келген жағдайда нақты
жағдайларда негізделген болуын қамтамасыз етуге арналған...
7. Барлық адамдар қоғамда өмір сүретіндіктен, жеке өмірді қорғау
абсолютті болуы мүмкін емес. Сонымен бірге, құзырлы мемлекеттік органдардың
индивидтің жеке өміріне қатысты тек Пактіде түсіндірілгеніндей қоғам
мүддесі үшін қажет ақпаратты ғана сұрату мүмкіндігі болуға тиіс...
10. Мемлекеттік биліктің немесе жеке тұлғалардың немесе органдардың
компьютерлерде, мәліметтер банктерінде немесе өзге де түрде жеке сипаттағы
ақпарат жинауы мен сақтауы заңмен реттелуге тиіс. Мемлекет қандай да бір
адамның жеке өміріне қатысты ақпараттың оны алуға, өңдеуге және пайдалануға
рұқсаты жоқ адамдардың қолына түспеуінің, осындай ақпараттың ешқашан да
Пактінің мақсаттарына сай келмейтін мақсаттарда пайдаланбауының тиімді
шараларын қолдануы тиіс. Әрбір адам өзінің жеке өмірін тиімді қорғауы үшін
автоматтандырылған мәліметтер файлдарында жеке сипаттағы ақпараттың бар-
жоқтығына және бар болса, онда ол қандай және қандай мақсатпен екендігіне
айқын түрде көз жеткізу құқығына ие болуға тиіс. Әрбір адам қандай
мемлекеттік органдар немесе жеке тұлғалар олардың файлдарын бақылайтынын
немесе бақылауы мүмкін екеніне көз жеткізу мүмкіндігіне де ие болуға тиіс.
Егер де мұндай файлдарда жеке сипаттағы дұрыс емес ақпарат болса немесе ол
заңның ережелерін бұза отырып жиналған не болмаса өңделген болса, онда
әрбір адам бұл ақпаратты түзетуді немесе алып тастауды талап ету құқығына
ие болуға тиіс.
Осы құқық аймақтық конвенцияларда да көрініс тапқан: 1950 жылғы Адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғау туралы Еуропа конвенциясы(8–бап) [7],
1969 жылғы Адам құқықтары жөніндегі конвенция ( 11–бап ) [8,723], 1994
жылғы Адам құқықтары үшін Араб хартиясы (17–бап) [9,71], 1995 жылғы Адам
құқықтары мен негізгі бостандықтары туралы Тәуелсіздік Мемлекеттер
Достастығы Кеңесінің басшылары Конвенциясы.[10]
Қозғалған мәселенің өзектілігі Қазақстан Республикасының Адам құқықтары
мен негізгі бостандықтары туралы Еуропа Конвенциясына қосылуымен артуда.
Сөйтіп, жеке өмірді халықаралық-құқықтық регламенттеу мемлекеттердің
ішкі заңнамаларына тікелей ықпалын тигізген және нәтижесінде көп
мемлекеттердің конституцияларында тұлғаның жеке өміріне қол сұқпаушылық
құқығын қорғауды кепілдендіретін нормалар пайда бола бастады.
Қазақстан Республикасы заңнамасы үшін жеке өмір ұғымы салыстырмалы
түрде жаңа болып табылады, сондықтан да құқықтық қорғаудың бастапқы
объектісі ретінде жеке өмір 1993 жылы Қазақстан Респубикасы
Конституциясының 33-бабында көрініс тапты. Онда Азаматтың жеке өміріне
қол сұғылмайды және азаматтың жеке өміріне араласуға, абыройы мен қадір-
қасиетіне қол сұғуға тыйым салынған. Тұлғаның келісімінсіз жеке өмірі
туралы ақпарат жинауға, сақтауға, қолдануға және таратуға тыйым салынған
және заңмен белгіленген тәртіпте ғана рұқсат етіледі делінген.Мемлекеттік
органдар, қоғамдық бірлестіктер және лауазымды тұлғалар әрбір азаматқа
өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және өзге
де құжаттармен танысуға мүмкіндік беруге міндетті.[11]
Сонымен қатар, 1993 жылға дейінге заңнама тұлғаның жеке өмірін қорғады,
бірақ жартылай тек жеке өмірдің жеке элементтерін ғана(тұрғын үйге, хат
жазысу, телефонмен сөйлесу, почта телеграф хабарламаларының құпиясына,
адвокат және дәрігерлік құпияға қол сұқпаушылық ).
Қазіргі таңда 1995 жылғы Қазақсмтан Республикасының Конституциясы жеке
өмірге қолсұқпаушлылық құқығын қорғау туралы нормаларды құрайды. Осы
нормаларға сәйкес әрбір адамның өміріндегі жеке және отбасылық құпиясына
қол сұқпаушылық құқығы және абыройы мен қадір-қасиетін қорғауға құқығы бар.
Әркімнің жеке салымдары мен жинақ қоры құпиясына, хат жазысу, телефонмен
сөйлесу, почта телеграф хабарламаларының немесе өзге хабарлар құпиясына
құқығы бар. Осы құқық тек заңмен белгіленген жағдайда және тәртіппен ғана
шектеледі. Мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер және лауазымды
тұлғалар әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты
құжаттармен, шешімдермен және өзге де құжаттармен танысуға мүмкіндік беруге
міндетті(18-бап). Тұрғын-үйге қол сұғылмайды. Cоттың шешімінсіз тұрғын-
үйден айыруға жол берілмейді. Тұрғын-үйге басып кіруге, оны тінтуге және
тексеруге заңмен белгіленгенреттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі
(25-бап). [1]
Қазақстан Республикасы Конституциясымен кепілденген құқықтық игіліктер
1997 жылы 16 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексі нормаларымен қорғалады.Қылмыстық кодекс Адамның және азаматтың
Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар туралы 3
тарауында жеке өмірге қол сұқпаушылықты (142-бап), тұрғын-үйге
қолсұқпаушылықты (145-бап), хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта телеграф
хабарламаларының немесе өзге хабарлар құпиясын (143-бап) заңсыз бұзғаны
үшін жауапкершіліктер белгіленген нормаларды құрайды. [12]
Сонымен қатар жеке өмірге қол сұқпаушлықты қорғауға қатысты қылмыстық-
құқықтық құралдармен мынадай мәселелерді қамтиды:адамның жеке өмірі ұғымын
анықтау, жеке өмірге заңсыз араласу, тұлғаның келісімінсіз жеке өмірі
туралы заңсыз ақпарат жинағаны, сақтағаны, қолданғаны және таратқаны үшін
қылмыстық жауапкершілік орнату, істелген істің дұрыс квалификациясы және
кінәліге жаза белгілеу.
Сондай-ақ, осы мәселеге Қазақстан Республикасының Президентінің 2009
жылғы 24 тамыздағы Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010
жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында
көңіл бөлінген. Онда: Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырған кезде
заңдылықты, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын мүлтіксіз сақталуы
маңызды міндет болып табылады. Бұл ретте азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарына кепілдік беретін жүйені күшейту, адамның жеке өміріне қол
сұқпауды, жедел іздестіру қызметінің құралдары мен әдістерін заңсыз
пайдаланғаны үшін жауаптылықты қамтамасыз ету қажет,-делінген. [13]
Жоғарыда айтылғандай, жеке өмір ұғымына қазіргі таңда Қазақстан
Республикасының заңнамаларында анықтама берілмеген, тек мәселеге Қазақстан
Республикасының Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында жеке
өмірге қол сұқпаушылық құқығы мазмұнының аспектілері бекітілген. Бұнда:
соттың шешімінсіз тұрғын-үйден айыруға жол берілмейтіндігін; әркімнің жеке
салымдары мен жинақ қоры құпиясына, хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта
телеграф хабарламаларының немесе өзге хабарлар құпиясына құқығы бар
екендігін білдіретін жеке өмірге және тұрғын-үйге қол сұқпаушлық
қарастырылған. [14]
Сөйтіп Қазақстан Республикасының заңнамаларымен қоса арнайы заң
әдебиеттерінде де жеке өмір ұғымына түсініктеме жоқ. Осыған орай, жеке
өмір ұғымының заңнамаларда бекітілуі қаншалықты маңызды екенін түсіну керек
және оның нормативтік құқықтық-актілерде жоқ болуы тәжірибеде қандай
зардаптар әкелетінін, жеке өмірдің нақты шегінің бар, жоқтығын көрсетуге
мүмкін бе екенін реттеу қажет.
Тәжірибеде көп жағдайларда жеке өмір объектісінің белгсіз болуы,
индивидке жағымсыз зардаптар әкелетіндей ерікті түсінік беруіне мүмкіндік
береді
Осыған байланысты ең алдымен осы ұғымның мәнін анықтау қажет.
Сонымен бірге жеке өмір категориясы заңды болып табылмайды. Оның
мазмұнын ашып алу үшін бірқатар ғылыми жетістіктерге қрау қажет.
Әлеуметтануда жеке өмір әрекеттердің жиынтығы болып
қарастырылады:жанұялық, діни, тұрмыстық және т.б. Сонымен қатар жеке өмір
әлеуметтік құбылыс сияқты индивидпен бақыланатын, яғни сырттан
бағытталатын әсерден және құқықтық реттеуден еркін, физикалық және діни
аймақ болып саналады. [17,13]
Этикада адамның жеке өмірі осы тұлғаға ғана қатысты, өндірістік және
қоғамдық қызметтен алшақ тіршілік әрекеті аймағы болып есептелінеді.Бұл
сыртқы әлеуметтік регламенттеуден еркін,автономды, ішкі адамгенршілік
ынталылықпен реттелетін және мемлекет пен қоғам тарапынан бақылауға
жатпайтын бірдеңе. [18,307]
Жеке өмір түсінігіне философиялық тәсілдемеде өте қызық. Философияда
жеке өмір философтардың еңбектерінде зерттеудің тақырыбы және категориясы
ретінде ХХ ғасырдың басында ие болды.
Ағылышын философы-ағартушы Джон өзінің Мемлекеттік басқарма туралы екі
трактатта атты ілімнде жеке өмір категориясынжеке бостандық аспектісі
ретінде қарастырған және табиғи құқық пен қоғамдық шарт туралы ойды
болжады. Оның ойынша, жеке бостандықты сақтай отыра, табиғи заңды жүйелі
қабылдай отыра, келісімге қол жеткізуге мүмкіндік береді.Ал үкіметтің
мақсаты, оның ойынша, азаматтардың өмір сүруге табиғи құқығын, бостандығын,
меншігін қорғау болып табылады.
Джон Локк адамның жеке өміріне қатысты барлық қажеттіліктерді, жеке
өмірге қолсұқпаушылықты қорғау құқығын дәйектеді және жеке өмірге қол
сұқпаушылықты бұзғаны үшін жауапкершілікті де қарастырды.[20, 50]
Неміс классикалық философиясы жеке өмір туралы мәселені жеке және жалпы
ара қатынастың аспектілерінде қарастырды.
Тарих философиясы атты еңбегінде әлемдік-тарихи тұлға туралы пайымдай
отыра:жалпымен салыстырғанда жеке көп жағдайда кішігірім: жеке адамдар
өздерін құрбан етеді және қазаға ұшырайды,- деп жазды. [21, 30]
Жеке өмір неміс философы Ю. Хабермастың еңбектерінің зерттеулерінде
қоғамның нақты бір аясы ретінде негізгі объект болып табылады. Ол өзінің
еңбектерінде жеке өмір феноменінің дүниеге келуін қарастырады және
қоғамдық өмір ұғымымен арақатынасының дамуын бақылайды.Бұл екі ұғым
ежелгі заманда қалыптасты және елеулі түрленулер арқылы біздің заманымызға
дейін жетуде. Жеке орта мен қоғамдық өмір категориялары грек тегінен
шыққан категориялар болып табылады және қазіргі заманға рим дәстүрі арқылы
келген.
Ю. Хабермас: еркін азаматтар үшін жалпы болып табылатын (Koine) дамыған
грек қала-мемлекеттің полисінің ортасы әрбір жеке адамға тиесілі (idia)
жеке отрадан (oiko) ерекшеленеді. Қоғамдық өмір (bios politicos) нарықтық
алаңда әрекет етеді, бірақ локальді шектеледі: жұртшылық талқылауда,
сұхбатта(lexis)(кеңес түрінде қабылданатын), сонымен қатар, бірлескен
әрекеттпен(praxis),- айқындалады [22, 129]
Зерттелініп жатқан мәселеге қатысты әр түрлі философиялық бағыттарды
талқылап жеке өмір ұғымы әлемде адамның күнделiктi әрекет етуі
қатынастардың көпшiлiгiн қосатынын атап өту керек.
Осыған байланысты жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы ұғымы мазмұны
бойынша кең және көлемдi болып табылатыны құқық мамандары үшін еш күмән
келтірмейді.
Заңдық әдебиеттерде жеке өмір ұғымы сан алуан мағынада түсіндірілген.
Бүгінде жеке өмір (латын тілінде Privacy) адам құқығының маңызды мәніне ие.
Жеке өмірге қол сұғылмау құқығы – тұлғаның келісімінсіз жеке өмірі туралы
ақпарат жинауға, сақтауға, қолдануға және таратуға тыйым салу; өзі туралы
ақпаратты бақылау; ар-намысы мен абыройын қорғау; жеке басқа қатысты
деректерді қорғау; қарым-қатынасын құпия сақтау құқығы; жеке мүлкіне қол
сұғылмау; дәрігерлік құпия, бала асырап алу құқығы, тәубе ету мен басқа да
кәсіби құқық түрлерінен тұрады.
Сонымен қатар адам құқытарын заңды қорғау мәселелерімен айналысатын
мамандардың ойынша жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы еркін ой, ар-намыс
пен дін, өз ойын еркін білдіру, отбасын құру құқығы. Ол, сонымен қатар,
туыстық пен достық байланыста, жеке және басқа да қатынастарда, саяси және
әлеуметтік дүниетаным, қызығушылық, шығармашылық, отбасылық өмір аясындағы
бейресми негізде адамдармен еркін қатынасында да байқалуы мүмкін. [24, 16-
17]
Г.Сапарғалиевтің ойынша заң абырой мен қадір-қасиетпен қатар, қай
жақтан болмасын жеке өмірге қол сұғушылықтан қорғайды. Мысалы, тұлғаның
келісімінсіз жеке өмірі туралы ақпарат жинауға, сақтауға, қолдануға және
таратуға болмайды Бұл үшін тек адамның келісімі ғана емес, заңда
белгіленгендей бұндай ақпараттарды да пайдаланудағы тәртіпті сақтау
қажет.Егер азамат заңды жауапкершілікке тартылса, онда құқық қорғау
органдары оның келісімінсіз ол туралы ақпараттар жинауға болады. Ал егер
адам жауапкершілікке тартылмаса, ол туралы ақпарат жинауға, сақтауға,
қолдануға және таратуға болмайды.Жеке өмірге араласпау тұрғын-үйге
қолсұқпаушылықты да білдіреді. Ешкім үй иесінің рұқсатынсыз бөтен үйге,
пәтерге баса көктеп кіруге құқығы жоқ. [25, 113]
А.Н.Сағындықованың ойынша, жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы дегеніміз
жеке сипаттағы мәліметтерді жариялауға кедергі болатын мемлекетпен
кепілденген және берілген мүмкіндік. Жеке өмірге қол сұқпаушылық –
азаматтардың жеке өміріне араласуына мемлекет үшін, оның органдары мен
лауазымды тұлғалары үшін тыйым болып табылады. Жеке құпия қатарына хат
жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарлары және өзге хабарлар,
салым және жинақтар кіреді.[26,161]
С.Г.Шеретовтың көзқарасы бойынша, Жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы
тұлғаның басқа адамдармен араласуы үшін өзіне лайықты тәртіпті таңдау
мүмкіндігін тануды және олармен тәуелсіз, дербес жағдайларда қарым-қатынас
орнатуды білдіреді. Бұл құқық жеке және отбасы құписясы, хат жазысу,
телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарларының және өзге хабарлар құпиясы
құқығын қамтиды. Ал, тұлғаның келісімінсіз жеке өмірі туралы ақпарат
жинауға, сақтауға, қолдануға және таратуға тыйым салу және өзі туралы
тіркелген мәліметтермен танысу құқығы бұл құқықтың конституциялық кепілі
болып табылады. [27, 45]
Жеке өмірді қылмыстық-құқықтық қорғауды зерттеу процесі кезінде
меншіктің не екенін білмей, жеке меншік құқығы туралы айту мүмкін емес
екенін шештік, сол сияқты, жеке өмір түсінігін анықтамас бұрын, жеке өмірге
қол сұқпаушылық құқығын зерттеу мүмкін емес.Сондықтан жеке өмірді қорғау
мәселесі зерттеу жұмыстың негізгі актуалды мәселесі болып табылады.
С.К. Жетпісовтың ойынша, Біріншіден, жеке өмір – бұл әрқайсысына
тумысынан тиісті, адамға берілген мүмкіндіктердің өзімен анықталатын,
мемлекет тарапынан еш бақылауға алынбайтын материалдық емес игіліктер және
бұл адамның билік басқынышылығынан кепілденген қауіпсіздігі деңгейінің
индикаторы. Екіншіден, жеке өмір – бұл адамның сырлас қатынастардың ерекше
аясы және рухани құндылықтар,қоғамның және қауымның мүшесі ретінде,
әлеметтік-маңызды әлпеті ретінде сипаттайтын индивидтің қалыптасу өрісі
және қайталанбас индивид тұлғаның тіршілік етуі.[28, 11-12 б.]
Сонымен қатар, С.К. Жетпісов жеке өмірге қол сұқпаушылық институтының
негізгі элементтеріне: жеке қатынас және отбасы құпиясының құқығы, пошта-
телеграф хат-хабар және телефонмен сөйлесу құпиясы құқығы;тұрғын-
үй,күнделік және жеке қағаздар құпиясы құқығы. [28, 12 б.]
И.Ш.Борчашвили мен Г.К. Рахымжанованың көзқарасы бойынша жеке өмір
ұғымы адамның жеке өмірінің қызметтік немесе қоғамдық қызметінің шегінен
шығатын бөлігімен байланысты. [29, 319 б.]
Кейбір құқықтанушы ғалымдардың ойынша жеке өмір өзіне тұлғаның
денсаулығы, өмірі, әдеттері, қызығушылықтары, шығармашылық жоспарлары,
дінге деген қатынасы, жеке қатынастар туралы және басқа да мәліметтерді
еңгізеді. [30, 103б.]
Сонымен қатар, егер америкалық құқықтанушылардың пікірін талқылайтын
болсақ, онда жеке өмір әртүрлі төрт аспектіде түсіндіріледі:
1) personal autonomy – жеке автономия, яғни,адамның басқа тұлғалар
тарапынан бақылаудан босатылған және өз ойларымен жеке қалған жай-күйі;
2) emotional release – эмоциялық босатылу(бәсеңдік), яғни, белгілі адам
мен оны қоршаған адамдар арасындағы психологиялық кедергінің бұзылуы
болған кездегі жай-күй;
3) self-evaluation – жасырын (анонимдік), яғни, адамның қоғамдық орында
бейтаныс болуға құлшынатын жай-күйі және өзі туралы фактілердің ашылу
деңгейін өзі бағалай алады;
4) limited and protected communication – ашыналық, тұйық қарым-қатынас,
яғни,тар ортадағы тұлғалармен байланысты өз ерікімен қолдау.[31]
Америкалық ғалым Рональд Стандлерөзінің АҚШ заңы Жеке өмір
құпиялылығы атты мақаласында былай деп жазды: Жеке өмір – адамның
ожиданиесі, жеке орында ашылған құпиялы жеке ақпарат үшінші тұлғалаға
ашылмайды, себебі оның ашылуы адамға ішкі қасірет немесе унижение или
душевное страдание әкелуші еді. [32].
И.Р. Диваеваныңойынша, қазіргі таңда заң әдебиеттерінде жеке өмір ұғымы
анықтамасының кең спектірі және зерттелініп жатқан мәселеге қатысты бірнеше
тәсілді атап өтуге рұқсат ететінкритикалық анализі бар. Бірінше тәсілдің
мәні мынада: жеке өмір мемлекеттік және қоғамдық өмірден тыс орналасқан
өріс ретінде жалпы түрде анықталады.[33, 16 б.]
Ал А.И. Денисов жеке өмірді қоғамдық өмірдің жалпы шарттылығындағы
адамның діни және материалдық қажеттіліктерін қанағаттандырудың жеке тәсілі
өрісі ретінде анықтайды. [34, 176 б.]
М.В. Баглайдың пікірінше, жеке өмір мазмұны адамның жеке өмірінің басқа
жақтарын құрайды. Бұл – тұлғаның тіршілік ортасыныыың қол сұқпаушылығын
білдіретін тұлғаның өзіндік егемендігі. Бұл жағдайда құпия әлдебір қоғамға
қарсы немесе құқыққа қайшы қызметті бүркемелемейді. Керісінше, бұл әр
адамның ашыналық және іскерлік мүдделері бар жеке әлемнің болғанын қалайтын
табиғи құлшынысын көрсетеді. [35, 181 б.]
М.Н. Малейноның көзқарасы бойынша, жеке өмір құпиясы адамның мінезіне,
түріне, денсаулығына, материалдық жағдайына, отбасы қалпына, тұрмыс
дәстүріне, сондай-ақ, туысқандарымен, достарымен, таныстарымен қарым-
қатынасына баға беретін адамның ешқандай кәсіптік немесе қоғамдық
қызметімен байланысты емес нақты бір адам туралы мәліметтерді құрайды.
[36, 153 б.]
Сонымен қатар, М.Н. Малейна жеке өмірге қол сұқпаушылықты қоғамдық
қауіпті әрекет деп түсінеді. [36,178 б.]
Ал, Ю.И. Стецовскидің ойынша, адамның өмірі оның тұрмыстық, ашына
қатынасының, оның ойының және ар-намысының еркіндігінің аясында жеке және
қол сұғылмайтын болу керек. Адамға аулақтанудың еркіндігі, адамдарымен
қарым-қатынасқа түсуі, оның жеке және отбасылық сырының қорғалуы қажет,
сонымен қатар, ізіне түсуден еркіндік керек. [37, с. 383]
Лебедев В. адамның жеке өміріне тек тұлғаға қатысты өмірінің егжей-
тегжейін, яғни, мемлекеттік, кәсіптік, қоғамдық-саяси және басқа да
көпшілік және онымен қатысы жоқ қызметтерден тыс өмірді жатқызады.[38,2
б.]
Жоғарыда айтылған жеке өмір туралы анықтамаларды талдай отыра, бірінші
тәсілдеменің өкілдері жеке өмір ұғымында нақты бір адамның ішкі әлемін
ғана емес, сонымен қатар, оның қоршаған ортамен қарым-қатынасын да қамтыды
деген шешімге келдім.Бұл ретте осы мағлұматтарсөзсіз емес, себебі, адамның
жеке және қоғамдық өмірі тығыз шырмалуы соншалықты, мысалы, шығармашылық
кәсіппен айналысатын: әнші, суретші, сазгерлердің және тағы басқалардың
жеке өмірлері туралы сөз болғанда, кей кезде жеке өмірдің қайдан басталып,
қай жерден аяқталатынын анықтау қиын.Екінші тәсілдемекейбiр авторлардың
жеке өмiр элементтерiн атап өту талпынысын қамтып көрсетеді. [33,19 б.]
Л.О. Красавчикова, жекеөмірді адамдық табиғилықпен негізделген және
тұлғаның еркіндігімен байланысты айрықша ибалы және психологиялық осал
қарым-қатынастар өрісі ретіндеанықтай отыра, жеке өмірді анықтайтын он
жағын (түрін) көрсетеді:
- ашына өмір, яғни,индивид тұлғаға қатысты(оның әдеттерін және
т.б.анықтайтын);
- тұлғаның әдетін көрсететін күнделікті тұрмыстық өмірі;
- отбасылық жағы отбасының негізгі функциясын орындау – тектің жалғасуы,
бала тәрбиесі және т.б. әрекеті мен қатынасының кең ауқымын қамтиды;
- сәйкес заттарды қолдану сипатын және тәртібін көрсететін меншіктік
жағы;
- мәдени жағы адамның мәдени жетістікті меңгерумен сипатталады;
-ұйымдық жағы өзін күн тәртібін бекіткенде көрсетеді, меншікті иелену
немесе айыру мәселесін шешуде, оқу орнына түсуде, мамандықты таңдауда және
т.б. көрсетеді;
- жеке гигиенаны, балалар гигиенасын қолдауды қамтитын санитарлық-
гигиеналық жағы;
- денсаулықты қолдауға бағытталған әрекеттерде көрсетілген сауықтандыру
жағы;
- демалыспен және ойын-сауықпен байланысты бос уақыт (демалыс) жағы;
- тұлғаның қоршаған ортадағы адамдармен, соның ішінде таныстармен,
достармен және тағы басқалармен ресми емес қатынастардың барлық жүйесін
қамтитын қатынас жағы. [39, 17 б.]
И.Л. Петрухин жеке өмірді:
- отбасылық, тұрмыстық, жеке, ашыналық қатынастағы ерекше өрістегі
адамның тіршілік ету әрекеті;
- жалғыздық еркіндігі, ойлау, басқа адамдармен байланысу немесе оыс
сияқты байланыстардан ұстамдылық;
- қызметтен тыс қатынастағы сөз сөйлеу еркіндігі және заңды әрекеттер;
- тұрғын-үй, күнделіктер, басқа да жазбалар, хаттар, пошта, телеграф
хабарламаларының және өзге хабарлар құпиясы;
- бала асырап алу құпиясы;
- өзінің жеке және отбасы құпияларын жариялауға қауіптенусіз дін
қызметшісіне, дәрігерге, қорғаушыға, нотариусқа сеніп тапсыруға кепілденген
мүмкіндігі,-деп түсінеді.
Тұрмыстық әдет, ашына құштарлық, жеке сүйіспеншілк және жеккөрініштілік
жеке өмір ұғымын қамтиды. Тұрғын-үйде болып жатқанның ешқайсысы
жарияланбайды және тыңдалмайды. Отбасылық бюджет, жеке меншікті және ақша
салымдарын билеу, олардың бар болуы – бұныңбарлығы жеке өмірдің ортасы.
[40, 201 б.]
Т.В. Дробышевскидің пікірінше,жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы адмның
қоғамда тәуелсіз болу, құлдықтан және еріксіз әрекет етуденқоршалған
мүмкіндігін бекітетін оның тағдырынан басталады. Сонымен қатар, осы
құқықтың маңызды құрамдас бөліктері, оның ойынша, жеке бостандық құқығы,
психикалық қол сұқпаушылық, тұрғын-үйге және кеңсеге қол сұқпаушылық.[41,
90 б.]
И.А Шевченконың көзқарасы бойынша, адамның жеке өмірі – бұл заңды жүріс-
тұрыс еркіндігі және адамның тіршілік әрекетіндегі іскерлік, жеке, ашына
және отбасылық ортадағы оның ойы. Адамның жеке өмірі екі аспектінінің
байланысын көрсетеді: өзімен ұсынылатын жүріс-тұрыс еркіндігі және
көрсетілген ортадағы ойлар; адам туралы ақпарат, оның жүріс-тұрыстары және
ойлары сияқты ақпараттық. [42,7 б.]
Үшінші тәсілдеме негізіне адамның жеке өмірі материалдық емес игіліктер
ретіндежатады. [33, 20 б.]
Г.Б. Романовский жеке өмір классификациясын шағарды, онда мыналарды
қамтиды:
а) ресми емес қатынастың ортасы, сондықтан адам кіммен өз байланысын
үзетінін өзі анықтайды (адамды өзі қаламаған нақты бір адамдармен
араласуға, дос болуға бағындыруға болмайды); кей жағдайларда мәжбүрлі қарым-
қатынас болады: ол кейбір тұлғалармен (қажет адамдармен) дос болу,
араласу абыройлы деп ойлайды;
б) мәжбүрлі байланыстар; кейбір өмірлік жағдайларда адам басқа
адамдермен тілдесуге мәжбүрлі және нәтижесінде ол жеке өмірінің жеке
жақтарын ашуы мүмкін.Бұл жағдайда бұл тұлғаларға берілетін ақпараттар
тұлғаның жеке өмірін құрайды. Ұқсас мәліметтер,ереже бойынша, құпия
терминімен қамтылады (қорғаушылық, нотариалды, дәрігерлік, діни);
в) адам әлемі: күйзелістердің, пікірдің, тұрмыстардың, нанымдардың,
әдеттердің және т.б. жеке құпиялары. Адамның ішкі тіршілік аумағында
жасалынған көп әрекеттер қоршаған ортадағы адамдар үшін оғаш болып көрінуі
мүмкін. Алайда осы ерекшеліктер адамның жекелігін анықтайды, ал олар сан
қырлы.Әуестіліктің әртүрлісін келтіруге болады: сыра бөтелкелерін және
сіріңке заттаңбаларды коллекция ретінде жинаудан кең таралған – аң аулау
мен балық аулауға дейін. Олар нақты бір өмірлік салтқа айналуы мүмкін.
Бірақ, азаматпен жасалынатын – бұл оның жеке өмірі. Ал егер, адамның өмірі
туралы жарияланған болса, адамда фобия (қорқақтық) – ішкі жайсыздық
сезіміпайда болуы мүмкін;
г) отбасылық байланыстар; индивидтің тіршілік аумағында туыс адамдарымен
аса жақын қарым-қатынасының бар болуы олардың ерекшелігі; көбінесе әрбір
отбасы мүшесінің ішкі дүниесі отбасының жалпы құрамдас бөлігі болып
табылады. Бұнда туыстық деңгей, ашына қатынастар, бала тәрбиелеу әдісі,
қатынас сипаттамасы туралы және т.б. мәліметтерді жатқызуға болады;
д) діни наным: сену, дін тұту (христиандық, мусульмандық, буддистік
немесе өзге), атеистік наным. [43, 64 б.]
Жоғарыда аталған ұстанымдарды талдай отыра барлығы үшін жалпы
зерттеулердің ойы жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы құқықтық институт
құрамы бойынша қиын және индивидтің жеке заңдылығы екенін көріп
отырмыз.Сонымен қатар, барлық авторлар жеке өмір ұғымын аша отыра,оның
астында тұлғамен қадағалынатын, өзінің әр түрлі жеке қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған, еркіндікпен және адам тәуелсіздігімен
байланысты және басқа тараптан, мемлекет пен қоғам тарапынан заңсыз
араласуға жол берілмейтін адамның ерекшетіршілік ету ортасын түсіндіреді.
Сонымен жеке өмірді адамның өз құқықтары мен бостандықтарын айқын
көрсететін, мемлекеттің, қоғамның және өзге де тұлғалардың басқа жақтан
заңсыз араласуға рұқсат етілмейтін тіршілік әрекетінің ерекше аясы ретінде
түсіну қажет.
Сонымен қатар, жеке өмірдің ішкі жағдайына адамның өз жеке өміріне өзі
шекара белгілейтінін жатқызуға болады. Алайда, бұндай жағдай тек адам
өзімен өзі жеке қалғанда ғана мүмкін, ал егер ол адамдар арасында болса,
онда жеке өмірге әлдеқандай шекаралар белгілеу айтарлықтай қиындық
соқтырады.
Жеке өмірдің сыртқы шакарасы – бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz