Сабақ үстіндегі конфликттер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 – 5
1. ЖЕТКІНШЕКТЕР АРАСЫНДАҒЫ КОНФЛИКТІЛІ ЖАҒДАЯТТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1. Конфликт ұғымы туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Жеткіншектің жас ерекшеліктеріне сипаттама ... ... ... ... ... 24 – 29
2. Жеткіншектер арасындағы конфликтілік
жағдаяттар ... ... ... ... ... ... . 30 –
1.4 Жеткіншекер арасындағы конфликтілі жағдаяттар мен оның жеке
тұлға ретінде дамуына әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ...43 – 49
2 ЖЕТКІНШЕКТЕР АРАСЫНДАҒЫ ЖАҒДАЯТТАРДЫҢ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ...
2.1 Жеткіншек арасындағы конфликтілі жағдаяттарға
психологиялық талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50 – 61
2.2 Ғылыми жұмыстың эксперименталдық-тәжірибе
жұмыстарының
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...62 – 85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .87
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90 -103
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі таңда психология ғылымының өзекті
де, өткір мәселелерінің бірі жеткіншектер арасындағы конфликтілі
жағдаяттар. Соған байланысты қазіргі таңда бұл мәселеге мектеп
психологтары мен бірге жоғары оқу орындарының, әсіресе гуманитарлық
факултетінің және т.б. факультеттердің студентері мен мұғалімдері тек қана
практик психолог жұмысында ғана емес, сонымен қатар басқа сала және пәндер
бойынша сабақ беретін педагогтар, студенттер үшін өте маңызды болып келеді.
Жеткіншектер арасындағы конфликтілі жағдаяттар мәселесі ата –аналар
және мектеп педагогтары үшін де маңызды. Біз білетіндей, адам өміріндегі
қиын және де үлкен із қалдыратын кезеңдердің бірі –ол жеткіншектік шақ.
Бұл шақта ойын, еңбек іс –әрекеттері екінші орынға тұрып, басты іс
–әрекет оқу болып келеді. Сонымен қатар, жеткіншек шақтағы психологиялық
және физиологиялық ерекшеліктердің себебінен болатын күрт өзгерістер оның
мінез құлығына әсер етеді. Сондықтан, конфликтіге түсу себептері мен
конфликтіге түсетін адамдардың контингенті түрлі болып келетіндіктен, соның
ішінде құрдастармен өзара қатынастары және конфликтіге түсу себебінен
қатынастың бұзылуы басты мәселе болып келеді. Жеткіншек пен дұрыс қарым
–қатынас орнату және оған басқалармен өзара қарым –қатынасты орнатуды
үйрету оны басқаруды жеңілдетеді және жеткіншектерге мектептегі және
отбасында конфликтілі жағдайдан өзбеттілігнен шығып немесе конфликтінің
нәтижесінде пайда болған мәселелерді стреске, депрессияға ұшырамай шығуға
көмектеседі.
Сонымен қатар, жеткіншектік шақта алынған дұрыс тәрбиенің
нәтижесінде болашақ ұрпағымыздың психологиялық тұрғыдан дені сау қоғам
мүшесі бола алатынына сенім әкеледі. Ал осы мәселені зерттеп оның алдын
–алу жұмыстарын жүргізу ата –аналарға, педагогтарға үлкен көмегін
тигізеді.
Сонау Ж.Баласұғын мен Әл-Фарабиден бастап берірек қазақ
ағартушылары Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев зиялылыар А.Байтұрсынов, Ж.Аймаутов
қоғам ,адам және қарым –қатынас туралы мәселелерін ылғи алға қойып отырған.
Қазіргі күнгі қазақстандық философтар Қ.Әбішев, Ж.Әділдин, Ресей
ғалымдары Т.С.Батишева,В.С.Бильбер, М.С.Гаган және т.б. қарым –қатынас
проблемаларын пәлсапалық көзқарастарымен зерттесе, психолог ғалымдар
әртүрлі мағынада әр қырынан зерттей білді. Мысалы, психологтардың ішінде
конфликтіні әлеуметтік мәселе ретінде Джеффри, Александра, К.Маркс, Вебер,
Паретто, Д.Ж.Тернер, Дюркгейм, Парсонс, Смеллер, Зиммель т.б.
Сонымен қатар, конфликтіні психология тұрғысынан зерттеген ғалымдар:
Ф.М.Бородкин, М.М.Коряк, Э.А.Уткин, А.Г.Здровомыслов, В.Н.Кудрявцев,
А.С.Кармин, В.Р.Веснин, В,Зигерти, П.Ланг, М.С.Бондоренко, К.Н.Плотонов,
М.А. Амонашвили, В.И.Журавлев, И.И.Рыданова, М.К.Тутушкина, Р.Л.Кричевский,
В.А.Сухомлинский және т.б.
Зерттеу мақсаты: Жеткіншектер арасындағы конфликтілі жағдаяттарды теориялық
тұрғыдан талдау мен олардың шешілу жоладрын анықтау
Зерттеу міндеттері:
1)Жеткіншекетр арасындағы конфликтілі жағдаяттардың теориялық негізі
ретінде конфликт шынына тоқталу;
2)Жеткіншектер арасындағы конфликтілі жағдаяттарды топтау;
3) Жеткіншектік шақта пайда болатын конфликтілі жағдаяттардың оның жеке
тұлға ретінде дамуына әсеріне тоқталу.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы
Егер жеткіншектер арасындағы конфликтілі жағдаяттарды шешуде:
1)Жеткінщектік шақта өзара әрекеттесу кезіндегі туындайтын мәселелерді
уақытында анықтап, сол мәселелердің шешімін табуға зор ықпал тигізеді;
2)Конфликтілі жағдайлардың алдын –алуға көмектеседі;
3)Жеткіншектің жеке басында туындайтын мәселелерді тереңірек түсінуге
көмектеседі;
4) Жеткіншектердің арасында конфликтілі жағдайлардың шешу жолдарын табу
нәтижесінде, олардың оқу іс –әрекетіне деген қызығушылығының жоғарлауына
әсер етеді.
Зерттеу пәні: Жеткіншектер арасындағы конфликтілі жағдаяттар.
Зерттеу обьектісі: Жеткіншектер арасындағы конфликтілі жағдаяттарды
туындататын мәселелер.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі: Жеткіншектер
арасындағы конфликтілі жағдаяттарды зерттеуге үлес қосқан ғалымда:
Н.В.Гришин, Г.Г.Воронин, М.М.Рыбакова, Н.В.Самсонова, Е.Е.Акимова,
О.Н.Лукашенко, А.В.Дорохова, Н.И. Митюк, Э.А.Уткина, В.Р.Весенин,
А.Я.Кибанов, Б.Л.Базаров, А.С.Кармин, Ф.М.Бородкин және т.б.
Зерттеудің әдістері: Томас тесті, агрессивті мінез-құлықты
диагностикалауға арналған Басса-Дарки тесті, Сіз конфликтті адамсыз ба?
тесті және М.В.Гришина, Г.Г.Воронин, М.М.Рыбакова және Н.В.Самсонованың
әдебиеттерінен алынған мәліметтер негізінде құрылған конфликтілікті
анықтайтын сауалнама қолдандық.
Зерттеу базасы: Семей қаласының №22 жалпы білім беру орта мектебінің
8 сыныптарына жүргізілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім
мен зерттеу білімінен және қорытынды, пайдаланған әдебиеттер мен қосымшадан
тұрады.
1 ЖЕТКІНШЕКТЕР АРАСЫНДАҒЫ КОНФЛИКТІЛІ ЖАҒДАЯТТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Конфликт ұғымы туралы түсінік
Қазіргі замандағы адамның өмірі әрдайым өсіп келе жатқан урбанизация
жағдайында, өмір сүру ырғағының өсуі, қоғам мүшелерінің
профессионалдылығына үлкен талаптар қоюда. Адамдардың қабылдайтын
мәліметтері, болжамдардан, екі есе жылдамдықпен қабылданады, ал ол
адамдардың жоғары бейімділігін, қоршаған ортадағы өзгерістерге жылдам әсер
етуді және конструктивті мінез-құлықты қажет етеді.
Адамдардың бұндай өзара қарым-қатынас шарттарында конфликтілік
жағдайлар пайда болуы, олар анық конфликттерге және адамдар, топтар,
ұлттар, мемлекеттер арасындағы конфронтацияға әкелуі мүмкін.
Конфликт, әлеуметтік көрініс ретінде екі бағытта болады-ол бір
адамның басқа адамнан, өмірден, өз-өзінен көңілін қалдыруы мүмкін және
керісінше болар жағдайға жаңа көзқараспен қарап, адамдарды түсініп, өзін-
өзі өзгертуге стимул бола алады. Конфликтінің табиғатын түсінуге және оны
шешудін оптималды әдісін үйренген адам өмірге күштірек бейімделген адам
болып есептеледі, өзін сенімді және жетістікке жеткен, конфликтінің алдын
алып, өз-өзімен және әлеммен үйлесімділікте өмір сүре алады.
Конфликт - бұл екі немесе одан да көп адамдардың көз-қарастарының,
қызығушылықтарының, позицияларының сай келмеуінің нәтижесінде
қарсыластықтардың қақтығысуымен өтетін әлеуметтік процесс [1-27].
Конфликтті зерттеумен айналысқан адамдар өте көп, солардың әйгілілері:
Джеффри Александера, К.Маркс, Вебер, Парето, Дюркгейм, Парсонс, Смеллер,
Зиммель және т.б.
Шетелдік және отандық әдебиеттерде конфликтінің табиғатына, әлеуметтік
рөліне әр түрлі көзқарастар көп.
Конфликтінің жалпы теориясына еңбек сіңірген ғалым К.Маркс. Ол
қарсыластық туралы білімді және революциондық кластың әлеуметтік өзгеруіне
байланысты конфликт моделін дамытты. Американдық әлеуметтанушы Д.Ж. Тернер
К.Маркстің конфликт теориясын зерттей отырып келесі негізгі жағдайын
құрастырды:
-Әлеуметтік қатынастар жүйелік қасиеттерін көрсетсе де, сонда да олардың
құрамында конфликтілік қызығушылықтардың саны көп;
-Бұл жағдай әлеуметтік жүйе әрдайым конфликтіні туындатады деген пікірге
әкеледі;
-Осыдан конфликтіден қашып құтылуға болмайды, ол әлеуметтік жүйенің қасиеті
деген ой қорытындысына келеміз;
-Бұндай конфликтілерде қызығушылықтарға қарсы көрініс беру тенденциясы
байқалады;
-Конфликт көп жағдайда ресуртардың жетіспеушілігінен болады, әсіресе
биліктің;
-Конфликт - әлеуметтік жүйелердің өзгеруінің басты себебі;
-Кез- келген конфликт онтоганистік сипатқа ие.
К. Маркстің әлеуметтік конфликт бойынша басты тезистері:
-Неғұрлым жүйедегі ресурстар дұрыс бөлінбесе, соғұрлым билік басындағылар
мен атқарушылардың арасындағы немесе табынушы сигменттердің (әлеуметтік
топ) жүйесіндегі қызығушылық конфликті тереңірек болады;
-Неғұрлым табынушы топтар өздерінің қызығушылықтарын терең түсіне бастаса,
олар соғұрлым дефицитті ресурстардың таратылуының заңдылығы мен
әділеттілігіне күмәндана бастайды;
-Күмәнданушылардың саны өскен сайын, олар бірігуінің себебі, билік
басындағылармен конфликтіге түсу;
-Билік басындағылардың және атқарушылардың саны неғұрлым көп болса,
соғұрлым конфликт зорлық-зомбылық түрінде өтеді;
-Неғұрлым конфликт зорлық-зомбылық түрінде өтсе, соғұрлым жүйенің
құрылымдық өзгерістері және жетіспеген ресурстарды бөлу кең аумақты
қамтиды.
Тернер ұсынған К.Маркстің негізгі тезистері кофликтінің себептері мен
факторларын және олардын конфликт дамуына әкелетін ерекшелігінің әсерін
түсіндіреді. К.Маркс қоғамның әлеуметтік конфликтісін зерттеді. Бірақ
берілген конфликт теориясының тезистерін әлеуметтік топтардың төменгі
денгейлеріне де қолдануға болады. Сонымен конфликт - ұйымның дамуының кең
тараған және бас тартуға келмейтін қасиеті.
Г.Зиммель конфликтология теориясының негізін салушылар қатарына
жатқызылады. Оның айтуынша, қоғамдағы конфликтіден қашып құтылу немесе оны
болдырмау мүмкін емес. Егер К.Маркс бойынша конфликт басқарушылар мен
атқарушылар жүйесінде дамыса және әрдайым құлдырауға және әлеуметтік
өзгерістерге әкелсе, онда Зиммель қоғамның әлеуметтік құрылымын бөлінбейтін
өзара байланысты ассоциация және диссоциация процестері түрінде ұсынды.
Конфликт – бұл процестердің табиғи құрамы болып есептелді, сондықтан
конфликт құлдыраулар мен әлеуметтік өзгерістерге әкелуі міндетті емес.
Зиммель конфликтінің жағымды жақтарын көрсетеді: әлеуметтік жүйенің
бірігу тұтастығы және әлеуметтік ағзаның унификациясы түрінде сақталуы мен
бекуі.
Конфликтінің шығу тегін Зиммель тек қызығушылықтардың қақтығысуы
ретінде ғана қарастырмайды, сонымен қатар оған адамдарда көрініс беретін
кекшілдік инстинктерін де жатқызады. Кекшілдік инстинкті конфликтіге
өткір дәмін бере алады. Бұндай конфликті тек қана адамдар арасындағы
қатынастың үйлесімділігі немесе махаббат инстинктісі арқылы ғана жұмсартуға
болады.
Яғни, Зиммель конфликтінің өтуіне әсер ететін өз алдына ерекше
факторларды бөліп шығарады - махаббат және жек көру инстинкттері.
Зиммель конфликтіні әрдайым өзгеріп отыратын әртүрлі денгейдегі
интенсивтілікті және күшті көрсететін өзгеріс түрінде қарастырады.
Интенсивтіліктің шеткі шкалалары болып бәсекелестік және күрес болып
табылады. Зиммель күресті екі жақтың ретсіз жанама соғыс түрінде анықтаған.
Ал бәсеке - ол неғұрлым ретті, келісімге келген күрес.
Л. Козердің конфликт теориясы кең ауқымды сұрақтарды қарастырады, олар
мыналар: конфликт себептері, конфликт өткірлігі, конфликт ұзақтығы және
конфликт функциясы.
Л.Козер конфликтіні әлеуметтік организмді сақтап қалу үшін керекті
функционалданатын процесс түрінде қарастырады. Козердің айтуы бойынша,
конфликт әлеуметтік жүйеде интегративті және бейімділік функциясын
атқарады. Зиммель сияқты Козер де конфликт ұйымның өмір сүруінің және
тұрақтылығының сақталып қалуына әсер етеді деп санайды.
Конфликт топтарды анық бөледі, шешім қабылдауды ортақтастыруға әсер
етіп, топтың бірігуін нығайтады және әлеуметтік бақылауды күшейтеді.
Л.Козер жүйенің бейімделуін және интеграциясының қалпына келуін немесе
конфликтінің сақталуын анықтайтын себептік шынжырларды бөліп шығарады,
олар мыналар:
1.Әлеуметтік жүйенің негізгі бөлімдер интеграциясының бұзылуы;
2.Негізгі бөліктерінің арасында конфликтінің өрбуіне әкеледі;
3.Ал ол жүйенің уақытша дезинтеграциясына әкеледі;
4.Бұл әлеуметтік құрылымды неғұрлым иілгіш етеді;
Ал бұл өз алдына жүйеге конфликт арқылы болашақта бола алатын тепе-теңдік
бұзылулардың болдырмау қабілетін күшейтеді, осыдан жүйе өзгермелі шарттарға
деген жоғары бейімділігін анықтайды.
Козер конфликтінің себептерін қарастыра отырып, олар жүйедегі
жетіспейтін ресурстарды бөлгенде заңдылық болмаған жағдайда пайда болады
деген қорытындыға келеді.
Л.Козер бойынша конфликт себептері:
1. Неғұрлым топтар дефицитті ресурстардың бөлінуіндегі заңдылыққа
күмәнданса, соғұрлым олар конфликтіні өрбітеді.
2. Кедейленген топтардың саны көбейген сайын,олардын конфликтіні өрбітуге
мүмкіндіктері көбірек.
Конфликтінің ашылығы Козермен конфликтіге қатысушыларда пайда болған
эмоциялармен, бұл қатысушылардың реализм деңгейімен конфликтінің негізін
құрайтын бағалықтармен және мәселелермен анықтайды [2].
М.С. Бондаренко бойынша, конфликт - тұлға аралық қатынастардың аумағы.
Оларды гуманистік деңгейде шешу адамды бағалы құндылық ретінде қарастыруды
ұсынады. Бұл конфликті гуманистік көрініс ретінде қарауға негіз береді [
3.33].
Ағылшын ғалымдары К.Томас және К. Хильмен ортогональды осьтердің
қиылысуында құрылған модельді ұсынды: белсенділік-пассивтілік және өзінің
немесе оппонентінің қызығушылықтарын ғана ескеру ерекшелігі.
Басқа адамдармен келісімге келе алатың, компромисс табатын адамдар
конфликтіге аз ұшырайды, ал көп күмәнданатын, ренжігіш, импульсивті адамдар
конфликтіге көп түседі [4.21].
Сонымен қатар, конфликтіні зерттеген ғалымдар: Ф.М. Бородкин және Н.М.
Коряк (Внимание: конфликт!), Э.А. Уткин (Конфликтология: теория и
практика), А.Г. Здравомыслов (Социология конфликта), В.Н. Кудрявцев
(Основы конфликтологии),А.С.Кармин(Конфлик тология),
В.Р.Веснин(Практический менеджмент персонала),В.Зигерти,
Л.Ланг(Руководить без конфликта) және т.б. [1.27].
Конфликтологияның өз алдына бөлек пән ретінде дамуы педагогикадағы
конфликтілік зерттеулердің интенсивті дамуына әсер етті. Конфликтінің
типтері, себептері, педагогтардың позициялары зерттеу пәні болды ( Ш.А.
Амонашвили, 1984,1988; М.М.Рыбакова, 1991 ), мектептегі конфликтік-стрестік
жағдайлардың табиғаты (В.И. Журавлев, 1995), оқушылардың конфликт
мотивациясы(Н.В.Самсонова,1995)конф ликтінің психотехникасы(Б.И.Хасан,1995),
педагогикалық конфликтілерді шешу әдістері (Н.В.Самоукин,1993),
педагогикалық конфликті шешу технологиясы( И.И.Рыданова, 1998; Н.В.
Самсонова,1993) және т. б [ 5.50].
М.К. Тутушкина Конфликтілер жасырын және ашық түрде болуы мүмкін,
бірақ оның негізінде келіспеушілік жатады. Сондықтан конфликт бұл – екі
немесе одан да көп адамдардың арасындағы келіспеушіліктердің болуы-
дейді[ 6.173].
Ал К.Н.Платонов бойынша Конфликт бұл – негізінде шынайы және
иллюзиялық, объективті және субъективті немесе әр түрлі өлшемдегі саналы
түсінетін қарсыластықтар жататын қарым-қатынас түрі, ол өзара қарым-
қатынастағы тұлғалардың өткір эмоционалдық күй фонындағы мақсатты шешу
жолдары [ 7.59]
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, конфликт ұғымының мазмұны
кен ауқымды және әр түрлі мағынада қолданыла алады. Конфликтінің ортақ
ұғымы ретінде қарсыластықтардың шектен тыс өрбуі деп айтуға болады.
Психологтардың айтуы бойынша бұндай қиын шешілетін қарсыластықтар өткір
эмоционалдық уайымдаумен байланысты [2.23]
Әлеуметтік психология конфликтінің көп нұсқаулы типологиясын ұсынады,
олар негізге алынатын критерийлер бойынша ерекшеленеді. Мысалға; ішкі
тұлғалық конфликт туысқандық сезімдер және басшының қызметтік міндет
сезімі; тұлға аралық( бастық пен оның орнын басатын адамдар арасында);
тұлға мен ұйым арасында (ол кіретін ұйым ішіндегі конфликт); ұйым немесе
топ арасындағы конфликт(алатын деңгейлеріне байланысты).
Ішкі тұлғалық конфликт: Бұл конфликтінің түрі жоғарыда берген
анықтамаға сәйкес келмейді. Бірақ оның дисфункционалды нәтижелері
конфликтінің басқа типтерінің нәтижелеріне ұқсас болып келеді. Ол әр түрлі
формаларда өтуі мүмкін, оның жиі кездесетіні рөлдік конфликт, ол бір адамға
оның атқаратын жұмысының қандай болу керектігін немесе өндірістік талаптар
оның бағалықтары мен құндылықтарын ескермеген жағдайда пайда болады.
Зерттеулердің нәтижелері бойынша, бұндай конфликтілер адамның өз жұмысымен
төмен қанағаттанушылық, өзіне және ұйымға аздап сенбеушілік білдірген
жағдайда, сонымен қатар стресспен де байланысты болуы мүмкін.
Тұлға аралық конфликт: бұл конфликтінің ең көп тараған түрі. Ұйымдарда
ол әр түрлі көрініс береді. Көп жағдайда бұл басшылардың ресурстарды,
капиталды және жұмыс күшін, жабдықтарды қолдану уақытын азайту немесе
проектіні қолдау мәселесі болуы мүмкін. Олардың әрқайсысы ресурстардың
шектелуіне байланысты, басшылықты өз жағына қарату нәтижесінде пайда
болатын конфликт.
Топ және тұлға аралық конфликт: ішкі тұлға және топ арасындағы
конфликт, тұлғаның топтан ерекшеленетін бөлек позицияны алу нәтижесінде
болады. Мысалға,егер жиналыста көпшілік тауардың сату көлемін көбейту үшін
оның бағасын түсіру керектігін қолдаса, кейбір адамдар бұндай іс-әрекет
шығынға әкеледі деген позицияны ұстануы мүмкін. Екінші позицияны ұстанған
адам конфликтіні туындатушы болып есептелінеді.
Топ аралық конфлик: ұйымдар көптеген формальды және формальды емес
топтардан тұрады. Ең жақсы ұйым дегендердің ішінде де конфликт пайда болуы
мүмкін. Формальды емес топтар, басшылықтың оларға деген көзқарасы дұрыс
емес деп шешіп, бірігіп кектерін алуы мүмкін. Профсоюз бен администрация
арасындағы конфликт жақсы мысал бола алады.
Бағытына байланысты конфликтілер көлденең, тігінен және аралас
болып бөлінеді. көлденең конфликтілерге бір-біріне басшылық етпейтін
адамдар жатқызылады. Тігінен, оған қол астындағылар мен басшылық
арасындағы конфликтілерді жатқызады. Аралас конфликтіге тігінен және
көлденең түрлерін жатқызады.
Ұйымдар үшін конфликтілер мағынасына байланысты конструктивті және
деструктивті болып бөлінеді. Конструктивті конфликтілер деп қатысушылар
эстетикалық нормалардан шықпаған жағдайды айтады.
Конструктивті емес конфликт екі жағдайда болады: бір жағы басқа жақтың
қызығушылықтарын ескермей, тек қана өзінің позициясын ұстанған кезде;
оппонент өзінің қарсыласын психологиялық әсер ету арқылы оны төмендету,
арын таптау әдістерін қолданғанда пайда болады.
Себептің мінезіне байланысты конфликтілерді объективті және субъективті
деп екіге бөледі. Конфликтілердің бүкіл пайда болу себептерін айқындау
мүмкін емес. Бірақ ол Р.Л. Кричевский өзінің Если вы руководитель деген
кітабында жазғандай келесі үш топ себептерімен түсіндіріледі:
-Еңбек процесімен;
- Адамдардың өзара қатынастарының психологиялық ерекшеліктерімен,
яғни ол дегеніміз - олардың симпатиясы мен антипатиясы, адамдардың мәдени,
этникалық ерекшеліктері, басшының іс-әрекеті, жаман психологиялық
коммуникациясымен;
- Топ мүшелерінің өзара ерекшеліктерімен, мысалға, өзінің
эмоционалдық күйін ұстай алмау [ 2.25].
Кесте - 1
Автор Типі Мазмұны
Боулдингтің Индивидтар. Индивидтар арасындағы
қоғамдық конфликті.Топ. конфликтілер.
Ұйымдар. Кеністікте бір –бірімен шектелген
топтардың шекаралық конфликтісі.
Кеністікте бір –бірімен кездесетін
топтардың экологиялық конфликтісі.
Гомогенді ұйымдар арасындағы
конфликтілер (мысалы, мемлекеттер
арасында).
Гетерогендік ұймдар арасындағы
конфликтілер (мысалға, мемлекет
пен шіркеудің арасында).
Индивидуум мен топ арасындағы
конфликтілер (мысалға, жанұя
ішінде).
Индивидуум және ұйым арасындағы
конфликтілер (мысалға, азаматтар
мен мемлекеттер арасында).
Топ пен ұйым арасындағы
конфликтілер.
Конфликтінің жалпы Соғыс. Компромиссіз күрес, кез –келген
теориясы.А.Рапорт. Ойын. құралдарды қолданып мақсатқа жету.
Дау-дамай. Алдын –ала келісіп алынған
әрекеттер арқылы конфликтіні шешу
нәтижесінде өзіне қажеттісін алу.
Жаман іс –әрекет жасамау арқылы
шешіледі.
Роберт Биполярлы және Конфликтіге қатысушылардың санына
Даль.Конфликт мультиполярлы. байланысты.
теориясы. Кумулятивті және Конфликтіге қатысушылардың санына
мультиполярлы. байланысты.
Поляризацияға және Конфликтіге қатысушылардың
сегментацияға онтогонизіміне байланысты.
әкелетін
конфликтілер.
[ 8.12-13].
Шарттардың көрініс беру формаларына және өту уақытына байланысты
конфликтілер типтерін бөліп шығаруға болады:
1. Ұзақтығына байланысты:
- Қысқа уақытты (бірнеше минуттан бірнеше сағатқа дейін);
- Ұзақ уақытты (бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін);
- Созылған ( уақыт шектеуі жоқ, конструктивті шешім табылмайтын
конфликтілер);
2. Көрініс бойынша:
- Жасырын (конфликт және оның ерекшеліктері туралы айтатын көріністер
жеткіліксіз);
- Жартылай (көзге көрінетін көріністер конфликтіге
қатысушылардың әрекеттерінің, оның терендігі, себептері туралы
адекватты талдау жасауға болмайды);
- Ашық (конфликтінің барлық көріністері қатысушылармен жасырылмайды).
3. Ұйымдасуына байланысты:
- Алдын-ала ұйымдастырылған (алдына-ала ұйымдастырылып іске асырылған);
- Байқаусыз;
- Әдейі жасалған (белгілі жағдайдың нәтижесінде әдейі айтылған сөз ,іс-
әрекет арқылы пайда болған конфликт);
- Инициативті (кез-келген жақтың қатысушылары инициатор болып келеді,
конфликтіні туындататын сөзден немесе іс-әрекеттен бастап) [ 8.14].
Мазмұнына байланысты конфликтілерді мына түрлерге бөлуге болады:
-күнделікті жағдайлардың нәтижесінде пайда болған конфликтілер. Бұндай
конфликтілер жанұяларда кездеседі, күнделікті мәселелерді шешу жанұяда
басты міндет, бірақ ол мектепте де кездеседі.
-административті конфликтілер, бұнда объект болып, субъект міндеттері болып
келеді. Ол мұғалімнің оқушы алдындағы міндеті, администрацияның мұғалім
алдындағы міндеті де болуы мүмкін.
-кәсіби конфликтілер, бұнда профессионалдық іс-әрекет объект болып келеді.
Бұндай конфликтілер бір профессионалды сферада істейтін адамдар арасында
пайда болуы мүмкін.
-идеологиялық конфликтілер, бір бағалы құндылыққа деген бірнеше
субъектінің әр түрлі көзқарастарының нәтижесінде пайда болады. Бұндай
конфликтілер өте күрделі болып келеді, бірақ қатысушылардың дамуына маңызы
зор.
-психологиялық конфликт, субьектілердің психологиялық әр түрлілігіне,
темпераментінің, ақыл-ойының, мінездерінің ерекшелігіне және т.б.
байланысты пайда болады.
-амбициозды конфликтілер, бұндағы объект қатысушының репутациясы болып
келеді.
-этикалық конфликтілер, бұнда мінез-құлық нормалары объект болып келеді
[ 9.101-102].
Конфликттердің пайда болу себептері, конфликттер сияқты әртүрлі болып
келеді. Оларды индивид қабылдайтын объективті себептерін айыру керек.
Объективті себептерді жеткілікті шартты түрде денгейдегі бірнеше
тұрақтанған топтар түрінде қарастыруға болады:
1. бөлінуге арналған, ресурстардың шектеулігі;
2. мақсаттардағы, бағалықтардағы, мінез-құлық әдістеріндегі;
3. квалификация денгейіндегі, білімдегі айырмашылықтар;
4. жауапкершілікті дұрыс бөлмеу тапсырмалардың өзара байланысы;
5. Жаман коммуникациялар.
Тұлғаға немесе топқа өз қажеттіліктерін іске асыруға мүмкіндік
бермеген жағдайда немесе тұлғаның және топтың қызығушылықтарына қол
тигізген жағдайда ғана объективті себептер конфликт себебі бола алады.
Индивидтің реакциясы тұлғаның пісіп жетіліуімен, оған рұқсат етілетін мінез-
құлықпен, коллективте қабылданған әлеуметтік нормалармен және ережелермен
анықталады
[ 2.26-27].
Адамдар өздерін конфликттік жағдайда бірдей ұстамайды: біреулер жиі
жол береді, басқалары өз көзқарасын дәлелдеп сақтап қалуға тырысады.
Психология ғылымының докторы Н.Обозов конфликттегі мінез-құлықтың үш типін
бөліп шығарады:
Практик. Бұнда жақсы қорғаныс–ол жабылу деп есептелінеді.
Практиктердің әрекеті конфликттің ұзаққа созылуына әсер етеді. Оның
сыртқы ортаны ақылды емес жолмен өзгертуі,сонымен қатар басқа адамдардың
позицияларын өзгерту қатынастағы қысымға және қақтығыстарға әкелуі мүмкін.
Басшы-қоластындағы арсындағы мәселені шешу конфликтісіз болмайды.
Практик кіші гірім қақтығыстарға көп мән бермейді сондықтан, конфликт
нәтижесінде өзара қатынас тез бұзылады.
Әңгімелесуші. Плохой мир лутше, чем хорошая война. Ол үшін
адамдармен қарым-қатынас манызды болып келеді. Олардын қарым-қатынасқа
түсетін адамдар саны өте көп. Әңгімелусіші ұзаққа созылған конфликттерге
қарсы тұра алмайды. Олар конфликтті басқаның жоғары сезімдеріне әсер етпей
шеше алады. Бұндай типті адамдар сөйлесіп отырған адамның көніл күйіне көп
мән береді және пайда болған қарсыластарды ең басында шешуге тырысады.
Ойшыларға. Ол женді деп ойласын! деген позиция тән. Ойшыл өзін
және қоршаған ортаны түсінуге ұмтылады. Конфликтте ол өзінің дәлелдігіне
күрделі жүйені құрып тұсіндіреді. Ойшыл, әңгімелесушіге қарағанда
өзінің мінез-құлығының логикасын жақсылап ойластырады және іс-әрекетті
байқаумен іске асырады. Қарым-қатынасқа байқаумен түседі, сондықтан
конфликтке сирек түседі, бірақ жақындарымен қарым-қатынаста сезімтал,
сондықтан соның нәтижесінде олармен конфликтке жиі түседі.
Адамдар конфликтке және қарсыластықтарға әртүрлі сезімталдылықты
білдіреді. Ойшылар рухани бағалықтар мен ойларға қатысты конфликттер мен
қақтығыстарға мән берсе, ал практикке бірікен іс-әректтің мақсаты мен
практикалық нәтижелердің бірігуі манызды болады. Әңгімелесушілер
эмоционалды-коммуникативті қабілеттерге көп мән береді, ал интеллектуалды
қасиеттердің және практикалық жылдамдық оларды аз алаңдатады [10.215-216].
Кесте-2
Р. Дарендорфтың конфликт типологиясы.
Типі Мазмұны
Туындау себебіне байланысты. Үлгерімді
Үлгерімсіз
Құрайтын (конструктивті)
Бұзатын(деструктивті)
Ауқымдылығына байланысты. Локальды
Аумақ аралық
Мемлекет аралық
Глобальды
Микро-,макро-, мега конфликттер
Күрес формасына байланысты Келісім арқылы
Келісімсіз
Бағыттылығына байланысты Тігінен
Көлденең
Пайда болу шарттарының ерекшелігінеЭндогенді
байланысты. Экзогенді
Субъекттердің конфликттерге деген Шынайы
көзқарас бойынша. Аяқ астынан
Аралас
Жалған
Жүйке жүйесінің бұзылуы
Латентті
Екі жақтың қолданған тактикасы Жеңілген
бойынша. Ойын
Дебат
[ 15.295]
Адамның конфликтте алатын позициясы, оның конфликттік жағдайдағы
мінез-құлығына әсер етеді. Конфликттологияда кең тараған К.Томаспен және
Р.Киллменмен тұлғаның конфликттік өзара қатынастағы мінез-құлық
стратегиясының екі деңгейлі моделін жасаған. Оның екі деңгейлі деп аталатын
себебі, бұл модельдің негізінде екі қабат жатыр: өз қызығушылықтарына деген
бағыттылық және қарсыластың қызығушылықтарына деген бағыттылық.
Қызығушылықтардың әр қайсысы жоғары немесе төмен деп бағалануы мүмкін.
Соған сәйкес онымен бірге мінез-құлықтың бес типі бөлініп шығады:
1.Қарсыластық ( мәжбүрлеу,күрес). Бұл мінез- құлық стратегиясын
таңдаған адам өз қызығушылықтарын жоғары қойып,қарсыластың қызығушылықтары
төмен деп санайды. Адам өз қызығушылықтарын қанағаттандыруға тырысады.
Бұндай стратегияда белсенді түрде билік, заң күші, авторитет және т.б.
қолданылады. Ол мінез-құлықтың негативті моделі деп көрінуі мүмкін. Бірақ
кейбір жағдайларда ол айқындалған және мақсатты, керекті нәтижеге жетуге
көмектесіп, дамуды стимулдап, прогреске итермелейді. Кейбір жағдайларда
бір-бірімен жарысу олардың мағынасы мен итермелейтін күші болып келеді.
Бірақта бір-бірімен жарысу өзара қарым-қатынасқа жаман әсер етіп, кейде оны
бұзады.
2.Қашу (кетіп қалу). Бұндағы стратегия конфликттен қашу болып келеді.
Өзінің қызығушылықтарымен қарсыластың қызығушылықтары төмен бағаланады.
Конфликтке көп мән беріле қоймайды. Сондықтан бұл стратегия өзара қарым-
қатынасқа, оның бұзылуына қатты әсер ете қоймайды.
3.Бағыну (бейімделу). Бұнда да конфликтке қатысушы қашып құтылу жолын
таңдайды. Бірақ бұндағы қашып құтылу мәселесі басқа. Бұнда өзінің
қызығушылықтарына деген бағыттылық төмен, ал қарсыластың қызығушылықтары
жоғары бағаланады. Бұл стратегия өзара қарым-қатынасты сақтап қалуға
бағытталады.
4. Компромисс. Бұнда екі жақтың бір-біріне жол беруі қарастырылады.
Идеалды компромисс деп екі жақ бір-бірінің қызығушылықтарын
қанағаттандырғанда іске асады. Компромисс стратегиясы өзара қарым-қатынасты
бұзбайды, керісінше оған жағымды әсер етеді. Бірақта компромисс конфликттен
уақытша ғана құтылуға мүмкіндік береді, себебі екі жақ қызығушылықтары
толық қанағаттанбағандықтан әліде конфликттің ары қарай өрбуіне себептер
табылады.
5.Бірлестік. Бұл стратегияда екі жақтың қызығушылықтарына деген
бағыттылық жоғары деңгейде бағаланады.Бұл стратегия тек қана қызығушылықтың
балансының негізінде ғана құрылмайды, сонымен қатар өзара қатынастың
бағалығын қолдаудың негізінде құрылады [9.105-106].
Ғалымдар өзара әрекеттесу үрдісіндегі мінез-құлықтың негізгі
стратегияларын тұтас жүйеге орналастырған.
3 –кесте.
Max
өз мақсаттарына бағыттылық *
*
қарсыластық
бірлестік
*
компромисс
*
*
Қашу
бағыну
Min
max
Басқаға бағыттылық
[9.105-106]
Конфликттің мәнің түсініп оның тиімді шешу жолын табу үшін, алдымен
конфликттің себебін анықтап алу керек. Бұнда кездесетін қиыншылық негізгі
себептер жасырылып қалады, сонымен қатар ұзаққа созылған конфликт өз
орбитасына көптеген жаңа адамдарды тартады және қарсылас қызығушылықтарын
көбейтеді. Ол негізгі себептерді анықтауға жағдайды объективті
күрделендіреді.
Конфликтті шешу тәжірибиесінің көрсеткіштері бойынша, конфликт формулаларын
білу үлкен көмек береді. Сонымен, бірінші формула:
Конфликттік жағдай+Инцидент=Конфликт.
Формуланы құрайтын құрылымды қарастырайық. Конфликттік жағдай –бұл
конфликттің негізгі себебін құрайтын жиналған қарсыластықтар.
Инцидент-бұл конфликттің себебі болып келетін конфликттік жағдайлар.
Конфликт-бұл ашық тұрде көрініс беретін қарсыластық.
Формулада көрсетілген конфликттік жағдайлар және инцидент бір-бірінен
тәуелсіз, яғни, олардың ешқайсысы біреуінің нәтижесі және көрінісі болып
келмейді.
Конфликтті шешу-бұл:
Конфликттік жағдайды жою.
Конфликтілі жағдайды жоққа шығару.
Өмірлік тәжірибе бойынша кейбір жағдайларда конфликтті объективті
себептерге байланысты жоюға болмайтын жағдайлар кездеседі. Конфликттің
формуласы бойынша: конфликтті болдырмау үшін, инцидентті тудырмайтын
максималды байқағыштықты қолдану керек.
Екінші формула:
Конфликттік жағдай+Конфликттік жағдай+...=Конфликт.
Екі немесе одан да көп конфликттік жағдайлар конфликтіге әкеп соқтырады.
Бұл формула біріншіні толықтырады. Бұл формула бойынша конфликтті шешу, ол
конфликттік жағдайлардың әрқайсысын жоққа шығару.
Конфликттік жағдай-бұл ауру диагнозы, оның аты конфликт. Бірақта
дұрыс диагноз емделіп кетуге мүмкіндік бермейді [11.6].
1.2 Жеткіншектің жас ерекшеліктеріне сипаттама
Отандық психологтардың зерттеулерінің нәтижелері бойынша, егер кіші
мектеп жасындағылардың психологиялық дамуындағы өзгерістері оқу іс-
әрекетімен байланысты болса, ал жеткіншектердің психологиялық дамуы
қоршаған ортамен әлеуметтік өзара қатынасты орнатуға негізделеді. Жеткіншек
шақтағы маңызды өзгерістердің бірі ол-жеткіншекті саналы түсініп және оны
уайымдататын, тез қарқынмен жүретін физиологиялық және жыныстық даму.
Осылайша ішкі секреция бездерінің күшті функционалдау нәтижесінде оның
жүйке-жүйесінің қозғыштығы жоғары болады. Сол себептен бұл жаста жоғары
тітіркенгіштік, өкпелегіштік, шапшандық және т. Б. Белгілер басым болады.
Егер ересектер жеткіншеке жеткілікті көңіл бөлсе, онда бұндай жағдайлардың
алдын алуға болады. Жеткіншекте салмақтың өсуі бойдың ұзаруына байланысты
болады және бұлшық еттері белсенді дамиды. 8 жаста бұлшық еттің салмағы
еттің жалпы салмағының 27% құрайды, 15-жаста 32%, ал 17-жаста 44%
құрайды. Осыған байланысты жеткіншектің күші көп болады. Мидың дамуы
тоқталмайды, ми клеткаларының ішінде күрделену процесі іске асады. Бұның
бәрі ақыл-ой және физиологиялық еңбектің күрделенуіне әкеледі.
Физиологиялық даму еңбекте, спортта іскерліктердің дағдылануына әсер етеді,
бұл жеткіншекке мамандықты тандауға көп мүмкіндік береді. Жеткіншек жастағы
ұл немесе қыз бала өзінің физиологиялық күшін денсаулығының мықтылығын,
өнділігін сезіну оларға өзін-өзі бағалауын, өзіне деген сенімділігін,
өмірге деген ризашылығының құрылуына әсер етеді және керісінше оны
тұйықтыққа, өз күшіне сенбеушілікке, пессимизм сияқты кері дамуға әкелуі
мүмкін. Сонымен қатар, жыныстық ересектік әлеуметтік ересектік деп
есептелінбейді. Жеткіншектік шақ физиологиялық ересектіктен әлеуметтік
ересектікке өту кезеңі. Бастысы, оның мазмұны-ересектік өмірге бейімделу,
қоғамда бар ережелерді меңгеру.
Көптеген зерттеулерге қарамастан жеткіншектердің басты іс-әрекетің
анықтау әлі де дәлелденіп жатыр. Отандық психологияда жеткіншектің іс-
әрекетіне үш түрлі анықтама беріледі. Д.Б.Эльконин интимді-тұлғалық қарым-
қатынасты бөліп шығарса, ал Д.И.Фельдштейн –қоғамға пайдалы іс-әрекетті
бөліп шығарса, В.ВДавыдов – қоғамға манызды іс-әрекетті бөліп шығарады.
Жеткіншектің әлеуметтену процесінің даму жағдайы, оның жаңа қатынастар
жүйесіне және ересектер мен құрдастарының қарым-қатынасында құрылады. Бұл
неде көрініс береді? Кіші мектеп жасындағылармен салыстырғанда, жеткіншек
бір адаммен ғана емес, ерекшеліктерін және талаптарын ескере отырып
бірнеше адамдармен қарым-қатынас орнату керек. Жеткіншектің әлеуметтік даму
жағдайындағы маңызды өзгеріс оқушылар коллективі атқаратын рольмен
байланысты болып келеді. Олар, әртүрлі қоғамға пайдалы іс-әрекеттерге
қосылады, ал ол жеткіншектердің әлеуметтік қарым-қатынас сферасын кеңейтеді
және қоғамдық бағалықтарды менгеруге, тұлғаның адалдық қасиеттерінің
дамуына әсер етеді. Жеткіншектердің іс-әректтерінің және мінез-құлығының
басты мотивтері коллективте құрылады. Бірақта оқу оның басты іс-әрекеті
болып келеді де, қоғамға пайдалы іс-әрекет жанашылдықтардың маңыздысы болып
келеді.
Д.И.Фельдштейінің зерттеулерінің нәтижелері бойынша, жеткіншек
тұлғасы кең, көп жоспарлы, әлеуметпен қабылданатын жүйеде дамиды. Ересектер
қоғамында маңызды орын алу ұмтылысы, жеткіншектің құндылықтарға ерекше
сензитивтілікпен қарауға әсер етеді және оны меңгеруді жеңілдетеді.
Автор жеткіншектердің даму деңгейінің үш түрін бөліп шығарады:
10-11 жас (1 деңгей), 12-13 жас (2 деңгей), 14-15 жас (3 деңгей).
Дамудың негізгі теңденциалары қажеттіліктер мен мотивтердің өзгеруіне,
жеткіншектердің ұмтылысына да, олардың қоғамға деген көзқарасыңда,
әлеуметтік топтарға және өзіне деген қатынаспен байланысты болады. Бірінші
орында ересектердің, жеткіншектің өзбеттілігін қолдау тұрады. Өзін-өзі
дамытуға және түсінуге деген ұмтылыс пайда болады.
Бірінші деңгейде жеткіншек өзінде көптеген жағымсыз белгілерді
айқындаса да, ол өзін қабылдайды. Екінші деңгей деситуативті негативті
өзін-өзі бағалау балалардың жалпы позитивті қатынасымен бірігеді. Ал үшінші
деңгейде, олар өздеріне критикамен қарайды, көбіне өзін-өзі кері бағалау
басым болады.
14 жастан 15жасқа дейін жеткіншекте өзінің болашағына деген қызығушылық
көбейеді. Зерттелген 84% 15 жастағы жеткіншектерде болашақ өмірлері туралы
ойлар жан дүниесінде көп орын алады.
Жеткіншектердің түлғалық және тұлға аралық өзара қатынастар
ерекшеліктері ерекше болып келеді. Т.В.Драгунова, жеткіншекке тән мінез
ерекшеліктерін бөліп шығарды:
1. жеткіншек үшін, оның ересектігі басқаларға байқалуы манызды болып
келеді;
2. жеткіншек үшін кейбір жұмыстардың құндылығы, оның ересектігін
анықтауы манызды болып келеді;
3. жеткіншектің кез-келген батыры –белсенді, мақсатына ұмтылған, өтуге
мүмкін емес кедергілерден өтетін және олардың жеңімпаз болып шығатын
адам. Кез-келген бастамалдарда, ол бақылаушы емес қатысушы болуды
таңдайды.
4. әртүрлі кодекстердің пайда болуы (мысалы, қоғамдастық).
- мінез-құлық нормалары туралы пайда болған көз-қарастар ересектердің
мінез-құлығын талдауға итермелейді.
Д.И.Фельдштейн жеткіншек тұлғасының бағыттылық типологиясың жасаған:
1) Өзіне және қоғамға деген жағымды қатынаспен мінезделеді. Ол екі типтен
тұрады. Бірі гуманистік бағыттылық альтруистік акцентуациямен
қосарланады.Бұл жағдайда жеткіншек үшін қоғам және басқа адамдардың
қызығушылықтары құнды болып келеді (коллективистік бағыттылық). Бірақта
қазіргі уақыттағы жағдайға байланысты ондай бағыттылық адамның өзін-өзі
бағалауы, өзіне деген қатынастың негативті болуына, тұлғаны паталогиялық
өзгерістерге және депрессивті күйге әкеледі.
2) Эгоистік бағыттылық басым болып келеді. Ол өзіне деген жағымды, ал
қоғамға жағымсыз қатынас арқылы көрінеді.
3) Бұнда Д.И.Фельдштейн депрессивті бағыттылығы мен жеткіншектерді
жатқызады. Олар өздерінің құндылықтарын жоққа шығарады және қоғамға ұстамды
көз-қараста болады.
4) Өзіне-өзі қол жұмсау,яғни суицидті бағыттылықпен мінезделеді: бұндай
жеткіншек қоғамға да, өзіне де мән бермейді.
Жеткіншектің оқу іс-әрекеті көптеген қиындықтармен қарсыластықтарға
толы, бірақта оның педагогке маңызды болып келетін жағымды жақтары да бар.
Жеткіншектің басты ерекшелігі –оның оқу іс-әрекетінің барлық
түрлерін қабылдай алуы, ол оны өз алдында ересек түрінде көрінуіне әсер
етеді. Сонымен қатар, оны сабақтағы тапсырмаларды өз беттілігінен
ұйымдастыру формалары, оқу материалының күрделігі, оқу іс-әрекетін
мектептен тыс жерде іске асыра алу мүмкіндігі. Бірақта жеткіншек бұл
дайындықты іске асыра алмайды, себебі оқу іс-әрекетінің жаңа формаларын
іске асыру әдістерінің болмауы. Бұл әдістерді үйрету және қызығушылықтың
жоғалып кетпеуі педагогтың басты міндеттерінің бірі.
Жеткіншекті оқытудың эффективті қорларын жоғарлату үшін
мақсатталған оқыту мотивін құру болып келеді. Оқыту мотивін құру
жасерекшеліктің қызығушылықтарын қанағаттандырумен байланысты.
Жеткіншектің бұндай қызығушылығының бірі –танымдық қызығушылықтар. Оны
қанағаттандырғанда жеткіншекте тұрақты танымдық қызығушылықтар құрылады, ал
ол оның оқуға жағымды қатынасын анықтайды.
Жеткіншектерді білімдерін өздігінен кеңейту қызықтырады және
өзбеттілігінен жаңалықтарды ашуға тырысады. Танымдық процестерді және
танымдық қызығушылықтарды қанағаттандырмау жеткіншектерде тек қана
енжарлықты ғана емес, сонымен қатар апатия, салғырттықты және кейбір
жағдайларда қызықсыз сабақтарға шапшаң кері қатынасты білдіруі мүмкін.
Сонымен қатар оларға мазмұны, процесс, білімді менгеру әдістері де маңызды
болып келеді [16.171-194].
Сонымен қатар, жеткіншектік шақта конфликтілікпен қатар байқалатын
эмоция түрі ол агрессия. Агрессия кенеттен пайда болмайды. Ол жеке адамдар
арасындағы әртүрлі қарым-қатынастан, қорытып, үркітуден пайда болады.
Адамның түскен ортасының ерекшелігі агрессивті әрекеттің жоғары
немесе төмен болуына әсерін тигізеді. Мысалы, ауасы тар, темекінің иісі бар
бөлмедегі агрессивті әрекет, ауасы таза бөлмедегілерге қарағанда күштірек
болады. Адамның жеке басының тәртібіне қатысты болады.
Психолог-ғалымдар агрессияны бірнеше түрге бөледі. Э.Фром
агрессияның екі түрі бар дейді: зиянды, зиянсыз.
Зиянсыз агрессия: қауып төнген кезде ғана пайда болып (қорғану
мақсатында) артынан басылады.
Зиянды агрессия: қатыгездік пен қауіпке толы болады.
Ал З.Фрейд пен К.Лоренц адам баласы агрессияны бағындыра алмайды,
сондықтан оны керек бағытқа бұру керек деген.
Ал А.Басс пен А.Дарки мына төмендегі үлгіні ұсынады.
Кесте -4.
Агрессияның бұл түрі барлық жастағы адамдарға тән, ол кейде ерте кезеңнен
басталады. Сонымен қатар агрессия ми бөліктерінің әр түрлі ауруға шалдығуы
немесе әлеуметтік жағдайларға байланысты пайда болуы мүмкін.
Егер қандай да бір агрессивті қылық көрсеткен үшін ата-ана немесе
мұғалім баланы қатаң жазаласа, ол ыза –ашуын ата –ана немесе мұғалімнің
алдында көрсетпей ішіне сақтауға үйренеді, бірақ бұл оның басқа жағдайда
агрессивті қылық көрсетпейтініне кепіл бола алмайды. Жеткіншектер кейбір
жағдайда барлық назарды өзіне аударту үшін де агрессивті мінез-құлық
көрсетеді
[ 21.34-35]
1.3 Жеткіншектер арасындағы конфликттік жағдаяттар
Жеткіншектік шақта көп жағдайда конфликттік мінезде болатын
педагогикалық жағдайлардың саны күрт көбейеді.
Бұл есею уақыт кезеніңде балада өмірдегі көптеген жағдайларға
белсенді реакция байқалады. Осыдан оның жағдайды бақылап қана қоймай, оған
қатысу қажеттілігі пайда болады және өзін іс-әрекет арқылы көрсетуге
тырысады, іс-әрекет арқылы жағдайға деген қатынасын көрсетеді, бірақ көп
жағдайда жеткіншектер жағдайдың нәтижесі туралы ойланбайды. Жеткіншек
шақта баланың тіл алғыштығы өздігінен белсенді іс-әрекетке ауысады, ал оның
іске асуы оның қарым-қатынасқа түсу және мінез құлық тәжірибесіне
байланысты болады. Жалпы жеткіншектік шақта баланың мінез-құлығы күрделене
түседі.
Сондықтан конфликтке әкелетін күрделі педагогикалық жағдайлар
көбейеді, ол объективті себептермен түсіндіріледі: жеткіншектің
психологиялық дамуының кризистік кезеңіндегі қарсыластықтардың өрбуі.
Қарапайым жағдайларды мысалға келтірейік.
Сабақ үстіндегі конфликттер. Бұнда негізгі топты сабақ
тапсырмаларына байланысты жағдайлар құрайды. Барлық мұғалімдер
жеткіншектерде оқуға деген қызығушылықтың жоғалуы туралы айтады. Бұны 12-15
жаста оқу іс-әрекеті басты іс-әрекет беделін жоғалтумен түсіндіруге
болады, ол өзін бір нәрсе істей алу арқылы көрсетеді және тек қана
мұғалімнің тапсырмасын орындап қана қоймай еңбек нәтижесін өзі көріп
бағалау арқылы көрініс береді. Ал мұғаліммен ата-ана баланың жетістікке
жетуі тек қана оқу арқылы іске асады деп ойлайды.
Көп жағдайда мұғалім ата-анамен кездескенде баланың негізгі пәндер
бойынша алынған бағаларына көп көңіл бөледі және сол бойынша балаға
мінездеме береді: Көріп тұрсызба әдебиеттен 4,4,5 геометриядан 3 бұл жерде
оған көбірек дайындалу керек, математика пәні мұғаліміне жолығыңыз - қарым-
қатынас осымен аяқталады. Бұның бәрі жеткіншекке оқу қызықсыз, іс-әрекет
басты орында болғанда және тұлғаның қалыптасу процесі іск асқан кезде
болады.
Мұғалімнің бала үшін басқа іс-әрекеттердің маныздылығын көрмеу,
компромисске бармау және сол арқылы конфликттік жағдайды тудыру жиі
кездесетін жағдай.
Мектепте физика аптасы аяқталды. 7сынып оқушылары сабақтан кейін
болатын КВН ді дайындап жүр. Оқушылардың көбі, география мұғалімі оларды
КВН ға арналған костюмдерді алып келуге ақырғы сабақтан босатады деп ойлап
жүр.
Оқушы мұғалімнің жанына келді.
1. Өтінемін, костюмдерді алып келу үшін мені сабақтан ертерек
босатыңызшы.
2. Жоқ, алдымен сенен үй жұмысын сұраймын,содан соң бірақ барасын.
3. Оқушы ренжіп орнына отырды, сыныпта тыныштық. Мұғалім оқушымен сөйлесе
бастады:
4. Сабақ айт!
5. Мен білмеймін, -оқушы ашуланып жауап берді.
6. Екі! Ал енді косюмінді алып келуге бара бер.
Оқушы ашуланып,есікті тарс етіп шығып кетті
Бұл жағдайдағы педагогтің іс-әрекетінің мақсатын түсіну қиынға келеді.
Жеткіншектермен конфликттік жағдайларды тудыратын қарапайым
мысалдарды келтірейік.
Математика мұғалімі сабақты өткізіп жатты. Сабақ үстінде балалар
шулап, бір-бірімен дауыс көтеріп сөйлесіп отырды. Мұғалімнің көзіне
Ю.Петренко басқалардан жиі түсіп отырды, ол сыныптағы лидер, қабілетті,
өзін шектен тыс жақсы көрген, бірақта тырыспайтын бала.
-Петренко, сөзді доғар әйтпесе сыныптан шығарып жіберемін,-деп мұғалім
бірнеше рет ескерту айтты.
-Әрқашанда Петренко, Петренко мен жалғыз сөйлеп отырғандай!-деп
бесінші сынып оқушысы шамдана бастады.
-Тез арада сыныптан шық, менің сабағымда көрінбе!-бала сыныптан шығып
кетті және математика сабағына қатыспады.
Мұғалім конфликтінің алдын алмай, оған өзі барады, ал күнделіктегі
ескерту баланы ата-анасымен жазалануына әкеледі және бұл мұғаліммен
оқушының өзара қатынысын түгелдей бұзады. Бұндай конфликттер ұзаққа
созылады, мұғалімнің кез-келген ескертуіне жеткіншек сөз қайтарып,
дисциплинаны бұзып басқа балаларды өз жағына тартады, ал олар оны
талқылауға салмай үндемей ғана қолдайды. Мұғалімдер олардың айтылған
ескертулері жеткіншекке жағымды әсер ететінін өздері де байқамайды: Оған
ештене де әсер етпейді! Онда бұл ескертулер не үшін керек? Дағдыланып
қалған ереже үшін! -деп мұғалімдер жауап берді.
Жеткіншектермен жүмыс істегенде бұндай жағдайлардан қашып құтылуға
болмайды, олардын тек қана алдын алуға және оқудан тыс уақытта біріккен іс-
әрект, қарым-қатынасқа түсу арқылы төмендетуге болады. Жақсы көретін
мұғалімдерімен жеткіншектер конфликтке азырақ түседі: сабақ үстінде тыныш
отырады. Кейбір мұғалімдер сабақ үстіндегі ескертулер пайдасыз екенін
түсінеді. Бұндай ескертулер оның беделін көтермейді, керісінше түсіреді
себебі ол басқа оқушылардың көз алдында болады.
Мұғалім 8сынып оқушыларына физика сабағын жүргізді, сыныптың 70% ұл
балалар құрады. Сынып оқушылары бір-бірімен сыбырласып өз жұмыстарымен әлек
болып отырды. Сабақ тақырыбы Ньютонның бірінші заңына арналған еді. Мұғалім
сабақ тыныш өтеді деп, сабаққа бірнеше қызықты есептер дайындап келді,
бірақ сабақ ойдағыдай өткен жоқ.
Мұғалім кітапті, приборларды жинап тастап, оқушыларға ұрыспай: Мен
бүгін сендерге көптен жасай алмай жүрген қызықты тәжірибиелерді
көрсетейін деп едім, бірақ сендер бүгін өз жұмыстарымен айналысып
отырғаннан кейін бұны келесі сабаққа қалдырып, бүгінше есептер шығарайық-
деді. Екі күннен кейін осы сыныпта физика сабағы жүріп жатты. Бірақта осы
жолы бәріде басқаша болды: барлық оқушылар өз орындарындарында отырды,
сынып бүкіл сабақ бойы тыныш отырды.
Мұғалім сабақ тапсырмасын дер кезінде ауыстырып конфликтінің алдын
алды.
Кіммен отыру керек. Мұғалім оқушыларды олардын талғамын ескермей, кейбір
кезде олар отырғылары келмейтін орынға отырғызып қояды. Мұғалімдер бұны
оқушылар сөйлеспесін, берілген материалды жақсы меңгерсін деген оймен іске
асырады. Жеткіншектер бұған жиі қарсылық білдіреді, көп жағдайда
жеткіншектердің сабақтары Орнына отыр деген сөздерден басталады.
Жеткіншектерді қарсыластық пайда болады, сабақтың 10-15минут уақыты орын-
орнына отырғызумен кетеді.
7сынып. География сабағында мұғалім Петров өз орнында отырмағандығын
байқады және оның өз орнына отыруын талап етті. Оқушы қарсыласып тұрып
алды. Мұғалім алтыншы сынып оқушысын жағасынан алып орнына сүйрелеп апаруға
тырысты. Жеткіншек жұлқынып, мұғалімді итеріп жіберді және боқ ауыз
сөздерді айттып отырған жерінде отыра берді, бұндай жауапты күтпеген
мұғалім сыныптан шығып кетті, ал басқа оқушылар үндемей сыныптасын қолдап
отыра берді.
Бұл жаста жеткіншектерде құрдастарына бағытталған жеке басты-тандау
қызығушылығы пайда болады, оны жақсырақ білуге ұмтылыс пайда болады,
басқалармен ұрысып жүрседе оның жанында болуға тырысады. Сабақ үстінде
мұғалім балалардың күрделі өзара қатынастарына араласады. Ережені сақтау
үшін бұл қатынастарды бұзу конфликтке әкеп соқтырады: жеткіншек өз құқығын
қалай болса да қорғап қалуға тырысады.
Неміс тілі сабағы болып жатыр. Жанат Кактаевна жас мұғалім, жана
ғана декреттік демалыстан келді сол себептен оқушыларды толығымен білмейді.
Бірге жұмыс жасау үшін ол Асанға Арманның жанына отыруды ұсынады, бірақта
Асан себебін түсіндірмей келіспейді. Мұғалім қатал даусымен: Егерде сен
Арманның жанына отырмасан, онда сыныптан шығып кет -деді. Мұғалім, осыдан
кейін Асан айтқанды орындайды деп ойлады.Бірақта Арман сыныптан шығып
кетті. Ал келесі күні мектепке Асанның анасы келіп жылап баланың сабақтан
кетіп қалу себебін анықтауды талап етті, оның айтуы бойынша бұл жағдайда
Арман кінәлі.
Жас мұғалім оқушының жеке бас ерекшеліктерін ескерген жоқ:балада сөз
дефектісі бар. Аз және әзер сөйлейді, өте сезімтал, ол оны бәрі күлкі етеді
деп ойлайды, ал бұл жағдайда ол бүкіл сыныптың назарында болды. Сонымен
қатар, мұғалім Асан мен Арманның өзара қатынасын ескерген жоқ. Бұл оқушылар
жиі ұрысады, дәл осы жағдайда Арман Асанға жаныма отырсаң сақау жаман
болады! деп сыбырлады.
Бұның бәрі Асанның мінез-құлқын анықтады, ал мұғалімге онын талабын
орындау басты орында болды. Мектептегі өзара қатынастарды демокритизациялау
бұндай конфликттерді жоққа шығарады деп сенейік. Кейбір мұғалімдер 6-7
сыныптан оқушыларға кіммен отыруын тандауға мүмкіншілік береді. Бұндай
сенім оқушылармен жақсы бағаланады және сабақ үстінде әртүрлі біріккен
жұмыстарды ұйымдастыруға көмектеседі.
Сабақ үстінде көңіл көтеру. Осыған байланысты 5-7 сыныптардың сабақ
үстінде көптеген жағдайлар туындайды. Бұны сабақтан жалығумен, мектептегі
көңілсіз өмірді түрлендірумен және жаман баға алып қалудан қорғанумен
түсіндіруге болады.
Кейбір жағдайда оқушының көңіл бөлуге тұрмайтын іс-әрекеті оқушының
мұғалімге деген қатынасын білдіреді. Сабақ үстінде жайғана көңіл көтеру
жағдайларына мыналарды жатқызуға болады.
Мұғалім 7сыныбында маематика сабағын жүргізіп жатыр. Ол тапсырманың
дұрыстығын тексеріп жүріп парталар арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 – 5
1. ЖЕТКІНШЕКТЕР АРАСЫНДАҒЫ КОНФЛИКТІЛІ ЖАҒДАЯТТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1. Конфликт ұғымы туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Жеткіншектің жас ерекшеліктеріне сипаттама ... ... ... ... ... 24 – 29
2. Жеткіншектер арасындағы конфликтілік
жағдаяттар ... ... ... ... ... ... . 30 –
1.4 Жеткіншекер арасындағы конфликтілі жағдаяттар мен оның жеке
тұлға ретінде дамуына әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ...43 – 49
2 ЖЕТКІНШЕКТЕР АРАСЫНДАҒЫ ЖАҒДАЯТТАРДЫҢ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ...
2.1 Жеткіншек арасындағы конфликтілі жағдаяттарға
психологиялық талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50 – 61
2.2 Ғылыми жұмыстың эксперименталдық-тәжірибе
жұмыстарының
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...62 – 85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .87
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90 -103
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі таңда психология ғылымының өзекті
де, өткір мәселелерінің бірі жеткіншектер арасындағы конфликтілі
жағдаяттар. Соған байланысты қазіргі таңда бұл мәселеге мектеп
психологтары мен бірге жоғары оқу орындарының, әсіресе гуманитарлық
факултетінің және т.б. факультеттердің студентері мен мұғалімдері тек қана
практик психолог жұмысында ғана емес, сонымен қатар басқа сала және пәндер
бойынша сабақ беретін педагогтар, студенттер үшін өте маңызды болып келеді.
Жеткіншектер арасындағы конфликтілі жағдаяттар мәселесі ата –аналар
және мектеп педагогтары үшін де маңызды. Біз білетіндей, адам өміріндегі
қиын және де үлкен із қалдыратын кезеңдердің бірі –ол жеткіншектік шақ.
Бұл шақта ойын, еңбек іс –әрекеттері екінші орынға тұрып, басты іс
–әрекет оқу болып келеді. Сонымен қатар, жеткіншек шақтағы психологиялық
және физиологиялық ерекшеліктердің себебінен болатын күрт өзгерістер оның
мінез құлығына әсер етеді. Сондықтан, конфликтіге түсу себептері мен
конфликтіге түсетін адамдардың контингенті түрлі болып келетіндіктен, соның
ішінде құрдастармен өзара қатынастары және конфликтіге түсу себебінен
қатынастың бұзылуы басты мәселе болып келеді. Жеткіншек пен дұрыс қарым
–қатынас орнату және оған басқалармен өзара қарым –қатынасты орнатуды
үйрету оны басқаруды жеңілдетеді және жеткіншектерге мектептегі және
отбасында конфликтілі жағдайдан өзбеттілігнен шығып немесе конфликтінің
нәтижесінде пайда болған мәселелерді стреске, депрессияға ұшырамай шығуға
көмектеседі.
Сонымен қатар, жеткіншектік шақта алынған дұрыс тәрбиенің
нәтижесінде болашақ ұрпағымыздың психологиялық тұрғыдан дені сау қоғам
мүшесі бола алатынына сенім әкеледі. Ал осы мәселені зерттеп оның алдын
–алу жұмыстарын жүргізу ата –аналарға, педагогтарға үлкен көмегін
тигізеді.
Сонау Ж.Баласұғын мен Әл-Фарабиден бастап берірек қазақ
ағартушылары Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев зиялылыар А.Байтұрсынов, Ж.Аймаутов
қоғам ,адам және қарым –қатынас туралы мәселелерін ылғи алға қойып отырған.
Қазіргі күнгі қазақстандық философтар Қ.Әбішев, Ж.Әділдин, Ресей
ғалымдары Т.С.Батишева,В.С.Бильбер, М.С.Гаган және т.б. қарым –қатынас
проблемаларын пәлсапалық көзқарастарымен зерттесе, психолог ғалымдар
әртүрлі мағынада әр қырынан зерттей білді. Мысалы, психологтардың ішінде
конфликтіні әлеуметтік мәселе ретінде Джеффри, Александра, К.Маркс, Вебер,
Паретто, Д.Ж.Тернер, Дюркгейм, Парсонс, Смеллер, Зиммель т.б.
Сонымен қатар, конфликтіні психология тұрғысынан зерттеген ғалымдар:
Ф.М.Бородкин, М.М.Коряк, Э.А.Уткин, А.Г.Здровомыслов, В.Н.Кудрявцев,
А.С.Кармин, В.Р.Веснин, В,Зигерти, П.Ланг, М.С.Бондоренко, К.Н.Плотонов,
М.А. Амонашвили, В.И.Журавлев, И.И.Рыданова, М.К.Тутушкина, Р.Л.Кричевский,
В.А.Сухомлинский және т.б.
Зерттеу мақсаты: Жеткіншектер арасындағы конфликтілі жағдаяттарды теориялық
тұрғыдан талдау мен олардың шешілу жоладрын анықтау
Зерттеу міндеттері:
1)Жеткіншекетр арасындағы конфликтілі жағдаяттардың теориялық негізі
ретінде конфликт шынына тоқталу;
2)Жеткіншектер арасындағы конфликтілі жағдаяттарды топтау;
3) Жеткіншектік шақта пайда болатын конфликтілі жағдаяттардың оның жеке
тұлға ретінде дамуына әсеріне тоқталу.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы
Егер жеткіншектер арасындағы конфликтілі жағдаяттарды шешуде:
1)Жеткінщектік шақта өзара әрекеттесу кезіндегі туындайтын мәселелерді
уақытында анықтап, сол мәселелердің шешімін табуға зор ықпал тигізеді;
2)Конфликтілі жағдайлардың алдын –алуға көмектеседі;
3)Жеткіншектің жеке басында туындайтын мәселелерді тереңірек түсінуге
көмектеседі;
4) Жеткіншектердің арасында конфликтілі жағдайлардың шешу жолдарын табу
нәтижесінде, олардың оқу іс –әрекетіне деген қызығушылығының жоғарлауына
әсер етеді.
Зерттеу пәні: Жеткіншектер арасындағы конфликтілі жағдаяттар.
Зерттеу обьектісі: Жеткіншектер арасындағы конфликтілі жағдаяттарды
туындататын мәселелер.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі: Жеткіншектер
арасындағы конфликтілі жағдаяттарды зерттеуге үлес қосқан ғалымда:
Н.В.Гришин, Г.Г.Воронин, М.М.Рыбакова, Н.В.Самсонова, Е.Е.Акимова,
О.Н.Лукашенко, А.В.Дорохова, Н.И. Митюк, Э.А.Уткина, В.Р.Весенин,
А.Я.Кибанов, Б.Л.Базаров, А.С.Кармин, Ф.М.Бородкин және т.б.
Зерттеудің әдістері: Томас тесті, агрессивті мінез-құлықты
диагностикалауға арналған Басса-Дарки тесті, Сіз конфликтті адамсыз ба?
тесті және М.В.Гришина, Г.Г.Воронин, М.М.Рыбакова және Н.В.Самсонованың
әдебиеттерінен алынған мәліметтер негізінде құрылған конфликтілікті
анықтайтын сауалнама қолдандық.
Зерттеу базасы: Семей қаласының №22 жалпы білім беру орта мектебінің
8 сыныптарына жүргізілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім
мен зерттеу білімінен және қорытынды, пайдаланған әдебиеттер мен қосымшадан
тұрады.
1 ЖЕТКІНШЕКТЕР АРАСЫНДАҒЫ КОНФЛИКТІЛІ ЖАҒДАЯТТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Конфликт ұғымы туралы түсінік
Қазіргі замандағы адамның өмірі әрдайым өсіп келе жатқан урбанизация
жағдайында, өмір сүру ырғағының өсуі, қоғам мүшелерінің
профессионалдылығына үлкен талаптар қоюда. Адамдардың қабылдайтын
мәліметтері, болжамдардан, екі есе жылдамдықпен қабылданады, ал ол
адамдардың жоғары бейімділігін, қоршаған ортадағы өзгерістерге жылдам әсер
етуді және конструктивті мінез-құлықты қажет етеді.
Адамдардың бұндай өзара қарым-қатынас шарттарында конфликтілік
жағдайлар пайда болуы, олар анық конфликттерге және адамдар, топтар,
ұлттар, мемлекеттер арасындағы конфронтацияға әкелуі мүмкін.
Конфликт, әлеуметтік көрініс ретінде екі бағытта болады-ол бір
адамның басқа адамнан, өмірден, өз-өзінен көңілін қалдыруы мүмкін және
керісінше болар жағдайға жаңа көзқараспен қарап, адамдарды түсініп, өзін-
өзі өзгертуге стимул бола алады. Конфликтінің табиғатын түсінуге және оны
шешудін оптималды әдісін үйренген адам өмірге күштірек бейімделген адам
болып есептеледі, өзін сенімді және жетістікке жеткен, конфликтінің алдын
алып, өз-өзімен және әлеммен үйлесімділікте өмір сүре алады.
Конфликт - бұл екі немесе одан да көп адамдардың көз-қарастарының,
қызығушылықтарының, позицияларының сай келмеуінің нәтижесінде
қарсыластықтардың қақтығысуымен өтетін әлеуметтік процесс [1-27].
Конфликтті зерттеумен айналысқан адамдар өте көп, солардың әйгілілері:
Джеффри Александера, К.Маркс, Вебер, Парето, Дюркгейм, Парсонс, Смеллер,
Зиммель және т.б.
Шетелдік және отандық әдебиеттерде конфликтінің табиғатына, әлеуметтік
рөліне әр түрлі көзқарастар көп.
Конфликтінің жалпы теориясына еңбек сіңірген ғалым К.Маркс. Ол
қарсыластық туралы білімді және революциондық кластың әлеуметтік өзгеруіне
байланысты конфликт моделін дамытты. Американдық әлеуметтанушы Д.Ж. Тернер
К.Маркстің конфликт теориясын зерттей отырып келесі негізгі жағдайын
құрастырды:
-Әлеуметтік қатынастар жүйелік қасиеттерін көрсетсе де, сонда да олардың
құрамында конфликтілік қызығушылықтардың саны көп;
-Бұл жағдай әлеуметтік жүйе әрдайым конфликтіні туындатады деген пікірге
әкеледі;
-Осыдан конфликтіден қашып құтылуға болмайды, ол әлеуметтік жүйенің қасиеті
деген ой қорытындысына келеміз;
-Бұндай конфликтілерде қызығушылықтарға қарсы көрініс беру тенденциясы
байқалады;
-Конфликт көп жағдайда ресуртардың жетіспеушілігінен болады, әсіресе
биліктің;
-Конфликт - әлеуметтік жүйелердің өзгеруінің басты себебі;
-Кез- келген конфликт онтоганистік сипатқа ие.
К. Маркстің әлеуметтік конфликт бойынша басты тезистері:
-Неғұрлым жүйедегі ресурстар дұрыс бөлінбесе, соғұрлым билік басындағылар
мен атқарушылардың арасындағы немесе табынушы сигменттердің (әлеуметтік
топ) жүйесіндегі қызығушылық конфликті тереңірек болады;
-Неғұрлым табынушы топтар өздерінің қызығушылықтарын терең түсіне бастаса,
олар соғұрлым дефицитті ресурстардың таратылуының заңдылығы мен
әділеттілігіне күмәндана бастайды;
-Күмәнданушылардың саны өскен сайын, олар бірігуінің себебі, билік
басындағылармен конфликтіге түсу;
-Билік басындағылардың және атқарушылардың саны неғұрлым көп болса,
соғұрлым конфликт зорлық-зомбылық түрінде өтеді;
-Неғұрлым конфликт зорлық-зомбылық түрінде өтсе, соғұрлым жүйенің
құрылымдық өзгерістері және жетіспеген ресурстарды бөлу кең аумақты
қамтиды.
Тернер ұсынған К.Маркстің негізгі тезистері кофликтінің себептері мен
факторларын және олардын конфликт дамуына әкелетін ерекшелігінің әсерін
түсіндіреді. К.Маркс қоғамның әлеуметтік конфликтісін зерттеді. Бірақ
берілген конфликт теориясының тезистерін әлеуметтік топтардың төменгі
денгейлеріне де қолдануға болады. Сонымен конфликт - ұйымның дамуының кең
тараған және бас тартуға келмейтін қасиеті.
Г.Зиммель конфликтология теориясының негізін салушылар қатарына
жатқызылады. Оның айтуынша, қоғамдағы конфликтіден қашып құтылу немесе оны
болдырмау мүмкін емес. Егер К.Маркс бойынша конфликт басқарушылар мен
атқарушылар жүйесінде дамыса және әрдайым құлдырауға және әлеуметтік
өзгерістерге әкелсе, онда Зиммель қоғамның әлеуметтік құрылымын бөлінбейтін
өзара байланысты ассоциация және диссоциация процестері түрінде ұсынды.
Конфликт – бұл процестердің табиғи құрамы болып есептелді, сондықтан
конфликт құлдыраулар мен әлеуметтік өзгерістерге әкелуі міндетті емес.
Зиммель конфликтінің жағымды жақтарын көрсетеді: әлеуметтік жүйенің
бірігу тұтастығы және әлеуметтік ағзаның унификациясы түрінде сақталуы мен
бекуі.
Конфликтінің шығу тегін Зиммель тек қызығушылықтардың қақтығысуы
ретінде ғана қарастырмайды, сонымен қатар оған адамдарда көрініс беретін
кекшілдік инстинктерін де жатқызады. Кекшілдік инстинкті конфликтіге
өткір дәмін бере алады. Бұндай конфликті тек қана адамдар арасындағы
қатынастың үйлесімділігі немесе махаббат инстинктісі арқылы ғана жұмсартуға
болады.
Яғни, Зиммель конфликтінің өтуіне әсер ететін өз алдына ерекше
факторларды бөліп шығарады - махаббат және жек көру инстинкттері.
Зиммель конфликтіні әрдайым өзгеріп отыратын әртүрлі денгейдегі
интенсивтілікті және күшті көрсететін өзгеріс түрінде қарастырады.
Интенсивтіліктің шеткі шкалалары болып бәсекелестік және күрес болып
табылады. Зиммель күресті екі жақтың ретсіз жанама соғыс түрінде анықтаған.
Ал бәсеке - ол неғұрлым ретті, келісімге келген күрес.
Л. Козердің конфликт теориясы кең ауқымды сұрақтарды қарастырады, олар
мыналар: конфликт себептері, конфликт өткірлігі, конфликт ұзақтығы және
конфликт функциясы.
Л.Козер конфликтіні әлеуметтік организмді сақтап қалу үшін керекті
функционалданатын процесс түрінде қарастырады. Козердің айтуы бойынша,
конфликт әлеуметтік жүйеде интегративті және бейімділік функциясын
атқарады. Зиммель сияқты Козер де конфликт ұйымның өмір сүруінің және
тұрақтылығының сақталып қалуына әсер етеді деп санайды.
Конфликт топтарды анық бөледі, шешім қабылдауды ортақтастыруға әсер
етіп, топтың бірігуін нығайтады және әлеуметтік бақылауды күшейтеді.
Л.Козер жүйенің бейімделуін және интеграциясының қалпына келуін немесе
конфликтінің сақталуын анықтайтын себептік шынжырларды бөліп шығарады,
олар мыналар:
1.Әлеуметтік жүйенің негізгі бөлімдер интеграциясының бұзылуы;
2.Негізгі бөліктерінің арасында конфликтінің өрбуіне әкеледі;
3.Ал ол жүйенің уақытша дезинтеграциясына әкеледі;
4.Бұл әлеуметтік құрылымды неғұрлым иілгіш етеді;
Ал бұл өз алдына жүйеге конфликт арқылы болашақта бола алатын тепе-теңдік
бұзылулардың болдырмау қабілетін күшейтеді, осыдан жүйе өзгермелі шарттарға
деген жоғары бейімділігін анықтайды.
Козер конфликтінің себептерін қарастыра отырып, олар жүйедегі
жетіспейтін ресурстарды бөлгенде заңдылық болмаған жағдайда пайда болады
деген қорытындыға келеді.
Л.Козер бойынша конфликт себептері:
1. Неғұрлым топтар дефицитті ресурстардың бөлінуіндегі заңдылыққа
күмәнданса, соғұрлым олар конфликтіні өрбітеді.
2. Кедейленген топтардың саны көбейген сайын,олардын конфликтіні өрбітуге
мүмкіндіктері көбірек.
Конфликтінің ашылығы Козермен конфликтіге қатысушыларда пайда болған
эмоциялармен, бұл қатысушылардың реализм деңгейімен конфликтінің негізін
құрайтын бағалықтармен және мәселелермен анықтайды [2].
М.С. Бондаренко бойынша, конфликт - тұлға аралық қатынастардың аумағы.
Оларды гуманистік деңгейде шешу адамды бағалы құндылық ретінде қарастыруды
ұсынады. Бұл конфликті гуманистік көрініс ретінде қарауға негіз береді [
3.33].
Ағылшын ғалымдары К.Томас және К. Хильмен ортогональды осьтердің
қиылысуында құрылған модельді ұсынды: белсенділік-пассивтілік және өзінің
немесе оппонентінің қызығушылықтарын ғана ескеру ерекшелігі.
Басқа адамдармен келісімге келе алатың, компромисс табатын адамдар
конфликтіге аз ұшырайды, ал көп күмәнданатын, ренжігіш, импульсивті адамдар
конфликтіге көп түседі [4.21].
Сонымен қатар, конфликтіні зерттеген ғалымдар: Ф.М. Бородкин және Н.М.
Коряк (Внимание: конфликт!), Э.А. Уткин (Конфликтология: теория и
практика), А.Г. Здравомыслов (Социология конфликта), В.Н. Кудрявцев
(Основы конфликтологии),А.С.Кармин(Конфлик тология),
В.Р.Веснин(Практический менеджмент персонала),В.Зигерти,
Л.Ланг(Руководить без конфликта) және т.б. [1.27].
Конфликтологияның өз алдына бөлек пән ретінде дамуы педагогикадағы
конфликтілік зерттеулердің интенсивті дамуына әсер етті. Конфликтінің
типтері, себептері, педагогтардың позициялары зерттеу пәні болды ( Ш.А.
Амонашвили, 1984,1988; М.М.Рыбакова, 1991 ), мектептегі конфликтік-стрестік
жағдайлардың табиғаты (В.И. Журавлев, 1995), оқушылардың конфликт
мотивациясы(Н.В.Самсонова,1995)конф ликтінің психотехникасы(Б.И.Хасан,1995),
педагогикалық конфликтілерді шешу әдістері (Н.В.Самоукин,1993),
педагогикалық конфликті шешу технологиясы( И.И.Рыданова, 1998; Н.В.
Самсонова,1993) және т. б [ 5.50].
М.К. Тутушкина Конфликтілер жасырын және ашық түрде болуы мүмкін,
бірақ оның негізінде келіспеушілік жатады. Сондықтан конфликт бұл – екі
немесе одан да көп адамдардың арасындағы келіспеушіліктердің болуы-
дейді[ 6.173].
Ал К.Н.Платонов бойынша Конфликт бұл – негізінде шынайы және
иллюзиялық, объективті және субъективті немесе әр түрлі өлшемдегі саналы
түсінетін қарсыластықтар жататын қарым-қатынас түрі, ол өзара қарым-
қатынастағы тұлғалардың өткір эмоционалдық күй фонындағы мақсатты шешу
жолдары [ 7.59]
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, конфликт ұғымының мазмұны
кен ауқымды және әр түрлі мағынада қолданыла алады. Конфликтінің ортақ
ұғымы ретінде қарсыластықтардың шектен тыс өрбуі деп айтуға болады.
Психологтардың айтуы бойынша бұндай қиын шешілетін қарсыластықтар өткір
эмоционалдық уайымдаумен байланысты [2.23]
Әлеуметтік психология конфликтінің көп нұсқаулы типологиясын ұсынады,
олар негізге алынатын критерийлер бойынша ерекшеленеді. Мысалға; ішкі
тұлғалық конфликт туысқандық сезімдер және басшының қызметтік міндет
сезімі; тұлға аралық( бастық пен оның орнын басатын адамдар арасында);
тұлға мен ұйым арасында (ол кіретін ұйым ішіндегі конфликт); ұйым немесе
топ арасындағы конфликт(алатын деңгейлеріне байланысты).
Ішкі тұлғалық конфликт: Бұл конфликтінің түрі жоғарыда берген
анықтамаға сәйкес келмейді. Бірақ оның дисфункционалды нәтижелері
конфликтінің басқа типтерінің нәтижелеріне ұқсас болып келеді. Ол әр түрлі
формаларда өтуі мүмкін, оның жиі кездесетіні рөлдік конфликт, ол бір адамға
оның атқаратын жұмысының қандай болу керектігін немесе өндірістік талаптар
оның бағалықтары мен құндылықтарын ескермеген жағдайда пайда болады.
Зерттеулердің нәтижелері бойынша, бұндай конфликтілер адамның өз жұмысымен
төмен қанағаттанушылық, өзіне және ұйымға аздап сенбеушілік білдірген
жағдайда, сонымен қатар стресспен де байланысты болуы мүмкін.
Тұлға аралық конфликт: бұл конфликтінің ең көп тараған түрі. Ұйымдарда
ол әр түрлі көрініс береді. Көп жағдайда бұл басшылардың ресурстарды,
капиталды және жұмыс күшін, жабдықтарды қолдану уақытын азайту немесе
проектіні қолдау мәселесі болуы мүмкін. Олардың әрқайсысы ресурстардың
шектелуіне байланысты, басшылықты өз жағына қарату нәтижесінде пайда
болатын конфликт.
Топ және тұлға аралық конфликт: ішкі тұлға және топ арасындағы
конфликт, тұлғаның топтан ерекшеленетін бөлек позицияны алу нәтижесінде
болады. Мысалға,егер жиналыста көпшілік тауардың сату көлемін көбейту үшін
оның бағасын түсіру керектігін қолдаса, кейбір адамдар бұндай іс-әрекет
шығынға әкеледі деген позицияны ұстануы мүмкін. Екінші позицияны ұстанған
адам конфликтіні туындатушы болып есептелінеді.
Топ аралық конфлик: ұйымдар көптеген формальды және формальды емес
топтардан тұрады. Ең жақсы ұйым дегендердің ішінде де конфликт пайда болуы
мүмкін. Формальды емес топтар, басшылықтың оларға деген көзқарасы дұрыс
емес деп шешіп, бірігіп кектерін алуы мүмкін. Профсоюз бен администрация
арасындағы конфликт жақсы мысал бола алады.
Бағытына байланысты конфликтілер көлденең, тігінен және аралас
болып бөлінеді. көлденең конфликтілерге бір-біріне басшылық етпейтін
адамдар жатқызылады. Тігінен, оған қол астындағылар мен басшылық
арасындағы конфликтілерді жатқызады. Аралас конфликтіге тігінен және
көлденең түрлерін жатқызады.
Ұйымдар үшін конфликтілер мағынасына байланысты конструктивті және
деструктивті болып бөлінеді. Конструктивті конфликтілер деп қатысушылар
эстетикалық нормалардан шықпаған жағдайды айтады.
Конструктивті емес конфликт екі жағдайда болады: бір жағы басқа жақтың
қызығушылықтарын ескермей, тек қана өзінің позициясын ұстанған кезде;
оппонент өзінің қарсыласын психологиялық әсер ету арқылы оны төмендету,
арын таптау әдістерін қолданғанда пайда болады.
Себептің мінезіне байланысты конфликтілерді объективті және субъективті
деп екіге бөледі. Конфликтілердің бүкіл пайда болу себептерін айқындау
мүмкін емес. Бірақ ол Р.Л. Кричевский өзінің Если вы руководитель деген
кітабында жазғандай келесі үш топ себептерімен түсіндіріледі:
-Еңбек процесімен;
- Адамдардың өзара қатынастарының психологиялық ерекшеліктерімен,
яғни ол дегеніміз - олардың симпатиясы мен антипатиясы, адамдардың мәдени,
этникалық ерекшеліктері, басшының іс-әрекеті, жаман психологиялық
коммуникациясымен;
- Топ мүшелерінің өзара ерекшеліктерімен, мысалға, өзінің
эмоционалдық күйін ұстай алмау [ 2.25].
Кесте - 1
Автор Типі Мазмұны
Боулдингтің Индивидтар. Индивидтар арасындағы
қоғамдық конфликті.Топ. конфликтілер.
Ұйымдар. Кеністікте бір –бірімен шектелген
топтардың шекаралық конфликтісі.
Кеністікте бір –бірімен кездесетін
топтардың экологиялық конфликтісі.
Гомогенді ұйымдар арасындағы
конфликтілер (мысалы, мемлекеттер
арасында).
Гетерогендік ұймдар арасындағы
конфликтілер (мысалға, мемлекет
пен шіркеудің арасында).
Индивидуум мен топ арасындағы
конфликтілер (мысалға, жанұя
ішінде).
Индивидуум және ұйым арасындағы
конфликтілер (мысалға, азаматтар
мен мемлекеттер арасында).
Топ пен ұйым арасындағы
конфликтілер.
Конфликтінің жалпы Соғыс. Компромиссіз күрес, кез –келген
теориясы.А.Рапорт. Ойын. құралдарды қолданып мақсатқа жету.
Дау-дамай. Алдын –ала келісіп алынған
әрекеттер арқылы конфликтіні шешу
нәтижесінде өзіне қажеттісін алу.
Жаман іс –әрекет жасамау арқылы
шешіледі.
Роберт Биполярлы және Конфликтіге қатысушылардың санына
Даль.Конфликт мультиполярлы. байланысты.
теориясы. Кумулятивті және Конфликтіге қатысушылардың санына
мультиполярлы. байланысты.
Поляризацияға және Конфликтіге қатысушылардың
сегментацияға онтогонизіміне байланысты.
әкелетін
конфликтілер.
[ 8.12-13].
Шарттардың көрініс беру формаларына және өту уақытына байланысты
конфликтілер типтерін бөліп шығаруға болады:
1. Ұзақтығына байланысты:
- Қысқа уақытты (бірнеше минуттан бірнеше сағатқа дейін);
- Ұзақ уақытты (бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін);
- Созылған ( уақыт шектеуі жоқ, конструктивті шешім табылмайтын
конфликтілер);
2. Көрініс бойынша:
- Жасырын (конфликт және оның ерекшеліктері туралы айтатын көріністер
жеткіліксіз);
- Жартылай (көзге көрінетін көріністер конфликтіге
қатысушылардың әрекеттерінің, оның терендігі, себептері туралы
адекватты талдау жасауға болмайды);
- Ашық (конфликтінің барлық көріністері қатысушылармен жасырылмайды).
3. Ұйымдасуына байланысты:
- Алдын-ала ұйымдастырылған (алдына-ала ұйымдастырылып іске асырылған);
- Байқаусыз;
- Әдейі жасалған (белгілі жағдайдың нәтижесінде әдейі айтылған сөз ,іс-
әрекет арқылы пайда болған конфликт);
- Инициативті (кез-келген жақтың қатысушылары инициатор болып келеді,
конфликтіні туындататын сөзден немесе іс-әрекеттен бастап) [ 8.14].
Мазмұнына байланысты конфликтілерді мына түрлерге бөлуге болады:
-күнделікті жағдайлардың нәтижесінде пайда болған конфликтілер. Бұндай
конфликтілер жанұяларда кездеседі, күнделікті мәселелерді шешу жанұяда
басты міндет, бірақ ол мектепте де кездеседі.
-административті конфликтілер, бұнда объект болып, субъект міндеттері болып
келеді. Ол мұғалімнің оқушы алдындағы міндеті, администрацияның мұғалім
алдындағы міндеті де болуы мүмкін.
-кәсіби конфликтілер, бұнда профессионалдық іс-әрекет объект болып келеді.
Бұндай конфликтілер бір профессионалды сферада істейтін адамдар арасында
пайда болуы мүмкін.
-идеологиялық конфликтілер, бір бағалы құндылыққа деген бірнеше
субъектінің әр түрлі көзқарастарының нәтижесінде пайда болады. Бұндай
конфликтілер өте күрделі болып келеді, бірақ қатысушылардың дамуына маңызы
зор.
-психологиялық конфликт, субьектілердің психологиялық әр түрлілігіне,
темпераментінің, ақыл-ойының, мінездерінің ерекшелігіне және т.б.
байланысты пайда болады.
-амбициозды конфликтілер, бұндағы объект қатысушының репутациясы болып
келеді.
-этикалық конфликтілер, бұнда мінез-құлық нормалары объект болып келеді
[ 9.101-102].
Конфликттердің пайда болу себептері, конфликттер сияқты әртүрлі болып
келеді. Оларды индивид қабылдайтын объективті себептерін айыру керек.
Объективті себептерді жеткілікті шартты түрде денгейдегі бірнеше
тұрақтанған топтар түрінде қарастыруға болады:
1. бөлінуге арналған, ресурстардың шектеулігі;
2. мақсаттардағы, бағалықтардағы, мінез-құлық әдістеріндегі;
3. квалификация денгейіндегі, білімдегі айырмашылықтар;
4. жауапкершілікті дұрыс бөлмеу тапсырмалардың өзара байланысы;
5. Жаман коммуникациялар.
Тұлғаға немесе топқа өз қажеттіліктерін іске асыруға мүмкіндік
бермеген жағдайда немесе тұлғаның және топтың қызығушылықтарына қол
тигізген жағдайда ғана объективті себептер конфликт себебі бола алады.
Индивидтің реакциясы тұлғаның пісіп жетіліуімен, оған рұқсат етілетін мінез-
құлықпен, коллективте қабылданған әлеуметтік нормалармен және ережелермен
анықталады
[ 2.26-27].
Адамдар өздерін конфликттік жағдайда бірдей ұстамайды: біреулер жиі
жол береді, басқалары өз көзқарасын дәлелдеп сақтап қалуға тырысады.
Психология ғылымының докторы Н.Обозов конфликттегі мінез-құлықтың үш типін
бөліп шығарады:
Практик. Бұнда жақсы қорғаныс–ол жабылу деп есептелінеді.
Практиктердің әрекеті конфликттің ұзаққа созылуына әсер етеді. Оның
сыртқы ортаны ақылды емес жолмен өзгертуі,сонымен қатар басқа адамдардың
позицияларын өзгерту қатынастағы қысымға және қақтығыстарға әкелуі мүмкін.
Басшы-қоластындағы арсындағы мәселені шешу конфликтісіз болмайды.
Практик кіші гірім қақтығыстарға көп мән бермейді сондықтан, конфликт
нәтижесінде өзара қатынас тез бұзылады.
Әңгімелесуші. Плохой мир лутше, чем хорошая война. Ол үшін
адамдармен қарым-қатынас манызды болып келеді. Олардын қарым-қатынасқа
түсетін адамдар саны өте көп. Әңгімелусіші ұзаққа созылған конфликттерге
қарсы тұра алмайды. Олар конфликтті басқаның жоғары сезімдеріне әсер етпей
шеше алады. Бұндай типті адамдар сөйлесіп отырған адамның көніл күйіне көп
мән береді және пайда болған қарсыластарды ең басында шешуге тырысады.
Ойшыларға. Ол женді деп ойласын! деген позиция тән. Ойшыл өзін
және қоршаған ортаны түсінуге ұмтылады. Конфликтте ол өзінің дәлелдігіне
күрделі жүйені құрып тұсіндіреді. Ойшыл, әңгімелесушіге қарағанда
өзінің мінез-құлығының логикасын жақсылап ойластырады және іс-әрекетті
байқаумен іске асырады. Қарым-қатынасқа байқаумен түседі, сондықтан
конфликтке сирек түседі, бірақ жақындарымен қарым-қатынаста сезімтал,
сондықтан соның нәтижесінде олармен конфликтке жиі түседі.
Адамдар конфликтке және қарсыластықтарға әртүрлі сезімталдылықты
білдіреді. Ойшылар рухани бағалықтар мен ойларға қатысты конфликттер мен
қақтығыстарға мән берсе, ал практикке бірікен іс-әректтің мақсаты мен
практикалық нәтижелердің бірігуі манызды болады. Әңгімелесушілер
эмоционалды-коммуникативті қабілеттерге көп мән береді, ал интеллектуалды
қасиеттердің және практикалық жылдамдық оларды аз алаңдатады [10.215-216].
Кесте-2
Р. Дарендорфтың конфликт типологиясы.
Типі Мазмұны
Туындау себебіне байланысты. Үлгерімді
Үлгерімсіз
Құрайтын (конструктивті)
Бұзатын(деструктивті)
Ауқымдылығына байланысты. Локальды
Аумақ аралық
Мемлекет аралық
Глобальды
Микро-,макро-, мега конфликттер
Күрес формасына байланысты Келісім арқылы
Келісімсіз
Бағыттылығына байланысты Тігінен
Көлденең
Пайда болу шарттарының ерекшелігінеЭндогенді
байланысты. Экзогенді
Субъекттердің конфликттерге деген Шынайы
көзқарас бойынша. Аяқ астынан
Аралас
Жалған
Жүйке жүйесінің бұзылуы
Латентті
Екі жақтың қолданған тактикасы Жеңілген
бойынша. Ойын
Дебат
[ 15.295]
Адамның конфликтте алатын позициясы, оның конфликттік жағдайдағы
мінез-құлығына әсер етеді. Конфликттологияда кең тараған К.Томаспен және
Р.Киллменмен тұлғаның конфликттік өзара қатынастағы мінез-құлық
стратегиясының екі деңгейлі моделін жасаған. Оның екі деңгейлі деп аталатын
себебі, бұл модельдің негізінде екі қабат жатыр: өз қызығушылықтарына деген
бағыттылық және қарсыластың қызығушылықтарына деген бағыттылық.
Қызығушылықтардың әр қайсысы жоғары немесе төмен деп бағалануы мүмкін.
Соған сәйкес онымен бірге мінез-құлықтың бес типі бөлініп шығады:
1.Қарсыластық ( мәжбүрлеу,күрес). Бұл мінез- құлық стратегиясын
таңдаған адам өз қызығушылықтарын жоғары қойып,қарсыластың қызығушылықтары
төмен деп санайды. Адам өз қызығушылықтарын қанағаттандыруға тырысады.
Бұндай стратегияда белсенді түрде билік, заң күші, авторитет және т.б.
қолданылады. Ол мінез-құлықтың негативті моделі деп көрінуі мүмкін. Бірақ
кейбір жағдайларда ол айқындалған және мақсатты, керекті нәтижеге жетуге
көмектесіп, дамуды стимулдап, прогреске итермелейді. Кейбір жағдайларда
бір-бірімен жарысу олардың мағынасы мен итермелейтін күші болып келеді.
Бірақта бір-бірімен жарысу өзара қарым-қатынасқа жаман әсер етіп, кейде оны
бұзады.
2.Қашу (кетіп қалу). Бұндағы стратегия конфликттен қашу болып келеді.
Өзінің қызығушылықтарымен қарсыластың қызығушылықтары төмен бағаланады.
Конфликтке көп мән беріле қоймайды. Сондықтан бұл стратегия өзара қарым-
қатынасқа, оның бұзылуына қатты әсер ете қоймайды.
3.Бағыну (бейімделу). Бұнда да конфликтке қатысушы қашып құтылу жолын
таңдайды. Бірақ бұндағы қашып құтылу мәселесі басқа. Бұнда өзінің
қызығушылықтарына деген бағыттылық төмен, ал қарсыластың қызығушылықтары
жоғары бағаланады. Бұл стратегия өзара қарым-қатынасты сақтап қалуға
бағытталады.
4. Компромисс. Бұнда екі жақтың бір-біріне жол беруі қарастырылады.
Идеалды компромисс деп екі жақ бір-бірінің қызығушылықтарын
қанағаттандырғанда іске асады. Компромисс стратегиясы өзара қарым-қатынасты
бұзбайды, керісінше оған жағымды әсер етеді. Бірақта компромисс конфликттен
уақытша ғана құтылуға мүмкіндік береді, себебі екі жақ қызығушылықтары
толық қанағаттанбағандықтан әліде конфликттің ары қарай өрбуіне себептер
табылады.
5.Бірлестік. Бұл стратегияда екі жақтың қызығушылықтарына деген
бағыттылық жоғары деңгейде бағаланады.Бұл стратегия тек қана қызығушылықтың
балансының негізінде ғана құрылмайды, сонымен қатар өзара қатынастың
бағалығын қолдаудың негізінде құрылады [9.105-106].
Ғалымдар өзара әрекеттесу үрдісіндегі мінез-құлықтың негізгі
стратегияларын тұтас жүйеге орналастырған.
3 –кесте.
Max
өз мақсаттарына бағыттылық *
*
қарсыластық
бірлестік
*
компромисс
*
*
Қашу
бағыну
Min
max
Басқаға бағыттылық
[9.105-106]
Конфликттің мәнің түсініп оның тиімді шешу жолын табу үшін, алдымен
конфликттің себебін анықтап алу керек. Бұнда кездесетін қиыншылық негізгі
себептер жасырылып қалады, сонымен қатар ұзаққа созылған конфликт өз
орбитасына көптеген жаңа адамдарды тартады және қарсылас қызығушылықтарын
көбейтеді. Ол негізгі себептерді анықтауға жағдайды объективті
күрделендіреді.
Конфликтті шешу тәжірибиесінің көрсеткіштері бойынша, конфликт формулаларын
білу үлкен көмек береді. Сонымен, бірінші формула:
Конфликттік жағдай+Инцидент=Конфликт.
Формуланы құрайтын құрылымды қарастырайық. Конфликттік жағдай –бұл
конфликттің негізгі себебін құрайтын жиналған қарсыластықтар.
Инцидент-бұл конфликттің себебі болып келетін конфликттік жағдайлар.
Конфликт-бұл ашық тұрде көрініс беретін қарсыластық.
Формулада көрсетілген конфликттік жағдайлар және инцидент бір-бірінен
тәуелсіз, яғни, олардың ешқайсысы біреуінің нәтижесі және көрінісі болып
келмейді.
Конфликтті шешу-бұл:
Конфликттік жағдайды жою.
Конфликтілі жағдайды жоққа шығару.
Өмірлік тәжірибе бойынша кейбір жағдайларда конфликтті объективті
себептерге байланысты жоюға болмайтын жағдайлар кездеседі. Конфликттің
формуласы бойынша: конфликтті болдырмау үшін, инцидентті тудырмайтын
максималды байқағыштықты қолдану керек.
Екінші формула:
Конфликттік жағдай+Конфликттік жағдай+...=Конфликт.
Екі немесе одан да көп конфликттік жағдайлар конфликтіге әкеп соқтырады.
Бұл формула біріншіні толықтырады. Бұл формула бойынша конфликтті шешу, ол
конфликттік жағдайлардың әрқайсысын жоққа шығару.
Конфликттік жағдай-бұл ауру диагнозы, оның аты конфликт. Бірақта
дұрыс диагноз емделіп кетуге мүмкіндік бермейді [11.6].
1.2 Жеткіншектің жас ерекшеліктеріне сипаттама
Отандық психологтардың зерттеулерінің нәтижелері бойынша, егер кіші
мектеп жасындағылардың психологиялық дамуындағы өзгерістері оқу іс-
әрекетімен байланысты болса, ал жеткіншектердің психологиялық дамуы
қоршаған ортамен әлеуметтік өзара қатынасты орнатуға негізделеді. Жеткіншек
шақтағы маңызды өзгерістердің бірі ол-жеткіншекті саналы түсініп және оны
уайымдататын, тез қарқынмен жүретін физиологиялық және жыныстық даму.
Осылайша ішкі секреция бездерінің күшті функционалдау нәтижесінде оның
жүйке-жүйесінің қозғыштығы жоғары болады. Сол себептен бұл жаста жоғары
тітіркенгіштік, өкпелегіштік, шапшандық және т. Б. Белгілер басым болады.
Егер ересектер жеткіншеке жеткілікті көңіл бөлсе, онда бұндай жағдайлардың
алдын алуға болады. Жеткіншекте салмақтың өсуі бойдың ұзаруына байланысты
болады және бұлшық еттері белсенді дамиды. 8 жаста бұлшық еттің салмағы
еттің жалпы салмағының 27% құрайды, 15-жаста 32%, ал 17-жаста 44%
құрайды. Осыған байланысты жеткіншектің күші көп болады. Мидың дамуы
тоқталмайды, ми клеткаларының ішінде күрделену процесі іске асады. Бұның
бәрі ақыл-ой және физиологиялық еңбектің күрделенуіне әкеледі.
Физиологиялық даму еңбекте, спортта іскерліктердің дағдылануына әсер етеді,
бұл жеткіншекке мамандықты тандауға көп мүмкіндік береді. Жеткіншек жастағы
ұл немесе қыз бала өзінің физиологиялық күшін денсаулығының мықтылығын,
өнділігін сезіну оларға өзін-өзі бағалауын, өзіне деген сенімділігін,
өмірге деген ризашылығының құрылуына әсер етеді және керісінше оны
тұйықтыққа, өз күшіне сенбеушілікке, пессимизм сияқты кері дамуға әкелуі
мүмкін. Сонымен қатар, жыныстық ересектік әлеуметтік ересектік деп
есептелінбейді. Жеткіншектік шақ физиологиялық ересектіктен әлеуметтік
ересектікке өту кезеңі. Бастысы, оның мазмұны-ересектік өмірге бейімделу,
қоғамда бар ережелерді меңгеру.
Көптеген зерттеулерге қарамастан жеткіншектердің басты іс-әрекетің
анықтау әлі де дәлелденіп жатыр. Отандық психологияда жеткіншектің іс-
әрекетіне үш түрлі анықтама беріледі. Д.Б.Эльконин интимді-тұлғалық қарым-
қатынасты бөліп шығарса, ал Д.И.Фельдштейн –қоғамға пайдалы іс-әрекетті
бөліп шығарса, В.ВДавыдов – қоғамға манызды іс-әрекетті бөліп шығарады.
Жеткіншектің әлеуметтену процесінің даму жағдайы, оның жаңа қатынастар
жүйесіне және ересектер мен құрдастарының қарым-қатынасында құрылады. Бұл
неде көрініс береді? Кіші мектеп жасындағылармен салыстырғанда, жеткіншек
бір адаммен ғана емес, ерекшеліктерін және талаптарын ескере отырып
бірнеше адамдармен қарым-қатынас орнату керек. Жеткіншектің әлеуметтік даму
жағдайындағы маңызды өзгеріс оқушылар коллективі атқаратын рольмен
байланысты болып келеді. Олар, әртүрлі қоғамға пайдалы іс-әрекеттерге
қосылады, ал ол жеткіншектердің әлеуметтік қарым-қатынас сферасын кеңейтеді
және қоғамдық бағалықтарды менгеруге, тұлғаның адалдық қасиеттерінің
дамуына әсер етеді. Жеткіншектердің іс-әректтерінің және мінез-құлығының
басты мотивтері коллективте құрылады. Бірақта оқу оның басты іс-әрекеті
болып келеді де, қоғамға пайдалы іс-әрекет жанашылдықтардың маңыздысы болып
келеді.
Д.И.Фельдштейінің зерттеулерінің нәтижелері бойынша, жеткіншек
тұлғасы кең, көп жоспарлы, әлеуметпен қабылданатын жүйеде дамиды. Ересектер
қоғамында маңызды орын алу ұмтылысы, жеткіншектің құндылықтарға ерекше
сензитивтілікпен қарауға әсер етеді және оны меңгеруді жеңілдетеді.
Автор жеткіншектердің даму деңгейінің үш түрін бөліп шығарады:
10-11 жас (1 деңгей), 12-13 жас (2 деңгей), 14-15 жас (3 деңгей).
Дамудың негізгі теңденциалары қажеттіліктер мен мотивтердің өзгеруіне,
жеткіншектердің ұмтылысына да, олардың қоғамға деген көзқарасыңда,
әлеуметтік топтарға және өзіне деген қатынаспен байланысты болады. Бірінші
орында ересектердің, жеткіншектің өзбеттілігін қолдау тұрады. Өзін-өзі
дамытуға және түсінуге деген ұмтылыс пайда болады.
Бірінші деңгейде жеткіншек өзінде көптеген жағымсыз белгілерді
айқындаса да, ол өзін қабылдайды. Екінші деңгей деситуативті негативті
өзін-өзі бағалау балалардың жалпы позитивті қатынасымен бірігеді. Ал үшінші
деңгейде, олар өздеріне критикамен қарайды, көбіне өзін-өзі кері бағалау
басым болады.
14 жастан 15жасқа дейін жеткіншекте өзінің болашағына деген қызығушылық
көбейеді. Зерттелген 84% 15 жастағы жеткіншектерде болашақ өмірлері туралы
ойлар жан дүниесінде көп орын алады.
Жеткіншектердің түлғалық және тұлға аралық өзара қатынастар
ерекшеліктері ерекше болып келеді. Т.В.Драгунова, жеткіншекке тән мінез
ерекшеліктерін бөліп шығарды:
1. жеткіншек үшін, оның ересектігі басқаларға байқалуы манызды болып
келеді;
2. жеткіншек үшін кейбір жұмыстардың құндылығы, оның ересектігін
анықтауы манызды болып келеді;
3. жеткіншектің кез-келген батыры –белсенді, мақсатына ұмтылған, өтуге
мүмкін емес кедергілерден өтетін және олардың жеңімпаз болып шығатын
адам. Кез-келген бастамалдарда, ол бақылаушы емес қатысушы болуды
таңдайды.
4. әртүрлі кодекстердің пайда болуы (мысалы, қоғамдастық).
- мінез-құлық нормалары туралы пайда болған көз-қарастар ересектердің
мінез-құлығын талдауға итермелейді.
Д.И.Фельдштейн жеткіншек тұлғасының бағыттылық типологиясың жасаған:
1) Өзіне және қоғамға деген жағымды қатынаспен мінезделеді. Ол екі типтен
тұрады. Бірі гуманистік бағыттылық альтруистік акцентуациямен
қосарланады.Бұл жағдайда жеткіншек үшін қоғам және басқа адамдардың
қызығушылықтары құнды болып келеді (коллективистік бағыттылық). Бірақта
қазіргі уақыттағы жағдайға байланысты ондай бағыттылық адамның өзін-өзі
бағалауы, өзіне деген қатынастың негативті болуына, тұлғаны паталогиялық
өзгерістерге және депрессивті күйге әкеледі.
2) Эгоистік бағыттылық басым болып келеді. Ол өзіне деген жағымды, ал
қоғамға жағымсыз қатынас арқылы көрінеді.
3) Бұнда Д.И.Фельдштейн депрессивті бағыттылығы мен жеткіншектерді
жатқызады. Олар өздерінің құндылықтарын жоққа шығарады және қоғамға ұстамды
көз-қараста болады.
4) Өзіне-өзі қол жұмсау,яғни суицидті бағыттылықпен мінезделеді: бұндай
жеткіншек қоғамға да, өзіне де мән бермейді.
Жеткіншектің оқу іс-әрекеті көптеген қиындықтармен қарсыластықтарға
толы, бірақта оның педагогке маңызды болып келетін жағымды жақтары да бар.
Жеткіншектің басты ерекшелігі –оның оқу іс-әрекетінің барлық
түрлерін қабылдай алуы, ол оны өз алдында ересек түрінде көрінуіне әсер
етеді. Сонымен қатар, оны сабақтағы тапсырмаларды өз беттілігінен
ұйымдастыру формалары, оқу материалының күрделігі, оқу іс-әрекетін
мектептен тыс жерде іске асыра алу мүмкіндігі. Бірақта жеткіншек бұл
дайындықты іске асыра алмайды, себебі оқу іс-әрекетінің жаңа формаларын
іске асыру әдістерінің болмауы. Бұл әдістерді үйрету және қызығушылықтың
жоғалып кетпеуі педагогтың басты міндеттерінің бірі.
Жеткіншекті оқытудың эффективті қорларын жоғарлату үшін
мақсатталған оқыту мотивін құру болып келеді. Оқыту мотивін құру
жасерекшеліктің қызығушылықтарын қанағаттандырумен байланысты.
Жеткіншектің бұндай қызығушылығының бірі –танымдық қызығушылықтар. Оны
қанағаттандырғанда жеткіншекте тұрақты танымдық қызығушылықтар құрылады, ал
ол оның оқуға жағымды қатынасын анықтайды.
Жеткіншектерді білімдерін өздігінен кеңейту қызықтырады және
өзбеттілігінен жаңалықтарды ашуға тырысады. Танымдық процестерді және
танымдық қызығушылықтарды қанағаттандырмау жеткіншектерде тек қана
енжарлықты ғана емес, сонымен қатар апатия, салғырттықты және кейбір
жағдайларда қызықсыз сабақтарға шапшаң кері қатынасты білдіруі мүмкін.
Сонымен қатар оларға мазмұны, процесс, білімді менгеру әдістері де маңызды
болып келеді [16.171-194].
Сонымен қатар, жеткіншектік шақта конфликтілікпен қатар байқалатын
эмоция түрі ол агрессия. Агрессия кенеттен пайда болмайды. Ол жеке адамдар
арасындағы әртүрлі қарым-қатынастан, қорытып, үркітуден пайда болады.
Адамның түскен ортасының ерекшелігі агрессивті әрекеттің жоғары
немесе төмен болуына әсерін тигізеді. Мысалы, ауасы тар, темекінің иісі бар
бөлмедегі агрессивті әрекет, ауасы таза бөлмедегілерге қарағанда күштірек
болады. Адамның жеке басының тәртібіне қатысты болады.
Психолог-ғалымдар агрессияны бірнеше түрге бөледі. Э.Фром
агрессияның екі түрі бар дейді: зиянды, зиянсыз.
Зиянсыз агрессия: қауып төнген кезде ғана пайда болып (қорғану
мақсатында) артынан басылады.
Зиянды агрессия: қатыгездік пен қауіпке толы болады.
Ал З.Фрейд пен К.Лоренц адам баласы агрессияны бағындыра алмайды,
сондықтан оны керек бағытқа бұру керек деген.
Ал А.Басс пен А.Дарки мына төмендегі үлгіні ұсынады.
Кесте -4.
Агрессияның бұл түрі барлық жастағы адамдарға тән, ол кейде ерте кезеңнен
басталады. Сонымен қатар агрессия ми бөліктерінің әр түрлі ауруға шалдығуы
немесе әлеуметтік жағдайларға байланысты пайда болуы мүмкін.
Егер қандай да бір агрессивті қылық көрсеткен үшін ата-ана немесе
мұғалім баланы қатаң жазаласа, ол ыза –ашуын ата –ана немесе мұғалімнің
алдында көрсетпей ішіне сақтауға үйренеді, бірақ бұл оның басқа жағдайда
агрессивті қылық көрсетпейтініне кепіл бола алмайды. Жеткіншектер кейбір
жағдайда барлық назарды өзіне аударту үшін де агрессивті мінез-құлық
көрсетеді
[ 21.34-35]
1.3 Жеткіншектер арасындағы конфликттік жағдаяттар
Жеткіншектік шақта көп жағдайда конфликттік мінезде болатын
педагогикалық жағдайлардың саны күрт көбейеді.
Бұл есею уақыт кезеніңде балада өмірдегі көптеген жағдайларға
белсенді реакция байқалады. Осыдан оның жағдайды бақылап қана қоймай, оған
қатысу қажеттілігі пайда болады және өзін іс-әрекет арқылы көрсетуге
тырысады, іс-әрекет арқылы жағдайға деген қатынасын көрсетеді, бірақ көп
жағдайда жеткіншектер жағдайдың нәтижесі туралы ойланбайды. Жеткіншек
шақта баланың тіл алғыштығы өздігінен белсенді іс-әрекетке ауысады, ал оның
іске асуы оның қарым-қатынасқа түсу және мінез құлық тәжірибесіне
байланысты болады. Жалпы жеткіншектік шақта баланың мінез-құлығы күрделене
түседі.
Сондықтан конфликтке әкелетін күрделі педагогикалық жағдайлар
көбейеді, ол объективті себептермен түсіндіріледі: жеткіншектің
психологиялық дамуының кризистік кезеңіндегі қарсыластықтардың өрбуі.
Қарапайым жағдайларды мысалға келтірейік.
Сабақ үстіндегі конфликттер. Бұнда негізгі топты сабақ
тапсырмаларына байланысты жағдайлар құрайды. Барлық мұғалімдер
жеткіншектерде оқуға деген қызығушылықтың жоғалуы туралы айтады. Бұны 12-15
жаста оқу іс-әрекеті басты іс-әрекет беделін жоғалтумен түсіндіруге
болады, ол өзін бір нәрсе істей алу арқылы көрсетеді және тек қана
мұғалімнің тапсырмасын орындап қана қоймай еңбек нәтижесін өзі көріп
бағалау арқылы көрініс береді. Ал мұғаліммен ата-ана баланың жетістікке
жетуі тек қана оқу арқылы іске асады деп ойлайды.
Көп жағдайда мұғалім ата-анамен кездескенде баланың негізгі пәндер
бойынша алынған бағаларына көп көңіл бөледі және сол бойынша балаға
мінездеме береді: Көріп тұрсызба әдебиеттен 4,4,5 геометриядан 3 бұл жерде
оған көбірек дайындалу керек, математика пәні мұғаліміне жолығыңыз - қарым-
қатынас осымен аяқталады. Бұның бәрі жеткіншекке оқу қызықсыз, іс-әрекет
басты орында болғанда және тұлғаның қалыптасу процесі іск асқан кезде
болады.
Мұғалімнің бала үшін басқа іс-әрекеттердің маныздылығын көрмеу,
компромисске бармау және сол арқылы конфликттік жағдайды тудыру жиі
кездесетін жағдай.
Мектепте физика аптасы аяқталды. 7сынып оқушылары сабақтан кейін
болатын КВН ді дайындап жүр. Оқушылардың көбі, география мұғалімі оларды
КВН ға арналған костюмдерді алып келуге ақырғы сабақтан босатады деп ойлап
жүр.
Оқушы мұғалімнің жанына келді.
1. Өтінемін, костюмдерді алып келу үшін мені сабақтан ертерек
босатыңызшы.
2. Жоқ, алдымен сенен үй жұмысын сұраймын,содан соң бірақ барасын.
3. Оқушы ренжіп орнына отырды, сыныпта тыныштық. Мұғалім оқушымен сөйлесе
бастады:
4. Сабақ айт!
5. Мен білмеймін, -оқушы ашуланып жауап берді.
6. Екі! Ал енді косюмінді алып келуге бара бер.
Оқушы ашуланып,есікті тарс етіп шығып кетті
Бұл жағдайдағы педагогтің іс-әрекетінің мақсатын түсіну қиынға келеді.
Жеткіншектермен конфликттік жағдайларды тудыратын қарапайым
мысалдарды келтірейік.
Математика мұғалімі сабақты өткізіп жатты. Сабақ үстінде балалар
шулап, бір-бірімен дауыс көтеріп сөйлесіп отырды. Мұғалімнің көзіне
Ю.Петренко басқалардан жиі түсіп отырды, ол сыныптағы лидер, қабілетті,
өзін шектен тыс жақсы көрген, бірақта тырыспайтын бала.
-Петренко, сөзді доғар әйтпесе сыныптан шығарып жіберемін,-деп мұғалім
бірнеше рет ескерту айтты.
-Әрқашанда Петренко, Петренко мен жалғыз сөйлеп отырғандай!-деп
бесінші сынып оқушысы шамдана бастады.
-Тез арада сыныптан шық, менің сабағымда көрінбе!-бала сыныптан шығып
кетті және математика сабағына қатыспады.
Мұғалім конфликтінің алдын алмай, оған өзі барады, ал күнделіктегі
ескерту баланы ата-анасымен жазалануына әкеледі және бұл мұғаліммен
оқушының өзара қатынысын түгелдей бұзады. Бұндай конфликттер ұзаққа
созылады, мұғалімнің кез-келген ескертуіне жеткіншек сөз қайтарып,
дисциплинаны бұзып басқа балаларды өз жағына тартады, ал олар оны
талқылауға салмай үндемей ғана қолдайды. Мұғалімдер олардың айтылған
ескертулері жеткіншекке жағымды әсер ететінін өздері де байқамайды: Оған
ештене де әсер етпейді! Онда бұл ескертулер не үшін керек? Дағдыланып
қалған ереже үшін! -деп мұғалімдер жауап берді.
Жеткіншектермен жүмыс істегенде бұндай жағдайлардан қашып құтылуға
болмайды, олардын тек қана алдын алуға және оқудан тыс уақытта біріккен іс-
әрект, қарым-қатынасқа түсу арқылы төмендетуге болады. Жақсы көретін
мұғалімдерімен жеткіншектер конфликтке азырақ түседі: сабақ үстінде тыныш
отырады. Кейбір мұғалімдер сабақ үстіндегі ескертулер пайдасыз екенін
түсінеді. Бұндай ескертулер оның беделін көтермейді, керісінше түсіреді
себебі ол басқа оқушылардың көз алдында болады.
Мұғалім 8сынып оқушыларына физика сабағын жүргізді, сыныптың 70% ұл
балалар құрады. Сынып оқушылары бір-бірімен сыбырласып өз жұмыстарымен әлек
болып отырды. Сабақ тақырыбы Ньютонның бірінші заңына арналған еді. Мұғалім
сабақ тыныш өтеді деп, сабаққа бірнеше қызықты есептер дайындап келді,
бірақ сабақ ойдағыдай өткен жоқ.
Мұғалім кітапті, приборларды жинап тастап, оқушыларға ұрыспай: Мен
бүгін сендерге көптен жасай алмай жүрген қызықты тәжірибиелерді
көрсетейін деп едім, бірақ сендер бүгін өз жұмыстарымен айналысып
отырғаннан кейін бұны келесі сабаққа қалдырып, бүгінше есептер шығарайық-
деді. Екі күннен кейін осы сыныпта физика сабағы жүріп жатты. Бірақта осы
жолы бәріде басқаша болды: барлық оқушылар өз орындарындарында отырды,
сынып бүкіл сабақ бойы тыныш отырды.
Мұғалім сабақ тапсырмасын дер кезінде ауыстырып конфликтінің алдын
алды.
Кіммен отыру керек. Мұғалім оқушыларды олардын талғамын ескермей, кейбір
кезде олар отырғылары келмейтін орынға отырғызып қояды. Мұғалімдер бұны
оқушылар сөйлеспесін, берілген материалды жақсы меңгерсін деген оймен іске
асырады. Жеткіншектер бұған жиі қарсылық білдіреді, көп жағдайда
жеткіншектердің сабақтары Орнына отыр деген сөздерден басталады.
Жеткіншектерді қарсыластық пайда болады, сабақтың 10-15минут уақыты орын-
орнына отырғызумен кетеді.
7сынып. География сабағында мұғалім Петров өз орнында отырмағандығын
байқады және оның өз орнына отыруын талап етті. Оқушы қарсыласып тұрып
алды. Мұғалім алтыншы сынып оқушысын жағасынан алып орнына сүйрелеп апаруға
тырысты. Жеткіншек жұлқынып, мұғалімді итеріп жіберді және боқ ауыз
сөздерді айттып отырған жерінде отыра берді, бұндай жауапты күтпеген
мұғалім сыныптан шығып кетті, ал басқа оқушылар үндемей сыныптасын қолдап
отыра берді.
Бұл жаста жеткіншектерде құрдастарына бағытталған жеке басты-тандау
қызығушылығы пайда болады, оны жақсырақ білуге ұмтылыс пайда болады,
басқалармен ұрысып жүрседе оның жанында болуға тырысады. Сабақ үстінде
мұғалім балалардың күрделі өзара қатынастарына араласады. Ережені сақтау
үшін бұл қатынастарды бұзу конфликтке әкеп соқтырады: жеткіншек өз құқығын
қалай болса да қорғап қалуға тырысады.
Неміс тілі сабағы болып жатыр. Жанат Кактаевна жас мұғалім, жана
ғана декреттік демалыстан келді сол себептен оқушыларды толығымен білмейді.
Бірге жұмыс жасау үшін ол Асанға Арманның жанына отыруды ұсынады, бірақта
Асан себебін түсіндірмей келіспейді. Мұғалім қатал даусымен: Егерде сен
Арманның жанына отырмасан, онда сыныптан шығып кет -деді. Мұғалім, осыдан
кейін Асан айтқанды орындайды деп ойлады.Бірақта Арман сыныптан шығып
кетті. Ал келесі күні мектепке Асанның анасы келіп жылап баланың сабақтан
кетіп қалу себебін анықтауды талап етті, оның айтуы бойынша бұл жағдайда
Арман кінәлі.
Жас мұғалім оқушының жеке бас ерекшеліктерін ескерген жоқ:балада сөз
дефектісі бар. Аз және әзер сөйлейді, өте сезімтал, ол оны бәрі күлкі етеді
деп ойлайды, ал бұл жағдайда ол бүкіл сыныптың назарында болды. Сонымен
қатар, мұғалім Асан мен Арманның өзара қатынасын ескерген жоқ. Бұл оқушылар
жиі ұрысады, дәл осы жағдайда Арман Асанға жаныма отырсаң сақау жаман
болады! деп сыбырлады.
Бұның бәрі Асанның мінез-құлқын анықтады, ал мұғалімге онын талабын
орындау басты орында болды. Мектептегі өзара қатынастарды демокритизациялау
бұндай конфликттерді жоққа шығарады деп сенейік. Кейбір мұғалімдер 6-7
сыныптан оқушыларға кіммен отыруын тандауға мүмкіншілік береді. Бұндай
сенім оқушылармен жақсы бағаланады және сабақ үстінде әртүрлі біріккен
жұмыстарды ұйымдастыруға көмектеседі.
Сабақ үстінде көңіл көтеру. Осыған байланысты 5-7 сыныптардың сабақ
үстінде көптеген жағдайлар туындайды. Бұны сабақтан жалығумен, мектептегі
көңілсіз өмірді түрлендірумен және жаман баға алып қалудан қорғанумен
түсіндіруге болады.
Кейбір жағдайда оқушының көңіл бөлуге тұрмайтын іс-әрекеті оқушының
мұғалімге деген қатынасын білдіреді. Сабақ үстінде жайғана көңіл көтеру
жағдайларына мыналарды жатқызуға болады.
Мұғалім 7сыныбында маематика сабағын жүргізіп жатыр. Ол тапсырманың
дұрыстығын тексеріп жүріп парталар арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz