Жергілікті бюджетті реттеу мәселелерін талдау
Мазмұны
Кіріспе
3
I бөлім. Экономиканы бюджеттік реттеудің теориялық негіздері.
1. Бюджет және оның қалыптасуының теориялық аспектілері
2. Бюджет жүйесі мен оның қызмет ету принциптері
және бюджеттік құрылым
3. Бюджеттік процесті ұйымдастыру және бюджет
жобасының қалыптасу процессі.
II бөлім. Жергілікті деңгейде бюджеттің орындалу жағдайын талдау.
2.1. Маңғыстау облысы Қазынашылық Департаменті
қызметінің құқықтық сферасын талдау
2.2. Маңғыстау облысының 2005-2007 жылдар аралығындағы
бюджетінің орындалуын талдау.
2.3. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы
жергілікті
бюджеттің рөлі мен оның орындалуын талдау
2.4. Жергілікті бюджетті реттеу мәселелерін талдау
III бөлім. Қазақстан Республикасындағы бюджеттік реттеуді жетілдірудің
жолдары
3.1. Мемлекеттік және жергілікті бюджетті реттеудің шетелдік
тәжірибесі
3.2. Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарын
дамытудың жолдары
Кіріспе
Елдің мемлекеттік құрылымында территориялық бөлінулердің көп болуы
(муниципалиттер, префектурлар, штаттар, т.б. әкімшілік-территориялық
бөліністер) олардың өмір сүруін қамтамасыз ететін қаржылық ресурстардың
белгілі-бір көлемінің бөлінуінің қажеттілігіне негіздейді. Осыған
байланысты қаржылық жүйесі осындай құрылымды мемлекеттерде жергілікті
қаржы және жергілікті бюджет звенолары құрылады
Жергілікті бюджеттер жергілікті қаржының құрылымдық бөлігі
болып табылады. Жергілікті қаржылар бұл ұлттық табыс пен жалпы ішкі
өнім құнын жергілікті басқару органдары мен басқарудың билігінде
аккумуляциялау арқылы бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын
ақша қатынасының жүйесі.
Өзінің құрылымы бойынша жергілікті қаржылар жергілікті басқару
органдарының билігінде болатын әр түрлі деңгейдегі жергілікті бюджетті,
арнайы бюджеттен тыс қорларды және кәсіпорын қаржысын қамтиды.
Жергілікті қаржы жағдайы әртүрлі факторларға байланысты. Оларға
келесілер қатысты:
1) елдің жалпы экономикалық жағдайы;
2) сәйкес территорияның экономикалық потенциалы;
3) жергілікті басқару және үкімет органдарының міндеттері мен құқықтарын
реттейтін мемлекеттік заң деңгейі;
4) жергілікті басқару және үкімет органдарының өздеріне берілген
биліктерін жүзеге асыру компетенциясының дәрежесі.
Қазіргі уақытта үкіметтің жергілікті органдары жоғарғы деңгейде
аймақтардың кешенді дамуын, ведомоствадан тыс территориялардағы өндірістік
және өндірістік емес сфераның пропорциялы дамуын қамтамасыз
етуге бағытталған. Аймақтың экономикалық және әлеуметтік дамуындағы олардың
координациялық функциясы көп мөлшерде өсуде. Бұл жергілікті басқару
органдарының қаржылық базасын бекітуді және болашақтағы кеңейтуді, аймақтың
қаржылық ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану әдістерін жетілдірумен
байланысты мәселелерді шешудің қажеттілігін құрады.
Жергілікті басқару толықтай республика және облыс бойынша
ерекшеліктердің барлық түрлері бойынша максималды есеп алуды жобалайды.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының болашақ прогресі көбіне-көп
оның аймақтарының, әсіресе облыстарының даму деңгейімен анықталады.
Республиканың әр облысы өзіндік әкімшілік-шаруашылық кешен болып
саналады. Өндірістік дамудың территория аралық факторларын пайдалану
негізінде масштабты-шаруашылық міндеттерді шешу үшін ол жеткілікті
деңгейде ірі болып саналады. Екінші жағынан оның масштабы облыстық
органдарға болып жатқан экономикалық және әлеуметтік процестерді жақсы
байқауға және оперативті басқаруға мүмкіндік береді.
Міне сондықтан Қазақстанның аймақтарының қаржылық ресурстарын
реттеу, қаржылық базаны қалыптастыру толықтай экономиканың және аймақтың
экономикасының даму проблемаларын шешудің негізінің бірі болып саналады.
Берілген дипломдық жұмыс Маңғыстау облысының мысалында жергілікті
бюджетті басқару құралдары мен талдауының мәселесін қарастыруға арналған.
Жұмыста қазынашылық департаментінің, облықтық қаржы басқармасының,
жергілікті қаржыны реттеу бойынша Қазақстан Республикасының заңы, сонымен
қатар Қазақстан Республикасының қаржы министрлігінің ресми сайтының
материалдары пайдаланылды.
Жұмыс құрылымды түрде үш бөлімге бөлінген. Бірінші бөлімде
Экономиканы бюджеттік реттеудің теориялық негіздері экономиканы
бюджеттік реттеудің теориялық негізі, негізгі түсінігі қарстырылған.
Бюджет, бюджеттік қатынас, бюджеттік процесс, бюджет жүйесі деген сияқты
категориялардың экономикалық мағынасы ашылады.
Екінші бөлім Жергілікті деңгейде бюджеттің орындалуын талдау
бюджет теңдігін қамтамасыз ететін мәселелерді оларды шешу жолдарын
қарастырады. Дипломдық жұмыста 2005-2007 жылдар аралығындағы Маңғыстау
облысының бюджетінің орындалуының және табысы мен шығынының толық талдауы
жасалады.
Үшінші бөлім Қазақстан Республикасындағы бюджеттік реттеуді
жетілдірудің жолдары бюджетті реттеу бойынша экономикасы дамыған елдердің
тәжірибелері, мемлекеттік және жергілікті бюджетаралық қатынасты жетілдіру
жолдары қарастырылады.
I бөлім Экономиканы бюджеттік реттеудің теориялық негіздері
1.1 Бюджет және оның қалыптасуының теориялық аспектілері
Бюджет – ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған
экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның
басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына
байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен
ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір
ерекше бейланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды
және жеке тұлғалар арасындағы қаржылыққарым-қатынас болып табылады. Бұндай
қаржылық қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің
қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы
мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша
қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық
қаржылық қарым-қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық
мазмұнын құрады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар,
материалдық негізі – орталықтандырылған қор, экономикалық негізі – жалпы
экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық
категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар
өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбесі болғандықтан, ол сол қаржының
барлық негізі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде қаржы
жалпы ақша қарым-қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік орталықтандырылған
ақша қорын қалыптасу және пайдалану процесі. Бюджеттік қор көптеген
қоғамдық қажеттілік шығындарды (әлеуметтік, қорғаныс, т.б.) қаржыландыруға
арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми
мақалалар) беттерінде бюджет термині әртүрлі ұғымда пайдаланады, мысалы,
ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша қаражаттарының
негізгі орталықтандырылған қоры ретінде.
Мемлекеттің бюджеті қаржы жүйесінің негізгі, орталық буыны болып
саналады. Оның мұндай деңгейі мемлекеттік бюджетте әр түрлі қарама-
қайшылықтардың, экономикалық қызығушылықтардың әр түрлі түрлерінің – жалпы
мемлекеттік, мемлекеттік, корпоративтік, топтық, жекеліктің шоғырлануына
байланысты. Бұнымен қоса бюджеттің икемділігі, толықтығы, мобилділігі
экономикалық қызығушылықтардың осы түрлерінің дамуы мен гармониясын
қамтамасыз етеді.
Бюджет мінездемесі экономикалық категория ретінде келесілерге
бағытталады. Мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасында ақша
қатынасы қалыптасады. Бұл ақша қатынастары әр түрлі түрде болады, бірақ
оларға екі жалпыға ортақ мінездеме тән: біріншіден, олар бір қатысушы
мемлекет болып табылатын, қайта бөлу процесінде пайда болады; екіншіден,
олар жалпы мемлекеттік қателіктерді қанағаттандыру үшін бағытталған ақша
бірлігінің орталықтандырылған қорының қалыптасуымен байланысты.
Бюджет (budget) термині ағылшын тілінен аударғанда белгілі бір
кезеңдегі ақшалай табыс пен шығынның тізімін білдіреді. "Мемлекеттік"
анықтамасы алынған тізімнің мемлекет иелігі екендігін білдіреді.
Қазақстан Республикасының "бюджет туралы" заңының 1 статьясында
бюджет – сәйкес заңдылықтармен бекітілген, салық және т.б. табыс көздері
мен түсімдердің негізінде құрылатын, мемлекеттің функцияларын жүзеге
асыруға бағытталған орталықтандырылған ақша қоры деп анықтама берілген.
Берілген анықтама бюджеттік қатынастардың материалдық жағына мінездеме
береді.
Мемелкеттің ақша бірліктерінің орталықтандырылған қорын қалыптастыру
ұлттық табыстың қайта бөлуінің бірінші кезеңінде жүзеге
асырылады. Алғашқы бөлу процесінде мемлекет өз құзыретіне қосылған құнға
салық түріндегі өсім құнын алады. Қайта бөлу нәтижесінде мемлекеттің
орталықтандырылған қорына кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі салық
түрінде, акциздер мен жинақтар түрінде жиналатын табысының бір бөлігі
түседі.
Мемлекеттің ақша бірліктерінің орталықтандырылған қорының көлемі
келесі факторларға тәуелді:
1. экономиканың даму жағдайына;
2. кәсіпорындарды басқару әдістеріне;
3. экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешу түріне;
4. ұлттық-шаруашылық пропорциядағы құрылымдық жылжулардың масштабына.
Мемлекетік бюджет қаржылық жоспар ретінде келесі белгілермен
сипатталады:
1. заңды күшіне иемденеді;
2. үкімет директивасын бейнелейді;
3. негізделген болып табылады;
4. оның сәйкестендірілуі мен орындалуы сол орындағы иннициативамен
орталықтандырылған басқару сәйкестігіне негізделеді.
Осылайша, мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны ретінде ақша
бірліктерінің ішкі бюджеттік қайта бөлу және материалдық өндіріс пен
өндірістік сфераны бюджеттік қаржыландырумен жалпы мемлекеттік ақша қорының
қалыптасуымен байланысты пайда болатын, өзара байланысты қайта бөлу
қатынастарының толық кешенін түсінуге болады.
Мемлкеттік бюджет экономикалық категория ретінде қайта бөлу және
бақылау функцияларын орындайды.
Бюджеттің қайта бөлу функциясының көмегімен қаржылық ресурстарды
территория аралық және салааралық бөлу жүзеге асырылады, арнайы бағытқа
бағытталған қорлар құрылады және қолданылады. Территория аралық қайта бөлу
бюджеттік табыстарды сәйкес мемлекеттік билік органдарына бекітілу және
ішкі бюджеттік басқарудың әр түрлі формалары арқылы басқарылу (субвенция,
дотация, пайыздық аударулар т.б.) арқылы жүзеге асырылады. Территория
арқылы қайта бөлу нәтижесінде әрбір әкімшілік-территориялық бірлікте дербес
бюджеттік қор құрылады.
Мемлекеттік бюджеттік қайта бөлу функциясы қайта бөлудің көп
деңгейлілігімен ерекшеленеді, қоғамдық қатынастардың барлық сферасында
көрінеді, экономиканың, ғылымның, мәдениеттің, білімнің, денсаулық
сақтаудың, қорғаныстың дамуында мемлекетпен пайдаланылады.
Мемлекеттік бюджеттің бақылау функциясы болашақта экономикамен
органикалық байланыста болатын бюджет жағымды және жағымсыз әсер ететін
қайта бөлу процестерін көрсетумен бейнеленеді.
Мемлекеттік бюджет өз құрылымында төрт бөлімнен құралады. Бірінші
бөлімде ресми трансферттер мен несие қайтарудан түскен табыстардан
құрылатын түсімдер бейнеленеді. Екінші бөлім шығындар мен несиелерден
құралатын барлық шығындарды бейнелейді. Үшінші бөлімде бюджет дефициті
(профициті) көрсетіледі. Төртінші бөлімде бюджет дефицитін қаржыландыру
(профицитті пайдалану) бейнеленеді.
Бюджеттік шығындарды пайдалану бюджеттік бағдарламалар мен
кішігірімбағдарламалар негізінде жүргізіледі. Бюджеттік бағдарлама –
мемлекеттік саясат пен мемлекеттік басқару функциясын жүзеге асыру бойынша
шаралар кешені бюджеттен қаржыландырылады.
Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі туралы заңы барлық
деңгейдегі бюджеттер ағымдық бағдарламалар мен бюджеттік даму
бағдарламаларынан тұратынын қарастырады.
Дамудың бюджеттік бағдарламалары болып Қазақстан
Республикасынң институционалдық және әлеуметтік-экономикалық дамуына
сонымен қатар адам ресурсының дамуына бағытталған бағдарламалар табылады.
Қаржылық теорияда бюджеттік шығындар әр түрлі белгілеріне
қарай бөлінеді:
1. қоғамдық өндірістегі рөлі бойынша;
2. қызмет түрі мен өндіріс саласы бойыг\нша;
3. қоғамдық бағыты бойынша;
4. мақсатты бағыты бойынша.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуы, олардың
функцияларының орындалу деңгейі, олармен шешілетін мәселелер түрлері,
олардың көлемі мемлекеттік бюджеттегі орталықтандырылғанақша бірлігінің
көлемінде көрінеді. Табысты және шығынды бөліктердің сәйкестігіне
байланысты бюджет қорының жағдайы дефицит, профицит немесе теңестірілген
болуы мүмкін.
Бюджет дефицитінің болуы бюджеттік түсімнен жоғары шығын
жеңгейін жабатын жолды іздеуге мәжбүр етеді.
Бюджет дефицитінің көлемін төмендетудің тиімді әдістерінің
бірі ретінде шығындар секвестер механизмін енгізу алынады.
Қоғамның дамуындағы мемлекетік бюджеттің рөлі, ең алдымен оның
көмегімен жалпы мемлекет деңгейіндегі ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнім
құнын бөлу және қайта бөлуді жүзеге асыруға болатындығымен анықталады.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен
объективтік түрде сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың
субъективтік пікіріне байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің
дамуына керекті орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен
функцияларынан туатын объективтік қажеттілікке байланысты. Ақща қаражаттары
ресурстарын орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте зор,
себебі олар мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы,
біріккен экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып
табылады.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай
түсінік берілген – ол республикалық және жергілікті бюджеттердің
арасындағы қарама-қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық
ақпарат ретінде пайдаланатын және бекітуге жатпайтын қосындысын құрайтын
жалпы бюджет. Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет термині – мемлекет
құрастыратын және басқаратын орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасында
да пайдаланылады.
Бүгінгі күні мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр
түрлі қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын
күрделі және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
ымыраға келеді, бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу арқылы мемлекет
орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет
экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын
көрсетеді.
1.2 Бюджет жүйесі мен оның қызмет ету принциптері және бюджеттік
құрылым
Бюджеттік жүйе – мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды
құрамдық бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория
ретінде мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын – бюджетті – қалыптасу
мен пайдалану бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы
қаржылық қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және
сол қатынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік
процесс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп
түсіндіріледі.
2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа
Бюджеттік кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджеттік
жүйе құрамына келесі бюджет түрлері мен деңгейлері кіргізілген:
• республикалық бюджет;
• облыстық бюджеті, республикалық маңызы бар қалалар мен астана бюджеті;
• аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар бюджеті).
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен
деңгейлері дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше
мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға
Қазақстан Республикасының заңымен бекітілген республикалық бюджет алады.
Жаңа Бюджеттік кодекс бойынша республикалық бюджет салықтық және басқа
түсімдер арқылы қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық органдарының
функцияларын қаржымен қамту және аймақтар мен аудандарда мемлекеттік
саясатты іске асыруға арналған.
Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптасатын
және республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезінде енгізілген
бюджетті Төтенше мемлекеттік бюджет деп атайды. Мұндай бюджет тек қана
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен енгізіледі және күшін
жояды, егерде ел аумағында төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қор негізін мемлекеттің
қаржы активтері мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі басқа да
активтері құрайды. Бұл қордың қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық даму тұрақтылығын қамту, қаржылық активтер мен басқа мүлік
қорландыру, экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және сыртқы
қолайсыз факторлардың әсерін төмендетуге арналған.
Бюджеттік жүйе қызмет атқаруының негізі келесі қаржылық
қатынастары:
• мемлекеттің кәсіпорындармен орталықтандырылған ақша қоры қалыптасу
процесі жөнінде;
• мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерімен бюджет тарапынан
қаржыландыру жөнінде;
• мемлекеттің халықпен бюджет кірісін қалыптасу және әр түрлі өтемақы
төлеу мен әлеуметтік жәрдем жасау жөнінде;
• қаржы-банк жүйесінің мекемелері арасында (Қаржы министрлігі, Ұлттық
бану және т.б.)
• мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен.
Қаржылық қатынастардың барлық бұл формалары мемлекетпен
реттеледі, жетілдіріледі және белгілі принциптер мен құқықтық нормалар
негізінде басқарылады.
Бюджеттің экономикалық мағынасы қоғамдық өндірісті оның рөлі
мен орны, сонымен қатар Конституциямен анықталатын Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құрылымы қазақстанның бюджет құрылымы үшін
негіз болады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық
қатынастар мен заңды нормаларға негізделген республикалық бюджет пен
жергілікті бюджет жиынтығы.
Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі ынтымақтық, толығу,
бірізділік, басымдылық, шынайшылық, жайдарылық, дербестік, жауаптылық,
тиімділік және нәтижелілік принциптерге негізделеді. Бұл принциптер
арасында басты болып ынтымақтық және дербестік принциптері саналады, олар
бюджеттік процесті ұйымдастырудың да негізгі принциптері болып саналады.
Ынтымақтық принцип – бюджеттік жүйенің ұйымдастыру-экономикалық
орталықтандыру дәрежесін көрсетеді. Ең толық түрде бұл принцип Кеңес
Одағының бюджеттік жүйесінде болды. Қазіргі кезеңде жергілікті билік
органдарының дербестікке ие болғанына және оларға қаржылық ресурстармен
билік жүргізу жөнінде бірсыпыра құқық берілгеніне байланысты ынтымақтық
принцип босаңсытылып қалды.
Республика Аумағында әрекет жасайтын мемлекеттік кірістер мен
мемлекеттік шығыстар жалпы бірыңғай жүйесі бар екенін осы ынтымақтық
принцип арқылы дәлелденеді. Бұл принцип бюджеттік жоспарлау әдістемесі мен
ұйымдастыру бірлестігіне және жоспарлау мен әлеуметтік-экономикалық
болжамдау өзара байланысына кепіл береді. Осы принциптің негізінде
заңнамалық, өкілдік органдар жағынан бюджет қаражаттарының қозғалысына
тиімді бақылау жүргізіледі.
Бюджеттік жүйенің ынтымақтық принципі бірыңғай құқықтық база,
бірыңғай бюджеттік жіктеу арқылы бюджеттерді сапқа тізу, бюджеттік процесті
іске асыруда бірыңғай шаралар пайдалану, статистикалық жзәне қаржылық
ақпаратқа қажетті бюджеттік құжаттар формаларының бірлестігі, бірыңғай ақша
жүйесі, бірыңғай әлеуметтік-экономикалық және салықтық саясатпен қамтамасыз
етіледі. Бұл принципті қолданған бюджетті құрастыру мен бекітуде көбінесе
артықшылығы бар бюджеттік баптардың болмауына әсерін тигізеді.
Толығу принципі – бюджеттер мен Ұлттық қорда республиканың
заңнамаларымен қарастырылған, объективті және сенімді көрсеткіштер
негізіндегі кірістер мен шығыстар толық көлемінде болуын қадағалайды.
Үкіметте бюджетке қарастырылғаннан басқа ешқандай да кірістер мен шығыстар
болуы тиісті емес. Сонымен қатар, бюджет қаражаттарын пайдалануда есепке
жатқызудың өзара талаптары мен талаптар құқығына жол беру жіберілмейді.
Бюджеттің толығу принципімен бюджет-брутто мен бюджет-нетто түсініктері
байланысты. Бюджет-брутто мемлекеттің кірістер мен шығыстар бойынша барлық
қаржы опреацияларын көрсетеді. Ал бюджет-нетто тек қана бюджет баптарының
қалдықтарын көрсетеді, яғни әр бап бойынша кіріс түсіруге жұмсалған
шығындарды алғаннан кейінгі түсімдерді көрсетеді.
Қазіргі кезеңде әлемдік тәжірибеде бұл принциптің лайықтылығы
шамалы деп есептеледі, себебі оны қолдану бюджетті қажетті емес өз алдына
бөлек болатын шығыстармен толтыруы мүмкін. Қазақстанда мемлекеттік қаржы
құралдарын қалыптастыруда орталықтандырылған әдіс қолданылады, сондықтан
1998 жылдан бастап барлық бюджеттен тыс қорлар жойылған.
Шынайшылық принцип деген бюджеттің қабылданған көрсеткіштерінің
республика мен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының ортамерзімді
жоспарлары және ортамерзімді фискалдық саясаттың бекітілген параметрлері
мен бағыттарға сәйкестігі. Сондықтан бюджет көрсеткіштерінің шынайшылығы
экономика ахуалы және өндіріс көлемін объективтік бағалау мен әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарының макроэкономикалық көрсеткіштеріне негізделеді.
Шынайшылық принцип бюджет атқару жөнінде есеп беруді
бұрмалауын болдырмау мен жоюға қажет. Ол мемлекеттің қаржы операцияларын
әділетті көрсету мен бекітілген сомалар бюджеттік белгілеулерге пайдалануын
қарастырады. Шынайшылық даму болжамдар мен бағдарламалар көрсеткіштері және
бюджеттік резервтер барлығымен қуаттандыралған негіздегі барлық кіріс
көздері мен шығыс бағыттары есептемелерімен дәлелденіп анықталады.
Бюджет жүйесінің жайдарылық принципі бекітілген бюджет пен оны
атқару есебі жөнінде бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауын керек етеді.
Бұл қоғам мүшелерінің әр біреуіне мемлекеттің болашақ кірістері мен
шығыстары, әсіресе қаражат шығындарының негізгі бағыттарымен, оның ішінде
әлеуметтік салаға арналған қаражаттар көлемімен танысуға мүмкіншілік
береді. Жайдарылық принциптің түсінігіне толығырақ сипаттаманы былай беруге
болады – ол бюджеттік заңнамалар аумағындағы нормативтік-құқықтық актілер,
бюджеттер мен оларды атқару жөніндегі есептер және фискалдық саясат жөнінде
басқа да ақпараттарды міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы
мен мемлекеттік қаржыға бақылау жүргізу.
Жергілікті бюджеттердің жөнді мен тиімді іс-әрекетінің шарттары
болып дербестік пен теңгерулік табылады. Бюджеттердің дербестік принципі
маңында олардың кірістері өзіндік қайнар көздерінің түсімдері арқылы
қалыптасу мен сол кірістер көлемінде ғана пайдалану бағыттары анықталуы
түсініледі. Бұл принципті қолдану әр деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдерді тұрақты түрде бөлуін кірістіру мен олардың жұмсау бағыттарын
анықтау және мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін бюджеттік заңнама
негізінде бюджеттік процесті өз еркі іске асыруына құқық берумен қамтылады.
Бұл принцип биліктің өкілетті және атқарушы органдарының
аймақтар деңгейінде қаржы ресурстарды пайдалану мен жұмсау жөніндегі
құқықтарын бірсыпыра кеңітеді, себебі жергілікті бюджеттерді атқарған
процесте қосымша алынған кірістерді жоғары деңгейдегі бюджетке қайтарып
алуы мен жергілікті бюджеттер қосымша ресурстармен қамтылмаса оларға
қосымша шығындар салуы жіберілмейді.
Бюджеттердің дербестігін бюджет жүйесінің барлық буындарының
түсімдер көздері заңмен бекітілу мен бюджет құралдарын әрбір деңгейдегі
билік органдарының заңмен анықталған өкілеттіктері негізінде пайдалану
құқықтары қамтиды. Барлық деңгейдегі бюджеттердің теңгерулігі бюджеттік-
қаржы саясатының қажетті талабы болуы мүмкін. Мысалы, бюджеттерді қарастыру
мен бекіткенде олардың тапшылықтарының шекті мөлшері тағайындалуы мүмкін.
Бюджеттік жүйе қашанда болса тұрақты әрекетте болуы керек, яғни
бюджеттік құрылыста, бюджеттік процесте, бюджеттік процедуралар мен
қатынастарда ешқандай дөрекі өзгерістерсіз. Бұл бірізділік принципке
негізделеді. Ол принцип мемлекеттік басқару органдары бюджеттік қатынастар
аумағындағы бұрын қабылданған шешімдерді сақтау қажеттілігін көрсетеді.
Кейбір уақытта мемлекетте экономиканың бөлек бір салалары
немесе іс-әрекет салаларының бірінші кезекте дамуы қажетті болады. Осыған
байланысты ел немесе аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының
басымдылықты бағыттары жасалады. Сондықтан, басымдылықтық принциптің
түсінігі бюджеттік жүйеде бюджеттік процесті осы басымдылықты бағыттарға
сәйкес іске асыруды білдіреді.
Бюджетті жасаудан бастап, оны атқарумен аяқталуына дейін
бюджеттік жүйе әрекеті бюджет ресурстарын оңтайлы көлемінде пайдалана
отырып, бюджеттік бағдарламалар паспорттарымен қарастырылған белгілі бір
әсершіл нәтижеге жету қажеттілік талаптарға бағынады. Бұл тиімділік және
нәтижелік принциптің мазмұнына сәйкес, себебі оның керек екендігі болып
бюджеттік құралдардың бекітілген көлемін пайдалануда нәтижелі жетістіктерді
қамтамасыз ету табылады.
Бюджеттік процестің әрбір қатысушысы міндетті түрде бюджеттік
заңнамалар талаптарын орындауы тиіс. Сондықтан бюджеттік жүйеде жауаптылық
принцип іске асуда, себебі бұл принциптің талабы – бюджеттік заңнаманы
бұзғаны үшін бюджеттік процеске қатысушыларды жауапкершілікке тарту.
Республикалық бюджет табысы салықтардан, міндетті
төлемдерден, жинақтардан капиталдармен операциялардан түсімнен құралады.
Республикалық бюджеттен келесі мемлекеттік бағдарламалар мен
шараларды қаржыландыру қамтамасыз етіледі:
• Президенттің, Парламенттің, Конституциялық кеңестің, есептік
комитеттің, орталық сайлау комиссиясының, мемлекеттік басқару
қызметінің басқа түрлерімен айналысатын органдардың қызметі;
• сот жүйесі;
• сыртқы саяси қызмет;
• қаржылық және салық қызметі;
• қолданбалы ғылыми қызметтер;
• қауіпсіздікпен қамтамасыз ету;
• республикалық деңгейде күтілмеген жағдай бойынша жұмыстарды
ұйымдастыру;
• республикалық деңгейде құқық қорғау қызмтеі;
• республикалық деңгейде күтілмеген жағдай бойынша жұмыстарды
ұйымдастыру;
• әділет сферасындағы қызметтер;
• жоғарғы білім;
• республикалық деңгейде қосымша білім, орташа арнайы білім беру;
• республикалық деңгейде білім беру саласындағы арнайы бағдарламалар;
• орталық мемлекеттік органдардың арнайы ауруханалары;
• республикалық деңгейде азаматтарға төлем ақысыз, кепілді медициналық
қызмет көрсетулер;
• зейнетақылық төлемдер;
• заңдылықтарға сәйкес алынатын жеңілдіктер;
• республикалық деңгейде мәдениет, спорт, ақпарат жинау сферасындағы
қызмет; миграция сферасындағы қызмет;
• республикалық деңгейде құрылыс объектілері, транспорт, өнеркәсіп
облысында арнайы бағдарламалар;
• жер игеру;
• республикалық деңгейде жобалық қызметтер;
• республикалық деңгейде жол жүйесін реконструкциялау, жөндеу және іске
қосу;
• гидрометеорологиялық мониторинг;
• республикалық бюджеттен Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына
аударылатын арнайы трансферттер.
Бұнымен қатар республикалық бюджеттен республикалық бюджет
бағдарламасының әкімшілігін ұстап тұру шығындары қаржыландырылады.
Капиталмен операциялардан табыстар республикалық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітілген мүліктерді сатудан
түсімдерден, мемлекеттік қордағы бидайды өзткізуден және мемлекет
резервіндегі тауарларды алғаны үшін қарызды жоюдан түсетін түсімдерден
құралады.
Бюджеттік құрылым дегеніміз – экономикалық және ұйымдық-
құқықтық мемлекеттік бюджет ұйымы. Яғни, мұнда мемлекеттік бюджеттік ішкі
бөлімшелерінің құрамы мен құрылымы, оларды пайдалану сферасын функционалды
шектеу, өзара байланыс, сонымен қатар ұйым бюджетінің құқықтық және
процедуралық жақтары да кіреді. Басқаша айтқанда бюджет құрылымы – бұл
бюджет жүйесінің ұйымдастырылу, оны құру принципі.
Бюджеттік құрылым – ол елдің мемлекеттік бюджеті мен бюджеттік жүйені
ұйымдастыруы және олардың өзара байланысының ұйымдастырушылық формалары.
Бюджеттік жайластырушылық түсінігі бюджеттік жүйенің құрылымын, бюджеттік
жіктеуді, бюджеттік жүйе мен бюджеттерді құру принциптерін енгізеді.
Бюджеттік құрылым елдің
мемлекеттік құрылымдық формасымен анықталады және биліктің орталық пен
жергілікті органдарының республикалық және жергілікті бюджеттерді
құрастыру, қарау, бекіту мен атқару, кірістер мен шығыстарды бөлу жөніндегі
өкілеттіктерін реттейтін құқықтық нормаларға негізделеді. Бұлар бюджеттік
жүйенің буындарын құрайды, ал олардың өзара байланысы бюджетаралық қатынас
механизмі арқылы іске асады.
Қазақстан Республикасының бюджеттік жайластырушылығы мемлекеттік
құрылымның біртұтас формасына сәйкес, мұнда елдің әкімшілік-аумақтық
бірліктерінде автономия да, мемлекеттілік те жоқ. Олар барлығы біріккен
құқықтық актілерге, биліктің біріккен органдарына, саясаттық, экономикалық
және әлеуметтік процестерді орталықтандырылған басқаруға бағынады. Жалпы
айтқанда, бюджеттік құрылым әрекеттегі негізгі құқықтық актілер және
экономикалық-әлеуметтік процестердегі бюджеттің рөлі мен мәні арқылы
анықталады. Жаңа
Бюджеттік кодекске сәйкес республика бюджеті жаңа құрылымда қалыптасады.
Құрылымға келесі бөлімдер кіреді:
Сурет 1.1. Бюджет құрылымы
Жоғарыда келтірілген құрылым бойынша бюджеттің бекітуі мен
оны атқару жөніндегі есеп беру құрастырылуы іске асады. Бұл арада бюджет
кірістері маңында салықтық және басқа да міндетті, қайырылмайтын төлемдер,
ресми трансферттер, бюджетке ақысыз берілген ақшалар келтіріледі. Және де
ресми трансферттерден басқа кірістерге мақсатты арнаулары болмайды.
Бюджет шығындары маңында қайырылмайтын негізде бөлінетін
бюджеттік құралдар алынады.Олар мемлекеттік мекемелерінің іс-әрекетін
қамтамасыз ету, мемлекеттік саясатты іске асыруға қажетті тауарлар,
жұмыстар мен қызметтер сатып алу, жеке тұлғаларға ақшалы төлемдер мен заңды
тұлғаларға субсидиялар беруге пайдаланады. Бюджет шығындарына ресми
трансферттер де жатады, себебі олар бір бюджеттен басқа деңгейдегі бюджет
пен Ұлттық қорға төлейтін төлемдер.
Бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырмасы
операциялық қалдық (сальдо) деп аталады. Бұл арада, егерде бюджет шығындары
кірістерінен асып түссе, онда теріс операциялық қалдық болады, ал кері
болса – онда оң операциялық қалдық болады. Теріс операциялық қалдық
жіберіледі, егерде бюджет шығындарына даму бюджеттік бағдарламалар болса,
бірақ оның шекті көлемі мемлекеттің ортамерзімді фискалдық саясатпен
анықталады.
Қазіргі уақытты ақысыз бюджеттік қаржыландырумен қоса
бюджеттік несие беру арқылы бюджеттік несиелендіру де пайдаланады. Мұндай
несиелер қайтару және өтелу шарттары негізінде беріледі, бірақ олар бойынша
пайыздар немесе жалпы алынбайды, не болмаса банк несиелері пайыздарының
деңгейінен төмен алынады. Сондықтан, бюджет несиелері банк несиелері мен
бюджеттік қаржы беру арасынан орын алады. Осыған байланысты бюджет
құрылымында бюджет несиелері мен оларды өтеу арасындағы айырмасы арқылы
есептелетін таза бюджеттік несиелендіру деген түсінік бар.
Мемлекеттің қаржы активтерімен мүліктенуге жұмсалған
шығындар мен оларды өткізуден түскен түсімдер арасындағы айырмасы қаржы
активтер операциялары бойынша қалдық (сальдо) деп аталады. Қаржы
активтерімен мүліктену маңында заңды тұлғалар мен халықаралық ұйымдардан
мемлекеттік меншікке қатысу үлесі мен құнды қағаздар сатып алуға жұмсалған
шығындар табылады. Ал қаржы активтерді өткізуден алынған түсімдер болып
мемлекеттік меншіктегі, мемлекеттік кәсіпорындардың оперативтік немесе
шаруашылық басқарудағы заңды тұлғалар мен халықаралық ұйымдардың қатысу
үлесі мен құнды қағаздарын сатудан түскен бюджет кірістері табылады.
Бюджеттік тапшылық (дефицит) маңында бюджет шығындарының
оның кірістерінен артықшылығы қарастырылады, ал егерде бюджет кірістері
оның шығындарынан асып түссе, онда бюджеттік профицит деген түсінік болады.
Бюджет тапшылығының (профициттің) мөлшері операциялық қалдықтан таза
бюджеттік несиелеу мен қаржы активтер операциялар бойынша қалдықты
азайтқанға тең.
Бюджеттік тапшылықты өтеу үшін мемлекет әр түрлі әдістерді
пайдаланады, мысалы, ақша эмиссиясы, ішкі және сыртқы шеттен алып
пайдалану. Республиканың бюджеттік кодексінде бюджеттік тапшылықты
қаржыландыру шеттен алып пайдалану мен бюджет құралдарының бос қалдықтары
есебінен қарастырылған. Бюджет тапшылығын қаржыландыру мөлшері тапшылық
мөлшеріне сәйкес және ол алынған займдар мен бюджеттік құралдар қалдықтары
сомасының займдар бойынша негізгі берешекті өтеу сомасының артықшылығы
арқылы анықталады.
Бюджет профицитін пайдалану деген бюджет профицитін, займдар
қралдарын, бюджет құралдарының бос қалдықтарын займдар бойынша негізгі
берешекті өтеуге жұмсау. Оның көлемі займдар бойынша негізгі берешекті өтеу
сомасының алынған займдар мен бюджет құралдар қалдығының қозғалысы
сомаларынан артықшылығы арқылы анықталады.
3. Бюджеттік процесті ұйымдастыру және бюджет жобасының
қалыптасу процессі
Бюджеттік процесс маңында заңнамалар арқылы реттелетін
мемлекеттік органдардың бюджеттер болжамын құрастыру, қарастыру мен бекіту,
бюджеттерді атқаруын ұйымдастыру мен оның бақылауын қамтамасыз ету
жөніндегі іс-әрекеттері қарастырылады. Бюджеттік процестің мазмұны елдің
мемлекеттік және бюджеттік құрылымдары арқылы анықталады. Қазақстан
Республикасында бюджеттік процесс өз алды мемлекеттік биліктің орталық және
жергілікті органдарының, бюджеттік процестің қатысушыларының бюджеттер мен
Ұлттық қор болжамын жасау мен қарастыру, оларды бекіту мен атқару және
бақылау жөніндегі әрекеттерін тізбектелген және реттелген түрде іске
асыруды көрсетеді.
Егеменді мемлекеттің бюджеттік процесі әрекеттегі бюджеттік
заңнамаларға сәйкес ұйымдастырылады. Қазақстанда ол бюджеттік кодексі және
басқа да бюджеттік процеске қатысты заңнамалы-нормативтік актілермен
реттеледі. Республикада бюджеттік процесті ұйымдастыру келесі принциптерге
негізделеді:
• тұтастық – оның маңында бірыңғай құқықтық база, бюджеттік жіктелу,
бюджеттік пен статистикалық ақпаратқа қажетті бюджеттік құжаттар
формаларының бірлігі және ақша жүйесінің бірлігі;
• дербестік – оның маңында бюджеттік процеске әрбір қатысушы өз әрекетін
өз еркі ұйымдастырады және сол әрекет кірістердің өзіндік қайнар
көздері барлығымен және оларды пайдалану бағыттарын анықтайтын
құқықпен қамтамасыз етуіне;
• теңгерушілік – оның маңында барлық бюджеттердің кірістері мен
шығыстары арасындағы арақатынастарды дұрыс тағайындалуына.
Жоғарыда айтылған принциптердің талаптарын сақтау бюджет
тұрақтылығы мен аймақтар және іс-әрекет салалары араларындағы ақша
құралдарын бөлудің қажетті пропорцияларын қамтамасыз етуге тиісті. Бұл
арада тағы бір маңызды шартты сақтау қажет – ол мемлекеттің барлық қаржы
саясатының бас негізі болатын бюджет шығыстарының оның кірістеріне
сәйкестігі мен қаржы резервтер құру.
Бюджеттік кодекс бойынша бюджет қалыптасу негізі болып
Қазақстан Республикасының әлеуметті-экономикалық ортамерзімді даму жоспары
мен Республика Президентінің Қазақстан халқына арналған жыл сайынғы
Жолдауының есебімен құрастырылған аумақтардың даму бағдарламалары табылады.
Бюджеттік кодексте көрсетілген басқа бір маңызды жағдай – ол бюджеттік
процесті ұйымдастыруын қоса отырып, қаржы ресурстарын басқарудағы
мемлекеттік биліктің функцияларын регламенттеуі. Бұл функциялары келесілер
арқылы көрінеді:
• мемлекеттің экономикалық және қаржылық мақсаттарының әрекеттесуінде;
• әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара және экономика секторларымен
әрекеттесуінде;
• салықты-фискалдық құралдарды жетілдіруде;
• бюджеттен тыс арнайы қорларға бөлектеулердің көлемі мен құрылымын
тағайындағанда;
• республикалық бюджет тапшылығының көлемін анықтағанда;
• жергілікті бюджеттердің теңгерушілігінде;
• мемлекеттік борыштың қаржы операцияларға әсері мен өтеуінің есебімен
оның динамикасы мен ахуалын бағалауда.
Бюджеттік процесті ұйымдастыру бойынша бюджеттік іс-
әрекеттің барлық сатыларында келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
• жеке салықтық пен басқа түсімдер бойынша және әлеуметтік-экономикалық
даму болжамдары мен арнаулы бағдарламаларға сәйкес бюджет кірістерін
анықтау;
• бюджет шығындарын арнаулы және адрестік белгілер бойынша тағайындау;
• ұлттық валюта тұрақтылығын қамтамасыз ету мен экономикадағы
инфляциялық тенденцияны жеңуге бағытталған қаржылық тұрақтылықтың
жалпы бағдарламасымен бюджетті қиыстыру;
• экономиканы ақталған қайнар көздер арқылы бюджет тапшылығын қысқарту
мен жою;
• әр деңгейдегі бюджеттер теңгерушілігі мақсатында мемлекет кірістерінің
қайнар көздерін сол бюджеттер және аймақтар мен іс-әрекет салалары
арасында қайта бөлу арқылы бюджеттік реттеуді іске асыру;
• әр түрлі үлкен ауқымдағы әлеуметті-экономикалық бағдарламалардың
пропорционалдығы мен теңгерушілігін қамтамасыз ету үшін болашақ
бюджеттік жоспарлау мен болжамдаудың рөлін жоғарылату;
• заңды және жеке тұлғалар өздерінің салықтық міндеттемелерін орындау
кезінде олардың қаржылық әрекеттері мен кірістерін бақылау.
Бюджеттік процестің ұйымдастыруы бюджеттік жоспарлау бойынша
өкілетті орган – ол Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің
келесі қаржы жылға арналған бюджет саяатының негізгі бағыттары мен
мемлекеттің нығайланған қаржы жоспарының жобасын дайындаудан басталады.
Жоба жыл сайын Қазақстан халқына арналған Республика Президентінің Жолдауы,
ортамерзімді әлеуметті-экономикалық даму жоспары, аумақтардың даму
бағдарламалары, бюджетті атқарудың ағымды бағалауы, макроэкономикалық
көрсеткіштердің динамикасы, ақша-несиелік пен фискалдық саясаттың негізгі
бағыттарының негізінде жасалады.
Ұсынылған құжаттар ұйғарымды болған кезде Республика
Үкіметі бюджет жобасын қалыптастыру мен өкілетті органға ұсыну тәртібі және
мерзімді жөнінде Қаулы қабылдайды. Сонымен қоса, барлық бюджеттік процеске
қатысушылар Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен республикалық және
жергілікті бюджеттерді құрастыру мен атқару Тәртібімен басшылық етеді.
Елдің бюджеттік жайластырушылық пен бюджеттік құқықтарға
негізделген бюджеттік процесс мазмұнымен оның іс-әрекет кезеңдері
анықталады. Жалпы айтқанда бюджеттік процесті іске асыру бюджеттік іс-
әрекеттің келесі кезеңдерін құрайды:
1. бюджет жобасын құрастыру;
2. бюджетті қарау және бекіту;
3. бюджетті атқару;
4. бюджетті атқару жөнінде есеп беруді құрастыру мен оны бекіту.
Бюджет қалыптастырудың бірінші кезеңінде мемлекеттік
биліктің орталық және жергілікті органдар өз функцияларын орындауға қажетті
ақша құралдарының көлемін анықтау мақсатпен әр деңгейдегі бюджеттердің
жобасы құрастырылады. Бұл процеске дейін елдің бюджеттік саясатының негізгі
бағыттары анықталады, жалпы экономика мен оның салалары және аймақтар
дамуының болжамдық параметрлері жасалады, қаржы баланстар дайындалады.
Бюджетті жасау үшін бастапқы көрсеткіштер ретінде алдымыздағы жылғы жалпы
ішкі өнім көлемі мен оныі өсу қарқыны, инфляциялық процестер мен ұлттық
валютаның АҚШ долларына қатынасты ортажылдық курсы сияқты макроэкономикалық
көрсеткіштер пайдаланады.
Бюджет жобасы атқарушы биліктің органдарымен жасалады,
яғни республикалық бюджетті – бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
өкілетті орган, ал жергілікті бюджеттерді – тиісті жергілікті органдар.
Бюджет құрастыру барысында – ол елдің экономикасына әсері, қаржы
ресурстардың әлеуметті-экономикалық бағдарламалармен келістілігін
қамтамасыз ету, бюджеттік құралдар бөлудің қажетті пропорциялары мен
басымдылықтарын және бюджет тапшылығын өтеу қайнар көздерін белгілеу сияқты
саулдар шешіледі. Бюджет жобасын жасауда мемлекеттің әлеуметті-экономикалық
саясатының бірізділік және ауыспалылық принциптері міндетті түрде сақталуы
тиіс.
Бюджет жобаларын құрастыру толығымен Республика Үкіметі
мен жергілікті биліктің тиісті атқарушы органдарына жүктелгендіктен,
республикалық және жергілікті бюджеттер жасаудың тәртібі мен мерзімі және
бюджет жобасымен бірге міндетті түрде тапсыратын қажетті құжаттармен жұмыс
істеудің тәртібі Үкіметтің арнайы Қаулысымен анықталады. Бюджет жобасының
есептемелері мен көрсеткіштері өкілдік билік органдарына ресми түрде
тапсырғанша құпия сипатта болады.
Келесі кезеңде жоғары және жергілікті атқарушы
органдармен (Үкімет және тиісті әкімшілік) мақұлданған бюджет жобасы
қарастыру мен бекітуге өкілдік органдарға (Парламент және тиісті маслихат)
келіп түседі. Мұнда бюджет жобасы арнайы комитеттер мен комиссияларда
қаралады, яғни бюджет баптары анықтап талданады, нәтижесінде тұжырым
беріледі. Содан кейін бюджет жобасы Парламент палаталарында – Мәжіліс пен
Сенатқа бюджет талқылауға түседі. Республикалық бюджет Парламент
палаталарының бірге отырысында, ал жергілікті бюджеттер маслихаттар
отырысында бекітіледі. Бюджеттік процестің осы кезеңінде алдыңғы қаржы
жылғы республикалық бюджет жөнінде заң қабылданады.
Бюджетті атқару кезеңі бекітілген қаржы бөлуге сәйкес
бекітілген кірістер алу мен шығыстарды іске асыру және бюджет тапшылығын
қаражаттандыру мен профицитті пайдалану жасалады. Бұл кезең қаржы немесе
бюджет деп аталатын күнтізбелі жыл бойы созылады. Бюджеттерді атқаруды
Үкімет пен тиісті жергілікті атқарушы органдар қамтамасыз етеді. Осы
әрекетте олар келесі принциптерді қолданады:
• уақтылы принципі, яғни бюджет түсімдерін бекітілген мерзімде есепке
қосу мен бюджет құралдарын уақытында пайдалануды талап ету;
• бюджет құралдарын арнаулы пайдалану принципі, яғни бюджеттен бөлінген
ақша құралдарын оларды іске асыруын реттейтін нормативті-құқықтық
актілер мен бюджеттік бағдарламалар паспорттарына сәйкес арнауда қатаң
пайдалануды талап ету;
• бюджетті бірқалыпты атқару принципі, яғни бюджеттік жыл соңында
төлемдер көлемінің қорландыруын жібермеу үшін жыл бойы бюджет
құралдарын анықтап бөлуді талап ету;
• кассаның бірлестік принципі, яғни түсімдерді есепке алу мен шығындарды
қаржыландыру бойынша жүргізілетін барлық қаржы операцияларды Ұлттық
валюта арқылы біріккен қазыналық есеп шоттан іске асыруды талап етеді.
Бюджеттік жыл аяқталғаннан кейін әрекеттейтін бюджет
процесінің ақырғы кезеңі – ол бюджет атқару жөніндегі арнайы органдардың
есеп беруді құрастыруы. Арнайы органдар – ол республикалық бюджетті атқару
жөніндегі орталық өкілетті орган (Қаржы министрлігі) және жергілікті
бюджеттерді атқару жөніндегі тиісті органдар (әкімшілік). Есеп биліктің
өкілеттік органдарына ұсынылады, мұнда ол белгіленген тәртіп бойынша
бекітіледі.
Қаржылық ғылымның көзқарасы бойынша бюджеттік процесс
ретінде бюджеттің орындалуы бойынша есепті бекіту және орындалуы бойынша
бақылау, орындау, қарастыру, құрастыру бойынша басқару және үкімет
органдарының заңмен сәйкестендірілген қызметі түсіндіріледі.
Бюджеттік процесс келесі сатылардан тұрады:
1. бюджет жобасын жасау;
2. бюджет жобасын қарастыру
3. бюджетті талқылау және бекіту;
4. бюджетті орындау
5. бюджеттің орындалуы бойынша есеп жасау және бекіту.
Іске қосылып тұрған отандық қаржылық заңдылықтарға
бюджеттік процесс түсігінің орнына қаржылық тәжірибеге бюджеттік
процедура түсінігі енді. 1999 жылғы 1 сәуірдегі Қазақстан Республикасының
Бюджет жүйесі туралы Заңында бюджет процедурасы – бюджеттің орындалуы
бойынша есепті бекіту және оны өңдеу, бақылау, орындау, қарастыру,
құрастыру бойынша басқару және үкімет органдарының заңмен сәйкестендірілген
қызметі.
Бюджет жобасын құрастыру бюджет жүйесінің барлық
звеносында бір уақытта басталады.
Сәйкес қаржылық жылға республикалық және жергілікті
бюджеттер жобасын өңдеу үшін Қазақстан Республикасының Президенті мен
жергілікті орындаушы органдар республикалық комиссияны, жергілікті бюджет
комиссияларын, Астана және Алматы қалаларының, аудандардың (қалалардың)
комиссияларын құрайды.
Құрылған бюджет комиссиялары мемлекеттік, республикалық
және жергілікті бюджеттің үш жылдық негізгі жобалық көрсеткіштерін
анықтайды; алдағы үш жылдық кезеңге шығындар лимитін анықтайды; сонымен
қатар Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламалары мен салалық
бағдарламалардың, территорияның экономикалық және әлеуметтік дамуының
бағдарламасының бюджет бағдарламаларының болашақта жүзеге асырылуы бойынша
ұсыныстарды қарастырады және дайындайды.
Мемлекеттік бюджеттің алдағы үш жылдық кезеңге жобалық
көрсеткіштері мен республикалық бюджеттің сәйкес қаржылық жылға
көрсеткіштерін өңдеу сәйкес кезеңдегі Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуының индикативті жоспарының негізінде жүргізіледі.
Жергілікті бюджет жобасын өңдеу бюджет классификациясына сәйкес бюджеттік
жоспарлау бірлігінің негізінде жүзеге асырылады. Бұл мақсатта бюджеттік
бағдарлама әкімшілігі сәйкес орындаушы органдарға алдағы үш жылдық кезеңге
берілген шығын лимитінің шеңберінде бюджеттік тапсырыс береді, сонымен
қатар республикалық және жергілікті бюджет құрамы бойынша ұсыныстар береді.
Бюджеттік тапсырыс – бюджеттік бағдарлама әкімшілігіне
бюджетті өңдеу кезінде оны қаржы министрлігі бекіткен құрам мен форма
бойынша қаржыландыру сомасын анықтау мен бюджет бағдарламасын негіздеу үшін
ұсынылатын құжаттар жиынтығы.
Жергілікті орындаушы органдар бюджетті жоспарлау және
экономика министрлігіне келісім үшін келесі жобалық көрсеткіштерді ұсынады:
Астана және Алматы қалаларының, жергілікті бюджеттің құрамына келіп түсетін
түсімдерді; есепті қаржылық жылының соңындағы жергілікті орындаушы
органдардың қарызының көлемін,жергілкті орындаушы органдардың қарызын өтеу
мен қызмет көрсету бойынша шығын көлемін т.б.
Бюджетті жоспарлау және экономика министрлігі Астана және
Алматы қалаларының, облыстық бюджеттің жобалық көрсеткіштеріне келіседі,
республикалық бюджеттік бағдарлама әкімшілігіне республикалық бюджет
шығындарының лимитін, сонымен қатар республикалық бюджеттік бағдарлама мен
Астана және Алматы қалаларының, жергілікті орындаушы органдардың
әкімшілігіне алдағы үш жылдық кезеңдегі инвестициялық жобалардың
республикалық бюджеттен тапсырыстарын қарастырып, шешім шығарады. Бұдан
басқа республикалық бюджет комиссиясының назарына қарау үшін мемлекеттік
бюджеттің алдағы үш жылдық жобалық көрсеткіштерін, шикізат секторының
ұйымының тізімін ұсынады.
Бюджетті жоспарлау және экономика министрлігі
республикалық бюджет жобасының ақырғы вариантының негізінде алдағы қаржылық
жылға республикалық бюджет комиссиясымен бірге Республикалық бюджет туралы
Заңның жобасын сәйкес жылға жасап, Қазақстан Республикасының үкіметіне
ұсынады.
Қазақстан Республикасында қаржылық жыл 1 қаңтардан басталып
31 желтоқсанда аяқталады.
Сәйкес жылға арналған республикалық бюджет туралы Заң
жобасын үкімет Парламентке алдағы жоспарлы жылға арнап 15 қыркүйектен
қалдырмай тапсырады.
Республикалық бюджет жобасын талқылау ең алдымен тұрақты
жұмыс істеп тұрған комиссиядан және парламент комитетінен өтеді. Тұрақты
комиссия мен Парламент комитеті бюджет жобасына статьяларға бөліп
қарастырады және оған қорытынды жасайды.
Республикалық бюджет жобасы бұдан кейін алдымен Мәжілісте,
содан кейін Сенатта қаралады. Егер де алдағы қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы Заң 15 желтоқсанға дейін Қазақстан
Республикасының Парламентінде қабылданбайтын болса, Қазақстан
Республикасының Президенті алдағы қаржы жылының 1 кварталына арналған
республиканың қаржылық жоспары туралы нұсқауды шығаруға құқығы бар, ол
республикалық бюджет парламентімен бекітіледі. Республикалық бюджет туралы
Заң Парламентпен бекітілгеннен кейін Президентпен қол қойылады.
Осыған ұқсас жүйеде жергілікті бюджетті өңдеу де жүзеге
асырылады. Жергілікті бюджеттер жергілікті маслихат шешімімен бекітіледі.
Мемлекеттік бюджеттің табысы мен шығысы пайда пайда болу
көздеріне қарай, мақсатты бағытына қарай әр түрлі болып табылады. Бюджеттің
табыс пен шығысты толықтай республика деңгейінде есептеу және дұрыс
жоспарлауды қамтамасыз ету үшін оларды классификациялайды.
Бюджетті классификациялау дегеніміз бюджет шығыны мен
табысын белгілі-бір белгілері бойынша экономикалық топтарға бөлу.
1997 жылдан бастап Қазақстан Республикасында жаңа бірлік
бюджетті классификация іске қосылған.
Жаңа бюджеттік классификацияға сәйкес бюджетке түсім мен
шығысты функционалды, ведомствалық және экономикалық мінездемелерін сәйкес
топтастыру жүзеге асырылады.
Бюджет табысын классификациялау олардың категорияларын,
класын, арнайы ерекшеліктерін анықтау арқылы жүзеге асырылады.
Табыстың 7 категориясын ажыратады: салықтан түсімдер,
салықтан тыс түсімдер, капиталмен операциядан түсімдер, алынған арнайы
трансферттер, мемлекеттік кәсіпорындардың қарыздары мен заемдарын жабу,
жалпы қаржыландыру, бюджет бірліктерінің қалдығы. Табыстар категориясы
түсім көздерін бейнелейді.
Бюджет шығысын экономикалық классификациялауда олардың
категорияларын, класын, арнайы ерекшеліктерін ажыратады. Категория ағымдық
шығындарды, капиталдық шығындарды, несиелер беруді,
қаржыландыруды қамтиды. Класс шығынның сипаттамасы мен мәнін бейнелейді.
Арнайы ерекшелік бюджет бірліктерінің шығындалуының экономикалық бағытын
бейнелейтін көрсеткіш.
Бұнымен қоса мемлекеттік бюджеттің кассалық орындалуын
ажыратуға болады. Бюджеттің кассалық орындалуы – бұл бюджет табысын есепке
алу бойынша бюджет шоттарындағы бірліктермен операциялар.
II Жергілікті деңгейде бюджеттің орындалу жағдайын талдау
2.1 Маңғыстау облысы Қазынашылық Департаментінің
қызметінің құқықтық сферасын талдау
Маңғыстау облыстық қазынашылық департаменті Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігі Қазынашылық комитетінің мемлекеттік
бюджетінің атқарылуына қызмет көрсету және республикалық және жергілікті
бюджеттердің атқарылуы бойынша опреацияларды есепке алу жөніндегі
функцияларды жүзеге асыратын аумақтық бөлімше болып табылады.
Департамент өзінің қызметінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
I бөлім. Экономиканы бюджеттік реттеудің теориялық негіздері.
1. Бюджет және оның қалыптасуының теориялық аспектілері
2. Бюджет жүйесі мен оның қызмет ету принциптері
және бюджеттік құрылым
3. Бюджеттік процесті ұйымдастыру және бюджет
жобасының қалыптасу процессі.
II бөлім. Жергілікті деңгейде бюджеттің орындалу жағдайын талдау.
2.1. Маңғыстау облысы Қазынашылық Департаменті
қызметінің құқықтық сферасын талдау
2.2. Маңғыстау облысының 2005-2007 жылдар аралығындағы
бюджетінің орындалуын талдау.
2.3. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы
жергілікті
бюджеттің рөлі мен оның орындалуын талдау
2.4. Жергілікті бюджетті реттеу мәселелерін талдау
III бөлім. Қазақстан Республикасындағы бюджеттік реттеуді жетілдірудің
жолдары
3.1. Мемлекеттік және жергілікті бюджетті реттеудің шетелдік
тәжірибесі
3.2. Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарын
дамытудың жолдары
Кіріспе
Елдің мемлекеттік құрылымында территориялық бөлінулердің көп болуы
(муниципалиттер, префектурлар, штаттар, т.б. әкімшілік-территориялық
бөліністер) олардың өмір сүруін қамтамасыз ететін қаржылық ресурстардың
белгілі-бір көлемінің бөлінуінің қажеттілігіне негіздейді. Осыған
байланысты қаржылық жүйесі осындай құрылымды мемлекеттерде жергілікті
қаржы және жергілікті бюджет звенолары құрылады
Жергілікті бюджеттер жергілікті қаржының құрылымдық бөлігі
болып табылады. Жергілікті қаржылар бұл ұлттық табыс пен жалпы ішкі
өнім құнын жергілікті басқару органдары мен басқарудың билігінде
аккумуляциялау арқылы бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын
ақша қатынасының жүйесі.
Өзінің құрылымы бойынша жергілікті қаржылар жергілікті басқару
органдарының билігінде болатын әр түрлі деңгейдегі жергілікті бюджетті,
арнайы бюджеттен тыс қорларды және кәсіпорын қаржысын қамтиды.
Жергілікті қаржы жағдайы әртүрлі факторларға байланысты. Оларға
келесілер қатысты:
1) елдің жалпы экономикалық жағдайы;
2) сәйкес территорияның экономикалық потенциалы;
3) жергілікті басқару және үкімет органдарының міндеттері мен құқықтарын
реттейтін мемлекеттік заң деңгейі;
4) жергілікті басқару және үкімет органдарының өздеріне берілген
биліктерін жүзеге асыру компетенциясының дәрежесі.
Қазіргі уақытта үкіметтің жергілікті органдары жоғарғы деңгейде
аймақтардың кешенді дамуын, ведомоствадан тыс территориялардағы өндірістік
және өндірістік емес сфераның пропорциялы дамуын қамтамасыз
етуге бағытталған. Аймақтың экономикалық және әлеуметтік дамуындағы олардың
координациялық функциясы көп мөлшерде өсуде. Бұл жергілікті басқару
органдарының қаржылық базасын бекітуді және болашақтағы кеңейтуді, аймақтың
қаржылық ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану әдістерін жетілдірумен
байланысты мәселелерді шешудің қажеттілігін құрады.
Жергілікті басқару толықтай республика және облыс бойынша
ерекшеліктердің барлық түрлері бойынша максималды есеп алуды жобалайды.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының болашақ прогресі көбіне-көп
оның аймақтарының, әсіресе облыстарының даму деңгейімен анықталады.
Республиканың әр облысы өзіндік әкімшілік-шаруашылық кешен болып
саналады. Өндірістік дамудың территория аралық факторларын пайдалану
негізінде масштабты-шаруашылық міндеттерді шешу үшін ол жеткілікті
деңгейде ірі болып саналады. Екінші жағынан оның масштабы облыстық
органдарға болып жатқан экономикалық және әлеуметтік процестерді жақсы
байқауға және оперативті басқаруға мүмкіндік береді.
Міне сондықтан Қазақстанның аймақтарының қаржылық ресурстарын
реттеу, қаржылық базаны қалыптастыру толықтай экономиканың және аймақтың
экономикасының даму проблемаларын шешудің негізінің бірі болып саналады.
Берілген дипломдық жұмыс Маңғыстау облысының мысалында жергілікті
бюджетті басқару құралдары мен талдауының мәселесін қарастыруға арналған.
Жұмыста қазынашылық департаментінің, облықтық қаржы басқармасының,
жергілікті қаржыны реттеу бойынша Қазақстан Республикасының заңы, сонымен
қатар Қазақстан Республикасының қаржы министрлігінің ресми сайтының
материалдары пайдаланылды.
Жұмыс құрылымды түрде үш бөлімге бөлінген. Бірінші бөлімде
Экономиканы бюджеттік реттеудің теориялық негіздері экономиканы
бюджеттік реттеудің теориялық негізі, негізгі түсінігі қарстырылған.
Бюджет, бюджеттік қатынас, бюджеттік процесс, бюджет жүйесі деген сияқты
категориялардың экономикалық мағынасы ашылады.
Екінші бөлім Жергілікті деңгейде бюджеттің орындалуын талдау
бюджет теңдігін қамтамасыз ететін мәселелерді оларды шешу жолдарын
қарастырады. Дипломдық жұмыста 2005-2007 жылдар аралығындағы Маңғыстау
облысының бюджетінің орындалуының және табысы мен шығынының толық талдауы
жасалады.
Үшінші бөлім Қазақстан Республикасындағы бюджеттік реттеуді
жетілдірудің жолдары бюджетті реттеу бойынша экономикасы дамыған елдердің
тәжірибелері, мемлекеттік және жергілікті бюджетаралық қатынасты жетілдіру
жолдары қарастырылады.
I бөлім Экономиканы бюджеттік реттеудің теориялық негіздері
1.1 Бюджет және оның қалыптасуының теориялық аспектілері
Бюджет – ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған
экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның
басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына
байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен
ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір
ерекше бейланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды
және жеке тұлғалар арасындағы қаржылыққарым-қатынас болып табылады. Бұндай
қаржылық қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің
қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы
мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша
қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық
қаржылық қарым-қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық
мазмұнын құрады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар,
материалдық негізі – орталықтандырылған қор, экономикалық негізі – жалпы
экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық
категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар
өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбесі болғандықтан, ол сол қаржының
барлық негізі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде қаржы
жалпы ақша қарым-қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік орталықтандырылған
ақша қорын қалыптасу және пайдалану процесі. Бюджеттік қор көптеген
қоғамдық қажеттілік шығындарды (әлеуметтік, қорғаныс, т.б.) қаржыландыруға
арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми
мақалалар) беттерінде бюджет термині әртүрлі ұғымда пайдаланады, мысалы,
ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша қаражаттарының
негізгі орталықтандырылған қоры ретінде.
Мемлекеттің бюджеті қаржы жүйесінің негізгі, орталық буыны болып
саналады. Оның мұндай деңгейі мемлекеттік бюджетте әр түрлі қарама-
қайшылықтардың, экономикалық қызығушылықтардың әр түрлі түрлерінің – жалпы
мемлекеттік, мемлекеттік, корпоративтік, топтық, жекеліктің шоғырлануына
байланысты. Бұнымен қоса бюджеттің икемділігі, толықтығы, мобилділігі
экономикалық қызығушылықтардың осы түрлерінің дамуы мен гармониясын
қамтамасыз етеді.
Бюджет мінездемесі экономикалық категория ретінде келесілерге
бағытталады. Мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасында ақша
қатынасы қалыптасады. Бұл ақша қатынастары әр түрлі түрде болады, бірақ
оларға екі жалпыға ортақ мінездеме тән: біріншіден, олар бір қатысушы
мемлекет болып табылатын, қайта бөлу процесінде пайда болады; екіншіден,
олар жалпы мемлекеттік қателіктерді қанағаттандыру үшін бағытталған ақша
бірлігінің орталықтандырылған қорының қалыптасуымен байланысты.
Бюджет (budget) термині ағылшын тілінен аударғанда белгілі бір
кезеңдегі ақшалай табыс пен шығынның тізімін білдіреді. "Мемлекеттік"
анықтамасы алынған тізімнің мемлекет иелігі екендігін білдіреді.
Қазақстан Республикасының "бюджет туралы" заңының 1 статьясында
бюджет – сәйкес заңдылықтармен бекітілген, салық және т.б. табыс көздері
мен түсімдердің негізінде құрылатын, мемлекеттің функцияларын жүзеге
асыруға бағытталған орталықтандырылған ақша қоры деп анықтама берілген.
Берілген анықтама бюджеттік қатынастардың материалдық жағына мінездеме
береді.
Мемелкеттің ақша бірліктерінің орталықтандырылған қорын қалыптастыру
ұлттық табыстың қайта бөлуінің бірінші кезеңінде жүзеге
асырылады. Алғашқы бөлу процесінде мемлекет өз құзыретіне қосылған құнға
салық түріндегі өсім құнын алады. Қайта бөлу нәтижесінде мемлекеттің
орталықтандырылған қорына кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі салық
түрінде, акциздер мен жинақтар түрінде жиналатын табысының бір бөлігі
түседі.
Мемлекеттің ақша бірліктерінің орталықтандырылған қорының көлемі
келесі факторларға тәуелді:
1. экономиканың даму жағдайына;
2. кәсіпорындарды басқару әдістеріне;
3. экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешу түріне;
4. ұлттық-шаруашылық пропорциядағы құрылымдық жылжулардың масштабына.
Мемлекетік бюджет қаржылық жоспар ретінде келесі белгілермен
сипатталады:
1. заңды күшіне иемденеді;
2. үкімет директивасын бейнелейді;
3. негізделген болып табылады;
4. оның сәйкестендірілуі мен орындалуы сол орындағы иннициативамен
орталықтандырылған басқару сәйкестігіне негізделеді.
Осылайша, мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны ретінде ақша
бірліктерінің ішкі бюджеттік қайта бөлу және материалдық өндіріс пен
өндірістік сфераны бюджеттік қаржыландырумен жалпы мемлекеттік ақша қорының
қалыптасуымен байланысты пайда болатын, өзара байланысты қайта бөлу
қатынастарының толық кешенін түсінуге болады.
Мемлкеттік бюджет экономикалық категория ретінде қайта бөлу және
бақылау функцияларын орындайды.
Бюджеттің қайта бөлу функциясының көмегімен қаржылық ресурстарды
территория аралық және салааралық бөлу жүзеге асырылады, арнайы бағытқа
бағытталған қорлар құрылады және қолданылады. Территория аралық қайта бөлу
бюджеттік табыстарды сәйкес мемлекеттік билік органдарына бекітілу және
ішкі бюджеттік басқарудың әр түрлі формалары арқылы басқарылу (субвенция,
дотация, пайыздық аударулар т.б.) арқылы жүзеге асырылады. Территория
арқылы қайта бөлу нәтижесінде әрбір әкімшілік-территориялық бірлікте дербес
бюджеттік қор құрылады.
Мемлекеттік бюджеттік қайта бөлу функциясы қайта бөлудің көп
деңгейлілігімен ерекшеленеді, қоғамдық қатынастардың барлық сферасында
көрінеді, экономиканың, ғылымның, мәдениеттің, білімнің, денсаулық
сақтаудың, қорғаныстың дамуында мемлекетпен пайдаланылады.
Мемлекеттік бюджеттің бақылау функциясы болашақта экономикамен
органикалық байланыста болатын бюджет жағымды және жағымсыз әсер ететін
қайта бөлу процестерін көрсетумен бейнеленеді.
Мемлекеттік бюджет өз құрылымында төрт бөлімнен құралады. Бірінші
бөлімде ресми трансферттер мен несие қайтарудан түскен табыстардан
құрылатын түсімдер бейнеленеді. Екінші бөлім шығындар мен несиелерден
құралатын барлық шығындарды бейнелейді. Үшінші бөлімде бюджет дефициті
(профициті) көрсетіледі. Төртінші бөлімде бюджет дефицитін қаржыландыру
(профицитті пайдалану) бейнеленеді.
Бюджеттік шығындарды пайдалану бюджеттік бағдарламалар мен
кішігірімбағдарламалар негізінде жүргізіледі. Бюджеттік бағдарлама –
мемлекеттік саясат пен мемлекеттік басқару функциясын жүзеге асыру бойынша
шаралар кешені бюджеттен қаржыландырылады.
Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі туралы заңы барлық
деңгейдегі бюджеттер ағымдық бағдарламалар мен бюджеттік даму
бағдарламаларынан тұратынын қарастырады.
Дамудың бюджеттік бағдарламалары болып Қазақстан
Республикасынң институционалдық және әлеуметтік-экономикалық дамуына
сонымен қатар адам ресурсының дамуына бағытталған бағдарламалар табылады.
Қаржылық теорияда бюджеттік шығындар әр түрлі белгілеріне
қарай бөлінеді:
1. қоғамдық өндірістегі рөлі бойынша;
2. қызмет түрі мен өндіріс саласы бойыг\нша;
3. қоғамдық бағыты бойынша;
4. мақсатты бағыты бойынша.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуы, олардың
функцияларының орындалу деңгейі, олармен шешілетін мәселелер түрлері,
олардың көлемі мемлекеттік бюджеттегі орталықтандырылғанақша бірлігінің
көлемінде көрінеді. Табысты және шығынды бөліктердің сәйкестігіне
байланысты бюджет қорының жағдайы дефицит, профицит немесе теңестірілген
болуы мүмкін.
Бюджет дефицитінің болуы бюджеттік түсімнен жоғары шығын
жеңгейін жабатын жолды іздеуге мәжбүр етеді.
Бюджет дефицитінің көлемін төмендетудің тиімді әдістерінің
бірі ретінде шығындар секвестер механизмін енгізу алынады.
Қоғамның дамуындағы мемлекетік бюджеттің рөлі, ең алдымен оның
көмегімен жалпы мемлекет деңгейіндегі ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнім
құнын бөлу және қайта бөлуді жүзеге асыруға болатындығымен анықталады.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен
объективтік түрде сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың
субъективтік пікіріне байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің
дамуына керекті орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен
функцияларынан туатын объективтік қажеттілікке байланысты. Ақща қаражаттары
ресурстарын орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте зор,
себебі олар мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы,
біріккен экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып
табылады.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай
түсінік берілген – ол республикалық және жергілікті бюджеттердің
арасындағы қарама-қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық
ақпарат ретінде пайдаланатын және бекітуге жатпайтын қосындысын құрайтын
жалпы бюджет. Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет термині – мемлекет
құрастыратын және басқаратын орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасында
да пайдаланылады.
Бүгінгі күні мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр
түрлі қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын
күрделі және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
ымыраға келеді, бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу арқылы мемлекет
орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет
экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын
көрсетеді.
1.2 Бюджет жүйесі мен оның қызмет ету принциптері және бюджеттік
құрылым
Бюджеттік жүйе – мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды
құрамдық бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория
ретінде мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын – бюджетті – қалыптасу
мен пайдалану бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы
қаржылық қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және
сол қатынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік
процесс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп
түсіндіріледі.
2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа
Бюджеттік кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджеттік
жүйе құрамына келесі бюджет түрлері мен деңгейлері кіргізілген:
• республикалық бюджет;
• облыстық бюджеті, республикалық маңызы бар қалалар мен астана бюджеті;
• аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар бюджеті).
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен
деңгейлері дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше
мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға
Қазақстан Республикасының заңымен бекітілген республикалық бюджет алады.
Жаңа Бюджеттік кодекс бойынша республикалық бюджет салықтық және басқа
түсімдер арқылы қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық органдарының
функцияларын қаржымен қамту және аймақтар мен аудандарда мемлекеттік
саясатты іске асыруға арналған.
Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптасатын
және республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезінде енгізілген
бюджетті Төтенше мемлекеттік бюджет деп атайды. Мұндай бюджет тек қана
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен енгізіледі және күшін
жояды, егерде ел аумағында төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қор негізін мемлекеттің
қаржы активтері мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі басқа да
активтері құрайды. Бұл қордың қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық даму тұрақтылығын қамту, қаржылық активтер мен басқа мүлік
қорландыру, экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және сыртқы
қолайсыз факторлардың әсерін төмендетуге арналған.
Бюджеттік жүйе қызмет атқаруының негізі келесі қаржылық
қатынастары:
• мемлекеттің кәсіпорындармен орталықтандырылған ақша қоры қалыптасу
процесі жөнінде;
• мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерімен бюджет тарапынан
қаржыландыру жөнінде;
• мемлекеттің халықпен бюджет кірісін қалыптасу және әр түрлі өтемақы
төлеу мен әлеуметтік жәрдем жасау жөнінде;
• қаржы-банк жүйесінің мекемелері арасында (Қаржы министрлігі, Ұлттық
бану және т.б.)
• мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен.
Қаржылық қатынастардың барлық бұл формалары мемлекетпен
реттеледі, жетілдіріледі және белгілі принциптер мен құқықтық нормалар
негізінде басқарылады.
Бюджеттің экономикалық мағынасы қоғамдық өндірісті оның рөлі
мен орны, сонымен қатар Конституциямен анықталатын Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құрылымы қазақстанның бюджет құрылымы үшін
негіз болады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық
қатынастар мен заңды нормаларға негізделген республикалық бюджет пен
жергілікті бюджет жиынтығы.
Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі ынтымақтық, толығу,
бірізділік, басымдылық, шынайшылық, жайдарылық, дербестік, жауаптылық,
тиімділік және нәтижелілік принциптерге негізделеді. Бұл принциптер
арасында басты болып ынтымақтық және дербестік принциптері саналады, олар
бюджеттік процесті ұйымдастырудың да негізгі принциптері болып саналады.
Ынтымақтық принцип – бюджеттік жүйенің ұйымдастыру-экономикалық
орталықтандыру дәрежесін көрсетеді. Ең толық түрде бұл принцип Кеңес
Одағының бюджеттік жүйесінде болды. Қазіргі кезеңде жергілікті билік
органдарының дербестікке ие болғанына және оларға қаржылық ресурстармен
билік жүргізу жөнінде бірсыпыра құқық берілгеніне байланысты ынтымақтық
принцип босаңсытылып қалды.
Республика Аумағында әрекет жасайтын мемлекеттік кірістер мен
мемлекеттік шығыстар жалпы бірыңғай жүйесі бар екенін осы ынтымақтық
принцип арқылы дәлелденеді. Бұл принцип бюджеттік жоспарлау әдістемесі мен
ұйымдастыру бірлестігіне және жоспарлау мен әлеуметтік-экономикалық
болжамдау өзара байланысына кепіл береді. Осы принциптің негізінде
заңнамалық, өкілдік органдар жағынан бюджет қаражаттарының қозғалысына
тиімді бақылау жүргізіледі.
Бюджеттік жүйенің ынтымақтық принципі бірыңғай құқықтық база,
бірыңғай бюджеттік жіктеу арқылы бюджеттерді сапқа тізу, бюджеттік процесті
іске асыруда бірыңғай шаралар пайдалану, статистикалық жзәне қаржылық
ақпаратқа қажетті бюджеттік құжаттар формаларының бірлестігі, бірыңғай ақша
жүйесі, бірыңғай әлеуметтік-экономикалық және салықтық саясатпен қамтамасыз
етіледі. Бұл принципті қолданған бюджетті құрастыру мен бекітуде көбінесе
артықшылығы бар бюджеттік баптардың болмауына әсерін тигізеді.
Толығу принципі – бюджеттер мен Ұлттық қорда республиканың
заңнамаларымен қарастырылған, объективті және сенімді көрсеткіштер
негізіндегі кірістер мен шығыстар толық көлемінде болуын қадағалайды.
Үкіметте бюджетке қарастырылғаннан басқа ешқандай да кірістер мен шығыстар
болуы тиісті емес. Сонымен қатар, бюджет қаражаттарын пайдалануда есепке
жатқызудың өзара талаптары мен талаптар құқығына жол беру жіберілмейді.
Бюджеттің толығу принципімен бюджет-брутто мен бюджет-нетто түсініктері
байланысты. Бюджет-брутто мемлекеттің кірістер мен шығыстар бойынша барлық
қаржы опреацияларын көрсетеді. Ал бюджет-нетто тек қана бюджет баптарының
қалдықтарын көрсетеді, яғни әр бап бойынша кіріс түсіруге жұмсалған
шығындарды алғаннан кейінгі түсімдерді көрсетеді.
Қазіргі кезеңде әлемдік тәжірибеде бұл принциптің лайықтылығы
шамалы деп есептеледі, себебі оны қолдану бюджетті қажетті емес өз алдына
бөлек болатын шығыстармен толтыруы мүмкін. Қазақстанда мемлекеттік қаржы
құралдарын қалыптастыруда орталықтандырылған әдіс қолданылады, сондықтан
1998 жылдан бастап барлық бюджеттен тыс қорлар жойылған.
Шынайшылық принцип деген бюджеттің қабылданған көрсеткіштерінің
республика мен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының ортамерзімді
жоспарлары және ортамерзімді фискалдық саясаттың бекітілген параметрлері
мен бағыттарға сәйкестігі. Сондықтан бюджет көрсеткіштерінің шынайшылығы
экономика ахуалы және өндіріс көлемін объективтік бағалау мен әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарының макроэкономикалық көрсеткіштеріне негізделеді.
Шынайшылық принцип бюджет атқару жөнінде есеп беруді
бұрмалауын болдырмау мен жоюға қажет. Ол мемлекеттің қаржы операцияларын
әділетті көрсету мен бекітілген сомалар бюджеттік белгілеулерге пайдалануын
қарастырады. Шынайшылық даму болжамдар мен бағдарламалар көрсеткіштері және
бюджеттік резервтер барлығымен қуаттандыралған негіздегі барлық кіріс
көздері мен шығыс бағыттары есептемелерімен дәлелденіп анықталады.
Бюджет жүйесінің жайдарылық принципі бекітілген бюджет пен оны
атқару есебі жөнінде бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауын керек етеді.
Бұл қоғам мүшелерінің әр біреуіне мемлекеттің болашақ кірістері мен
шығыстары, әсіресе қаражат шығындарының негізгі бағыттарымен, оның ішінде
әлеуметтік салаға арналған қаражаттар көлемімен танысуға мүмкіншілік
береді. Жайдарылық принциптің түсінігіне толығырақ сипаттаманы былай беруге
болады – ол бюджеттік заңнамалар аумағындағы нормативтік-құқықтық актілер,
бюджеттер мен оларды атқару жөніндегі есептер және фискалдық саясат жөнінде
басқа да ақпараттарды міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы
мен мемлекеттік қаржыға бақылау жүргізу.
Жергілікті бюджеттердің жөнді мен тиімді іс-әрекетінің шарттары
болып дербестік пен теңгерулік табылады. Бюджеттердің дербестік принципі
маңында олардың кірістері өзіндік қайнар көздерінің түсімдері арқылы
қалыптасу мен сол кірістер көлемінде ғана пайдалану бағыттары анықталуы
түсініледі. Бұл принципті қолдану әр деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдерді тұрақты түрде бөлуін кірістіру мен олардың жұмсау бағыттарын
анықтау және мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін бюджеттік заңнама
негізінде бюджеттік процесті өз еркі іске асыруына құқық берумен қамтылады.
Бұл принцип биліктің өкілетті және атқарушы органдарының
аймақтар деңгейінде қаржы ресурстарды пайдалану мен жұмсау жөніндегі
құқықтарын бірсыпыра кеңітеді, себебі жергілікті бюджеттерді атқарған
процесте қосымша алынған кірістерді жоғары деңгейдегі бюджетке қайтарып
алуы мен жергілікті бюджеттер қосымша ресурстармен қамтылмаса оларға
қосымша шығындар салуы жіберілмейді.
Бюджеттердің дербестігін бюджет жүйесінің барлық буындарының
түсімдер көздері заңмен бекітілу мен бюджет құралдарын әрбір деңгейдегі
билік органдарының заңмен анықталған өкілеттіктері негізінде пайдалану
құқықтары қамтиды. Барлық деңгейдегі бюджеттердің теңгерулігі бюджеттік-
қаржы саясатының қажетті талабы болуы мүмкін. Мысалы, бюджеттерді қарастыру
мен бекіткенде олардың тапшылықтарының шекті мөлшері тағайындалуы мүмкін.
Бюджеттік жүйе қашанда болса тұрақты әрекетте болуы керек, яғни
бюджеттік құрылыста, бюджеттік процесте, бюджеттік процедуралар мен
қатынастарда ешқандай дөрекі өзгерістерсіз. Бұл бірізділік принципке
негізделеді. Ол принцип мемлекеттік басқару органдары бюджеттік қатынастар
аумағындағы бұрын қабылданған шешімдерді сақтау қажеттілігін көрсетеді.
Кейбір уақытта мемлекетте экономиканың бөлек бір салалары
немесе іс-әрекет салаларының бірінші кезекте дамуы қажетті болады. Осыған
байланысты ел немесе аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының
басымдылықты бағыттары жасалады. Сондықтан, басымдылықтық принциптің
түсінігі бюджеттік жүйеде бюджеттік процесті осы басымдылықты бағыттарға
сәйкес іске асыруды білдіреді.
Бюджетті жасаудан бастап, оны атқарумен аяқталуына дейін
бюджеттік жүйе әрекеті бюджет ресурстарын оңтайлы көлемінде пайдалана
отырып, бюджеттік бағдарламалар паспорттарымен қарастырылған белгілі бір
әсершіл нәтижеге жету қажеттілік талаптарға бағынады. Бұл тиімділік және
нәтижелік принциптің мазмұнына сәйкес, себебі оның керек екендігі болып
бюджеттік құралдардың бекітілген көлемін пайдалануда нәтижелі жетістіктерді
қамтамасыз ету табылады.
Бюджеттік процестің әрбір қатысушысы міндетті түрде бюджеттік
заңнамалар талаптарын орындауы тиіс. Сондықтан бюджеттік жүйеде жауаптылық
принцип іске асуда, себебі бұл принциптің талабы – бюджеттік заңнаманы
бұзғаны үшін бюджеттік процеске қатысушыларды жауапкершілікке тарту.
Республикалық бюджет табысы салықтардан, міндетті
төлемдерден, жинақтардан капиталдармен операциялардан түсімнен құралады.
Республикалық бюджеттен келесі мемлекеттік бағдарламалар мен
шараларды қаржыландыру қамтамасыз етіледі:
• Президенттің, Парламенттің, Конституциялық кеңестің, есептік
комитеттің, орталық сайлау комиссиясының, мемлекеттік басқару
қызметінің басқа түрлерімен айналысатын органдардың қызметі;
• сот жүйесі;
• сыртқы саяси қызмет;
• қаржылық және салық қызметі;
• қолданбалы ғылыми қызметтер;
• қауіпсіздікпен қамтамасыз ету;
• республикалық деңгейде күтілмеген жағдай бойынша жұмыстарды
ұйымдастыру;
• республикалық деңгейде құқық қорғау қызмтеі;
• республикалық деңгейде күтілмеген жағдай бойынша жұмыстарды
ұйымдастыру;
• әділет сферасындағы қызметтер;
• жоғарғы білім;
• республикалық деңгейде қосымша білім, орташа арнайы білім беру;
• республикалық деңгейде білім беру саласындағы арнайы бағдарламалар;
• орталық мемлекеттік органдардың арнайы ауруханалары;
• республикалық деңгейде азаматтарға төлем ақысыз, кепілді медициналық
қызмет көрсетулер;
• зейнетақылық төлемдер;
• заңдылықтарға сәйкес алынатын жеңілдіктер;
• республикалық деңгейде мәдениет, спорт, ақпарат жинау сферасындағы
қызмет; миграция сферасындағы қызмет;
• республикалық деңгейде құрылыс объектілері, транспорт, өнеркәсіп
облысында арнайы бағдарламалар;
• жер игеру;
• республикалық деңгейде жобалық қызметтер;
• республикалық деңгейде жол жүйесін реконструкциялау, жөндеу және іске
қосу;
• гидрометеорологиялық мониторинг;
• республикалық бюджеттен Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына
аударылатын арнайы трансферттер.
Бұнымен қатар республикалық бюджеттен республикалық бюджет
бағдарламасының әкімшілігін ұстап тұру шығындары қаржыландырылады.
Капиталмен операциялардан табыстар республикалық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітілген мүліктерді сатудан
түсімдерден, мемлекеттік қордағы бидайды өзткізуден және мемлекет
резервіндегі тауарларды алғаны үшін қарызды жоюдан түсетін түсімдерден
құралады.
Бюджеттік құрылым дегеніміз – экономикалық және ұйымдық-
құқықтық мемлекеттік бюджет ұйымы. Яғни, мұнда мемлекеттік бюджеттік ішкі
бөлімшелерінің құрамы мен құрылымы, оларды пайдалану сферасын функционалды
шектеу, өзара байланыс, сонымен қатар ұйым бюджетінің құқықтық және
процедуралық жақтары да кіреді. Басқаша айтқанда бюджет құрылымы – бұл
бюджет жүйесінің ұйымдастырылу, оны құру принципі.
Бюджеттік құрылым – ол елдің мемлекеттік бюджеті мен бюджеттік жүйені
ұйымдастыруы және олардың өзара байланысының ұйымдастырушылық формалары.
Бюджеттік жайластырушылық түсінігі бюджеттік жүйенің құрылымын, бюджеттік
жіктеуді, бюджеттік жүйе мен бюджеттерді құру принциптерін енгізеді.
Бюджеттік құрылым елдің
мемлекеттік құрылымдық формасымен анықталады және биліктің орталық пен
жергілікті органдарының республикалық және жергілікті бюджеттерді
құрастыру, қарау, бекіту мен атқару, кірістер мен шығыстарды бөлу жөніндегі
өкілеттіктерін реттейтін құқықтық нормаларға негізделеді. Бұлар бюджеттік
жүйенің буындарын құрайды, ал олардың өзара байланысы бюджетаралық қатынас
механизмі арқылы іске асады.
Қазақстан Республикасының бюджеттік жайластырушылығы мемлекеттік
құрылымның біртұтас формасына сәйкес, мұнда елдің әкімшілік-аумақтық
бірліктерінде автономия да, мемлекеттілік те жоқ. Олар барлығы біріккен
құқықтық актілерге, биліктің біріккен органдарына, саясаттық, экономикалық
және әлеуметтік процестерді орталықтандырылған басқаруға бағынады. Жалпы
айтқанда, бюджеттік құрылым әрекеттегі негізгі құқықтық актілер және
экономикалық-әлеуметтік процестердегі бюджеттің рөлі мен мәні арқылы
анықталады. Жаңа
Бюджеттік кодекске сәйкес республика бюджеті жаңа құрылымда қалыптасады.
Құрылымға келесі бөлімдер кіреді:
Сурет 1.1. Бюджет құрылымы
Жоғарыда келтірілген құрылым бойынша бюджеттің бекітуі мен
оны атқару жөніндегі есеп беру құрастырылуы іске асады. Бұл арада бюджет
кірістері маңында салықтық және басқа да міндетті, қайырылмайтын төлемдер,
ресми трансферттер, бюджетке ақысыз берілген ақшалар келтіріледі. Және де
ресми трансферттерден басқа кірістерге мақсатты арнаулары болмайды.
Бюджет шығындары маңында қайырылмайтын негізде бөлінетін
бюджеттік құралдар алынады.Олар мемлекеттік мекемелерінің іс-әрекетін
қамтамасыз ету, мемлекеттік саясатты іске асыруға қажетті тауарлар,
жұмыстар мен қызметтер сатып алу, жеке тұлғаларға ақшалы төлемдер мен заңды
тұлғаларға субсидиялар беруге пайдаланады. Бюджет шығындарына ресми
трансферттер де жатады, себебі олар бір бюджеттен басқа деңгейдегі бюджет
пен Ұлттық қорға төлейтін төлемдер.
Бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырмасы
операциялық қалдық (сальдо) деп аталады. Бұл арада, егерде бюджет шығындары
кірістерінен асып түссе, онда теріс операциялық қалдық болады, ал кері
болса – онда оң операциялық қалдық болады. Теріс операциялық қалдық
жіберіледі, егерде бюджет шығындарына даму бюджеттік бағдарламалар болса,
бірақ оның шекті көлемі мемлекеттің ортамерзімді фискалдық саясатпен
анықталады.
Қазіргі уақытты ақысыз бюджеттік қаржыландырумен қоса
бюджеттік несие беру арқылы бюджеттік несиелендіру де пайдаланады. Мұндай
несиелер қайтару және өтелу шарттары негізінде беріледі, бірақ олар бойынша
пайыздар немесе жалпы алынбайды, не болмаса банк несиелері пайыздарының
деңгейінен төмен алынады. Сондықтан, бюджет несиелері банк несиелері мен
бюджеттік қаржы беру арасынан орын алады. Осыған байланысты бюджет
құрылымында бюджет несиелері мен оларды өтеу арасындағы айырмасы арқылы
есептелетін таза бюджеттік несиелендіру деген түсінік бар.
Мемлекеттің қаржы активтерімен мүліктенуге жұмсалған
шығындар мен оларды өткізуден түскен түсімдер арасындағы айырмасы қаржы
активтер операциялары бойынша қалдық (сальдо) деп аталады. Қаржы
активтерімен мүліктену маңында заңды тұлғалар мен халықаралық ұйымдардан
мемлекеттік меншікке қатысу үлесі мен құнды қағаздар сатып алуға жұмсалған
шығындар табылады. Ал қаржы активтерді өткізуден алынған түсімдер болып
мемлекеттік меншіктегі, мемлекеттік кәсіпорындардың оперативтік немесе
шаруашылық басқарудағы заңды тұлғалар мен халықаралық ұйымдардың қатысу
үлесі мен құнды қағаздарын сатудан түскен бюджет кірістері табылады.
Бюджеттік тапшылық (дефицит) маңында бюджет шығындарының
оның кірістерінен артықшылығы қарастырылады, ал егерде бюджет кірістері
оның шығындарынан асып түссе, онда бюджеттік профицит деген түсінік болады.
Бюджет тапшылығының (профициттің) мөлшері операциялық қалдықтан таза
бюджеттік несиелеу мен қаржы активтер операциялар бойынша қалдықты
азайтқанға тең.
Бюджеттік тапшылықты өтеу үшін мемлекет әр түрлі әдістерді
пайдаланады, мысалы, ақша эмиссиясы, ішкі және сыртқы шеттен алып
пайдалану. Республиканың бюджеттік кодексінде бюджеттік тапшылықты
қаржыландыру шеттен алып пайдалану мен бюджет құралдарының бос қалдықтары
есебінен қарастырылған. Бюджет тапшылығын қаржыландыру мөлшері тапшылық
мөлшеріне сәйкес және ол алынған займдар мен бюджеттік құралдар қалдықтары
сомасының займдар бойынша негізгі берешекті өтеу сомасының артықшылығы
арқылы анықталады.
Бюджет профицитін пайдалану деген бюджет профицитін, займдар
қралдарын, бюджет құралдарының бос қалдықтарын займдар бойынша негізгі
берешекті өтеуге жұмсау. Оның көлемі займдар бойынша негізгі берешекті өтеу
сомасының алынған займдар мен бюджет құралдар қалдығының қозғалысы
сомаларынан артықшылығы арқылы анықталады.
3. Бюджеттік процесті ұйымдастыру және бюджет жобасының
қалыптасу процессі
Бюджеттік процесс маңында заңнамалар арқылы реттелетін
мемлекеттік органдардың бюджеттер болжамын құрастыру, қарастыру мен бекіту,
бюджеттерді атқаруын ұйымдастыру мен оның бақылауын қамтамасыз ету
жөніндегі іс-әрекеттері қарастырылады. Бюджеттік процестің мазмұны елдің
мемлекеттік және бюджеттік құрылымдары арқылы анықталады. Қазақстан
Республикасында бюджеттік процесс өз алды мемлекеттік биліктің орталық және
жергілікті органдарының, бюджеттік процестің қатысушыларының бюджеттер мен
Ұлттық қор болжамын жасау мен қарастыру, оларды бекіту мен атқару және
бақылау жөніндегі әрекеттерін тізбектелген және реттелген түрде іске
асыруды көрсетеді.
Егеменді мемлекеттің бюджеттік процесі әрекеттегі бюджеттік
заңнамаларға сәйкес ұйымдастырылады. Қазақстанда ол бюджеттік кодексі және
басқа да бюджеттік процеске қатысты заңнамалы-нормативтік актілермен
реттеледі. Республикада бюджеттік процесті ұйымдастыру келесі принциптерге
негізделеді:
• тұтастық – оның маңында бірыңғай құқықтық база, бюджеттік жіктелу,
бюджеттік пен статистикалық ақпаратқа қажетті бюджеттік құжаттар
формаларының бірлігі және ақша жүйесінің бірлігі;
• дербестік – оның маңында бюджеттік процеске әрбір қатысушы өз әрекетін
өз еркі ұйымдастырады және сол әрекет кірістердің өзіндік қайнар
көздері барлығымен және оларды пайдалану бағыттарын анықтайтын
құқықпен қамтамасыз етуіне;
• теңгерушілік – оның маңында барлық бюджеттердің кірістері мен
шығыстары арасындағы арақатынастарды дұрыс тағайындалуына.
Жоғарыда айтылған принциптердің талаптарын сақтау бюджет
тұрақтылығы мен аймақтар және іс-әрекет салалары араларындағы ақша
құралдарын бөлудің қажетті пропорцияларын қамтамасыз етуге тиісті. Бұл
арада тағы бір маңызды шартты сақтау қажет – ол мемлекеттің барлық қаржы
саясатының бас негізі болатын бюджет шығыстарының оның кірістеріне
сәйкестігі мен қаржы резервтер құру.
Бюджеттік кодекс бойынша бюджет қалыптасу негізі болып
Қазақстан Республикасының әлеуметті-экономикалық ортамерзімді даму жоспары
мен Республика Президентінің Қазақстан халқына арналған жыл сайынғы
Жолдауының есебімен құрастырылған аумақтардың даму бағдарламалары табылады.
Бюджеттік кодексте көрсетілген басқа бір маңызды жағдай – ол бюджеттік
процесті ұйымдастыруын қоса отырып, қаржы ресурстарын басқарудағы
мемлекеттік биліктің функцияларын регламенттеуі. Бұл функциялары келесілер
арқылы көрінеді:
• мемлекеттің экономикалық және қаржылық мақсаттарының әрекеттесуінде;
• әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара және экономика секторларымен
әрекеттесуінде;
• салықты-фискалдық құралдарды жетілдіруде;
• бюджеттен тыс арнайы қорларға бөлектеулердің көлемі мен құрылымын
тағайындағанда;
• республикалық бюджет тапшылығының көлемін анықтағанда;
• жергілікті бюджеттердің теңгерушілігінде;
• мемлекеттік борыштың қаржы операцияларға әсері мен өтеуінің есебімен
оның динамикасы мен ахуалын бағалауда.
Бюджеттік процесті ұйымдастыру бойынша бюджеттік іс-
әрекеттің барлық сатыларында келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
• жеке салықтық пен басқа түсімдер бойынша және әлеуметтік-экономикалық
даму болжамдары мен арнаулы бағдарламаларға сәйкес бюджет кірістерін
анықтау;
• бюджет шығындарын арнаулы және адрестік белгілер бойынша тағайындау;
• ұлттық валюта тұрақтылығын қамтамасыз ету мен экономикадағы
инфляциялық тенденцияны жеңуге бағытталған қаржылық тұрақтылықтың
жалпы бағдарламасымен бюджетті қиыстыру;
• экономиканы ақталған қайнар көздер арқылы бюджет тапшылығын қысқарту
мен жою;
• әр деңгейдегі бюджеттер теңгерушілігі мақсатында мемлекет кірістерінің
қайнар көздерін сол бюджеттер және аймақтар мен іс-әрекет салалары
арасында қайта бөлу арқылы бюджеттік реттеуді іске асыру;
• әр түрлі үлкен ауқымдағы әлеуметті-экономикалық бағдарламалардың
пропорционалдығы мен теңгерушілігін қамтамасыз ету үшін болашақ
бюджеттік жоспарлау мен болжамдаудың рөлін жоғарылату;
• заңды және жеке тұлғалар өздерінің салықтық міндеттемелерін орындау
кезінде олардың қаржылық әрекеттері мен кірістерін бақылау.
Бюджеттік процестің ұйымдастыруы бюджеттік жоспарлау бойынша
өкілетті орган – ол Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің
келесі қаржы жылға арналған бюджет саяатының негізгі бағыттары мен
мемлекеттің нығайланған қаржы жоспарының жобасын дайындаудан басталады.
Жоба жыл сайын Қазақстан халқына арналған Республика Президентінің Жолдауы,
ортамерзімді әлеуметті-экономикалық даму жоспары, аумақтардың даму
бағдарламалары, бюджетті атқарудың ағымды бағалауы, макроэкономикалық
көрсеткіштердің динамикасы, ақша-несиелік пен фискалдық саясаттың негізгі
бағыттарының негізінде жасалады.
Ұсынылған құжаттар ұйғарымды болған кезде Республика
Үкіметі бюджет жобасын қалыптастыру мен өкілетті органға ұсыну тәртібі және
мерзімді жөнінде Қаулы қабылдайды. Сонымен қоса, барлық бюджеттік процеске
қатысушылар Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен республикалық және
жергілікті бюджеттерді құрастыру мен атқару Тәртібімен басшылық етеді.
Елдің бюджеттік жайластырушылық пен бюджеттік құқықтарға
негізделген бюджеттік процесс мазмұнымен оның іс-әрекет кезеңдері
анықталады. Жалпы айтқанда бюджеттік процесті іске асыру бюджеттік іс-
әрекеттің келесі кезеңдерін құрайды:
1. бюджет жобасын құрастыру;
2. бюджетті қарау және бекіту;
3. бюджетті атқару;
4. бюджетті атқару жөнінде есеп беруді құрастыру мен оны бекіту.
Бюджет қалыптастырудың бірінші кезеңінде мемлекеттік
биліктің орталық және жергілікті органдар өз функцияларын орындауға қажетті
ақша құралдарының көлемін анықтау мақсатпен әр деңгейдегі бюджеттердің
жобасы құрастырылады. Бұл процеске дейін елдің бюджеттік саясатының негізгі
бағыттары анықталады, жалпы экономика мен оның салалары және аймақтар
дамуының болжамдық параметрлері жасалады, қаржы баланстар дайындалады.
Бюджетті жасау үшін бастапқы көрсеткіштер ретінде алдымыздағы жылғы жалпы
ішкі өнім көлемі мен оныі өсу қарқыны, инфляциялық процестер мен ұлттық
валютаның АҚШ долларына қатынасты ортажылдық курсы сияқты макроэкономикалық
көрсеткіштер пайдаланады.
Бюджет жобасы атқарушы биліктің органдарымен жасалады,
яғни республикалық бюджетті – бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
өкілетті орган, ал жергілікті бюджеттерді – тиісті жергілікті органдар.
Бюджет құрастыру барысында – ол елдің экономикасына әсері, қаржы
ресурстардың әлеуметті-экономикалық бағдарламалармен келістілігін
қамтамасыз ету, бюджеттік құралдар бөлудің қажетті пропорциялары мен
басымдылықтарын және бюджет тапшылығын өтеу қайнар көздерін белгілеу сияқты
саулдар шешіледі. Бюджет жобасын жасауда мемлекеттің әлеуметті-экономикалық
саясатының бірізділік және ауыспалылық принциптері міндетті түрде сақталуы
тиіс.
Бюджет жобаларын құрастыру толығымен Республика Үкіметі
мен жергілікті биліктің тиісті атқарушы органдарына жүктелгендіктен,
республикалық және жергілікті бюджеттер жасаудың тәртібі мен мерзімі және
бюджет жобасымен бірге міндетті түрде тапсыратын қажетті құжаттармен жұмыс
істеудің тәртібі Үкіметтің арнайы Қаулысымен анықталады. Бюджет жобасының
есептемелері мен көрсеткіштері өкілдік билік органдарына ресми түрде
тапсырғанша құпия сипатта болады.
Келесі кезеңде жоғары және жергілікті атқарушы
органдармен (Үкімет және тиісті әкімшілік) мақұлданған бюджет жобасы
қарастыру мен бекітуге өкілдік органдарға (Парламент және тиісті маслихат)
келіп түседі. Мұнда бюджет жобасы арнайы комитеттер мен комиссияларда
қаралады, яғни бюджет баптары анықтап талданады, нәтижесінде тұжырым
беріледі. Содан кейін бюджет жобасы Парламент палаталарында – Мәжіліс пен
Сенатқа бюджет талқылауға түседі. Республикалық бюджет Парламент
палаталарының бірге отырысында, ал жергілікті бюджеттер маслихаттар
отырысында бекітіледі. Бюджеттік процестің осы кезеңінде алдыңғы қаржы
жылғы республикалық бюджет жөнінде заң қабылданады.
Бюджетті атқару кезеңі бекітілген қаржы бөлуге сәйкес
бекітілген кірістер алу мен шығыстарды іске асыру және бюджет тапшылығын
қаражаттандыру мен профицитті пайдалану жасалады. Бұл кезең қаржы немесе
бюджет деп аталатын күнтізбелі жыл бойы созылады. Бюджеттерді атқаруды
Үкімет пен тиісті жергілікті атқарушы органдар қамтамасыз етеді. Осы
әрекетте олар келесі принциптерді қолданады:
• уақтылы принципі, яғни бюджет түсімдерін бекітілген мерзімде есепке
қосу мен бюджет құралдарын уақытында пайдалануды талап ету;
• бюджет құралдарын арнаулы пайдалану принципі, яғни бюджеттен бөлінген
ақша құралдарын оларды іске асыруын реттейтін нормативті-құқықтық
актілер мен бюджеттік бағдарламалар паспорттарына сәйкес арнауда қатаң
пайдалануды талап ету;
• бюджетті бірқалыпты атқару принципі, яғни бюджеттік жыл соңында
төлемдер көлемінің қорландыруын жібермеу үшін жыл бойы бюджет
құралдарын анықтап бөлуді талап ету;
• кассаның бірлестік принципі, яғни түсімдерді есепке алу мен шығындарды
қаржыландыру бойынша жүргізілетін барлық қаржы операцияларды Ұлттық
валюта арқылы біріккен қазыналық есеп шоттан іске асыруды талап етеді.
Бюджеттік жыл аяқталғаннан кейін әрекеттейтін бюджет
процесінің ақырғы кезеңі – ол бюджет атқару жөніндегі арнайы органдардың
есеп беруді құрастыруы. Арнайы органдар – ол республикалық бюджетті атқару
жөніндегі орталық өкілетті орган (Қаржы министрлігі) және жергілікті
бюджеттерді атқару жөніндегі тиісті органдар (әкімшілік). Есеп биліктің
өкілеттік органдарына ұсынылады, мұнда ол белгіленген тәртіп бойынша
бекітіледі.
Қаржылық ғылымның көзқарасы бойынша бюджеттік процесс
ретінде бюджеттің орындалуы бойынша есепті бекіту және орындалуы бойынша
бақылау, орындау, қарастыру, құрастыру бойынша басқару және үкімет
органдарының заңмен сәйкестендірілген қызметі түсіндіріледі.
Бюджеттік процесс келесі сатылардан тұрады:
1. бюджет жобасын жасау;
2. бюджет жобасын қарастыру
3. бюджетті талқылау және бекіту;
4. бюджетті орындау
5. бюджеттің орындалуы бойынша есеп жасау және бекіту.
Іске қосылып тұрған отандық қаржылық заңдылықтарға
бюджеттік процесс түсігінің орнына қаржылық тәжірибеге бюджеттік
процедура түсінігі енді. 1999 жылғы 1 сәуірдегі Қазақстан Республикасының
Бюджет жүйесі туралы Заңында бюджет процедурасы – бюджеттің орындалуы
бойынша есепті бекіту және оны өңдеу, бақылау, орындау, қарастыру,
құрастыру бойынша басқару және үкімет органдарының заңмен сәйкестендірілген
қызметі.
Бюджет жобасын құрастыру бюджет жүйесінің барлық
звеносында бір уақытта басталады.
Сәйкес қаржылық жылға республикалық және жергілікті
бюджеттер жобасын өңдеу үшін Қазақстан Республикасының Президенті мен
жергілікті орындаушы органдар республикалық комиссияны, жергілікті бюджет
комиссияларын, Астана және Алматы қалаларының, аудандардың (қалалардың)
комиссияларын құрайды.
Құрылған бюджет комиссиялары мемлекеттік, республикалық
және жергілікті бюджеттің үш жылдық негізгі жобалық көрсеткіштерін
анықтайды; алдағы үш жылдық кезеңге шығындар лимитін анықтайды; сонымен
қатар Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламалары мен салалық
бағдарламалардың, территорияның экономикалық және әлеуметтік дамуының
бағдарламасының бюджет бағдарламаларының болашақта жүзеге асырылуы бойынша
ұсыныстарды қарастырады және дайындайды.
Мемлекеттік бюджеттің алдағы үш жылдық кезеңге жобалық
көрсеткіштері мен республикалық бюджеттің сәйкес қаржылық жылға
көрсеткіштерін өңдеу сәйкес кезеңдегі Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуының индикативті жоспарының негізінде жүргізіледі.
Жергілікті бюджет жобасын өңдеу бюджет классификациясына сәйкес бюджеттік
жоспарлау бірлігінің негізінде жүзеге асырылады. Бұл мақсатта бюджеттік
бағдарлама әкімшілігі сәйкес орындаушы органдарға алдағы үш жылдық кезеңге
берілген шығын лимитінің шеңберінде бюджеттік тапсырыс береді, сонымен
қатар республикалық және жергілікті бюджет құрамы бойынша ұсыныстар береді.
Бюджеттік тапсырыс – бюджеттік бағдарлама әкімшілігіне
бюджетті өңдеу кезінде оны қаржы министрлігі бекіткен құрам мен форма
бойынша қаржыландыру сомасын анықтау мен бюджет бағдарламасын негіздеу үшін
ұсынылатын құжаттар жиынтығы.
Жергілікті орындаушы органдар бюджетті жоспарлау және
экономика министрлігіне келісім үшін келесі жобалық көрсеткіштерді ұсынады:
Астана және Алматы қалаларының, жергілікті бюджеттің құрамына келіп түсетін
түсімдерді; есепті қаржылық жылының соңындағы жергілікті орындаушы
органдардың қарызының көлемін,жергілкті орындаушы органдардың қарызын өтеу
мен қызмет көрсету бойынша шығын көлемін т.б.
Бюджетті жоспарлау және экономика министрлігі Астана және
Алматы қалаларының, облыстық бюджеттің жобалық көрсеткіштеріне келіседі,
республикалық бюджеттік бағдарлама әкімшілігіне республикалық бюджет
шығындарының лимитін, сонымен қатар республикалық бюджеттік бағдарлама мен
Астана және Алматы қалаларының, жергілікті орындаушы органдардың
әкімшілігіне алдағы үш жылдық кезеңдегі инвестициялық жобалардың
республикалық бюджеттен тапсырыстарын қарастырып, шешім шығарады. Бұдан
басқа республикалық бюджет комиссиясының назарына қарау үшін мемлекеттік
бюджеттің алдағы үш жылдық жобалық көрсеткіштерін, шикізат секторының
ұйымының тізімін ұсынады.
Бюджетті жоспарлау және экономика министрлігі
республикалық бюджет жобасының ақырғы вариантының негізінде алдағы қаржылық
жылға республикалық бюджет комиссиясымен бірге Республикалық бюджет туралы
Заңның жобасын сәйкес жылға жасап, Қазақстан Республикасының үкіметіне
ұсынады.
Қазақстан Республикасында қаржылық жыл 1 қаңтардан басталып
31 желтоқсанда аяқталады.
Сәйкес жылға арналған республикалық бюджет туралы Заң
жобасын үкімет Парламентке алдағы жоспарлы жылға арнап 15 қыркүйектен
қалдырмай тапсырады.
Республикалық бюджет жобасын талқылау ең алдымен тұрақты
жұмыс істеп тұрған комиссиядан және парламент комитетінен өтеді. Тұрақты
комиссия мен Парламент комитеті бюджет жобасына статьяларға бөліп
қарастырады және оған қорытынды жасайды.
Республикалық бюджет жобасы бұдан кейін алдымен Мәжілісте,
содан кейін Сенатта қаралады. Егер де алдағы қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы Заң 15 желтоқсанға дейін Қазақстан
Республикасының Парламентінде қабылданбайтын болса, Қазақстан
Республикасының Президенті алдағы қаржы жылының 1 кварталына арналған
республиканың қаржылық жоспары туралы нұсқауды шығаруға құқығы бар, ол
республикалық бюджет парламентімен бекітіледі. Республикалық бюджет туралы
Заң Парламентпен бекітілгеннен кейін Президентпен қол қойылады.
Осыған ұқсас жүйеде жергілікті бюджетті өңдеу де жүзеге
асырылады. Жергілікті бюджеттер жергілікті маслихат шешімімен бекітіледі.
Мемлекеттік бюджеттің табысы мен шығысы пайда пайда болу
көздеріне қарай, мақсатты бағытына қарай әр түрлі болып табылады. Бюджеттің
табыс пен шығысты толықтай республика деңгейінде есептеу және дұрыс
жоспарлауды қамтамасыз ету үшін оларды классификациялайды.
Бюджетті классификациялау дегеніміз бюджет шығыны мен
табысын белгілі-бір белгілері бойынша экономикалық топтарға бөлу.
1997 жылдан бастап Қазақстан Республикасында жаңа бірлік
бюджетті классификация іске қосылған.
Жаңа бюджеттік классификацияға сәйкес бюджетке түсім мен
шығысты функционалды, ведомствалық және экономикалық мінездемелерін сәйкес
топтастыру жүзеге асырылады.
Бюджет табысын классификациялау олардың категорияларын,
класын, арнайы ерекшеліктерін анықтау арқылы жүзеге асырылады.
Табыстың 7 категориясын ажыратады: салықтан түсімдер,
салықтан тыс түсімдер, капиталмен операциядан түсімдер, алынған арнайы
трансферттер, мемлекеттік кәсіпорындардың қарыздары мен заемдарын жабу,
жалпы қаржыландыру, бюджет бірліктерінің қалдығы. Табыстар категориясы
түсім көздерін бейнелейді.
Бюджет шығысын экономикалық классификациялауда олардың
категорияларын, класын, арнайы ерекшеліктерін ажыратады. Категория ағымдық
шығындарды, капиталдық шығындарды, несиелер беруді,
қаржыландыруды қамтиды. Класс шығынның сипаттамасы мен мәнін бейнелейді.
Арнайы ерекшелік бюджет бірліктерінің шығындалуының экономикалық бағытын
бейнелейтін көрсеткіш.
Бұнымен қоса мемлекеттік бюджеттің кассалық орындалуын
ажыратуға болады. Бюджеттің кассалық орындалуы – бұл бюджет табысын есепке
алу бойынша бюджет шоттарындағы бірліктермен операциялар.
II Жергілікті деңгейде бюджеттің орындалу жағдайын талдау
2.1 Маңғыстау облысы Қазынашылық Департаментінің
қызметінің құқықтық сферасын талдау
Маңғыстау облыстық қазынашылық департаменті Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігі Қазынашылық комитетінің мемлекеттік
бюджетінің атқарылуына қызмет көрсету және республикалық және жергілікті
бюджеттердің атқарылуы бойынша опреацияларды есепке алу жөніндегі
функцияларды жүзеге асыратын аумақтық бөлімше болып табылады.
Департамент өзінің қызметінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz