Жүгері дақылының тіршілігіне қажетті факторлар
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
І-тарау. Жүгері дақылының тіршілігіне қажетті факторлар
1.1.Жүгері дақылдарының агротехникасына сараптамалық шолу ... ... ... 9
1.2.Жүгерінің биологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...18
1.3.Жүгеріге әсер ететін реттемелі
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .20
1.4.Жүгері өнімін алдын-ала программалау және жобаланған
өнім алу үшін тыңайтқыш нормаларын
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІІ-тарау. Жүгері өнімділігін арттырудың биологиялық негіздері
2.1.Жүгері өсіретін аудандардың климаты мен
топырағының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 34
2.2.Қазақстанның оңтүстігінде жүгерінің будандары мен
сорттарының фотосинтездік активті радиацияға
байланысты
өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .37
2.3.Пісу мерзімі әр түрлі жүгері будандарының өсімдік
жиілігінің өнімділікке
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.4.Дәндік жүгерінің қоректік заттарды
пайдалануы ... ... ... ... ... ... . ... ... 45
ІІІ-тарау. Жүгері өсіру технологиясы мен агротехникасы
3.1.Агротехникалық шараларға және суару технологиясына
байланысты жүгері дәнінің фотосинтетикалық
әрекетінің
өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 51
3.2. Жамбыл облысының суармалы жерінде жүгері өсіру
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..56
3.3. Жүгері дақылының өсіп - жетілу қарқынын және
оның су пайдалануын биофизикалық коэффициенттер
арқылы
болжау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...71
Кіріспе.
Жүгері - дүние жүзінде бидай мен күріштен кейінгі, ал көлемі жөнінен
үшінші орында тұрған дақыл. Жалпы жиналатын өнімі бидайдан сәл аздау болса,
күрішпен бірдей деуге болады. Егіс көлемін, жалпы өнімін, түсімін осы үш
дақылмен салыстырар болсақ жүгерінің артықшылығын бірден байқауға болады.
Бір гектардан алынатын өнім кейінгі 50 жылда дүние жүзінде жүгері бойынша
7ц, бидай 3ц, күріш 5,2ц артқан. Олай болса жүгері дақылы өз өнімін көбейту
мүмкіндігі жөнінен ең алдыңғы қатардан орын алады, ал адамзаттың міндеті –
осы мүмкіндіктерді толық пайдалана білу.
Біздің республикамызда жүгері ең құнды ауыл шаруашылығы дақылы болып
саналады. Басқа астық тұқымдастармен салыстығанда бұл дақылдың өнімі және
жемдік қасиеті анағұрлым жоғары.
Жүгерінің Отаны – Америка. Оның Мексика және Гватемала тропикалық-
субтропикалық аймақтары. Жүгері дәнінің алғашқы үлгілері XV ғасырдың
аяғында Европаға әкелінді. Алғашында сирек кездесетін сәндік өсімдік
ретінде, содан соң астық және мал азығы ретінде бағаланды. Америка ғалымы
Мак-Милен жүгеріні кез-келген қазба байлықтан алынатын шикі заттардан
артық деп бағалаған. Жер жүзінде дәндік жүгері азық-түлік ретінде (20-25%),
мал азығына (55-60%), және түрлі техникалық мақсаттарда (15-20%)
өнеркәсіпте шикізат ретінде пайдаланылады. Басқа дақылдарға қарағанда
жүгері құрамында белок аз. Жүгеріден жарма, жарылған жүгері, түтікшелер,
крахмал, декстрин, кристалды қант, спирт және ұн алады. Көк жүгеріні
пісіріп жеуге, консервілеуге болады. Сонымен қатар, жүгерінің ұрығынан
медицина және тамаққа пайдаланатын май алады. Жүгері АҚШ-та көп тараған.
ТМД-да ол ауыл шаруашылық дақылдардың ішінде 6-шы орында, барлық егістіктің
2 процентке жақын көлемін алады. Жүгеріні сыртқы қабығының барлығына немесе
жоқтығына, дәнінің формасына , өсу мерзіміне, түсіне, үстіңгі бетінің
формасына, эндоспермінің ұн тәрізділік немесе мүйіз тәрізділігіне қарай 7
кіші түрге бөледі: олар - кремнийлі жүгері, тістәріздес жүгері, қант
жүгері, крахмалды жүгері, балауыз жүгері, қабықты жүгері, мүйіз тәріздес
жүгері.
Еліміздің ауа райы, топырағы әр алуан. Оңтүстік, оңтүстік-шығыс
аймақтарда орналасқан суармалы жерлер еліміздің ауыл шаруашылығын
өркендетудің алтын қоы болып саналады. Ауа райының қандай болғанына
қарамастан бұл жерлерден жыл сайын жоғары да тұрақты өнім алуға болады. Бұл
– суармалы желерде өз мүмкіндіктерін толық көрсете алатын, өнімінің қай
түрінен болса да жоғары көрсеткіштеге ие болатын дақыл. Жүгерінің суармалы
жерлердегі тағы бір атықшылығы екі мәселені бір уақытта шешуге мүмкіндік
беретіні, оның біріншісі – сапасы жоғары тұқымдық дән, екіншісі – мал үшін
аса бағалы сүрлем беретіндігі.
Жүгері дәнінде 60-70% углевод, 9-12% белок, 4-7% май, минералды тұздар
мен витаминдер бар. Сондықтан жүгері дәні барлық мал түлігі және құстар
үшін өте бағалы жем болып табылады. Жүгерінің көк балаусасы да қоректік
заттарға өте бай, одан малға жұғымды, жоғары сапалы сүрлем дайындалады. Бұл
үшін ең тиімді кезең – жүгері дәні сүттеніп, қамырланған кез. Осы кезде
дайындалған жүгері сүрлемінде құғақ заттар – қорытылатын протеин көп
болады. Ғылыми мекемелердің мәліметтері бойынша 5кг жүгері сүрлемінен 1кг
сүт алынады. Гүлдену кезінде де жүгері көк шөп ретінде малға беріледі. Бұл
уақытта жүгері балаусасы жақсы жапырақтанып өседі, оның құрамындағы
протеин мөлшері артады.
Жүгерінің дәні өзінің жоғары энергия сыйымдылығына байланысты құрама
жемдерге негізгі компонент болып табылады. Қазіргі таңда республикамыздың
солтүстік облыстарында жүгері дақылының көлемінің азаюы жүгері дәніне
деген сұранысқа байланысты еліміздің оңтүстік және оңтүстік – шығыс
аймақтарында жүгері өндірудің маңызы артып отыр. Бірақ бұл аймақтың топырақ
– климат жағдайының қолайлығына қарамастан, жүгері дақылының өнімділігі
төмен болып отыр. Мұның негізгі себептерінің бірі жүгеріні өсіру
технологиясында минералдық қоректену мәселесі толық шешімін таппаған.
Республикамыздың мекемелері әр түрлі табиғи экономикалық
аймақтарда жүгері дақылының будандастарын аудандастырумен қатар, оны
өндірудің агротехникалық нұсқаулары мен ұсыныстарын зерттеп дайындаған.
Бұл ұсыныстар агротехникалық және мелиоративтік ғылымдардың жаңа
жетістіктері мен өндірісті озық тәжірибелер негізінде дайындалған.
Бірақ, минералды қорек пен суару тәртібінің әр түрлі үйлесімінде
жүгері дақылының өсіп-дамуын кешенді түрде терең зерттелмеген. Сондықтан,
тұрақты да мол өнім алу үшін агротехникалық шаралар кешенін жүргізу арқылы
өсімдік тіршілігін басқарып отыру көкейкесті мәселе болып табылады.
Жасыл өсімдіктің тіршілігі мен өнімділігін қамтамасыз ету
үшін бес негізгі фактор керек. Олар – жарық, жылу, су, ауа және қоректік
заттар. Жарық пен жылу - космостық факторлар, ал қалған үшеуі – су,
қоректік заттар және ауа, топырақтан алынатын факторлар қатарына жатады.
Сонымен қатар өнімділік деңгейін және соған сәйкес фитомебрикалық
көрсеткіштердің қалыптасуын және осы кешеннің қолайлы мәндерін анықтау да
кезек күттірмес мәселе болып саналады.
Жұмыстың мақсатына жету үшін қойылған міндеттер:
■ Дәндік жүгері будандары дәнінің сапасына және қоректік заттарды
пайдалануына әсер ететін реттемелі факторларды анықтау.
■ Жүгері будандары мен сорттарының фотосинтездік активті радиацияға
байланысты өнімділігін анықтау.
■ Жүгері будандарының өсімдік жиілігінің өнімділікке әсерін зерттеу.
Осыған байланысты дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты:
■ Ауыл шаруашылығы дақылдарының аталған факторларға қажеттілігін жан-
жақты зерттеу нәтижесінде олармен жеткілікті түрде өсімдіктерді
қамтамасыз етудің тиімді жолдарын анықтау.
■ Жамбыл облысының суармалы жерінде жүгері өсіру технологиясы мен
агротехникасын және жүгері дәнінің фотосинтетикалық әрекетінің
өнімділігін анықтау.
І-тарау. Жүгері дақылының тіршілігіне қажетті факторлар
1.1. Жүгері дақылдарының агротехникасына сараптамалық шолу
Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыруда өсімдіктің
минералды қорегінің негізгі көзі болып табылатын органикалық және минералды
тыңайтқыштардың ролі зор. Бұл тыңайтқыштарды дұрыс қолданғанда ауыл
шаруашылығы дакылдарының өнімділігі жоғарлауымен қатар, топырақ құнарлығы
да артады. Қазақ егіншілік ғылыми - зерттеу институтының көпжылдык
зерттеулері Қазакстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысының кұнарлылығы төмен
топырағында тыңайтқыштардың өніммен кайтарылуы тәуілсіз
мемлекеттер достығының басқа республикаларына қарағанда бір жарым - екі есе
жоғары екенін көрсетеді, яғни әрбір енгізілген бір килограмм тыңайтқыштың
өніммен қайтарылымы орта есеппен жаздық бидай үшін 9,6-10,0 кг, күздік
бидай үшін 5,0-5,6кг, қант қызылшасының тәтті түбірі үшін 29,1 кг, дәндік
және сүрлемдік жүгері үшін тиісінше 6,3 және 57,1 кг.
Сондай-ақ, егістікке енгізілген тыңайтқыштардың тиімділігі өсірілетін
дақылдың биологиялық және сорттың ерекшеліктеріне, топырақтың қоректік
элементтермен қамтамасыз етілуіне, қолданылып отырған тыңайтқыштың түріне,
енгізу әдісі мен мерзіміне байланысты анықталған.
Қазіргі кезде агротехникалық шаралардың уақытылы орындалмауы, топыраққа
минералды және органикалык тыңайтқыштардың толық мөлшерде енгізілмеуі
өнімділіктің және түсім сапасының төмендеуіне әкеліп соғуда.
Сондықтан топырақ кұнарлылығын сақтау және молайта түсу,
тыңайтқыштардың қоршаған ортаның экологиясы мен түсім сапасына теріс әсерін
жою, ауыл шаруашылығы дақылдарынан жоғары өнім алу бүгінгі күн мен
болашақтың басты міндеті болып саналады.
Ауыл шаруашылығы дақылдары ылғалмен қолайлы қамтамасыз етілген
жағдайда, олардың тыңайтқыштарды тиімді пайдалануы арта түсіп, мол өнім
алуға болады.
Д.А. Сыдыков [1,3,6], А.К. Кеншимов, Н.Н. Балғабаев [14] суармалы
егіншілік жағдайында қолданылған тыңайтқыштардың тиімділігі - суару тәртібі
мен минералды тыңайтқыштарды дұрыс үйлестіре білгенде арта түсетінін
көрсетеді.
Жүгері дақылынан мол өнім алу үшін суаруға және тыңайтқышқа талғамы
күшті будандар мен сорттарды таңдап алудың маңызы зор. Д.А. Сыдықовтың
[17,20] зерттеулерінде жүгерінің әр түрлі будандары сумен бірдей
қамтамасыз етілген жағдайда, өздерінің биологиялық ерекшеліктеріне
қарай енгізілген тыңайтқыштардың қайтарымы әр түрлі болды.
Ашық қара коңыр топырақ жағдайында гектарына 30 тонна көң (фон N150
Р60) және жыл сайын N150 Р60 тыңайтқышы енгізілгенде жүгерінің Южный -3 ТВ
буданының әрбір гектарынан 100-110 ц дән алынған.
Шымкент облысы мен Талдықорған облысының (қазіргі Алматы облысы) ашық
қара қоңыр топырақтарында N210 Р80 К60 тыңайтқыштарын қолдану, сол
топырақтың кұнарлылығын арттыра отырып, гектарына 110ц жүгері дәнін
қамтамасыз еткен.
И.А.Абуғалиев [8], Г.Л.Юмагулов [19] өз зерттеулерінде минералды
тыңайтқыштардың сүрлемдік жүгерінің өнімділігі мен сапасына әсерін
анықтаған. М.Ш.Сулейменова шалғынды-қара коңыр топырақ жағдайында
N180Р150К60, N150Р100К150, N180Р150К60 минералды тыңайтқыштарын енгізгенде
тиісінше 801,800 және 757 цга сүрлемдік жүгері алуға болатынын тәжірибе
жүзінде көрсеткен. [16]
Ашық сұр топырақ жағдайында сүрлемдік жүгерінің өнімділігі қолданылған
суару тәртібі мен тыңайтқыштар нормасына қарай 208- ден 679 цга -ға дейін
ауытқып отырды. Ең жоғары өнімділік 674-679 цга суарудың 70-80% және 80-
80% ЕТЫС нұсқаларында К300Р180К100 минералды тыңайтқыштарын енгізгенде
алынды.
Б.Бәсібеков, А.Бекмағанбетов [7] зерттеулерінде жүгері егісіне жыл
сайын гектарына 20 тонна көң енгізгенде 703,7 цга сүрлемдік жүгері, ал үш
жылда бір рет 60 тонна көң енгізілгенде-819 цга алынған. Ал 60 тонна көңге
N150 Р100 К100 минералды тыңайтқыштары қоса енгізілгенде ең жоғары өнім
алынған (921,4 цга).
Т. Атакулов, Д.А. Сыдықов, С. Кененбаевтың [15] зерттеулерінде
жүгерінің Южный - 3 ТВ буданын өсіру барысында топырактың суару алдындағы
ылғалдылық деңгейін 70% ЕТЫС дәрежесінде ұсталып, дақылға N120 Р80 К60
минералды тыңайтқыштары берілгенде әр гектардың
орташа өнімділігі 101,3 центнер болды, ал N120Р80К60 минералды
тыңайткыштарын енгізгенде гектарынан 105,1 ц жүгері дәні алынған. Суарудың
70-80% ЕТЫС нұсқасында минералды тыңайтқыштармен қалыпты мөлшерде
(N120Р100К80) қоректендірген жағдайда Южный -ЗТВ буданы 647 центнерден,
Қазакстан - 43 ТВ буданы 751 центнерден көк балауса өнімін берді. Ал
минералды тыңайтқыштарды жоғары мөлшерде (N180 Р90 К90) Қолданғанда
өнімділік тиісінше 683 және 791 центнерден алынды. Суарудың 80-80% ЕТЫС
нұсқасында тиісінше көк балаусаның түсімі әр гектардан 694, 845 және 708,
909 центнерге дейін жоғарылады.
Б.Бәсібеков, А.Бекмағанбетов [7] профессор А.Т. Пономареваның
басшылығымен жүргізілген зерттеу жұмыстарына төмеңдегідей талдау жасаған:
Алматы облысының сұр тастақ топырақты жерінде егілген жүгері егісіне
К90Р60К60 минералды тыңайтқыштарын енгізгенде гектарынан 74,1 центнер
жүгері дәні алынған, ал минералды тыңайтқыштардың мөлшерін N120Р100К80-ға
дейін жоғарылатқанда алынған өнім гектарына 79,9 центнер болады, яғни
бақылау нұсқасымен (тыңайтқышсыз) салыстырғанда 17,0 цга қосымша өнім
алынған. Сол сияқты Шымкент облысының ашық сұр тастақты топырағында егілген
жүгері егістігіне К120 К60 минералды тыңайтқышын енгізгенде алынған қосымша
өнім 16,8 центнер болды (бақылау нұсқасындағы өнім 22,9цга).
Талдықорған облысының (қазіргі Алматы) ашық сұр топырағында жүргізілген
тәжірибе қорытындысы: гектарына 210 кг азот, 120 кг фосфор, 90кг калий (N
210 Р60 К60 ) немесе 40 т көң енгізілгенде 100 центнерге жуық жүгері дәні
алынған, ал 120 центнерлік өнім 20 тонна көң мен К130Р60К80 минералды
тыңайткыштарын қоса қолданғанда алынды.
Талдықорған облыстық мемлекеттік ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясының
зерттеулерінде, яғни қойтасты-малта тастары әсер бетіне жақын жатқан
кәдімгі сұр топырақ жағдайында гектарына К130Р60К80 және ( N110Р60К 90
+40т. көң) енгізгенде топырақтағы нитрит, жылжымалы фосфор мен
алмаспалы калийдің мөлшері айтарлыктай жоғарылап, гектарынан 550-
600 центнер жүгері көк балаусасы алынған.
Қазақтың егіншілік ғылыми-зерттеу институтының зерттеулерінде ашық-қара
коңыр топырақ жағдайында есептелген минералды тыңайтқыштар нормасын (N125-
140 Р120 К80-100) енгізгенде, тек суарудың 70-80-70% ЕТЫС нұсқасында және
егістің қолайлы жиілігі гектарына 60 мың өсімдік болғанда 120цга
деңгейіндегі бағдарланған өнімділік қамтамасыз етілген.
Е.В. Рябинина, М.Ш. Сулейменова [16] өз зерттеулерінде ашық қара қоңыр
топырақ жағдайында жүгері егісін 70-80-70% ЕТЫС үлгісімен суарып, гектарына
N140Р70-120К140-160 минералды тыңайтқыштарын енгізіп, егістің жиілігі 60
мың өсімдік болғанда ең жоғары өнім-121,4 центнер жүгері дәнін алуға
болатындығын көрсеткен. Топырақ ылғалдылығы есебінен алынған қосымша өнім
11,3, тыңайтқыштан-10,6 және егістің жиілігінен- 12,2 цга болды, яғни
тиісінше 9,3; 8,7 және 10% болды, ал осы үш фактордың кешенді өзара
бірлескен әрекетінен алынған қосымша өнім 26,6 цга немесе 21,9% болды.
Осыдан әр фактордан бөлек-бөлек алынған тиімділіктен гөрі, сол факторлардың
өзара бірлескен әрекетінің тиімділігі анағұрлым жоғары екенін көруге
болады. Осы сияқты жүгерінің Қазақстан- 43ТВ буданынынан 1077 цга сүрлем
алынған. Бұндай нәтижеге жиілігі 80мың өсімдік жүгері егісін өсіп-даму
кезеңінде 80-80% ЕТЫС үлгісінде суарып, гектарына N310-300Р120К80 минералды
тыңайтқыштарын енгізгенде қол жеткізілген. Нәтижесінде осындай көп факторлы
тәжірибелердің арқасында жүгері дақылын өсірудің технологиялық моделі
жасалған.
Топырақтың ылғал қорын қолайландырудын негізгі принциптері мен соның
арқасында өнімділікті көтеруді өткен ғасырдың 30-жылдары бірінші рет А.Н.
Костяков (1960) тұжырымдаған.[12]
Кейінірек өсімдіктің суға кажеттілігін суару арқылы топырақтың су
режимін реттеу туралы міндеттер Б.А, Шумаковтың , Н.С. Петиновтың,
А.М.Алпатьевтің және тағы басқалардың еңбектерінде дамытылды.
Бірақ, зерттеу нәтижелері көрсеткендей, су тұтыну коэффициент ауа-
райының жағдайына, суаруға, тыңайтқыштар жүйесіне, агротехникалық әдістерге
және ауыл шаруашылығы дақылдарынының өнімділігіне байланысты өзгеріп
отырады.
Осыған байланысты жинақты су тұтынудың өнімділік мөлшерімен байланысын
анықтау және өндірістік жағдайда ауыл шаруашылығы дакылдарының суару
тәртібін басқарудың карапайым және дәл жеткілікті әдістерін зерттеп
дайындау қажеттілігі туады.
Дақылдарды суару тәртібінің құрамдас бөліктері ретінде суару мерзімі
мен нормасын, санын дұрыс анықтау суармалы жерлерде мол өнім алудың кепілі
болып табылады.
Қазіргі кезде суармалы егіншілік жағдайында суарудың мерзімін және
суару нормасын анықтау үшін төмендегідей әдістер қодданылады
- алдын-ала жобаланған үлгі (схема) бойынша;
- морфологиялық белгілері бойынша;
- физиологиялық белгілері бойынша;
- метеорологиялық көрсеткіштер бойынша;
- топырақтағы ылғалдың тапшылығы бойынша
Алдын-ала жобаланған үлгі (схема) бойынша жүгеріні суару оның өсіп-даму
кезеңінің негізгі үш кезең аралықтарында жүргізіледі, яғни суару үлгісі 1-2-
1, бірінші суару сабақтану кезеңінде, екінші, үшінші суару шашақтану
кезеңінде және соңғысы- балауыздану кезеңінде жүргізіледі. Осындай суару
әдісінің кемшілігі сол, топырақтағы бар ылғалдың мөлшері ескерілмейді,
соның нәтижесінде су бірде артық бірде кем беріледі. Бұл жағдай дақылдың
өнімін төмендетуге әкеліп соғады.
Г.К. Льгов жүгеріні суаруды келесі өсіп даму кезеңдеріне сәйкес
жүргізуді ұсынады: 8-10 жапырақ пайда болғанда және 13-14 жапырақ салу-
шашақтану кезеңінде .Сонымен қатар өсіп-жетілу кезеңдеріне қарай өзгеріп
отыратын биофизикалық коэффициенттерді ұсынды. [23]
Бұл әдістің қолданылуының қиындығы физиологиялық көрсеткіштердің
кеңістік пен уақыт бойынша тез өзгергіштігімен, дәл өлшейтін құралдарды
қолдану кажеттілігімен түсіндіріледі. Сонымен катар, бұл әдіс өсімдіктегі
болып кеткен өзгерісті тіркейді.
Кезекті суару мерзімін метеорологиялық көрсеткіштер бойынша анықтау
негізінен өсімдік сумен қолайлы камтамасыз етілген жағдайда, транспирацияға
және топырактың жоғарғы қабатынан булануға шығындалған су буланғыштыққа тең
деген ереже алынған.
Соңғы жылдары топырақ ылғалдылығын қолайлы режимде ұстап тұруға қажетті
жинақты су тұтынуды анықтау үшін биоклиматтық әдіс кеңінен қолданылып жүр.
A.M. Алпатьев ауыл шаруашылығы дақылдарының жинақты су тұтынуын ауаның
орташа тәуліктік ылғалдылығы тапшылығының жиынтығымен байланыстырады. [22]
Е= Кd · (d
Мұндағы: Е- бағдарланған өнімнің қалыптасуына қажетті өсімдіктің су
тұтынуы, мм;
Kd- биоклиматтык коэффициент, ммгПа;
(d-өсімдіктің өсіп-даму кезеңіндегі ауа ылғалдылығы тапшылығының
жиынтығы, гПа.
Белгілі бір өнімділіктің қалыптасуына қажетті су тұтынуды табиғи ылғал
ресурстарымен салыстыру суармалау нормасын анықтауға мүмкіндік береді.
Бірақ, ауыл шаруашылығы дақылдарын сумен қамтамасыз етуді
қолайландыруды бұлай шешу, суарудың қолайлы мерзімдерін анықтауға, суару
режимін дақылдың су тұтыну динамикасымен сәйкестендіруге мүмкіндік
бермейді. Метеорологиялық көрсеткіштердің өзгеруіне байланысты өсімдіктің
жалпы су тұтынуын сипаттау үшін биоклиматтық коэффициенттерді пайдалану
идеясын A.M. Алпатьев пен Г.К. Льговтан баска да ғалымдар ұсынды.
Бірақ А. М. және СМ. Алпатьевтар мен Г.К.Льгов (1970) ұсынған әдістерде
бұл коэффициенттер ауыл шаруашылығы дақылдарын суару тәртібін
қолайландыруда үлкен өндірістік қолданысқа ие болды. [22-23]
Укр НИИГиМ зерттеулері ауаның орташа тәуліктік ылғалдылығы тапшылығының
жиынтығы арқылы ауыл шаруашылығы дакылдарының биоклиматтық
коэффициенттерінің динамикасын белгіледі. Бұл су балансы тапшылығының
интегралды кисық сызығын құруға мүмкіндік беріп, бұл қисық сызық ауыл
шаруашылығы дақылдарының жобалық суару тәртібін есептеуге пайдаланылды.
Суару тәртібін белгілеу қарапайым болғанымен, бұл биоклиматтық
коэффициенттер әдісі тек қамтамасыздығы есептелінген жылдар үшін ғана
топырақтың су режимін қолайландыру міндеттерін шешеді. Әр жылдарда ауа-райы
жағдайының өзгеруіне байланысты суармалау жүйелерін пайдалану кезеңінде
қолайлы суару тәртібі суарудың жобалық үлестірімінен ерекшеленеді. Ауа-райы
жағдайының барысына сәйкес келетін суару тәртібін белгілеу үшін әр жылдың
ерекшелігін ескеретін топырақтың су режимін қолайландыру әдістерін зерттеп
дайындау қажеттілігі туады. Бұл үшін әр табиғи аймақта эксперименталды
жолмен биоклиматтық коэффициенттердің сандық мәндері анықталуы керек. Бұл
көрсеткіштер су балансы әдісін қолдану арқылы табылады. Сондыктан
биоклиматтық коэффициенттер әдісі су балансы әдісіне негізделген топырақтың
су режимін қолайландыру міндеттерінің жеке шешімі болып табылады. Соңғы
жылдары бірқатар зерттеушілер ауыл шаруашылығы дақылдарының пайдаланудағы
суару режимін қалыптастыру үшін биоклиматтық коэффициенттер әдісін
қолдануға талпыныс жасады. Бірақ, биоклиматтық коэффициенттерді пайдаланып
пайдаланудағы суару режимін қолайландырудың жеткілікті негізделген
әдістемесі ұсынылған жоқ.
Бұл сұрақ бойынша дайындалған ұсыныстар ылғал қорының динамикасы туралы
ақпарды жинауға және топырактың ылғалдылығының төменгі шегіне байланысты
датчиктер арқылы суару мерзімдерін белгілеуге арналған.
Қазақстанның суармалы егіншілігі жағдайында ауыл шаруашылық дақылдарын
суару тәртібінің биологиялық есептеу тәсілдері Д.А. Сыдықовтың [13], Н.Н.
Балғабаевтың [4,18] еңбектерінде қарастырылды. Өсіп-даму кезеңдерінде
суаруды үлестіру әдісінен басқа суару мерзімдерін белгілейтін әдістер, күні
бұрын суаруды жүргізуді жоспарлауға, болжауға мүмкіндік бермейді. Сонымен
қатар, бұл әдістер дақылдардың суару нормасы мен оның санының жиынтығы
болып табылатын суару тәртібінің сандық мәндерін көрсете алмайды. Осы
айтылғандарды ескере отырып, А.Н. Костяков (1960) ауыл шаруашылығы
дақылдарын суару мерзімдерін топырақ ылғалдылығының төменгі шегі арқылы
белгілеуді ұсынды. [12]
Кейінірек топырақтың су режимін басқарудың бұл әдісі
Б.А.Шумаковтың және оның ғылыми мектебінің, Г.К.Льговтың
зерттеулерінде эксперимент түрінде дәлелденіп, одан әрі дамытылды.
Топырақтың активті кабатындағы ылғалдылықтың төменгі шегін биологиялық және
физиологиялық негіздеу арқылы су режимін реттеудің
ауыл шаруашылығы дақыддарын суару тәртібі әр түрлі жылдар үшін тұрақты
емес, ол метеорологиялық жағдайлардың өзгеруіне байланысты.
Өсімдіктің су тұтынуының құбылмалылығын ескеріп, Ж.В.Кружилина [10],
Э.В.Гершунов (1990) суару режимі есебін әртүрлі қамтамасыз етілген жылдар
үшін жүргізді. Олардың мәліметтері бойынша суару режимін 50,75 және 95%
қамтамасыз етілген жылдар үшін есептеуге болады. Бұл үшін су тұтынудың
айлық тапшылыктары бойынша интегралды қисық сызық тұрғызып, сол бойынша
суарудың мерзімі мен суару аралық кезеңін анықтауға болады.
К.Б.Балғабеков және А.Капашев (2000) Алматы облысының гидромодуль
аудандары бойынша ауыл шаруашылығы дақылдарының дифференциалды суару
тәртібін ұсынады.
Қазақтың егіншілік ғылыми зерттеу институтының суармалы егіншілік
бөлімі республикамыздың оңтүстік - шығыс аймақтарында өсірілетін
дақылдардың қолайлы суару тәртібін зерттеп дайындады.
Осы институттың зерттеулерінде жүгерінің ВИР-156 буданынан 79,8цга дән
алынған. Ол үшін топырақ ылғалдылығы 70% ЕТЫС деңгейінде ұсталып, 4-5 рет
суарылды, суармалау нормасы 3470 м3га-ға дейін жетті.
Сүрлемдік жүгері үшін топырақтың қолайлы ылғалдылығы өсіп-дамудың
бірінші кезеңіңде 70% ЕТЫС, екінші кезеңінде 80% ЕТЫС деңгейінде болды. Көк
массанын өнімділігі 700цга, ал су тұтыну коэффициенті 75м3ц болды.
Жүгерінің Южный ЗТВ және Казахстан 43ТВ будандары өнімділігі жөнінен
аудандастырылған ВИР-156 буданынан 10-15% артық болды. Жүгерінің өсіп-даму
кезеңінде топырақтың есепті қабатындағы ылғалдылығын 80% ЕТЫС деңгейінде
ұстай отырып, гектарына N,2o P90 К90 - минералды тыңайткыштарын енгізгенде
Южный-ЗТВ буданынан 706 цга, Казахстан 43ТВ буданынан 898 цга сүрлем
алынған. Көрсетілген ылғалдылық деңгейін сақтап отыру үшін 4-5 рет
суарылды, суармалау нормасы 2500-3000 м3га.
Абдуллаев М.А. (2004) Арал өңірінде ауыспалы егісте егілетін жүгері
будандарының түріне, пайдалану тәсіліне қарай себу мерзімін анықтады,
тәжірибе нәтижесінде орта мерзімде пісетін будандар үшін ең қолайлы себу
мерзімі 26 сәуірден 16 мамыр, ал кеш пісетін будандар үшін 26 сәуірден 6
мамыр аралығында екенін көрсетті. [21]
Сыдықов Д.А. [6] (2001) – аңыздық жүгері егісіне өсіп-өні кезеңінде
түсетін ФАР-дың мөлшерін есептеп шығарып, оған байланысты ең жоғарғы
өнімділікті анықтады, сонымен қатар оңтүстік өңірдің қолайлы табиғат
жағдайын тиімді пайдалана отырып, мал азықтық дақылдар өнімділігін
мәселесін қарастырды.
Балғабаев Н.Н. [18] (2002) – жүгері дақылының өсіп-жетілу
қарқындылығын болжап, корреляциялық оперативті ағымдағы жоспарлар құру
әдістемесін және су пайдаланудың биофизикалық коэффициенттер арқылы есептеу
әдісін көрсетті.
Бөрібаев О.Ә. [5] (2006) Қазақстанның оңтүстік- шығыс өңірінде жүгері
буданы мен сояны аралас өсіру технологиясын құрастырды және пісу мерзімі әр
түрлі жүгері будандарын шырынды азыққа арнап өсіру қажет екендігін атап
көрсетті.
Сыдық Д.А., Қарабаева А.Д. [17] (2006) – агротехникалық шараларға
және суару технологиясына байланысты өнімділігі жоғары жүгерінің қалыптасу
ерекшеліктерін зерттеді және Оңтүстік Қазақстан өңірінде аңыздық жүгері мен
күнбағысты қосып егудің әр түрлі тәсілдерін жетілдіру мақсатында
тәжірибелер жүргізді.
1.2. Жүгерінің биологиялық ерекшеліктері.
Жүгері дәнді дақылдар тобына жатады. Тамыр жүйесі шашақты, ұзын,
торкөзді, 3 метр тереңдікке дейін, ал жан-жағына 1 метрге дейін жайылып
өседі. Тамыр системасының 60 проценті топырақтың айдалатын қабатында
болады. Жүгері тамыры топырақтың үлкен аумағынан қоректік заттар мен ылғал
әкеліп жатады. Нәтижеде жүгері топырақтағы қоректік элементтерді басқа
дәнді дақылдардан гөрі жақсырақ пайдаланады.Басқа дақылдардан айырмашылығы
жүгері өсімдігінің 4 түрлі тамыры болады. Олар: ұрық тамыры, алғашқы буын
тамыр, негізгі тамыр және тіреуіш тамыр. Кейігі қосымша тіреуіш топырақтан
жер бетіне шығып тұрады. Жүгерінің алғашқы даму кезінде тамыр жүйесі өте
тез өседі. Е. Амантаев, Н. Нечипоренко мәліметтері бойынша көгеріп
шыққаннан кейін 7 – 8 күнде жүгері тамыры 25 см тереңдікке дейін барады.
Әйтсе де алғашқы егілген күндері жүгерінің өсіп-өнуі өте баяу болады.
Бірақ, өсуіне қолайлы жағдайларда әсіресе шашақтану кезінде бір тәулікте 10
– 12 см-ге дейін өседі. Ал гүлдегеннен кейін өсуі тоқтайды. Шашақтану
кезінде он күннен кейін гүлдену дәуірінде жүгері өзінің жалпы органикалық
массасының 75 % жинақтайды. Жүгерінің тамыр жүйесі көлемінің тәуліктік
ұлғаюы 7, 12, 13 жапырақтарды шығару сатыларына жеткенде ерекше байқалады.
Өсіп-өну сатыларындағы жүгерінің ең қажетті кезеңдері сабағының
қалыптасуына әсер ететін 2-3 жапырақты шығару сатысы, сондай-ақ собығының
қалыптасуына әсер ететін 6 – 7 жапырақтар шығарған кезі болып саналады.
Жүгері 5 жапырақты болғанда оның тамыры жан-жаққа 11 – 13 см-ге дейін
тарамданып өседі. Жүгерінің басқа дәнді дақылдардан ерекшелігі сол сабағы
біреу болады да, сорт өзгешеліктеріне қарай биіктігі 0,6 – 6 м-ге жетеді.
Жүгері – бір ұялы және қос жынысты өсімдік.Аталығы түбірінің
жоғары жағында шашағында орналасқан, аналық жынысы собығында, жапырақтар
қабығымен қоршалған. Шыққан сабағы жуан, цилиндр тәрізді , қалыңдығы 2 – 7
см, жақсы жапырақтанады, жапырақтарының саны 13 пен 28 арасында болады.
Жүгері жер шарының солтүстік ендігінің 58 градусынан оңтүстік ендіктің 40
градусына дейінгі аралықта – ойпатта да, қыратта да, тіпті тау
бөктерлерінде де өсіріледі. Мұның өзі жүгерінің топырақ климат жағдайлары
әр түрлі жерге өсуге бейімділігін, өміршеңдігін көрсетеді. Әйтсе де, бұл
дақылдың бейімділігіне қарамастан, әр түрлі өсіп-өну, даму сатыларында оған
қоршаған ортаның әсерін білу жүгерінің биологиысын жетік меңгеруімізге,
тиімді агротехникалық шараларды жүзеге асыруымызға мүмкіндік береді.
К.А.Тимирязев жоғары өнім алу үшін ең алдымен өсімдіктің нені қажет
ететінін, қорекпен қалай қамтамасыз етіліп отырғанын білу керек деген.
Демек, табиғи ерекшеліктеріне, қажетінің өтелуіне сәйкес жүгері тұрақты
жоғары өнім береді. Шыққан тегі жағынан алсақ, жүгері жылылықты сүйетін
дақылдар қатарына жатады. Осыған байланысты ол өте сезімтал, өзін қоршаған
ортаға (жарыққа, жылуға, қорекке) талап қойғыш. Жүгеріні баптау кезінде
мәселенің осы жағына баса назар аудару керек.
Жүгері егістігінен алынатын жоғары өнімдер топырақтың физикалық және
химимялық қасиетттерімен қатар топырақтың органикалық және қоректік
заттарға бай болуына байланысты. Қышқылда ортасы 5,5 – 7 аралығында болса
жақсы өнім алынады. Егер қышқылды ортасы рН – 5-тен төмен болса, ондай
топырақтарда жүгері өспейді. Жүгері дәні топыраққа түскеннен бастап,
оттегін көп керек етеді. Жақсы өнім алу үшін топырақ құрамында 18 – 20
%оттегі болуға тиісті, егер ол 10 %-ке түсіп кетсе жүгерінің тамыры өсуін
баяулатады, 5 %-ке төмендесе тіпті өспейді. Топырақ тығыздығы 1,1 – 1,3
гсм аспау керек. Мұның бәрі сөзсіз жүзеге асырылуға тиісті агротехникалық
шаралар қатарына жатады.
1.3. Жүгеріге әсер ететін реттемелі факторлар
Ұзақ зерттеулердің, әсіресе өсімдік физиологиясы, агрохимия, агрофизика
және басқа ғылымдар саласындағы жетістіктер нәтижесінде өсімдік тіршілігіне
керекті факторлар толығымен анықталған.
Өсімдіктерге энергияның көзі болып күннің жарығы және күн радиациясы
деп аталатын оның сәулелі қуаты, ал олардың органикалық бөлімін құрайтын
заттар ретінде су, оттегі, көміртегінің диоксиді және топырақтан алынатын
қоректік заттар жатады. Сонымен, жасыл өсімдіктің тіршілігі мен өнімділігін
қамтамасыз ету үшін бес негізгі фактор керек. Олар — жарық, жылу, су, ауа
және қоректік заттар.
Жарық пен жылу космостық факторлар, ал қалған үшеуі — су, қоректі
заттар және ауа, топырақтан (жерден) алынатын факторлар қатарына жатады.
Осыған байланысты егіншілік ғылымының негізгі мақсаты – ауыл шаруашылығы
дақылдарының аталған факторларға қажеттілігін жан-жақты зерттеу нәтижесінде
олармен жеткілікті түрде өсімдіктерді қамтамасыз етудің тиімді жолдарын
анықтау болып табылады.
Жарық. Өсімдіктердің биомассасын құрайтын органикалық заттардың 90-95%
фотосинтез процесінің нәтижесінде пайда болады, ал минералды элементтермен
қореқтенудің саддарынан өнімнің құрғақ массасының тек 5-10% ғана түзіледі.
Сондықтан өнімді тұрақты түрде арттыру дегеніміз — топырақтан алынатын
факторларды реттеп отырумен қатар фотосинтез процесін керекті бағытта
жүргізуді мұқият іске асырып отыру.
Фотосинтез процесіне және оның қарқынды жүруіне күннің жарығы керек.
Сондықтан жарық жеткіліксіз болғанда, өсімдік алдымен қоректі заттардың
тапшылығына ұшырайды, одан әрі оның опат болуына апарып соғуы мүмкін. Жарық
жеткіліксіз болса, өсімдіктердің өсіп-дамуы әдеттегіден өзгереді: олардың
сабақтары ұзын, жіңішке және әлсіз болып келеді.
Күн — сәуленің сарқылмас көзі екендігі және оның жер бетіне түсетін
қуатының өлшеусіз көптігі бұл фактордың өсімдік тіршілігіне жеткілікті
екендігі сияқты әсер қалдырады. Алайда жүргізілген зерттеулер өсімдік жарық-
пен барлық кезде жеткілікті түрде қамтамасыз етілмейтінін және оны толық
пайдалана алмайтынын көрсетеді. Егіншінің міндеті -- фитосинтетикалық
белсенді радиациясының (ФБР-ФАР) пайдалану коэффициентін (дәрежесін)
арттыру болып есептеледі. Әдетте егістіктен жылына бір өнім алғанда күн
энергиясын (қуатын) пайдалану коэффиценті әр түрлі дақылдар үшін
2 - 5% арасында болып келеді. Ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің
қарқынды әдістерін қодданудың нәтижесінде ФБР-ФАР-дың пайдалану дәрежесін 2
есе және одан да әрі жоғарылатуға болады. Оның бір жолы ретінде оңтүстік
және оңтүстік — шығыс өңірлерінде аралық дақылдарды кең қолдануды айтуға
болады.
Күн сәулесі өсімдікте жүретін физиологиялық процестерге түрліше әсер
етеді: тұқымның өсуі, түптену буынының орналасуы т.б. Мысалы, кейбір
өсімдіктердің (көбіне арамшөптер) тұқымының өсуіне жарық керек болса
(кәдімгі сіпсебас), керісінше, басқа біреулері жарықта өсе алмайды
(қызылқұйрық).
Астық тұқымдастардың түптену буынының өсіп-дамуында жарық елеулі орын
алады. Сол сияқты оның картоп өмірінде де алатын орны мол. Оның түйнектері
қараңғыда өнгенде, сабақтары ұзын болады да оларды отырғызу қиындайды, ал
жарықта өсірілген түйнектердің сабақтары қысқа және жуан болып келеді. Оған
қосымша мұндай картоп тезірек өсіп-дамиды және ертерек пісіп жетіледі.
Жарық өсімдіктің түптену процесінде де маңызды орын алады: буын
аралығына, әсіресе алғашқыларының ұзын-қысқа болуына әсерін тигізеді, ал
оған өсімдіктің жатып қалу қасиеті тығыз байланысты болып келетіні жалпыға
мәлім. Сонымен өсімдіктің түптену кезінде жарықпен жеткілікті қамтамасыз
етілсе, сыртқы жағдайлардың (жел, жаңбыр ж.б.) әсеріне төзімді алғашқы
қысқа буынаралықтардың жетілуіне әкеліп соғады, ал оның, керісінше,
көлеңкелі жағдайда өсуі теріс нәтиже береді.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының өсіп-дамуының ең жауапты кезеңдерінде күн
энергиясы жетпесе, жоспарланған өнімді алуға болмайды. Мысалы, күріштің
шашақтану кезінде ауа райы ұзақ мерзімде бұлтты болса, дақылдың өнімі
айтарлықтай (10-12 цга, оданда көп) төмендеуі мүмкін. Осындай жағдай
жүгерінің шашақ (сұлтан) шығару кезіне сәйкес келсе, өнімнің азаюына әкеліп
соғады.
Егістікте дақылдардың жарық жүргісін реттеу оптималды тұқым себу
мөлшерін, себу тәсілін қолдану арқылы өсімдіктердің кеңістікте дұрыс,
біркелкі орналастыру нәтижесінде жүзеге асады. Сонымен қатар себу бағытын
дұрыс таңдап алу (солтүстіктен оңтүстікке қарай сепкенде, таңертеңгі және
кешкі күн сәулесі, ал шығыстан батысқа қарай сепкенде, түскі сәуле толық
пайдаланылады), өсімдіктерді уақтылы сирету, арамшөптерді, әсіресе бойшаң,
жалпақ жапырақтыларын жою, өсу кезеңі әртүрлі сорттар мен гибридтерді
таңдап алу тиімді болады. Әрине өсімдіктердің бұл жүргісін реттеу толық
немесе қосымша қолданылатын жасанды жарық беру саласында жеткілікті түрде
іске асырылады.
Жоғарыда аталған практикалық шаралармен бірге ауыл шаруашылығы
дақылдарын аймақтық инсоляция күшіне байланысты орналастыру күн энергиясын
пайдаланудың коэффициентін (деңгейін) арттыратынын есте сақтау керек.
Жылу. Өсімдіктердің өсіп-дамуына белгілі мөлшерде жылу керек. Маңызды
физиологиялық процестер фотосинтез, тыныс алу, транспирацияның қарқынды
жүруі өсімдік пен қоршаған ауаның температурасына байланысты.
Температураның белгілі мөлшерге дейін жоғарылауы аталған процестердің жүру
пәрменділігін арттырады, бірақ одан әрі көбейгенде өсімдіктің әдеттегі
тіршілігі бұзылады: синтез әлсірейді, тыныстану күшейеді, берік емес
қоспалар ыдырайды. Ал температура одан әрі жоғарыласа, зат алмасуының
орнына келмейтін бұзылу процестері күшейіп, нәтижесінде өсімдіктің опат
болуына әкеліп соғады. Көпшілік дақылдардың өсіп-дамуының оңтайлы
температурасы 25-30°С. Бұл процестің тежелуі температура 30°С асқанда
байқала бастайды да, ол 50-52°С жеткенде, өсімдік өз тіршілігін тоқтатады.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының әрбір түріне тән оның тұқымдарының
өнуінің минимальды (ең томенгі) және тұқым тез уақытта өнетін оптимальды
(оңтайлы) температурасы болады (кесте).
Осы көрсеткіштерді басшылыққа ала отырып, әртүрлі дақылдардың ареалын
(таралу өрісін), өсімдік шаруашылығының еліміздегі аудандастырылуын
жоспарлауға болады.
1- кесте
Тұқым өнуінің маңызды температуралық көрсеткіштері, градус
Дақылдар Мини- Опти- Дақлдар Мини- Опти
мальды мальды мальды мальды
Бидай, арпа, 1-2 25-30 Жүгері, тары,8-10 37-45
сұлы, судан шөбі,
қараби-дай, қытайбұршақ
рапс,
асбұр-шақ
Қарақүмық, 3-4 25-30 Қоза, күріш, 12-14 37-45
қызылша жер жаңғақ
Күнбағыс, 5-6 31-37 Қауын, қияр 15-18 31-37
каргоп
Бұдан кейінгі өсімдіктің өсу кезеңдерінде де температура үлкен роль
атқарады: өсімдік тамырының дамуына, өнім беретін органдарының қалыптасуына
т.б.
Өсімдік онтогенезінде топырақта болып жататын процестер температурамен
байланысты болады. Мысалы, минералды заттардың ерігіштігі мен судың
тұтқырлығы. 4°С-та судың тұтқырлығы соншалықты көбейіп, су өсімдікке ену
қабілеттігін жоғалтады. Өсімдікте және топырақтағы жүретін барлық химиялық
реакциялар температураға байланысты. Топырақ ерітіндісіндегі оттегі мен
көмірқышқыл газының ерігіштігі, осы газдардың топырақ бөлшектерінің бетіне
адсорбциялануы, топырақ пен атмосфера арасындағы газ алмасу процесінің
жылдамдығы, судың өсімдік тамырына ену қарқыны, транспирация мөлшері
температураға байланысты болып келеді.
Топырақ микроорганизмдерінің тіршілігі де оның температурасымен
байланысты. Өсімдік қоректенуіне қатысты микроорганизмдердің көпшілігі үшін
оңтайлы жылулық 20-30°С арасында болып келеді. Шамамен осындай температура
түйнек бактериялары үшін де қолайлы.
Температураның өсімдік пен микроорганизмдердің тіршілігіне тікелей
әсерінен басқа топырақтың су-ауалық және қоректік жүргілеріне де әртүрлі
әсері болып отырады.
Су (ылғал). Өсімдік тіршілігі факторларының арасында тұтыну мөлшеріне
байланысты су бірінші орынды алады. Көптеген зерттеулердің нәтижесі бойынша
ауыл шаруашылығы дақылдарының басым көпшілігінің транспира-циялық
коэффициенті (вегетация кезінде өсімдік жұмсаған судың алынған өнім
салмағының бір мөлшеріне ара-қатынасы) 300—800 аралығында болады, яғни бір
өлшем өнім алу үшін 300—800 өлшем су керек деген сөз.
Өсімдікке су бірінші күндерінде-ақ қажет болады. Тұқым өну процесі
сусыз жүрмейді, ол үшін тұқым белгілі бір мөлшерде суды өзіне сіңіруі
керек. Оның мөлшері әртүрлі дақылдар үшін құрғақ тұқымының 25 пен 150%
салмағының айналасында болып келеді. Дәннің бөртуі үшін керекті судың
мөлшері аз болғанымен, оның жылжымалығының маңызы зор, өйткені әлі тамыр
жоқ, ал ылғалды дән барлық беткі қабатымен сіңіруі керек.
Одан әрі қарай өсу сатыларында өсімдіктің суды пайдалану мөлшері өсе
бастайды. Бұл процесс судың синтезделетін органикалық заттардың құрамына
кіретін химиялық элементтердің көзі, қоректік заттардың еритін ортасы болуы
және суда бірсыпыра биохимиялық процестердің жүруінің нәтижесі. Өсімдік
тіршілігіндегі маңызды процестер клетканың өсуі мен бөлінуі, фотосинтез,
тыныс алу белгілі бір тургорлық жағдайда, яғни клеткада жеткілікті мөлшерде
су болғанда ғана қалыпты түрде жүзеге асады. Зерттеулер көрсеткендей
фотосинтездің қарқындылығы жапырақ саңылауларының ашылу дәрежесіне
қарағанда, ондағы судың мөлшеріне байланысты болып келеді. Өсімдік
ұлпаларындағы судың азаюы тыныстану процесін күшейтіп, фотосинтезді
әлсіретуге әкеліп соғады, көмірсулардың қоры азаяды, нәтижесінде өсімдіктің
опат болуымен аяқталады.
Өсімдіктерге қажетті судың басым көпшілігі (95% артығы) олардың
жапырақтары арқылы буланып, ұшып кетеді (транспирация). Бұл процестің
физиялогиялық маңызы зор. Сумен бірге өсімдік организмінде синтезге керек
әр түрлі заттар өз ретімен қозғалып отырады. Сондықтан булану нәтижесінде
өсімдік ұлпаларының температурасы төмендеп, ол өзін-өзі қатты қызып кетуден
сақтайды.
Топырақ ылғалдылығына астық тұқымдастардың түптену буыны мен қосымша
тамырларының өсуі тығыз байланыста болады, ылғал өте төмендегенде аталған
тамырлардың өсуі толық тоқтайды.
Ылғал топырақтың әр түрлі қасиеттерін, ауа, жылу және қоректік
жүргілерін өзгертуге көп әсерін тигізеді.
Топырақ ылғалынан көптеген агротехникалық шаралардың (жер жырту, себу
ж.б.) өнімділігі мен сапасы тікелей байланысты болып қеледі. Сондықтан бұл
жұмыстарға топырақ физикалық пісіп-жетілгенде ғана кіріскен жөн.
Қазақстанның құрғақшылық жағдайында өсімдік тіршілігіне керекті
факторлардың ең маңыздысы ылғал болып келеді. Онымен дер кезінде және
жеткілікгі мөлшерде егісті қамтамасыз ету егіншінің кезек күттірмейтін
міндеттерінің бірі болып саналады.
Ауа. Топырақ ауасы өсімдік тіршілігіне керекті факторлардың қатарына
жатады. Ол белгілі төрт газдың қосындысынан құралады, олар: азот, оттегі,
аргон және көмірқышқыл газы. Көлемінің 0,01% неон, гелий, криптон, ксенон,
сутегі және озоннан тұрады. Бұлармен қатар радон, метан, азоттың шала
тотығы, күкірттің қос тотығы, көмірсутегінің тотығының іздері де кездесіп
қалуы мүмкін.
Топырақ ауасын құрайтын төрт газдың үшеуінің маңызы өте зор. Оттегі
топырақта өсімдік тамырының, микроорганизмдердің дем алуына және химиялық
процестердің жүруіне бірден-бір керекті элемент. Оттегі жетіс-пегенде,
топырақта қалпына келтіру процестері күшейіп, өсімдікте зиянды шала
тотыққан қоспалар көбейеді (мысалы, ИНз Н25).
Топыраққа оттегі жетіспеген жағдайда өсімдіктің тамыры қысқа және жуан
болады, тамыр түгі азаяды. Кейбір зерттеушілердің айтуынша, топырақтағы
оттегінің концентрациясы 5%-ға дейін төмендегенде, өсімдік тамы-рының өсуі
тоқтайды. Мұнымен қатар топырақтағы оттегінің мөлшері азайғанда, өсімдіктің
суды және қоректік заттарды сіңіруі төмендеп, оның жер бетіндегі бөлігінің
өсуі де баяулайды. Аэрацияның азаюы өсімдіктің ауруын қоздыратын
организмдердің күшеюіне әкеліп соғады.
Топырақтағы көмірқышқыл газының мөлшері жердің және атмосфераның жылу
балансына әсер ететінін айту керек. Бұл газдың қатысуымен фотосинтез
процесі жүретінін білеміз. Көмірқышқыл газы топырақтағы зат-тардың ерітілу
қабілетін жоғарылатып, оның қоректік жүргісін жақсартады. Сонымен қатар
топырақ көміртегінің өсімдік үшін оның маңызды көзі болатынын айта кету
керек.
Азот өсімдік өмірінде зор міндет атқарады, ол протоплазма құру үшін өте
қажет. Дегенмен өсімдіктер азотты тікелей сіңіре алмайтынын білеміз, тек
бұршақ тұқымдас өсімдіктер түйнекті бактериялардың көмегімен ауадағы біраз
азотты органикалық түріне дейін жеткізе алады.
Дүние жүзіңде азотты түйнек бактерияларының қатысуымен тек қана бұршақ
тұқымдас өсімдіктер емес, басқа тұқымдастардың да сіңіру қабілетін іске
асыру бағытындағы жұмыстар жүргізіліп жатқаны мәлім.
Химиялық инертті газдар өсімдік өсуіне әсер етпейді. Тек қана озонның
биологиялық маңызын айтуға болады. Атмосфераның жоғары қабаттарында (20-50
км) оның мөлшері 0,3% дейін өседі де күннен түсетін ультракүлгін түсті
сәулені өзіне сіңіріп, жер бетіне жетуін азайтады, бұл пайдалы құбылыс
екені белгілі.
Аталған газдардан басқа ауада су булары болады, олардың өсімдік
өмірінде маңызы үлкен.
Қоректік заттар. Өсімдіктерге органикалық заттарды түзу үшін ауадағы
көміртегінің қос тотығы мен судан алатын сутегі және оттегінен басқа
топырақтан алатын біраз элементтер керек. Олардың ішіңдегі ең маңыздыла-
рына азот, фосфор, калий, кальций, магний, темір және күкірт жатады. Оларды
макроэлементтер деп атайды, өйткені олардың өсімдіктегі мөлшері бірнеше
пайыздан оның жүздеген бөлігін құрайды. Жоғарыда аталған эле-менттерден
басқа өсімдікке өте аз мөлшерде (пайыздың мыңнан бір бөлігі, одан да аз)
қажетті марганец, бор, жез, мырыш, молибден, кобальт, йод және басқа
элементтер керек. Оларды микроэлементтер деп атайды. Аз немесе көп
керектігіне қарамай, олардың барлығы бірдей керек екендігін айта кету жөн.
Өсімдіктер әртүрлі жолдармен (тәсілдермен) қоректенеді. Қоректенудің
негізгі түрін автотрофтық деп атайды. Бұл ретте өсімдік тотықталған
минералдық заттармен (қоспалармен) қоректенеді. Онымен қатар қорек-тенудің
микотрофтық (саңырауқұлақтармен селбесу арқылы) және бактериотрофтық түрі
бар. Кейінгісі бұршақ тұқымдас өсімдіктердің түйін бактерияларымен
селбесуі.
Төменде өсімдіктердің қоректенуіне керекті элемент-
тердің қысқаша сипаттамасын береміз.
Азот. Ол барлық белоктық заттардың құрамына, хлорофил түйіршігіне,
нуклеинді қышқылдарының, фосфатидтердің және басқа органикалық заттардың
құрамына кіреді. Азоттың басым көпшілігі топырақтың органикалық заттарының
құрамында болады. Көп жағдайларда ол заттар минерализацияға төмен
бейімделген болады да азотпен үстеп қоректенуді қажет етеді.
Азотты өсімдіктер негізінен аммонийлы (аммиакты) немесе нитратты
түрінде қабылдайды.
Фосфор. Фосфор өте маңызды кейбір белоктардың, нуклеинді (РНК, ДНК)
және аденозинфосфорлы қықылдардың құрамына кіретін биогенді элемент.
Топырақ-та органикалық және минералдық түрлерінде болып келеді. Кейінгі
түріне көбінесе нашар еритін және өсімдікке қиындықпен қабыдданатын
алюминийдің, темірдің, кальцийдің, магнийдің, калийдің және басқаларының
фосфаттары жатады. Топырақта фосфордың жалпы мөлшері мен өсімдікке сіңімді
түрлерінің арасында әр кезде алшақтық байқалады. Фосфордың сіңімді түрлері
топырақта кездесетін органикалық және минералды қышқылдардың әсеріне
байланысты болады.
Калий. Ол аминқышқылдары мен белок синтезделгендегі алмасу
процестеріне, фотосинтез реакциясына қатысады. Калий өсімдіктердің азотты
пайдалануын реттеуге қатысады.
Топырақта калийдің көптігіне қарамастан оның тек 1—2% ғана сіңімді
түрде болады. Картоп, тамырсабақтылар, көпжылдық шөптер, көкөніс дақылдары
калийді көп қажет етеді.
Микроэлементтер. Олар өсімдікке өте аз мөлшерде керектігіне қарамай,
үлкен роль атқарады. Себебі олар ферменттердің құрамына кіреді, маңызды
физиологиялық және биологиялық қызмет атқарады. Олар жетпегенде алатын өнім
мөлшері төмендейді, мысалы, молибден ферменттер нитрогеназа мен
нитроредуктазаның, кобальт витамин В12, мыс оксидаза ферменттер тобына
кіреді. Микроэлементтердің топырақта артық болуы немесе жетіспеуі зат
алмасуына зиянын тигізеді.
1.4. Жүгері өнімін алдын-ала программалау және жобаланған өнім алу үшін
тыңайтқыш нормаларын есептеу.
Қазіргі кезде, ғылыми – техникалық революцияға қадам басқан
біздің заманымызда, ауыл шаруашылығына пайдаланатын жетілдірілген
машинаның, құралдардың, тыңайтқыштардың, мол өнімді дақыл сорттарының
көбейген заманында – сол дақылдардан алынатын нақты өнімдерді, топырақ-
климат аймақтарыныңөзіне тән мүмкіншіліктерін математикалық программалауға
жағдай туды. Жер жүзіндегі өсімдіктердің әр гектардан алынатын өнімдері
биологиялық массаға есептегенде 2 – 500 ц аралығында болады. Олардың
құрамындағы бүкіл органикалық массаның 90 – 95 %-і фотосинтез процесінде
түзіледі. Биология ғылымының заңдылықтарын білу, өсімдіктердегі сыртқы және
ішкі ортаның әсерін қадағалаумен қатар , ауыл шаруашылығы өндірісіндегі әр
түрлі технологиялық, экономикалық мүмкіншіліктер мен ғылым жетістіктерін
қолдану, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін алдын-ала болжауға,
программалауға болатындығын көрсетті. Болашақта алынатын өнімдерді
программалау дегеніміз – ғылымның интенсивті түрде дамуын басқару мен
мерзімінде сапалы түрде жүргізілген комплексті және өзара байланысты
шараларды жүзеге асыру, дақылдардан мүмкіндігінше алынатын өнімдерді болжап
алдын-ала айтып беру, олардың қалыптасу жүйесін ретке келтіру болып
табылады.
Ауыл шаруашылық жұмыстарының ерекшелігі -- әр түрлі
агротехникалық және агромелиорациялық жұмыстардың әр түрлі мерзімде
жүргізілуінде. Ауыспалы егіс, мелиорация шараларын жүзеге асыру үшін 10 –
15 жыл керек. Ал, егін жинап алу бірнеше күнде ғана бітеді, көбіне көп бұл
жұмыстардың басым көпшілігі сол аймаққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
І-тарау. Жүгері дақылының тіршілігіне қажетті факторлар
1.1.Жүгері дақылдарының агротехникасына сараптамалық шолу ... ... ... 9
1.2.Жүгерінің биологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...18
1.3.Жүгеріге әсер ететін реттемелі
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .20
1.4.Жүгері өнімін алдын-ала программалау және жобаланған
өнім алу үшін тыңайтқыш нормаларын
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІІ-тарау. Жүгері өнімділігін арттырудың биологиялық негіздері
2.1.Жүгері өсіретін аудандардың климаты мен
топырағының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 34
2.2.Қазақстанның оңтүстігінде жүгерінің будандары мен
сорттарының фотосинтездік активті радиацияға
байланысты
өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .37
2.3.Пісу мерзімі әр түрлі жүгері будандарының өсімдік
жиілігінің өнімділікке
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.4.Дәндік жүгерінің қоректік заттарды
пайдалануы ... ... ... ... ... ... . ... ... 45
ІІІ-тарау. Жүгері өсіру технологиясы мен агротехникасы
3.1.Агротехникалық шараларға және суару технологиясына
байланысты жүгері дәнінің фотосинтетикалық
әрекетінің
өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 51
3.2. Жамбыл облысының суармалы жерінде жүгері өсіру
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..56
3.3. Жүгері дақылының өсіп - жетілу қарқынын және
оның су пайдалануын биофизикалық коэффициенттер
арқылы
болжау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...71
Кіріспе.
Жүгері - дүние жүзінде бидай мен күріштен кейінгі, ал көлемі жөнінен
үшінші орында тұрған дақыл. Жалпы жиналатын өнімі бидайдан сәл аздау болса,
күрішпен бірдей деуге болады. Егіс көлемін, жалпы өнімін, түсімін осы үш
дақылмен салыстырар болсақ жүгерінің артықшылығын бірден байқауға болады.
Бір гектардан алынатын өнім кейінгі 50 жылда дүние жүзінде жүгері бойынша
7ц, бидай 3ц, күріш 5,2ц артқан. Олай болса жүгері дақылы өз өнімін көбейту
мүмкіндігі жөнінен ең алдыңғы қатардан орын алады, ал адамзаттың міндеті –
осы мүмкіндіктерді толық пайдалана білу.
Біздің республикамызда жүгері ең құнды ауыл шаруашылығы дақылы болып
саналады. Басқа астық тұқымдастармен салыстығанда бұл дақылдың өнімі және
жемдік қасиеті анағұрлым жоғары.
Жүгерінің Отаны – Америка. Оның Мексика және Гватемала тропикалық-
субтропикалық аймақтары. Жүгері дәнінің алғашқы үлгілері XV ғасырдың
аяғында Европаға әкелінді. Алғашында сирек кездесетін сәндік өсімдік
ретінде, содан соң астық және мал азығы ретінде бағаланды. Америка ғалымы
Мак-Милен жүгеріні кез-келген қазба байлықтан алынатын шикі заттардан
артық деп бағалаған. Жер жүзінде дәндік жүгері азық-түлік ретінде (20-25%),
мал азығына (55-60%), және түрлі техникалық мақсаттарда (15-20%)
өнеркәсіпте шикізат ретінде пайдаланылады. Басқа дақылдарға қарағанда
жүгері құрамында белок аз. Жүгеріден жарма, жарылған жүгері, түтікшелер,
крахмал, декстрин, кристалды қант, спирт және ұн алады. Көк жүгеріні
пісіріп жеуге, консервілеуге болады. Сонымен қатар, жүгерінің ұрығынан
медицина және тамаққа пайдаланатын май алады. Жүгері АҚШ-та көп тараған.
ТМД-да ол ауыл шаруашылық дақылдардың ішінде 6-шы орында, барлық егістіктің
2 процентке жақын көлемін алады. Жүгеріні сыртқы қабығының барлығына немесе
жоқтығына, дәнінің формасына , өсу мерзіміне, түсіне, үстіңгі бетінің
формасына, эндоспермінің ұн тәрізділік немесе мүйіз тәрізділігіне қарай 7
кіші түрге бөледі: олар - кремнийлі жүгері, тістәріздес жүгері, қант
жүгері, крахмалды жүгері, балауыз жүгері, қабықты жүгері, мүйіз тәріздес
жүгері.
Еліміздің ауа райы, топырағы әр алуан. Оңтүстік, оңтүстік-шығыс
аймақтарда орналасқан суармалы жерлер еліміздің ауыл шаруашылығын
өркендетудің алтын қоы болып саналады. Ауа райының қандай болғанына
қарамастан бұл жерлерден жыл сайын жоғары да тұрақты өнім алуға болады. Бұл
– суармалы желерде өз мүмкіндіктерін толық көрсете алатын, өнімінің қай
түрінен болса да жоғары көрсеткіштеге ие болатын дақыл. Жүгерінің суармалы
жерлердегі тағы бір атықшылығы екі мәселені бір уақытта шешуге мүмкіндік
беретіні, оның біріншісі – сапасы жоғары тұқымдық дән, екіншісі – мал үшін
аса бағалы сүрлем беретіндігі.
Жүгері дәнінде 60-70% углевод, 9-12% белок, 4-7% май, минералды тұздар
мен витаминдер бар. Сондықтан жүгері дәні барлық мал түлігі және құстар
үшін өте бағалы жем болып табылады. Жүгерінің көк балаусасы да қоректік
заттарға өте бай, одан малға жұғымды, жоғары сапалы сүрлем дайындалады. Бұл
үшін ең тиімді кезең – жүгері дәні сүттеніп, қамырланған кез. Осы кезде
дайындалған жүгері сүрлемінде құғақ заттар – қорытылатын протеин көп
болады. Ғылыми мекемелердің мәліметтері бойынша 5кг жүгері сүрлемінен 1кг
сүт алынады. Гүлдену кезінде де жүгері көк шөп ретінде малға беріледі. Бұл
уақытта жүгері балаусасы жақсы жапырақтанып өседі, оның құрамындағы
протеин мөлшері артады.
Жүгерінің дәні өзінің жоғары энергия сыйымдылығына байланысты құрама
жемдерге негізгі компонент болып табылады. Қазіргі таңда республикамыздың
солтүстік облыстарында жүгері дақылының көлемінің азаюы жүгері дәніне
деген сұранысқа байланысты еліміздің оңтүстік және оңтүстік – шығыс
аймақтарында жүгері өндірудің маңызы артып отыр. Бірақ бұл аймақтың топырақ
– климат жағдайының қолайлығына қарамастан, жүгері дақылының өнімділігі
төмен болып отыр. Мұның негізгі себептерінің бірі жүгеріні өсіру
технологиясында минералдық қоректену мәселесі толық шешімін таппаған.
Республикамыздың мекемелері әр түрлі табиғи экономикалық
аймақтарда жүгері дақылының будандастарын аудандастырумен қатар, оны
өндірудің агротехникалық нұсқаулары мен ұсыныстарын зерттеп дайындаған.
Бұл ұсыныстар агротехникалық және мелиоративтік ғылымдардың жаңа
жетістіктері мен өндірісті озық тәжірибелер негізінде дайындалған.
Бірақ, минералды қорек пен суару тәртібінің әр түрлі үйлесімінде
жүгері дақылының өсіп-дамуын кешенді түрде терең зерттелмеген. Сондықтан,
тұрақты да мол өнім алу үшін агротехникалық шаралар кешенін жүргізу арқылы
өсімдік тіршілігін басқарып отыру көкейкесті мәселе болып табылады.
Жасыл өсімдіктің тіршілігі мен өнімділігін қамтамасыз ету
үшін бес негізгі фактор керек. Олар – жарық, жылу, су, ауа және қоректік
заттар. Жарық пен жылу - космостық факторлар, ал қалған үшеуі – су,
қоректік заттар және ауа, топырақтан алынатын факторлар қатарына жатады.
Сонымен қатар өнімділік деңгейін және соған сәйкес фитомебрикалық
көрсеткіштердің қалыптасуын және осы кешеннің қолайлы мәндерін анықтау да
кезек күттірмес мәселе болып саналады.
Жұмыстың мақсатына жету үшін қойылған міндеттер:
■ Дәндік жүгері будандары дәнінің сапасына және қоректік заттарды
пайдалануына әсер ететін реттемелі факторларды анықтау.
■ Жүгері будандары мен сорттарының фотосинтездік активті радиацияға
байланысты өнімділігін анықтау.
■ Жүгері будандарының өсімдік жиілігінің өнімділікке әсерін зерттеу.
Осыған байланысты дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты:
■ Ауыл шаруашылығы дақылдарының аталған факторларға қажеттілігін жан-
жақты зерттеу нәтижесінде олармен жеткілікті түрде өсімдіктерді
қамтамасыз етудің тиімді жолдарын анықтау.
■ Жамбыл облысының суармалы жерінде жүгері өсіру технологиясы мен
агротехникасын және жүгері дәнінің фотосинтетикалық әрекетінің
өнімділігін анықтау.
І-тарау. Жүгері дақылының тіршілігіне қажетті факторлар
1.1. Жүгері дақылдарының агротехникасына сараптамалық шолу
Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыруда өсімдіктің
минералды қорегінің негізгі көзі болып табылатын органикалық және минералды
тыңайтқыштардың ролі зор. Бұл тыңайтқыштарды дұрыс қолданғанда ауыл
шаруашылығы дакылдарының өнімділігі жоғарлауымен қатар, топырақ құнарлығы
да артады. Қазақ егіншілік ғылыми - зерттеу институтының көпжылдык
зерттеулері Қазакстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысының кұнарлылығы төмен
топырағында тыңайтқыштардың өніммен кайтарылуы тәуілсіз
мемлекеттер достығының басқа республикаларына қарағанда бір жарым - екі есе
жоғары екенін көрсетеді, яғни әрбір енгізілген бір килограмм тыңайтқыштың
өніммен қайтарылымы орта есеппен жаздық бидай үшін 9,6-10,0 кг, күздік
бидай үшін 5,0-5,6кг, қант қызылшасының тәтті түбірі үшін 29,1 кг, дәндік
және сүрлемдік жүгері үшін тиісінше 6,3 және 57,1 кг.
Сондай-ақ, егістікке енгізілген тыңайтқыштардың тиімділігі өсірілетін
дақылдың биологиялық және сорттың ерекшеліктеріне, топырақтың қоректік
элементтермен қамтамасыз етілуіне, қолданылып отырған тыңайтқыштың түріне,
енгізу әдісі мен мерзіміне байланысты анықталған.
Қазіргі кезде агротехникалық шаралардың уақытылы орындалмауы, топыраққа
минералды және органикалык тыңайтқыштардың толық мөлшерде енгізілмеуі
өнімділіктің және түсім сапасының төмендеуіне әкеліп соғуда.
Сондықтан топырақ кұнарлылығын сақтау және молайта түсу,
тыңайтқыштардың қоршаған ортаның экологиясы мен түсім сапасына теріс әсерін
жою, ауыл шаруашылығы дақылдарынан жоғары өнім алу бүгінгі күн мен
болашақтың басты міндеті болып саналады.
Ауыл шаруашылығы дақылдары ылғалмен қолайлы қамтамасыз етілген
жағдайда, олардың тыңайтқыштарды тиімді пайдалануы арта түсіп, мол өнім
алуға болады.
Д.А. Сыдыков [1,3,6], А.К. Кеншимов, Н.Н. Балғабаев [14] суармалы
егіншілік жағдайында қолданылған тыңайтқыштардың тиімділігі - суару тәртібі
мен минералды тыңайтқыштарды дұрыс үйлестіре білгенде арта түсетінін
көрсетеді.
Жүгері дақылынан мол өнім алу үшін суаруға және тыңайтқышқа талғамы
күшті будандар мен сорттарды таңдап алудың маңызы зор. Д.А. Сыдықовтың
[17,20] зерттеулерінде жүгерінің әр түрлі будандары сумен бірдей
қамтамасыз етілген жағдайда, өздерінің биологиялық ерекшеліктеріне
қарай енгізілген тыңайтқыштардың қайтарымы әр түрлі болды.
Ашық қара коңыр топырақ жағдайында гектарына 30 тонна көң (фон N150
Р60) және жыл сайын N150 Р60 тыңайтқышы енгізілгенде жүгерінің Южный -3 ТВ
буданының әрбір гектарынан 100-110 ц дән алынған.
Шымкент облысы мен Талдықорған облысының (қазіргі Алматы облысы) ашық
қара қоңыр топырақтарында N210 Р80 К60 тыңайтқыштарын қолдану, сол
топырақтың кұнарлылығын арттыра отырып, гектарына 110ц жүгері дәнін
қамтамасыз еткен.
И.А.Абуғалиев [8], Г.Л.Юмагулов [19] өз зерттеулерінде минералды
тыңайтқыштардың сүрлемдік жүгерінің өнімділігі мен сапасына әсерін
анықтаған. М.Ш.Сулейменова шалғынды-қара коңыр топырақ жағдайында
N180Р150К60, N150Р100К150, N180Р150К60 минералды тыңайтқыштарын енгізгенде
тиісінше 801,800 және 757 цга сүрлемдік жүгері алуға болатынын тәжірибе
жүзінде көрсеткен. [16]
Ашық сұр топырақ жағдайында сүрлемдік жүгерінің өнімділігі қолданылған
суару тәртібі мен тыңайтқыштар нормасына қарай 208- ден 679 цга -ға дейін
ауытқып отырды. Ең жоғары өнімділік 674-679 цга суарудың 70-80% және 80-
80% ЕТЫС нұсқаларында К300Р180К100 минералды тыңайтқыштарын енгізгенде
алынды.
Б.Бәсібеков, А.Бекмағанбетов [7] зерттеулерінде жүгері егісіне жыл
сайын гектарына 20 тонна көң енгізгенде 703,7 цга сүрлемдік жүгері, ал үш
жылда бір рет 60 тонна көң енгізілгенде-819 цга алынған. Ал 60 тонна көңге
N150 Р100 К100 минералды тыңайтқыштары қоса енгізілгенде ең жоғары өнім
алынған (921,4 цга).
Т. Атакулов, Д.А. Сыдықов, С. Кененбаевтың [15] зерттеулерінде
жүгерінің Южный - 3 ТВ буданын өсіру барысында топырактың суару алдындағы
ылғалдылық деңгейін 70% ЕТЫС дәрежесінде ұсталып, дақылға N120 Р80 К60
минералды тыңайтқыштары берілгенде әр гектардың
орташа өнімділігі 101,3 центнер болды, ал N120Р80К60 минералды
тыңайткыштарын енгізгенде гектарынан 105,1 ц жүгері дәні алынған. Суарудың
70-80% ЕТЫС нұсқасында минералды тыңайтқыштармен қалыпты мөлшерде
(N120Р100К80) қоректендірген жағдайда Южный -ЗТВ буданы 647 центнерден,
Қазакстан - 43 ТВ буданы 751 центнерден көк балауса өнімін берді. Ал
минералды тыңайтқыштарды жоғары мөлшерде (N180 Р90 К90) Қолданғанда
өнімділік тиісінше 683 және 791 центнерден алынды. Суарудың 80-80% ЕТЫС
нұсқасында тиісінше көк балаусаның түсімі әр гектардан 694, 845 және 708,
909 центнерге дейін жоғарылады.
Б.Бәсібеков, А.Бекмағанбетов [7] профессор А.Т. Пономареваның
басшылығымен жүргізілген зерттеу жұмыстарына төмеңдегідей талдау жасаған:
Алматы облысының сұр тастақ топырақты жерінде егілген жүгері егісіне
К90Р60К60 минералды тыңайтқыштарын енгізгенде гектарынан 74,1 центнер
жүгері дәні алынған, ал минералды тыңайтқыштардың мөлшерін N120Р100К80-ға
дейін жоғарылатқанда алынған өнім гектарына 79,9 центнер болады, яғни
бақылау нұсқасымен (тыңайтқышсыз) салыстырғанда 17,0 цга қосымша өнім
алынған. Сол сияқты Шымкент облысының ашық сұр тастақты топырағында егілген
жүгері егістігіне К120 К60 минералды тыңайтқышын енгізгенде алынған қосымша
өнім 16,8 центнер болды (бақылау нұсқасындағы өнім 22,9цга).
Талдықорған облысының (қазіргі Алматы) ашық сұр топырағында жүргізілген
тәжірибе қорытындысы: гектарына 210 кг азот, 120 кг фосфор, 90кг калий (N
210 Р60 К60 ) немесе 40 т көң енгізілгенде 100 центнерге жуық жүгері дәні
алынған, ал 120 центнерлік өнім 20 тонна көң мен К130Р60К80 минералды
тыңайткыштарын қоса қолданғанда алынды.
Талдықорған облыстық мемлекеттік ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясының
зерттеулерінде, яғни қойтасты-малта тастары әсер бетіне жақын жатқан
кәдімгі сұр топырақ жағдайында гектарына К130Р60К80 және ( N110Р60К 90
+40т. көң) енгізгенде топырақтағы нитрит, жылжымалы фосфор мен
алмаспалы калийдің мөлшері айтарлыктай жоғарылап, гектарынан 550-
600 центнер жүгері көк балаусасы алынған.
Қазақтың егіншілік ғылыми-зерттеу институтының зерттеулерінде ашық-қара
коңыр топырақ жағдайында есептелген минералды тыңайтқыштар нормасын (N125-
140 Р120 К80-100) енгізгенде, тек суарудың 70-80-70% ЕТЫС нұсқасында және
егістің қолайлы жиілігі гектарына 60 мың өсімдік болғанда 120цга
деңгейіндегі бағдарланған өнімділік қамтамасыз етілген.
Е.В. Рябинина, М.Ш. Сулейменова [16] өз зерттеулерінде ашық қара қоңыр
топырақ жағдайында жүгері егісін 70-80-70% ЕТЫС үлгісімен суарып, гектарына
N140Р70-120К140-160 минералды тыңайтқыштарын енгізіп, егістің жиілігі 60
мың өсімдік болғанда ең жоғары өнім-121,4 центнер жүгері дәнін алуға
болатындығын көрсеткен. Топырақ ылғалдылығы есебінен алынған қосымша өнім
11,3, тыңайтқыштан-10,6 және егістің жиілігінен- 12,2 цга болды, яғни
тиісінше 9,3; 8,7 және 10% болды, ал осы үш фактордың кешенді өзара
бірлескен әрекетінен алынған қосымша өнім 26,6 цга немесе 21,9% болды.
Осыдан әр фактордан бөлек-бөлек алынған тиімділіктен гөрі, сол факторлардың
өзара бірлескен әрекетінің тиімділігі анағұрлым жоғары екенін көруге
болады. Осы сияқты жүгерінің Қазақстан- 43ТВ буданынынан 1077 цга сүрлем
алынған. Бұндай нәтижеге жиілігі 80мың өсімдік жүгері егісін өсіп-даму
кезеңінде 80-80% ЕТЫС үлгісінде суарып, гектарына N310-300Р120К80 минералды
тыңайтқыштарын енгізгенде қол жеткізілген. Нәтижесінде осындай көп факторлы
тәжірибелердің арқасында жүгері дақылын өсірудің технологиялық моделі
жасалған.
Топырақтың ылғал қорын қолайландырудын негізгі принциптері мен соның
арқасында өнімділікті көтеруді өткен ғасырдың 30-жылдары бірінші рет А.Н.
Костяков (1960) тұжырымдаған.[12]
Кейінірек өсімдіктің суға кажеттілігін суару арқылы топырақтың су
режимін реттеу туралы міндеттер Б.А, Шумаковтың , Н.С. Петиновтың,
А.М.Алпатьевтің және тағы басқалардың еңбектерінде дамытылды.
Бірақ, зерттеу нәтижелері көрсеткендей, су тұтыну коэффициент ауа-
райының жағдайына, суаруға, тыңайтқыштар жүйесіне, агротехникалық әдістерге
және ауыл шаруашылығы дақылдарынының өнімділігіне байланысты өзгеріп
отырады.
Осыған байланысты жинақты су тұтынудың өнімділік мөлшерімен байланысын
анықтау және өндірістік жағдайда ауыл шаруашылығы дакылдарының суару
тәртібін басқарудың карапайым және дәл жеткілікті әдістерін зерттеп
дайындау қажеттілігі туады.
Дақылдарды суару тәртібінің құрамдас бөліктері ретінде суару мерзімі
мен нормасын, санын дұрыс анықтау суармалы жерлерде мол өнім алудың кепілі
болып табылады.
Қазіргі кезде суармалы егіншілік жағдайында суарудың мерзімін және
суару нормасын анықтау үшін төмендегідей әдістер қодданылады
- алдын-ала жобаланған үлгі (схема) бойынша;
- морфологиялық белгілері бойынша;
- физиологиялық белгілері бойынша;
- метеорологиялық көрсеткіштер бойынша;
- топырақтағы ылғалдың тапшылығы бойынша
Алдын-ала жобаланған үлгі (схема) бойынша жүгеріні суару оның өсіп-даму
кезеңінің негізгі үш кезең аралықтарында жүргізіледі, яғни суару үлгісі 1-2-
1, бірінші суару сабақтану кезеңінде, екінші, үшінші суару шашақтану
кезеңінде және соңғысы- балауыздану кезеңінде жүргізіледі. Осындай суару
әдісінің кемшілігі сол, топырақтағы бар ылғалдың мөлшері ескерілмейді,
соның нәтижесінде су бірде артық бірде кем беріледі. Бұл жағдай дақылдың
өнімін төмендетуге әкеліп соғады.
Г.К. Льгов жүгеріні суаруды келесі өсіп даму кезеңдеріне сәйкес
жүргізуді ұсынады: 8-10 жапырақ пайда болғанда және 13-14 жапырақ салу-
шашақтану кезеңінде .Сонымен қатар өсіп-жетілу кезеңдеріне қарай өзгеріп
отыратын биофизикалық коэффициенттерді ұсынды. [23]
Бұл әдістің қолданылуының қиындығы физиологиялық көрсеткіштердің
кеңістік пен уақыт бойынша тез өзгергіштігімен, дәл өлшейтін құралдарды
қолдану кажеттілігімен түсіндіріледі. Сонымен катар, бұл әдіс өсімдіктегі
болып кеткен өзгерісті тіркейді.
Кезекті суару мерзімін метеорологиялық көрсеткіштер бойынша анықтау
негізінен өсімдік сумен қолайлы камтамасыз етілген жағдайда, транспирацияға
және топырактың жоғарғы қабатынан булануға шығындалған су буланғыштыққа тең
деген ереже алынған.
Соңғы жылдары топырақ ылғалдылығын қолайлы режимде ұстап тұруға қажетті
жинақты су тұтынуды анықтау үшін биоклиматтық әдіс кеңінен қолданылып жүр.
A.M. Алпатьев ауыл шаруашылығы дақылдарының жинақты су тұтынуын ауаның
орташа тәуліктік ылғалдылығы тапшылығының жиынтығымен байланыстырады. [22]
Е= Кd · (d
Мұндағы: Е- бағдарланған өнімнің қалыптасуына қажетті өсімдіктің су
тұтынуы, мм;
Kd- биоклиматтык коэффициент, ммгПа;
(d-өсімдіктің өсіп-даму кезеңіндегі ауа ылғалдылығы тапшылығының
жиынтығы, гПа.
Белгілі бір өнімділіктің қалыптасуына қажетті су тұтынуды табиғи ылғал
ресурстарымен салыстыру суармалау нормасын анықтауға мүмкіндік береді.
Бірақ, ауыл шаруашылығы дақылдарын сумен қамтамасыз етуді
қолайландыруды бұлай шешу, суарудың қолайлы мерзімдерін анықтауға, суару
режимін дақылдың су тұтыну динамикасымен сәйкестендіруге мүмкіндік
бермейді. Метеорологиялық көрсеткіштердің өзгеруіне байланысты өсімдіктің
жалпы су тұтынуын сипаттау үшін биоклиматтық коэффициенттерді пайдалану
идеясын A.M. Алпатьев пен Г.К. Льговтан баска да ғалымдар ұсынды.
Бірақ А. М. және СМ. Алпатьевтар мен Г.К.Льгов (1970) ұсынған әдістерде
бұл коэффициенттер ауыл шаруашылығы дақылдарын суару тәртібін
қолайландыруда үлкен өндірістік қолданысқа ие болды. [22-23]
Укр НИИГиМ зерттеулері ауаның орташа тәуліктік ылғалдылығы тапшылығының
жиынтығы арқылы ауыл шаруашылығы дакылдарының биоклиматтық
коэффициенттерінің динамикасын белгіледі. Бұл су балансы тапшылығының
интегралды кисық сызығын құруға мүмкіндік беріп, бұл қисық сызық ауыл
шаруашылығы дақылдарының жобалық суару тәртібін есептеуге пайдаланылды.
Суару тәртібін белгілеу қарапайым болғанымен, бұл биоклиматтық
коэффициенттер әдісі тек қамтамасыздығы есептелінген жылдар үшін ғана
топырақтың су режимін қолайландыру міндеттерін шешеді. Әр жылдарда ауа-райы
жағдайының өзгеруіне байланысты суармалау жүйелерін пайдалану кезеңінде
қолайлы суару тәртібі суарудың жобалық үлестірімінен ерекшеленеді. Ауа-райы
жағдайының барысына сәйкес келетін суару тәртібін белгілеу үшін әр жылдың
ерекшелігін ескеретін топырақтың су режимін қолайландыру әдістерін зерттеп
дайындау қажеттілігі туады. Бұл үшін әр табиғи аймақта эксперименталды
жолмен биоклиматтық коэффициенттердің сандық мәндері анықталуы керек. Бұл
көрсеткіштер су балансы әдісін қолдану арқылы табылады. Сондыктан
биоклиматтық коэффициенттер әдісі су балансы әдісіне негізделген топырақтың
су режимін қолайландыру міндеттерінің жеке шешімі болып табылады. Соңғы
жылдары бірқатар зерттеушілер ауыл шаруашылығы дақылдарының пайдаланудағы
суару режимін қалыптастыру үшін биоклиматтық коэффициенттер әдісін
қолдануға талпыныс жасады. Бірақ, биоклиматтық коэффициенттерді пайдаланып
пайдаланудағы суару режимін қолайландырудың жеткілікті негізделген
әдістемесі ұсынылған жоқ.
Бұл сұрақ бойынша дайындалған ұсыныстар ылғал қорының динамикасы туралы
ақпарды жинауға және топырактың ылғалдылығының төменгі шегіне байланысты
датчиктер арқылы суару мерзімдерін белгілеуге арналған.
Қазақстанның суармалы егіншілігі жағдайында ауыл шаруашылық дақылдарын
суару тәртібінің биологиялық есептеу тәсілдері Д.А. Сыдықовтың [13], Н.Н.
Балғабаевтың [4,18] еңбектерінде қарастырылды. Өсіп-даму кезеңдерінде
суаруды үлестіру әдісінен басқа суару мерзімдерін белгілейтін әдістер, күні
бұрын суаруды жүргізуді жоспарлауға, болжауға мүмкіндік бермейді. Сонымен
қатар, бұл әдістер дақылдардың суару нормасы мен оның санының жиынтығы
болып табылатын суару тәртібінің сандық мәндерін көрсете алмайды. Осы
айтылғандарды ескере отырып, А.Н. Костяков (1960) ауыл шаруашылығы
дақылдарын суару мерзімдерін топырақ ылғалдылығының төменгі шегі арқылы
белгілеуді ұсынды. [12]
Кейінірек топырақтың су режимін басқарудың бұл әдісі
Б.А.Шумаковтың және оның ғылыми мектебінің, Г.К.Льговтың
зерттеулерінде эксперимент түрінде дәлелденіп, одан әрі дамытылды.
Топырақтың активті кабатындағы ылғалдылықтың төменгі шегін биологиялық және
физиологиялық негіздеу арқылы су режимін реттеудің
ауыл шаруашылығы дақыддарын суару тәртібі әр түрлі жылдар үшін тұрақты
емес, ол метеорологиялық жағдайлардың өзгеруіне байланысты.
Өсімдіктің су тұтынуының құбылмалылығын ескеріп, Ж.В.Кружилина [10],
Э.В.Гершунов (1990) суару режимі есебін әртүрлі қамтамасыз етілген жылдар
үшін жүргізді. Олардың мәліметтері бойынша суару режимін 50,75 және 95%
қамтамасыз етілген жылдар үшін есептеуге болады. Бұл үшін су тұтынудың
айлық тапшылыктары бойынша интегралды қисық сызық тұрғызып, сол бойынша
суарудың мерзімі мен суару аралық кезеңін анықтауға болады.
К.Б.Балғабеков және А.Капашев (2000) Алматы облысының гидромодуль
аудандары бойынша ауыл шаруашылығы дақылдарының дифференциалды суару
тәртібін ұсынады.
Қазақтың егіншілік ғылыми зерттеу институтының суармалы егіншілік
бөлімі республикамыздың оңтүстік - шығыс аймақтарында өсірілетін
дақылдардың қолайлы суару тәртібін зерттеп дайындады.
Осы институттың зерттеулерінде жүгерінің ВИР-156 буданынан 79,8цга дән
алынған. Ол үшін топырақ ылғалдылығы 70% ЕТЫС деңгейінде ұсталып, 4-5 рет
суарылды, суармалау нормасы 3470 м3га-ға дейін жетті.
Сүрлемдік жүгері үшін топырақтың қолайлы ылғалдылығы өсіп-дамудың
бірінші кезеңіңде 70% ЕТЫС, екінші кезеңінде 80% ЕТЫС деңгейінде болды. Көк
массанын өнімділігі 700цга, ал су тұтыну коэффициенті 75м3ц болды.
Жүгерінің Южный ЗТВ және Казахстан 43ТВ будандары өнімділігі жөнінен
аудандастырылған ВИР-156 буданынан 10-15% артық болды. Жүгерінің өсіп-даму
кезеңінде топырақтың есепті қабатындағы ылғалдылығын 80% ЕТЫС деңгейінде
ұстай отырып, гектарына N,2o P90 К90 - минералды тыңайткыштарын енгізгенде
Южный-ЗТВ буданынан 706 цга, Казахстан 43ТВ буданынан 898 цга сүрлем
алынған. Көрсетілген ылғалдылық деңгейін сақтап отыру үшін 4-5 рет
суарылды, суармалау нормасы 2500-3000 м3га.
Абдуллаев М.А. (2004) Арал өңірінде ауыспалы егісте егілетін жүгері
будандарының түріне, пайдалану тәсіліне қарай себу мерзімін анықтады,
тәжірибе нәтижесінде орта мерзімде пісетін будандар үшін ең қолайлы себу
мерзімі 26 сәуірден 16 мамыр, ал кеш пісетін будандар үшін 26 сәуірден 6
мамыр аралығында екенін көрсетті. [21]
Сыдықов Д.А. [6] (2001) – аңыздық жүгері егісіне өсіп-өні кезеңінде
түсетін ФАР-дың мөлшерін есептеп шығарып, оған байланысты ең жоғарғы
өнімділікті анықтады, сонымен қатар оңтүстік өңірдің қолайлы табиғат
жағдайын тиімді пайдалана отырып, мал азықтық дақылдар өнімділігін
мәселесін қарастырды.
Балғабаев Н.Н. [18] (2002) – жүгері дақылының өсіп-жетілу
қарқындылығын болжап, корреляциялық оперативті ағымдағы жоспарлар құру
әдістемесін және су пайдаланудың биофизикалық коэффициенттер арқылы есептеу
әдісін көрсетті.
Бөрібаев О.Ә. [5] (2006) Қазақстанның оңтүстік- шығыс өңірінде жүгері
буданы мен сояны аралас өсіру технологиясын құрастырды және пісу мерзімі әр
түрлі жүгері будандарын шырынды азыққа арнап өсіру қажет екендігін атап
көрсетті.
Сыдық Д.А., Қарабаева А.Д. [17] (2006) – агротехникалық шараларға
және суару технологиясына байланысты өнімділігі жоғары жүгерінің қалыптасу
ерекшеліктерін зерттеді және Оңтүстік Қазақстан өңірінде аңыздық жүгері мен
күнбағысты қосып егудің әр түрлі тәсілдерін жетілдіру мақсатында
тәжірибелер жүргізді.
1.2. Жүгерінің биологиялық ерекшеліктері.
Жүгері дәнді дақылдар тобына жатады. Тамыр жүйесі шашақты, ұзын,
торкөзді, 3 метр тереңдікке дейін, ал жан-жағына 1 метрге дейін жайылып
өседі. Тамыр системасының 60 проценті топырақтың айдалатын қабатында
болады. Жүгері тамыры топырақтың үлкен аумағынан қоректік заттар мен ылғал
әкеліп жатады. Нәтижеде жүгері топырақтағы қоректік элементтерді басқа
дәнді дақылдардан гөрі жақсырақ пайдаланады.Басқа дақылдардан айырмашылығы
жүгері өсімдігінің 4 түрлі тамыры болады. Олар: ұрық тамыры, алғашқы буын
тамыр, негізгі тамыр және тіреуіш тамыр. Кейігі қосымша тіреуіш топырақтан
жер бетіне шығып тұрады. Жүгерінің алғашқы даму кезінде тамыр жүйесі өте
тез өседі. Е. Амантаев, Н. Нечипоренко мәліметтері бойынша көгеріп
шыққаннан кейін 7 – 8 күнде жүгері тамыры 25 см тереңдікке дейін барады.
Әйтсе де алғашқы егілген күндері жүгерінің өсіп-өнуі өте баяу болады.
Бірақ, өсуіне қолайлы жағдайларда әсіресе шашақтану кезінде бір тәулікте 10
– 12 см-ге дейін өседі. Ал гүлдегеннен кейін өсуі тоқтайды. Шашақтану
кезінде он күннен кейін гүлдену дәуірінде жүгері өзінің жалпы органикалық
массасының 75 % жинақтайды. Жүгерінің тамыр жүйесі көлемінің тәуліктік
ұлғаюы 7, 12, 13 жапырақтарды шығару сатыларына жеткенде ерекше байқалады.
Өсіп-өну сатыларындағы жүгерінің ең қажетті кезеңдері сабағының
қалыптасуына әсер ететін 2-3 жапырақты шығару сатысы, сондай-ақ собығының
қалыптасуына әсер ететін 6 – 7 жапырақтар шығарған кезі болып саналады.
Жүгері 5 жапырақты болғанда оның тамыры жан-жаққа 11 – 13 см-ге дейін
тарамданып өседі. Жүгерінің басқа дәнді дақылдардан ерекшелігі сол сабағы
біреу болады да, сорт өзгешеліктеріне қарай биіктігі 0,6 – 6 м-ге жетеді.
Жүгері – бір ұялы және қос жынысты өсімдік.Аталығы түбірінің
жоғары жағында шашағында орналасқан, аналық жынысы собығында, жапырақтар
қабығымен қоршалған. Шыққан сабағы жуан, цилиндр тәрізді , қалыңдығы 2 – 7
см, жақсы жапырақтанады, жапырақтарының саны 13 пен 28 арасында болады.
Жүгері жер шарының солтүстік ендігінің 58 градусынан оңтүстік ендіктің 40
градусына дейінгі аралықта – ойпатта да, қыратта да, тіпті тау
бөктерлерінде де өсіріледі. Мұның өзі жүгерінің топырақ климат жағдайлары
әр түрлі жерге өсуге бейімділігін, өміршеңдігін көрсетеді. Әйтсе де, бұл
дақылдың бейімділігіне қарамастан, әр түрлі өсіп-өну, даму сатыларында оған
қоршаған ортаның әсерін білу жүгерінің биологиысын жетік меңгеруімізге,
тиімді агротехникалық шараларды жүзеге асыруымызға мүмкіндік береді.
К.А.Тимирязев жоғары өнім алу үшін ең алдымен өсімдіктің нені қажет
ететінін, қорекпен қалай қамтамасыз етіліп отырғанын білу керек деген.
Демек, табиғи ерекшеліктеріне, қажетінің өтелуіне сәйкес жүгері тұрақты
жоғары өнім береді. Шыққан тегі жағынан алсақ, жүгері жылылықты сүйетін
дақылдар қатарына жатады. Осыған байланысты ол өте сезімтал, өзін қоршаған
ортаға (жарыққа, жылуға, қорекке) талап қойғыш. Жүгеріні баптау кезінде
мәселенің осы жағына баса назар аудару керек.
Жүгері егістігінен алынатын жоғары өнімдер топырақтың физикалық және
химимялық қасиетттерімен қатар топырақтың органикалық және қоректік
заттарға бай болуына байланысты. Қышқылда ортасы 5,5 – 7 аралығында болса
жақсы өнім алынады. Егер қышқылды ортасы рН – 5-тен төмен болса, ондай
топырақтарда жүгері өспейді. Жүгері дәні топыраққа түскеннен бастап,
оттегін көп керек етеді. Жақсы өнім алу үшін топырақ құрамында 18 – 20
%оттегі болуға тиісті, егер ол 10 %-ке түсіп кетсе жүгерінің тамыры өсуін
баяулатады, 5 %-ке төмендесе тіпті өспейді. Топырақ тығыздығы 1,1 – 1,3
гсм аспау керек. Мұның бәрі сөзсіз жүзеге асырылуға тиісті агротехникалық
шаралар қатарына жатады.
1.3. Жүгеріге әсер ететін реттемелі факторлар
Ұзақ зерттеулердің, әсіресе өсімдік физиологиясы, агрохимия, агрофизика
және басқа ғылымдар саласындағы жетістіктер нәтижесінде өсімдік тіршілігіне
керекті факторлар толығымен анықталған.
Өсімдіктерге энергияның көзі болып күннің жарығы және күн радиациясы
деп аталатын оның сәулелі қуаты, ал олардың органикалық бөлімін құрайтын
заттар ретінде су, оттегі, көміртегінің диоксиді және топырақтан алынатын
қоректік заттар жатады. Сонымен, жасыл өсімдіктің тіршілігі мен өнімділігін
қамтамасыз ету үшін бес негізгі фактор керек. Олар — жарық, жылу, су, ауа
және қоректік заттар.
Жарық пен жылу космостық факторлар, ал қалған үшеуі — су, қоректі
заттар және ауа, топырақтан (жерден) алынатын факторлар қатарына жатады.
Осыған байланысты егіншілік ғылымының негізгі мақсаты – ауыл шаруашылығы
дақылдарының аталған факторларға қажеттілігін жан-жақты зерттеу нәтижесінде
олармен жеткілікті түрде өсімдіктерді қамтамасыз етудің тиімді жолдарын
анықтау болып табылады.
Жарық. Өсімдіктердің биомассасын құрайтын органикалық заттардың 90-95%
фотосинтез процесінің нәтижесінде пайда болады, ал минералды элементтермен
қореқтенудің саддарынан өнімнің құрғақ массасының тек 5-10% ғана түзіледі.
Сондықтан өнімді тұрақты түрде арттыру дегеніміз — топырақтан алынатын
факторларды реттеп отырумен қатар фотосинтез процесін керекті бағытта
жүргізуді мұқият іске асырып отыру.
Фотосинтез процесіне және оның қарқынды жүруіне күннің жарығы керек.
Сондықтан жарық жеткіліксіз болғанда, өсімдік алдымен қоректі заттардың
тапшылығына ұшырайды, одан әрі оның опат болуына апарып соғуы мүмкін. Жарық
жеткіліксіз болса, өсімдіктердің өсіп-дамуы әдеттегіден өзгереді: олардың
сабақтары ұзын, жіңішке және әлсіз болып келеді.
Күн — сәуленің сарқылмас көзі екендігі және оның жер бетіне түсетін
қуатының өлшеусіз көптігі бұл фактордың өсімдік тіршілігіне жеткілікті
екендігі сияқты әсер қалдырады. Алайда жүргізілген зерттеулер өсімдік жарық-
пен барлық кезде жеткілікті түрде қамтамасыз етілмейтінін және оны толық
пайдалана алмайтынын көрсетеді. Егіншінің міндеті -- фитосинтетикалық
белсенді радиациясының (ФБР-ФАР) пайдалану коэффициентін (дәрежесін)
арттыру болып есептеледі. Әдетте егістіктен жылына бір өнім алғанда күн
энергиясын (қуатын) пайдалану коэффиценті әр түрлі дақылдар үшін
2 - 5% арасында болып келеді. Ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің
қарқынды әдістерін қодданудың нәтижесінде ФБР-ФАР-дың пайдалану дәрежесін 2
есе және одан да әрі жоғарылатуға болады. Оның бір жолы ретінде оңтүстік
және оңтүстік — шығыс өңірлерінде аралық дақылдарды кең қолдануды айтуға
болады.
Күн сәулесі өсімдікте жүретін физиологиялық процестерге түрліше әсер
етеді: тұқымның өсуі, түптену буынының орналасуы т.б. Мысалы, кейбір
өсімдіктердің (көбіне арамшөптер) тұқымының өсуіне жарық керек болса
(кәдімгі сіпсебас), керісінше, басқа біреулері жарықта өсе алмайды
(қызылқұйрық).
Астық тұқымдастардың түптену буынының өсіп-дамуында жарық елеулі орын
алады. Сол сияқты оның картоп өмірінде де алатын орны мол. Оның түйнектері
қараңғыда өнгенде, сабақтары ұзын болады да оларды отырғызу қиындайды, ал
жарықта өсірілген түйнектердің сабақтары қысқа және жуан болып келеді. Оған
қосымша мұндай картоп тезірек өсіп-дамиды және ертерек пісіп жетіледі.
Жарық өсімдіктің түптену процесінде де маңызды орын алады: буын
аралығына, әсіресе алғашқыларының ұзын-қысқа болуына әсерін тигізеді, ал
оған өсімдіктің жатып қалу қасиеті тығыз байланысты болып келетіні жалпыға
мәлім. Сонымен өсімдіктің түптену кезінде жарықпен жеткілікті қамтамасыз
етілсе, сыртқы жағдайлардың (жел, жаңбыр ж.б.) әсеріне төзімді алғашқы
қысқа буынаралықтардың жетілуіне әкеліп соғады, ал оның, керісінше,
көлеңкелі жағдайда өсуі теріс нәтиже береді.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының өсіп-дамуының ең жауапты кезеңдерінде күн
энергиясы жетпесе, жоспарланған өнімді алуға болмайды. Мысалы, күріштің
шашақтану кезінде ауа райы ұзақ мерзімде бұлтты болса, дақылдың өнімі
айтарлықтай (10-12 цга, оданда көп) төмендеуі мүмкін. Осындай жағдай
жүгерінің шашақ (сұлтан) шығару кезіне сәйкес келсе, өнімнің азаюына әкеліп
соғады.
Егістікте дақылдардың жарық жүргісін реттеу оптималды тұқым себу
мөлшерін, себу тәсілін қолдану арқылы өсімдіктердің кеңістікте дұрыс,
біркелкі орналастыру нәтижесінде жүзеге асады. Сонымен қатар себу бағытын
дұрыс таңдап алу (солтүстіктен оңтүстікке қарай сепкенде, таңертеңгі және
кешкі күн сәулесі, ал шығыстан батысқа қарай сепкенде, түскі сәуле толық
пайдаланылады), өсімдіктерді уақтылы сирету, арамшөптерді, әсіресе бойшаң,
жалпақ жапырақтыларын жою, өсу кезеңі әртүрлі сорттар мен гибридтерді
таңдап алу тиімді болады. Әрине өсімдіктердің бұл жүргісін реттеу толық
немесе қосымша қолданылатын жасанды жарық беру саласында жеткілікті түрде
іске асырылады.
Жоғарыда аталған практикалық шаралармен бірге ауыл шаруашылығы
дақылдарын аймақтық инсоляция күшіне байланысты орналастыру күн энергиясын
пайдаланудың коэффициентін (деңгейін) арттыратынын есте сақтау керек.
Жылу. Өсімдіктердің өсіп-дамуына белгілі мөлшерде жылу керек. Маңызды
физиологиялық процестер фотосинтез, тыныс алу, транспирацияның қарқынды
жүруі өсімдік пен қоршаған ауаның температурасына байланысты.
Температураның белгілі мөлшерге дейін жоғарылауы аталған процестердің жүру
пәрменділігін арттырады, бірақ одан әрі көбейгенде өсімдіктің әдеттегі
тіршілігі бұзылады: синтез әлсірейді, тыныстану күшейеді, берік емес
қоспалар ыдырайды. Ал температура одан әрі жоғарыласа, зат алмасуының
орнына келмейтін бұзылу процестері күшейіп, нәтижесінде өсімдіктің опат
болуына әкеліп соғады. Көпшілік дақылдардың өсіп-дамуының оңтайлы
температурасы 25-30°С. Бұл процестің тежелуі температура 30°С асқанда
байқала бастайды да, ол 50-52°С жеткенде, өсімдік өз тіршілігін тоқтатады.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының әрбір түріне тән оның тұқымдарының
өнуінің минимальды (ең томенгі) және тұқым тез уақытта өнетін оптимальды
(оңтайлы) температурасы болады (кесте).
Осы көрсеткіштерді басшылыққа ала отырып, әртүрлі дақылдардың ареалын
(таралу өрісін), өсімдік шаруашылығының еліміздегі аудандастырылуын
жоспарлауға болады.
1- кесте
Тұқым өнуінің маңызды температуралық көрсеткіштері, градус
Дақылдар Мини- Опти- Дақлдар Мини- Опти
мальды мальды мальды мальды
Бидай, арпа, 1-2 25-30 Жүгері, тары,8-10 37-45
сұлы, судан шөбі,
қараби-дай, қытайбұршақ
рапс,
асбұр-шақ
Қарақүмық, 3-4 25-30 Қоза, күріш, 12-14 37-45
қызылша жер жаңғақ
Күнбағыс, 5-6 31-37 Қауын, қияр 15-18 31-37
каргоп
Бұдан кейінгі өсімдіктің өсу кезеңдерінде де температура үлкен роль
атқарады: өсімдік тамырының дамуына, өнім беретін органдарының қалыптасуына
т.б.
Өсімдік онтогенезінде топырақта болып жататын процестер температурамен
байланысты болады. Мысалы, минералды заттардың ерігіштігі мен судың
тұтқырлығы. 4°С-та судың тұтқырлығы соншалықты көбейіп, су өсімдікке ену
қабілеттігін жоғалтады. Өсімдікте және топырақтағы жүретін барлық химиялық
реакциялар температураға байланысты. Топырақ ерітіндісіндегі оттегі мен
көмірқышқыл газының ерігіштігі, осы газдардың топырақ бөлшектерінің бетіне
адсорбциялануы, топырақ пен атмосфера арасындағы газ алмасу процесінің
жылдамдығы, судың өсімдік тамырына ену қарқыны, транспирация мөлшері
температураға байланысты болып келеді.
Топырақ микроорганизмдерінің тіршілігі де оның температурасымен
байланысты. Өсімдік қоректенуіне қатысты микроорганизмдердің көпшілігі үшін
оңтайлы жылулық 20-30°С арасында болып келеді. Шамамен осындай температура
түйнек бактериялары үшін де қолайлы.
Температураның өсімдік пен микроорганизмдердің тіршілігіне тікелей
әсерінен басқа топырақтың су-ауалық және қоректік жүргілеріне де әртүрлі
әсері болып отырады.
Су (ылғал). Өсімдік тіршілігі факторларының арасында тұтыну мөлшеріне
байланысты су бірінші орынды алады. Көптеген зерттеулердің нәтижесі бойынша
ауыл шаруашылығы дақылдарының басым көпшілігінің транспира-циялық
коэффициенті (вегетация кезінде өсімдік жұмсаған судың алынған өнім
салмағының бір мөлшеріне ара-қатынасы) 300—800 аралығында болады, яғни бір
өлшем өнім алу үшін 300—800 өлшем су керек деген сөз.
Өсімдікке су бірінші күндерінде-ақ қажет болады. Тұқым өну процесі
сусыз жүрмейді, ол үшін тұқым белгілі бір мөлшерде суды өзіне сіңіруі
керек. Оның мөлшері әртүрлі дақылдар үшін құрғақ тұқымының 25 пен 150%
салмағының айналасында болып келеді. Дәннің бөртуі үшін керекті судың
мөлшері аз болғанымен, оның жылжымалығының маңызы зор, өйткені әлі тамыр
жоқ, ал ылғалды дән барлық беткі қабатымен сіңіруі керек.
Одан әрі қарай өсу сатыларында өсімдіктің суды пайдалану мөлшері өсе
бастайды. Бұл процесс судың синтезделетін органикалық заттардың құрамына
кіретін химиялық элементтердің көзі, қоректік заттардың еритін ортасы болуы
және суда бірсыпыра биохимиялық процестердің жүруінің нәтижесі. Өсімдік
тіршілігіндегі маңызды процестер клетканың өсуі мен бөлінуі, фотосинтез,
тыныс алу белгілі бір тургорлық жағдайда, яғни клеткада жеткілікті мөлшерде
су болғанда ғана қалыпты түрде жүзеге асады. Зерттеулер көрсеткендей
фотосинтездің қарқындылығы жапырақ саңылауларының ашылу дәрежесіне
қарағанда, ондағы судың мөлшеріне байланысты болып келеді. Өсімдік
ұлпаларындағы судың азаюы тыныстану процесін күшейтіп, фотосинтезді
әлсіретуге әкеліп соғады, көмірсулардың қоры азаяды, нәтижесінде өсімдіктің
опат болуымен аяқталады.
Өсімдіктерге қажетті судың басым көпшілігі (95% артығы) олардың
жапырақтары арқылы буланып, ұшып кетеді (транспирация). Бұл процестің
физиялогиялық маңызы зор. Сумен бірге өсімдік организмінде синтезге керек
әр түрлі заттар өз ретімен қозғалып отырады. Сондықтан булану нәтижесінде
өсімдік ұлпаларының температурасы төмендеп, ол өзін-өзі қатты қызып кетуден
сақтайды.
Топырақ ылғалдылығына астық тұқымдастардың түптену буыны мен қосымша
тамырларының өсуі тығыз байланыста болады, ылғал өте төмендегенде аталған
тамырлардың өсуі толық тоқтайды.
Ылғал топырақтың әр түрлі қасиеттерін, ауа, жылу және қоректік
жүргілерін өзгертуге көп әсерін тигізеді.
Топырақ ылғалынан көптеген агротехникалық шаралардың (жер жырту, себу
ж.б.) өнімділігі мен сапасы тікелей байланысты болып қеледі. Сондықтан бұл
жұмыстарға топырақ физикалық пісіп-жетілгенде ғана кіріскен жөн.
Қазақстанның құрғақшылық жағдайында өсімдік тіршілігіне керекті
факторлардың ең маңыздысы ылғал болып келеді. Онымен дер кезінде және
жеткілікгі мөлшерде егісті қамтамасыз ету егіншінің кезек күттірмейтін
міндеттерінің бірі болып саналады.
Ауа. Топырақ ауасы өсімдік тіршілігіне керекті факторлардың қатарына
жатады. Ол белгілі төрт газдың қосындысынан құралады, олар: азот, оттегі,
аргон және көмірқышқыл газы. Көлемінің 0,01% неон, гелий, криптон, ксенон,
сутегі және озоннан тұрады. Бұлармен қатар радон, метан, азоттың шала
тотығы, күкірттің қос тотығы, көмірсутегінің тотығының іздері де кездесіп
қалуы мүмкін.
Топырақ ауасын құрайтын төрт газдың үшеуінің маңызы өте зор. Оттегі
топырақта өсімдік тамырының, микроорганизмдердің дем алуына және химиялық
процестердің жүруіне бірден-бір керекті элемент. Оттегі жетіс-пегенде,
топырақта қалпына келтіру процестері күшейіп, өсімдікте зиянды шала
тотыққан қоспалар көбейеді (мысалы, ИНз Н25).
Топыраққа оттегі жетіспеген жағдайда өсімдіктің тамыры қысқа және жуан
болады, тамыр түгі азаяды. Кейбір зерттеушілердің айтуынша, топырақтағы
оттегінің концентрациясы 5%-ға дейін төмендегенде, өсімдік тамы-рының өсуі
тоқтайды. Мұнымен қатар топырақтағы оттегінің мөлшері азайғанда, өсімдіктің
суды және қоректік заттарды сіңіруі төмендеп, оның жер бетіндегі бөлігінің
өсуі де баяулайды. Аэрацияның азаюы өсімдіктің ауруын қоздыратын
организмдердің күшеюіне әкеліп соғады.
Топырақтағы көмірқышқыл газының мөлшері жердің және атмосфераның жылу
балансына әсер ететінін айту керек. Бұл газдың қатысуымен фотосинтез
процесі жүретінін білеміз. Көмірқышқыл газы топырақтағы зат-тардың ерітілу
қабілетін жоғарылатып, оның қоректік жүргісін жақсартады. Сонымен қатар
топырақ көміртегінің өсімдік үшін оның маңызды көзі болатынын айта кету
керек.
Азот өсімдік өмірінде зор міндет атқарады, ол протоплазма құру үшін өте
қажет. Дегенмен өсімдіктер азотты тікелей сіңіре алмайтынын білеміз, тек
бұршақ тұқымдас өсімдіктер түйнекті бактериялардың көмегімен ауадағы біраз
азотты органикалық түріне дейін жеткізе алады.
Дүние жүзіңде азотты түйнек бактерияларының қатысуымен тек қана бұршақ
тұқымдас өсімдіктер емес, басқа тұқымдастардың да сіңіру қабілетін іске
асыру бағытындағы жұмыстар жүргізіліп жатқаны мәлім.
Химиялық инертті газдар өсімдік өсуіне әсер етпейді. Тек қана озонның
биологиялық маңызын айтуға болады. Атмосфераның жоғары қабаттарында (20-50
км) оның мөлшері 0,3% дейін өседі де күннен түсетін ультракүлгін түсті
сәулені өзіне сіңіріп, жер бетіне жетуін азайтады, бұл пайдалы құбылыс
екені белгілі.
Аталған газдардан басқа ауада су булары болады, олардың өсімдік
өмірінде маңызы үлкен.
Қоректік заттар. Өсімдіктерге органикалық заттарды түзу үшін ауадағы
көміртегінің қос тотығы мен судан алатын сутегі және оттегінен басқа
топырақтан алатын біраз элементтер керек. Олардың ішіңдегі ең маңыздыла-
рына азот, фосфор, калий, кальций, магний, темір және күкірт жатады. Оларды
макроэлементтер деп атайды, өйткені олардың өсімдіктегі мөлшері бірнеше
пайыздан оның жүздеген бөлігін құрайды. Жоғарыда аталған эле-менттерден
басқа өсімдікке өте аз мөлшерде (пайыздың мыңнан бір бөлігі, одан да аз)
қажетті марганец, бор, жез, мырыш, молибден, кобальт, йод және басқа
элементтер керек. Оларды микроэлементтер деп атайды. Аз немесе көп
керектігіне қарамай, олардың барлығы бірдей керек екендігін айта кету жөн.
Өсімдіктер әртүрлі жолдармен (тәсілдермен) қоректенеді. Қоректенудің
негізгі түрін автотрофтық деп атайды. Бұл ретте өсімдік тотықталған
минералдық заттармен (қоспалармен) қоректенеді. Онымен қатар қорек-тенудің
микотрофтық (саңырауқұлақтармен селбесу арқылы) және бактериотрофтық түрі
бар. Кейінгісі бұршақ тұқымдас өсімдіктердің түйін бактерияларымен
селбесуі.
Төменде өсімдіктердің қоректенуіне керекті элемент-
тердің қысқаша сипаттамасын береміз.
Азот. Ол барлық белоктық заттардың құрамына, хлорофил түйіршігіне,
нуклеинді қышқылдарының, фосфатидтердің және басқа органикалық заттардың
құрамына кіреді. Азоттың басым көпшілігі топырақтың органикалық заттарының
құрамында болады. Көп жағдайларда ол заттар минерализацияға төмен
бейімделген болады да азотпен үстеп қоректенуді қажет етеді.
Азотты өсімдіктер негізінен аммонийлы (аммиакты) немесе нитратты
түрінде қабылдайды.
Фосфор. Фосфор өте маңызды кейбір белоктардың, нуклеинді (РНК, ДНК)
және аденозинфосфорлы қықылдардың құрамына кіретін биогенді элемент.
Топырақ-та органикалық және минералдық түрлерінде болып келеді. Кейінгі
түріне көбінесе нашар еритін және өсімдікке қиындықпен қабыдданатын
алюминийдің, темірдің, кальцийдің, магнийдің, калийдің және басқаларының
фосфаттары жатады. Топырақта фосфордың жалпы мөлшері мен өсімдікке сіңімді
түрлерінің арасында әр кезде алшақтық байқалады. Фосфордың сіңімді түрлері
топырақта кездесетін органикалық және минералды қышқылдардың әсеріне
байланысты болады.
Калий. Ол аминқышқылдары мен белок синтезделгендегі алмасу
процестеріне, фотосинтез реакциясына қатысады. Калий өсімдіктердің азотты
пайдалануын реттеуге қатысады.
Топырақта калийдің көптігіне қарамастан оның тек 1—2% ғана сіңімді
түрде болады. Картоп, тамырсабақтылар, көпжылдық шөптер, көкөніс дақылдары
калийді көп қажет етеді.
Микроэлементтер. Олар өсімдікке өте аз мөлшерде керектігіне қарамай,
үлкен роль атқарады. Себебі олар ферменттердің құрамына кіреді, маңызды
физиологиялық және биологиялық қызмет атқарады. Олар жетпегенде алатын өнім
мөлшері төмендейді, мысалы, молибден ферменттер нитрогеназа мен
нитроредуктазаның, кобальт витамин В12, мыс оксидаза ферменттер тобына
кіреді. Микроэлементтердің топырақта артық болуы немесе жетіспеуі зат
алмасуына зиянын тигізеді.
1.4. Жүгері өнімін алдын-ала программалау және жобаланған өнім алу үшін
тыңайтқыш нормаларын есептеу.
Қазіргі кезде, ғылыми – техникалық революцияға қадам басқан
біздің заманымызда, ауыл шаруашылығына пайдаланатын жетілдірілген
машинаның, құралдардың, тыңайтқыштардың, мол өнімді дақыл сорттарының
көбейген заманында – сол дақылдардан алынатын нақты өнімдерді, топырақ-
климат аймақтарыныңөзіне тән мүмкіншіліктерін математикалық программалауға
жағдай туды. Жер жүзіндегі өсімдіктердің әр гектардан алынатын өнімдері
биологиялық массаға есептегенде 2 – 500 ц аралығында болады. Олардың
құрамындағы бүкіл органикалық массаның 90 – 95 %-і фотосинтез процесінде
түзіледі. Биология ғылымының заңдылықтарын білу, өсімдіктердегі сыртқы және
ішкі ортаның әсерін қадағалаумен қатар , ауыл шаруашылығы өндірісіндегі әр
түрлі технологиялық, экономикалық мүмкіншіліктер мен ғылым жетістіктерін
қолдану, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін алдын-ала болжауға,
программалауға болатындығын көрсетті. Болашақта алынатын өнімдерді
программалау дегеніміз – ғылымның интенсивті түрде дамуын басқару мен
мерзімінде сапалы түрде жүргізілген комплексті және өзара байланысты
шараларды жүзеге асыру, дақылдардан мүмкіндігінше алынатын өнімдерді болжап
алдын-ала айтып беру, олардың қалыптасу жүйесін ретке келтіру болып
табылады.
Ауыл шаруашылық жұмыстарының ерекшелігі -- әр түрлі
агротехникалық және агромелиорациялық жұмыстардың әр түрлі мерзімде
жүргізілуінде. Ауыспалы егіс, мелиорация шараларын жүзеге асыру үшін 10 –
15 жыл керек. Ал, егін жинап алу бірнеше күнде ғана бітеді, көбіне көп бұл
жұмыстардың басым көпшілігі сол аймаққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz