Қазақ хандығы дәуіріндегі жыраулар шығармашылығындағы тарихи мәселелер
Мазмұны.
Кіріспе. 3
І – тарау. Жырау, жыраулар шығармашылығындағы
тарихи тақырыптар. 9
1. Дешті-Қыпшақ дәуірі жырауларының
тарихи тақырып толғаныстары. 9
2. Қазақ хандығы дәуіріндегі
жыраулар шығармашылығындағы тарихи мәселелер. 17
ІІ – тарау. Жырау-халық шежіресі. 42
Қорытынды. 51
Пайдаланылған әдебиеттер. 54
Сілтеме. 57
Кіріспе.
Тақырыптын өзектілігі: Өркениетке бет алған әр халық, ел өзін-өзі қалай
жеткенін, бастан не кешіп, көзге елестете алмайынша, қазір деңгейге ненің
арқасында ие болып, қандай тар жол, тайғақ кешуді бастан өткергенін
білмейінше, халқымыздын асыл ерлері қанша тер төгіп, табан тоздырғаннын,
қан төгіп, жан бергенін терең сезбейінше, кез келген халық өзінін құнын,
бағасын жете бағалай білмейді. Сондықтан да тәуелсіздік жолына түскен
Қазақстан халқы өзінің өткен тарихын зерделеп, ғылыми негізде бір ізге
түсіріп, танып – білуге шұғыл қадам жасауда.
Өткен кезеңдерге шегініс жасап, бір мезет соғвн мән берсен ХV – ғасырда
мемлекет ретінде танылған Қазақстанның тарихында ақтаңдақтар әлі де
жетерлік. Сонын бірі – халықмыздың жыраулар тарихының әлі де болса терең
зерттелмей келгендігі. Солардың ішіндегі зерттелмей қалып отырған тың
дүниесінің бірі – жыраулар әдебиетінің тарихилығы. Соңғы жылдардағы қазақ
жерінде болып жатқан түбегейлі өзгерістер, республикамыздың тәуелсіздік
жолына нық түсуі халқымыздың төл тарихы ның сан қырлары мен салаларына
бүгінгі күнгі көзқарастар тұрғысынан қарап пайымдауды қажет етеді.
Жыраулар әдебиетін айта берсе, жаза берсе-бағзы заманның айнасы, елмен
елдің алтын әріпнен жылнамасы дерлік.
Әдеби зерттеу - әдеби зерттеу үшін емес, ел игілігі, ұрпақ мәдениеті
үшін қажет. Ол белгілі ұлттың, тарихи-мәдени сандығына тасиап кеткен
көркемдік мұрасын іріктейді, халықтың белгілі басым шығармаларды халықтың
өзіне екшеп ұсынады. Міне осы салада таришылары мен әдебиетті зерттеушілері
сан алуан зерттеулер жүргізді. Бірақ өмірбаяны әріден басталтын қазақтардың
тарихи тектері мен мәдени мұралары түгелдей айтылып бітті деп қол қусырып
отыруға әсте болмайды. Әлі де айтылмаған, сыры ашылмаған тарихи мұраларымыз
баршылық.
Қазіргі жыраулар мен ақындар олардың атқарған қызметтері туралы пікірлер
қалыптасты деуге болады. Әйтсе де жыраулар мен ақындар поэзиясы төңірегінде
толық шешімін таппаған мәселелер аз емес. Солардың бірі жыраулар мен
ақындар поэзиясындағы көркемдік өрнектер, өзіндік ерекшеліктерді зерттеп
зерделеу болашақтың ісі.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде, жаңаша ой-пікірімен көз қарастың
қалыптасу белесінде халқымыздың өткен жолы мен оның рухани түлеуін тану
құралы ретіндегі тарих ғылымының көкейлестігі, мән-мағынасы күрт кеңейіп
толыға түсуде. Сонын нәтижесінде, әсіресе жыраулар мен ақындар анықтамасы,
оларға тән ерекшеліктер, өлеңдік түрлер, дәстүрлі әдеби орта сырлары тағы
басқа ғылыми мәнді мәселелер айқындала түсті.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Жырыулар әдебиетіндегі қазақ тарихының
жырлануы тарих деректерінің дамуына көптеген зерттеушілердің қызығушылығын
тудырады. Сондықтан зерттелу деңгейі біршама қомақты. Қазақтың жыраулық
өнері үлкен ауқымды тақырыпқа жатады. Қазақ жырауларының шығармашшылығында
қазақ тарихының қилы кезеңі рухани-мәдени дамуы көрініс тапқан.
Көне дәуірлерден, XV-ғасырдан келе жатқан сондай қазыналарымыздың бірі -
жыраулар поэзиясы. Ұлттық сөз өнеріміздің тарихымызда, қазақтың рухани
әлемінде ақын - жыраулар поэзиясы айрықша орын алады.
Жыраулар мен ақындардың қоғамдағы рөлі, олардың шығармашылық ерекшеліктері
хақында әдебиет пен тарих ғылымдарында бірқатар уақыттан бері әңгіме болып
келеді. Бұл салада жазылған зерттеулер мен пікірлер аз емес. Әсіресе Ш.
Уәлиханов, С. Сейфуллин, М. Әуезов, Ә. Марғұлан, Қ. Жұмалиев, В.
Жирмунский, Е. Ысмаилов, М. Ғабдуллин, Ә. Қоңыратбаев, Х. Сүйіншәлиев
тағы басқа ғалымдардың әдеби қауымға кеңінен таныс еңбектері жыраулар мен
ақындар өнерінің әлеуметтік мәні мен бірқатар көркемдік сыр сипаттарын
тануға, тарихи дерекретінде қолдануға мол мүмкіндік жасады.
Аталмыш тақырып аумағынан қатысты көптеген зерттеуші ғалымдар ғылыми
жұмыстар жазғанын атап өткен жөн. Бірақ ғылыми еңбектердің көбісі әдебиет
тұрғысында ғана жазылған. Сондықтан зерттеушілеріміздің жыраулар поэзиясын
жалпылама қамтығанымен оның нақты ерекшелігі тарихи тұрғыда толық
қамтылмаған.
Проблемалардың жекелеген қырларын зерттеуге арналған, жыраулар өкілдерінің
өмірбаяндық деректеріне, олардың саяси және дүние танымдық көзқарастарына
тереңірек бойлаған еңбектер шықты. Солардың ішінде жарық көргені
Х. Сүйіншәлиев Қазақ әдебиетінің тарихы деген іргелі еңбегін
атап өткен жөн. Қарастырылып отырған тақырыптын көптеген мәселелері Қазақ
совет энциклопедиясы, Бес ғасыр жырлайды, Қазақ ССР тарихы
еңбектерінде қарастырылған. Арнаулы әдебиеттерде бұл мәселе шынара
зерттелгенімен, оларды тереңірек зерттеп бір жүйеге келтіру бүгінгі күннің
міндеті болып табылады.
Зерттеудің мақсат-міндеттері: Жыраулар халқымыздың тарихында елеулі негіз
қалдырған. Тұлғаларымыздың бірі. Туған елі, жері үшін, бар ғұмырын сарып
еткен талай ақын жырауларымызды тани алмай, бүгінгі ұрпаққа насихаттай
алмай жатқанымыз шындық. Солардың ішінде ІХ-ХV ғасырға дейінгі өмір сүрген
байырғы сөззергерлері екені анық.
Жырау деген кім ? Ол нені жырлаған ? Қазақ жыршы, жыраулары мен дүние
жүзілік жыраулар жырларындағы байланыс, олардың айырмашылығы.
Жырау – ауыз әдебиетінің ежелгі өкілдерінің бірі, ірі қоғамдық
мәселелерді қозғайтын толғау жырларды шығарып айтушы. Жырау сонау көне
замандардың өзінде, ең алдымен ақын ретінде танылған сияқты.
Жыраудың жыраулығының ең басты белгісі - ақындық , яғни өз жанынан өлең
шығарғыштық қабілетінің болуы. Жырау деген атаудың өзінің жыр сөзінен
шыққандығы көрініп-ақ тұр. М.Қашғари жырау сөзін (йырағу) өлең шығарушы,
музыкант деп түсіндіреді.
Жырау сөзін (жыраушы) Қырым татарлары тек ақындеген ұғымда емес,
сәуегей,балгер мағынасында да қолданады екен.(В.РадловОпыт словаря
тюрских наречийСПБ.Т.4,120-б.). Жырау сөзі қарақалпақ, өзбек тілдерінде
де ұшырасады. Бірақ бұл термин эпикалық жырларда айтушы (яғни жыршы) деген
мағынада ғана қолданады.
Жыр, жыршы ұғымын қазақ әдебиетінде алғаш зерттеушілердің бірі,
қазақтағы жырмен өлеңнің түр, мазмұн құрылысындағы айырмашылық белгілерін
алғаш танып әңгімелеген-Құрбанғали Халид Жыршы дегеніміз-ол өлеңшілердей
емес, өз жанынан шығарып айтатын дарын қасиеті бар адам, ақындардың бір
бөлімін жыршы дейді1, ал жырдың қисынға құралған (қиынан қиысқан) үш
сөзден тұратын нақыл, өсиет сөздері басым - деп көрсетсе, М.Мағауин XV-
XVIII-ғасырлар әдебиетінде жүкті көтерген жыраулар болды. Жыраулардың ең
сүйікті жанры - толғау еді.2
Д.Лихачев XI-XIII-ғ. жанрлардың пайда болуы туралы айта келіп, мұнын өзі
фольклор мен жазба әдебиетінің екі аралығында туып, келгенін дәлелдейді.
Орыс әдебиетінің басы болып саналатын Игорь полкы туралы жырдың тууына
да осы өреде танып бағалайды3
Толғауларда жырау өзінің өмірін, болмыс жайлы ойларын, замана жайлы
түйгендерін айтады, белгілі оқиғаларға көзқарасын білдіреді 4-дейді.
Толғау- қазақ әдебиетінде сюжетсіз поэзиялық туындының халықтық түрі,
белгілі тақырып бойынша ойлар түю, философиялық пікірлер білдіруші пішіні -
делінеді поэзиялық сөздікте.5
Жыраулық - әрісі оғыз-қыпшақ, берісі ноғай-қазақ дәуірінен бері қарай
үздіксіз жалғасып келе жатқан көне әдеби дәстүр.
Қазіргі кезде жырау деген атау көбінесе орыстың
сказитель деген сөзінің баламасы ретінде аталып жүр. Қазақтың көшпелі
дәуірінде 6жырау деген сөз екі мағынада айтылған: бірі-өз жанынан суырылып
салып өлең шығаратын ақын, екіншісі - біреуден үйренген жырларын сюжет
идеясын сақтай отырып,кейде өзгерген қалпында басқаларға жеткізуші. О,
баста тындаушылар жыраудың жырына риза болғанда, Па, шіркін!
Жыр-ау деп, қошеметтер көрсеткен. Академик В.Радлов әрбір әдемі өткір
тіркес, әрбір әзіл,көтеріңкі қоштау туғызады 7,-дейді. Осы бір жыршы мен
көпшілік көңіл-күй жырау деген терминнің тууына, қалыптасуына тікелей
әсер етсе керек. Жырау деген термин өзіміздегі жырлау, жыр айту,
жырламақ сөзінен келіп шыққан. Мұнын түп төркіні байырғы жыр, жыршы
деген сөздермен астасып жатыр. Жыр , жыршы деген ұғымдар
әдебиетімізде ерте кезден-ақ туып қалыптасқан.
Өз шығарылып айтуға мүмкіндігі бар әр алуан суырылып салма ақындар
жатқызылып келген. жырау сөзі де осы ұғыммен астасып жатыр. Жырды
шумаққа бөлмейтін импровизация, қайғылы жыр, жоқтау деп жіктеп, ал жырауды
жыршы, көнені жырлаушы алдын болжаушы (предсказитель) деп түсіндіреді
В.Радлов. Болашақты болжап айту-көреген де білгір жыраулардың поэтикалық
өнерінің басты тәсілі болып саналған. Жыраулар шығармасының жанрлық
ерекшеліктері өзгеше. Жыраулар бір өзі бір академия аталған, қоғамдық
өмірдің барысы мен болашақты болжап айтушылар ғана емес, көне эпикалық
жырларды жасаушыларда болып табылады8.
Асылы Қазақтың жыршы-жыраулары мен дүниежүзіндегі жыршы, жыраулардың
өнерлік өріс іздеулерінде көп-көп ұқсас сипаттар кездеседі. Сол мол сөз
маржандарын адам баласының үзілмес нәсіліне, таусылмас қазына ғып, өшпес
өнер дәрежесіне жеткізушілер-грекше аэд, орта ғасырдағы француздарша-
жанглер, немісше-шпильман, мейстерзинглер, қазақша-жырау, қырғызша-жомоқчу,
өзбекше-бахши, кавказдық-тарша-ашуг, украинша-лирник, карело-финше-
кантелик,якутша-олонгокут, монғолша-тульчи, орысша-сказитель деп атаған.
Бұлар - ауызша шыққан жырларды, хикаяларды, дастандарды қалың көпшіліктің
арасына таратушылар, насихаттаушылар -деп атаған.
Сәуегейшілдік, батагөйшілдік, яғни абыздың кейбір функцияларын атқару
жасаған жыраулардың бәріне ортақ қасиет болуға тиіс. Бұл қазақта ғана емес,
Еуропаның ертектерінде жасаған сөз өнері өкілдерінің де басынан өткен жай.
Мәселен, Англиядағы англо-саксондардың жыраулары скоптар мен шлмендер тек
ақын жыршы ғана болмаған, олар табиғаттың сыйы бақсы, балгерлік қасиеті де
болған.
Сонын нәтижесінде, әсіресе жыраулар мен ақындар анықтамасы, оларға тән
ерекшеліктер, өлеңдік түрлер, дәстүрлі әдеби орта сырлары тағы басқа ғылыми
мәнді мәселелер айқындала түсті.
Дипломдық жұмыстың негізгі тақырыбы жыраулар шығармашылығындағы қазақ
тарихының жырлануы болып табылады. Сондықтан жыраулар шығармашылығындағы
әдеби - филологиялық жақтарынан гөрі тарихи қырларын жан - жақты
қарастыруды мақсат еттік.
Зерттеу жұмысының қамтитын мерзімі: ІХ-ХІХ ғасыр аяғы. Аталған уақыттың
әлеуметтік саяси өмірі үлкен өзгерістерге толы болды. Күрделі де әр алуан
қайшылығы мол оқиғалардың қазақ қоғамына үлкен әсерін тигізбей қойған жоқ,
осы уақытта жыраулардың ел болу, жер болу мәселесінде билеушілерге ақыл
кеңес бере отырып өзінің ықпалын тигізді.
Зерттеудін географиялық шеңбері: Бүкіл Дешті-Қыпшақ немесе қазіргі
Қазақстан территориясы аумағы.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаналығы: Кеңестік кезеңде жыраулар жырларын
зерттеу емес атын атауға болмайтын қазақ ақын – жыраулары өкілдерінің
еңбектерін, көтерген мәселелерін біршама талдап дерек көзі ретінде орынын
толықтырылды.
Зерттеудің методологиялық негізі: Негізгі тақырыбы жыраулар
шығармашылығындағы гуманистік таным алынды. Мәселені тарихи қажеттілік
ретінде, тарихи тағылым тұрғысынан қарастырдық.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: Қазіргі таңдағы баспа сөз материалдары
жарияланып, естеліктерді, ғылыми кітаптарды, орыс саяхатшы, жиһангерлерінің
этнография деректерін, осыдан ертеректеу кезеңдегі Қ. Халид, В. Радлов, М.
Қашғари еңбектері қолданылды.
Зерттеуімде Ұлағат , Егемен Қазақстан , Қазақ тарихы , Ақиқат
, Қазақ тілі мен әдебиеті , Қазақ әдебиеті , Абай атты газеттер
мен журналдарға назар аударылды.
Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы: Зерттеу жұмысын жоғары оқу орындарда
тарих және әдебиет саласындағы студенттерге, мектепте, ғылым салаларындағы
еңбектерде пайдалануға болады.
І. Жырау және жыраулар әдебиетіндегі тарихи тақырыптар.
1. Дешті-Қыпшақ дәуірі жырауларының тарихи тақырып толғаныстары
Кетбұғыдай жыраулар,
Күй-құланды толғаған.
Асан Қайғы, Қазтуған,
Алдағы болар заманды,
Қайғыланып болжаған.
XV- ғасыр ақын-жырауларының өмірі мен шығармашылығы хақында бірқатар
зерттеу еңбектер жазылды. XV- ғасырда өмір сүрген сөз зергерлері қазақ
қауымына біршама жақын таныс. Әйтсе де бұл дәуірдегі ақын - жыраулар
мұрасының әлі ашылмаған қыры мен сыры аз емес еді. Солардың бірі-ақын-
жыраулардың философиялық көзқарастары мен ой түйіндері, поэзиясының
көркемдік ерекшеліктері.
Жыраулар шығармашылығын нақты тарихи зерттеуге кеңестік дәуірде
идеологиялық ұстанымдар кедергі келтірген болатын. Тәуелсіздік дәуірінде
жыраулар шығармашылығын тарихын ғылыми түрде зерттеу, оның философиясының
әлеуметтік-мәдени және дүниетанымдық негіздерін түсінуге, толғаулардың қыр
- сырын ашуға жыраулар дүниетанымын танып-білуге, қазақ халқының шынайы
тарихындағы, тағдыры мен дамуындағы жыраулардың орны мен ролін, маңызын
айқындауға мүмкіндік береді.
Философиялық негізі және басты мәселесі - адам. Жыраулар адамды бүкіл
дүниежүзінің қуатты қайнар көзі деп біледі, сондықтан оны бүкіл
философиясының мәні мен шыңы деп таниды.
Жыраулар үшін адам мәселесі негізгі философиялық мәселе болып табылады.
Даналықтың өлшем бола білген философ-жыраулар рухани мұрасы шын мәнінде
қазақ халқының зерделі ойы мен өмі -рінің энциклопедиясы секілді. Олай
дейтін себебіміз, жырауларды танып, оның шығармаларын игере отырып, сол
кездегі қазақ қоғамының экономикалық, саяси, құқықтық, отбасылық, мәдени-
тарихи ерекшеліктерінен айқын да анық және дәл мағлұматтар алуға болады.
Жыраулар арнайы философиялық трактаттар жазбағаны мәлім. Бірақ ол -
философиялық терең толғаныстарға, тосын пікірлі идеяларға толы поэзиялық
туындылар мен толғаулардың авторы.
Ғалым - зерттеушілер жыраулардың ақыл-ойы, дүниені дұрыс философиялық
тұрғыдан түсінуі, ой-толғаныстарының тереңдігін бағалап, данагөй философ
деп танығандығы белгілі.
Жыраулардың рухани әлемі - ерекше бір тылсым дүние, ал оның негізгі
зерттеу объектісі–адам. Сол адамның эстетикалық, этикалық бет-бейнесі,
арман мақсаты, өмірінің мәні, сезімі мен түйсігі, болмысы мен ұлттық ойлау
ерекшелігі жырауларды терең тебіреністерге түсірген. Олардың толғаған
толғауының негізінде адами және кісілік философиясы жатыр. Өйткені адам
мәселесі оның дүниемен қарым-қатынасы, адамның өмірі мен тұрмысының мәні
философиясының негізгі өзегін, басты проблемасын құрайды. Мәселен, бүгінгі
танда біз бастан кешіп отырған экономикалық дағдарыстың өзі де -
сөйлеп келгенде осы адамның дүниеге деген түбегейлі қатынасының дағдарысы.
Жыраулар тұлғасы XV-ғасыр дүниетанымы, қоғамдық қатынастың даму көрінісі
мен денгейінің бейнесі. Жырау тұлғасымен табысу үшін оның заманын білу және
қазақтың дүниетаным денгейін ескеру жөн. Жыраудың көркемдік және
философиялық талғамын түсіну шарт, оның азаматтық өлшемін табу міндет. Оның
мұрасы мен үлгісі - бүгінгі іркілісті түсіндіруге тәуелсіздіктің жаңа
жағдайы мен талаптарын жүйелі ұғынуға, ондағы адам өмірін танып-білуімізге
таптырмас құрал.
Жыраулардың өзіндік философиялық еңбектері болмаса да, көп шығармаларында
көрініп тұратын анық ойшылдық көзқарастар, әлеуметтік-философиялық терең
толғаулар бар және осындай ойшылдық белгілерін жеке философиясы деп
атамасақта, ақын-жыраулардың даналық, философиялық көзқарастары деп
танығанымыз дұрыс.
Жыраулар өз заманындағы қоғамдық мәселелерге, адамгершілік ождан, мораль
философиясына тікелей қатынасы бар, толып жатқан көлемді әрі ойшылдық
пікірлері бар екені даусыз. Жыраулардағы философиялық көзқарастардың көбі
адамгершілік мәселесіне тіреледі. Сол кездегі қоғамның мінін ашық айтып, ел
билеушілерінің әділетсіздігін өлеңмен сынға алған. Ал әлеуметтік талабының
түп мақсаты - жеке адамды жаман іс-әрекеттерден жирендіріп, сол арқылы
заманындағы халқын тәрбиелемек болды. Осылайша жыраулар өзі көріп, сезіп,
өзі ойлап қорытқан өмір материалдарынан ой түйеді.
Жыраулардың мұхиттай терең танымдық қасиеттерінің бір тамшысы ретінде
зерттелетін мәселе-олардың философиялық көзқарастары хақында айтқан ойлары.
Бұл тақырыпқа осы күнге дейін зерттеушілеріміз әлі қалам тартқан емес.
Жыраулар өз заманының талаптарынан көп алға кетіп, көрегенділік
пікірлерімен сол кездің өзінде жауап іздеген. Жыраулардың өз дәуірінде
айтқан пікірлері дәл бүгінгі заманның талаптарымен ұштасып жатқанын анық
аңғарамыз.
Ғасырлар бойы халықпен жасап, көркемдік ізденістермен әр кез толысып,
кемелденген қазақ әдебиеті арналы бір саласы - жыраулар поэзиясы.
Жыраулар поэзиясының өріс алған кезеңі XIV-
XVIII-ғасырлар. Бұл тұстағы әдебиетіміздің қай саласы болмасын оған
жыраулардың қатысы мол болды. Ауыз әдебиеті туындыларын жасаушылар да, ескі
әдеби дәстүрді жалғастырушылар да шешендер мен жыраулар еді.
Жыраулар көтерілген көркемдік сатыдан өтіп, поэзияның жаңа шыңына қанат
қақты.Әлеуметтік өмірді, халық тұрмысын кеңінен қамтитын, қоғамдық мәні
жоғары поэзия дүниеге келді. Осыған орай поэзиялық туындыларды шығарушы
өнер иелерін XVIII-ғасырдан бастап, жырау дегеннен гөрі ақын деп атау жиі
қолданыла бастады.
Жырау поэзиясы мен ақын поэзиясы ішкі мазмұнымен ғана емес, сыртқы
формаларымен де өзара ерекшеленеді. Жыраулар қаһармандық жыр шығарса,
ақындар лиро-эпикалық жырлар туғызған. Сипатына, өлеңдік ерекшелігіне
қарағанда Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек сияқты жырларды ең алғаш
жырлап таратушы-ақындар болғанға ұқсайды. Егер Ер Тарғын және басқа
батырлар жырындағы сөз өнерінің өкілі Сыпыра жырау болса, Қыз Жібекті,-
Шеге ақын.
Алайда, жыраулардың аренадан кетуіне байланысты қазақ халқының екі
поэзиялық мұрасының бірден-бір дерлік арқалаушысы-ақындар болып қалды.
Осының нәтижесінде ақын репертуары бұрынғыдан әлдеқайда байыды. Ақын
жырлары әдетте жырау поэзиясындағыдай нақыл, афоризм түрінде келмейді.
Алайда ақын поэзиясы жырау поэзиясына қарағанда әлдеқайда елгезек, сол
себепті ақын жырларының тақырыптары сан алуан. Ақындар тіпті жыраулар
өлеңге қосуды айып көрген ұсақ-түйек мәселелерді де жыр ете берген.
XVIII-ғасырдан бастап өздерін толық жырау санатында танытқандар -Бұқар мен
Ақтамберді болды. Ал, XIX-ғасыр поэзиясында жырау деген
атау өте сирек қолданылды. Бұрынғы ауыр сазды, көкейкесті мұңды қобызға
қосып жырлайтын жыраулар орнын енді әзіл-оспағы аралас жеңіл терме,
сапандата шырқап айтар ән-өлеңдер, жүрек тебірентер назды лирикалар,
кезектесе тіл қағысып, өнер оздыратын айтыстар, бебеу қағып безектеген
домбыранын қоңыр үні жарыса үн қосқан ақындар өнері басты.
Ақындар поэзиясы өзіндік ерекшелігі бар өнер десек те, ол өзіне
жыраулар өнерінің заңды жалғасы. Жырау поэзиясы жеістіктерін, поэзиялық
тәжірибесін игеріп өз бойларына сақтап келген,сол поэзияның ілгерілеген
жаңа көрінісі іспетті. Кейбір ақындар соңғы кезге дейін жыраулық өнердің
ықпалында жыр толғаған әрі ақын болып қалыптасты. Сондықтан оларды халық
жырауларша толғаған тұста немесе тұспалдап сөз термелеген шақта жырау деп,
ал асқақтата ән шырқап, сөз өнерін ағылтқан тұста ақын деп бір өнер иесін
екі тұста екі түрлі атап кеткен. Мәселен, әр заманда өмір кешкен Дулат,
Базаралы, Көтеш, Шал ақындарды кей тұста жырау деп атанғандығы осы
себептерден болса керек.
Әрбір өнер туындыларының өз шебері, жасаушы өнерпаздары болатыны, ешбір
өнер туындысының көктен даяр күйінде түспейтіні әркімге аян. Сондай-ақ,
қазақ поэзиясын жасаушыларды да өз халқының арасында туып-өскен халқының
талантты перзенттері. Әр тұста ағаштан түйін түйіп, қыш пен тасқа ою ойып,
мәрмәрдан мүсін салған шеберлер сияқты сөз кестесін құра білген, тіл
құдіретін игерген асыл сөз шеберлері болған. Оларды халық әртүрлі
атаулармен атап, қадірлеген. Қапияда сөз тауып, бітпес жауды бітімге
жүгіндірген, күлместі күлдіріп, жүрместі жүргізген өнерпазды халық шешен
деп, ал заманының қоғамдық ойын жүйелеп, түйінді пікір айтып, асыл сөз
термелеп жыр шығарған жайсаңды жырау деп атаған.
Жырау - аума-төкпе өлең сөзді қару еткен өнер адамы, халықтың қамын
ойлай білетін парасаты мол ел ағасы, қысылғанда жол табар ақылшысы, уақыт,
уақиға сырын, замана бағыт-бағдарын ақыл таразысына салып сынай салмақтай
білетін, болжағаны болып, тапқыр да көреген дана абыз, қисық еткенді
қылышпен емес, сөзбен сілейтіп, бұйрық берер әміршісі, бетің бар, жүзің бар
демей тура айтатын өткір де, әділ биі, жөні келгенде жырмен қаруды бірдей
жұмсап жауға аттанар жауынгер қолбасы болған. Жырау ел тағдырын шешер ірі
оқиғалар, аса мәнді көкейкесті мәселелер тұсында толғаған. Халық өзгелерден
гөрі қайғырғанда демеп, қуанғанда қанат бітіріп, ақыл қосатын асыл сөз иесі
жырау тұлғасын қатты қадірлеген.
Жыраулық өнер - сөз өнерінің ең көне түрлерінің бірі. Бұл поэзияның
пегізгі тақырыбы туған жер, халық өмірімен тікелей байланысты болып келеді.
Жыраулар өзі өмір сүрген заманының мұң-мұқтажы жырлауына байланысты сөз
өнерінің дидактикалық мазмұнға бай әрі көркем саласын қалыптастырды. Қазақ
поэзиясында XV-XVIII- ғ. жыраулық дәстүрге көз жіберсек, жыраулардың
көбінесе билеуші қауымның төңірегінде ғұмыр кешіп, ел тағдырының күрделі
тұстарын толғап, ақыл-кеңес беру арқылы халық атынан сөйлеп, хан мен бұқара
халық арасындағы мәселелерге араласуы бұл жырлардың сапалық мән-мазмұнын
арттырып келді. Олардың осы дәстүрінің өзгермей, біртұтастығын сақтауы сөз
өнеріне деген айрықша құрметте жатса керк.
Қазақ әдебиетіндегі жыраулар поэзиясында - елге, жерге деген
сүйіспеншілік баяндалады және оларда жыраулардың шабыты, асқақ жырланатын
сөйлеу мәнері, өзіндік стилі бар. Асан мен Қазтуғаннан бастап, Шалкиіз,
Доспамбет, Ақтамберді, Үмбетей, Марқасқа, Тәтіқара, Бұқар жырларына
ұштасқан олардың туындыларынан тұнып тұрған туған жерге деген шынайы
сүйіспеншілікті көреміз.
Тіпті бұл сарын сонау қазақ хандығы құрылуы алдындағы өткен тарихи
жағдайлардың күйін шерткен, беріде Бұқар алаң көңіл еткен, одан беріде
Дулатты аһ ұрғызып, Мұратты мұңға батырған Нармағамбетті нар түйедей
шөктірген заман еді ( Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы Алматы,
2001жыл).
XIV-XVIII-ғасырларда жыраулар елдік, ерлік, өмір, дін, замана хақында
толғаған. Олар бағзы шығыс поэзиясы дәстүрімен өмірдің өтпелілігін жырлап,
ізгілік пен инабаттылықты дәріптеген. Замананың ойлы перзенті ретінде
өмірдің сан алуан мәселелерін сарапқа салып, гуманистік тұрғыда
философиялық-дидактикалық түйін тұжырымдар жасап, жер-суды, атамекенді
қорғау, ел бірлігін сақтау мәселелерін жырлаған.
Жыраулар мұрасында сол дәуірдегі талай тайпалар басынан өткерген тарих
іздері сайрап жатыр. Әр дәуірдің ірі, іргелі оқиғалары, көрнекті тұлғалары
тарихи тұрғыда нақты дәлдікпен көріне қоймаса да жыраулардың өз басы
жағдайлары, жыр жолдарында кездесетін адамдармен қарым - қатынасы,
олардың сыртқы һәм ішкі бейнесінің кейбір көріністері,сол замандағы
оқиғалардың хақында деректер анық байқалады.
Жыраулар мен ақындар дәуір шындығын қандай дәрежеде болса да көре
білгенімен, өз ортасы ықпалынан, өз заманы ауанынан аулақ кете алмады.
Мәселен, Асан Қайғы жырламаса Жәнібек, Шалкиіз жырламаса Темір, Әзіке,
Маңсұр, Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара жырламаса Абылай, Байтоқ, Жанұзақ,
Махамбеттер жырламаса Жәңгір поэзия жолдарында қалмас еді.
Туған әдебиетіміздің түп негізі көне дәуірге – түркі тайпалары әлі жеке-
жеке халық болып жіктелмеген, ортақ мәдениет, ортақ мұра жасап жүрген
кезеңге барып тіреледі. Ал туыстас түркі руларының бір тобы қазақ деген
атпен бөлініп, өз мемлекетін құрумен байланысты, XV-ғасырдың орта шенінен
бастап дербес, қазақ деген атымен аталатын әдебиет аренаға шығады.
Қазақ әдебиетінің алғашқы ертедегі өкілдері, Қорқыт, Аталық (Кет-
Бұғы), Қодан-Тайшы, Сыпыра, Жұмақұл жыраулардан бастап, Асан Қайғы,
Қазтуған, Доспамбет,Шалкиіз, Жиембет, Марғасқа, Үмбетей, Ақтамберді, Бұқар
жыраудың және соңғы дәуірдегі қаламгерлер Көтеш, Шал, Жанақ, Арыстанбай,
берісі Жамбыл, Нүрпейіс, Иса шығармасы осылардың ақындық өнерінің логикалық
жалғасы болып есептеледі. XV-XVIII - ғасырлар әдебиетіндегі негізгі жүкті
көтерген жыраулар болды.
Қазақ жырауларының сан ғасырлық щығармасын негізінен үш кезеңге бөліп
қарастырған сияқты. Қазақ әдебиеті тарихында жыраулар шығармашылығын
кеңістік пен уақытқа байланысты да кезеңдерге бөлуге болады. Бірінші топқа
жыраулық дәстүрдің негізін қалаған алғашқы өкілдері Қорқыт, Аталық, Сыпыра,
Қодан-Тайшы жатады. Бұл дәуір XI-XIV-ғасырларды
қамтиды. Жыраулықтың қалыптасу кезеңін белгілейтін екінші топқа Асан Қайғы,
Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет шығармалары кіреді, Мұнын кезеңі XV-XVII-
ғасырлар, Ноғайлы дәуірі - жыршы-жырауларының шығармашылығы. Қазақ әдебиеті
тарихиында өз орыны бар жыраулар әдебиеті. Үшінші топқа жыраулықтың әбден
толысып кемелденген кезеңіндегі өкілдері Үмбетей, Жиембет, Тәтіқара,
Ақтамберді, Бұқар жыраулар құрады. Бұған XVII-XVIII-
ғасырлар жатады. Сонымен қатар бұл жыраулардан басқа біздің заманымызда
жыраулардың озық дәстүрлерін жалғастырушылар -Жамбыл, Нүрпейіс, Иса және
қазіргі кезеңдегі ақындар.
Ғасырлар жүгін арқалап, тарихта өшпес із қалдырған ұлы тұлғалар аз
емес. Ата-бабаларымыздан қалған аңыздар толғайтындай аты аңызға айналған
(XI-XIV ғ.) жыршы-күйшілері халық санасында елеулі орын алған. Солардың
бірі де бірөгейлері Қорқыт, Аталық (Кет-Бұғы), Қодан-Тайшы, Сыпыра, Жұмақұл
жыраулар.
Бірақ уақыт атты қатты сыншы бар. Уақыт шаңы қатал, ол бәрін де көмеді.
Қанша өкінішті болғанымен Кет-Бұғы, Сыпыра, Жұмақұл, Қорқыт,
Қодан-Тайшы шығармалары,әр жерлері кетіліп мүжілген, кей қабырғалары
құлаған, бірақ алғашқы өзінің өр қалпын сақтаған сәулет ескерткіштері
сияқты, уақыт сынына төтеп берген кейбір шығармалары біздің заманымызға
жете алды, көпшілік шығармалары біздер үшін, болашақ ұрпақ үшін мәңгі
жоғалған. Мәселен, Кет-Бұғы ескіде өткен батагөй ақсақал ретінде аңызға
айналған есімі ғана жетіп, Сыпыра толғау айтып тоғыз ханды түзеткен ел
бірлігінің ұраншысы ретінде, сол сияқты Жұмақұл, Қодан-Тайшы,
Қорқыттар аңыз қаһарманына айналып кеткен.
1.2. Қазақ хандығы дәуіріндегі жыраулардың тарихи тақырып толғаныстары.
XV-ғасыр жеке қазақтың халық поэзиясы дәуірі. Қазақ хандығы
дәуіріндегі жыраулық поэзияның алғашқы өкілдері Асан Қайғы, Қазтуған,
Шалкиіз, Марқасқа, Жиембеттер жаңа әдебиетіміздің жан ашырлары ғана емес,
көне мұраны жалғастырушылар деп те саналады. Елге, ер-азаматқа ақылгөй
болған жыраулар қазақ поэзиясының болашақта ұмытылар бағыт-бағдарын,
идеялық тұғыры мен көркемдік биігін айқындап кетті.
Асан Қайғы(XIV-XV ғ.ғ.). Алтын Орданың ыдырау дәуірінде өмір сүрген
тарихи тұлға деп саналынады. Жазба деректер бойынша ол алдымен Сарайда,
кейін Қазанда Ұлығ-Мұхамед ханының тұсында ықпалды билерінің бірі болған.
Жаңа құрыла бастаған қазақ мемлекеті кезінде Жәнібек пен Керей хандардың
төңірегінде болды. Асан Қайғының Әз-Жәнібек тұсындағы толғауларында ерте
заманның кейбір суреттері, қазақ халқының қалыптасу кезеңіндегі белгілі
тарихи оқиғалар жырланады. Асан Қайғының атына байланысты өлең, аңыздардың
дені, негізінен бір мәселе төңірегінде: жақсы қоныс жайлы, жер туралы ой-
толғауы халықтың тіршілігінен хабар береді. Асан Қайғы жайлы аңыз-әңгімелер
ноғай, қарақалпақ, қырғыз халықтарында да сақталған. Мұндағы деректер
арасында алшақтық жоқ деуге болады. Асан Қайғы нақыл сөздердің,
философиялық толғаулардың авторы. Ол ел іргесінің берік болуын армандайды.
Өз өлең толғауларында мемлекетті нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру
қажет екенін насихаттайды. Ұзақ жылдар бойы қалыптасқан көркемдік бояу
нақышын, ой түзеу, өнегелі түйін түю тәсілін табиғи қалпында береді. Асан
толғауларында жақсы қоныс, жайлы мекен, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған
заманды аңсап, армандау, сол арманына жауап іздеп шарқ ұру, соған дұрыс
жауап таба алмай тарығу, қайғыру, қапалану мен қатар кіндік кесіп кір жуған
аяулы атамекен, туған жерді ардақтау мақымы басым.
Асанның табиғаты, көшпелі қоғам өмір сүрген далалық кеңістікті ойша шолуы
хандық қоғамның болмысына көрініс беріп, оның дүниені бажайлауы, түсінуі,
болжамдық нұсқаулары сол қоғамның қайшылықтарын шешуге бағытталған. Хандық
биліктегі адамдардан ел-жұртының қысымшылық көруі, тыныс-тіршілігінің
күйзелуі, хандар арасындағы тынымсыз қақтығыстар Асанды мұңға бөлейді.
Біздіңше Асан - заманының ойшылы, шешен биі, Жәнібек тұсында өмір
сүріп, сарай маңында ақылшы, ақсақал жыраулардың бірі болған. Асанның
Жәнібекке айтқаны деп аталып жүрген толғауларында:
Ай, хан, айтпасам білмейсің,
Айтқаныма көнбейсің
Шабылып жатқан халқын бар,
Аймағын көздеп көрмейсің.
Қымыз ішіп қызарып,
Мастанып, қызып терлейсің,
Өзіңнен басқа хан жоқтай
Елеуреп неге сөйлейсің ?!
негізінен мемлекеттік, елдік мәселелер, қоғамдық ойлар қозғалып, халық пен
хан арасындағы қарым - қатынас сөз болады. Бұған қарағанда Асан жай ақыннан
гөрі әлеуметтік сыры терең, ойлы толғаулар тудырған жырауға ұқсайды.
Қоғамдық сын тұрғысында жыр толғап, өзінің жіті көзін қиырға, алысты
болжауға тіккен, қүнделікті қоғам өмірі жайында сезіп - түйгендерінен
өзінше тұжырым жасаған ойшыл.
Асан - халқына жақсы қоныс іздеуші қамқор және елдің сол күнгі халі мен
келешегін толғаған ақылгөй жырау. Асан атынан айтылатын сөздер мен нақылдар
біреуден біреуге тарап, жатталып, ел аузында берік сақталып бізге жеткен.
Асанның: Еділ менен Жайыққа,
Ешбір жердің теңі жоқ!
Көлде жүрген қоңыр қаз,
Қыр қадірін не білсін,
Қырда жүрген дуадақ,
Су қадірін не білсін! - деген жыр жолдарынан
қасиетті Еділ мен Жайықтың шүйгінді қонысының артық қасиеттерін баса
айтумен қатар туған жерге деген жырау сүйіспеншілігінің барша болмысын
тануға болады. Жырау туған жер атамекен бәрінен де ардақты, ол туған жерді
меңсінбегендіктен көшуді қолдамайды. Ол қоныстан ел айрылып қалғасын, енді
барар жер қайда дегенде ғана желмаяға мінеді.
Еділ менен Жайықтың
Бірің жазға жайласаң,
Бірің қыста қыстасаң -деп армандайды.
Бұл мекеннен мүлде қол үзген елге бұрынғысынша көсіле көшіп, мал өсірер
қысы жылы, шөбі шүйгін, суы мол, жаудан қауіпсіз қоныс керек болады. Асан
ел басына түскен осы мұңды ханға хабарлап, өз пікірін алдына салады. Асан
туралы кейбір аңыздар кейінгі кездерге жатады. XVIII ғ. бастап Жайық пен
Еділге беттеген қалмақтар шабуылына байланысты бірқатар халықтық шығармалар
өңделді. XVIII ғ. басындағы “Ақта-бан шұбырындының ” әсерін де Асан туралы
кейбір аңыздар байқау қиын емес. Ал ” Ақтабан шұбырынды ” қайғысын Асан
Қайғы ерте-ақ біліп айтып кетті-міс. Бірақ оны кейіндегі хандар, бейқам
жатып, айналасын қоршаған жау жасағын ескермей, елді қайғылы жайға душар
еткен екен деген де аңыз бар елде.
Асан- сөз жоқ заманының өнерлі адамы. Ол әлеуметтік мәселеге өз өлеңімен
араласқан, өз кезеңінің қоғамдық көзқарасын таныта алатын талант иесі,
халықтың ғасырлар бойы есінде сақтап келген қадірменді жырауы. Асан
Қайғының жасаған уақыты - қазақ хандығының жаңа ғана қаз тұра бастаған
балауса шағы. Сондықтан Асан сияқты ақыл иесі қайраткерлердің бұл тұстағы
мақсаты сол хандық тағдырын ойлау.
Қазтуған (XV ғ.). Сахара эпосын тудырушылардың бірі, ірі эпик ақын, ерлік
жырларын шығарушы жорық жырауы әрі нәзік лирик болған Қазтуғанның біздің
дәуірімізге жеткен жырлары табиғат аясындағы көшпендінің болмыс, тіршілігі,
өзін қоршаған орта туралы түсінігін бейнелейді. Жырау қиялының байлығы,
суреттеу тәсілдерінің кемелдігі мен әсемдігі сол дәуірдегі қазақ
поэзиясының биік өресін, өзіндік сипатын танытады.
Қазтуғанның нағыз ақындық қуатын танытатын шығарма оның туған жермен
қоштасу жыры. Қазтуған толғауларында ата қоныстан ауған жұртың арман-мұңы
тепсе темір үзетіндей тегеурінді серпінмен беріледі.
Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ағала ордам қонған жұрт,
Атамыз біздің бұл Сүйініш
Күйеу болып барған жұрт,
Анамыз біздің Бозтуған
Келін болып түскен жұрт,
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған
Кіндігімді кескен жұрт
Кір қонымды жуған жұрт
Қарғадай садақ будырып,
Қылышымды сары жүн оққа толтырып,
Жанға сақтау болған жұрт!
Бұл жыр жолдарында кір жуып, кіндік кескен атамекені Еділге, еліне деген
махаббат, қимастық сезімі жатыр. “ Қазтуғанның бұл
толғауында атасы Сүйініш пен анасы Бозтуғанның бір күйеу, бір келін болып
түскен құтты қонысы Еділін еске алып, тебірене толғайды. Бұл өз елін, өз
жерін беріле сүюдің әдемі үлгісі деуге тұрарлықтай асқақ жыр ” деп жазды
бұл жайында М.Жармұхамедов. Жырау қайғы айтып, еш түңілмейді. Батырлар
дәстүрін қолдап, асқақ жыр шертеді. Ескі елдік, бөлінбес бірлік, қайтпас
ерлік дәстүрлерін уағыздайды. Ойын-тойы мол думанды жастық шақты еске
салып, оптимистік пікірлер ұсынады. Ер азаматы мол, тәуелсіз елді, сәнді,
салтанатты өлкенін келбетін жасайды. Өзінің жырлары арқылы жырау әрқашан
елі - жері үшін еңіреп туған ер болып көрінеді.
Адам тұлғасын жасауда да жырау қабілеті жетерлік. “ Мадақ жыры ” арқылы:
Бұдырайған екі шекелі,
Мұздай үлкен көбелі.
Қара тұлымы сұлтандайын желпіді.
Адырнасы шай жібек оққа кірісті.
Айдаса қойдың көсемі,
Сөйлесе қызыл тілдің шешені.
Ұстаса қашағанның ұзын құрағы,
Қалайылаған басты орданың сырағы.
Билер отты би соңы,
Би ұлының кенжесі,
Буыршының бұта шайнар ауызы,
Бидайықтың көл жайқаған жалғызы,
Бұғұт болған айды ашқан,
Мұнар болған күнді ашқан,
Мұсылман мен кәуірдің
Арасын өтіп бұзып дінді ашқан
Сүйінішұлы Қазтуған!
Батыр бейнесін, өз басының суреті айтарлықтай айқын және реалистікпен
көрсетілген. Қазтуғанның өлең әуені Махамбеттің іздесе таптырмас үлгісі
болды. Қазтуған - заманының жаны пәк толық қанды көркем сөз үлгісін өз
поэзиясы арқылы бізге жеткізген әйгілі жырау. Оның шығармаларын іздестіріп,
толығырақ тану абзал. Қазтуған поэзиясы XV- ғасыр әдебиетінің жақсы үлгісі
ретінде құнды.
Доспамбет жырау(XV-XVI ғ. ғ.). Қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар
ноғайлының белгілі жырауы. Оның бір толғауы және бірнеше қысқа жыры ғана
бізге мәлім. Жыраулық өнердің дамып өркендеуіне Доспамбет пен Шалкиіз
шығармалары айрықша әсер етеді, жорық жыршысы болған Доспамбет
шығармаларынан ортағасырлық жауынгер көшпендінің ер тұлғасы, ерлік кейпі
көрінеді, оның асқақ рухы, берік дәті, өмірлік мұраты танылады. Ойлы да
сырлы Доспамбет толғаулары тақырыбы, мазмұны ғана емес, көркемдік
ерекшеліктері тұрғысынан алғанда да соны сипаттайды. Шалкиіздің замандасы,
ол, XVIII аяғына дейін өмір сүрген. Жыраулық өнері Қазтуған, Шалкиіз
жыраулығымен туыстас. Бірақ аталған жыраулардан айырмашылығы - бір тайпа ел
тізгінін қолына ұстаған рубасы екендігі. Доспамбет жорықта жүріп, дұшпанға
қарсы ұрыста қол бастаған батыр, Асылы, Мамай бастаған қолдың сарбазы болуы
ықтимал. Жыраудың Тоғай, тоғай, тоғай су деген толғауындағы:
Ер Мамайдың қасында
Шаһид болдым өкінбен ... .- деген жолдар осы бір ойға жол
ашады.
Доспамбеттің көп күндері жорықта өткен. Талай қан кешкен соғысқа қатысып,
өз елін сырт жаудан ерлікпен қорғаған батырдың бірі.
Ақын өлеңдерінде ерлікті дәріптеу - негізгі орынды алатын басты идея.
Сөйте тұрса да, ол бейбіт өмір жайлы жазуды жек көрмеген. Айналайын Ақ
Жайық өлеңінде:
Толғамалы ақ балта,
Толғап ұстар күн қайда ? – десе, енді бірде:
Кет-Бұғы дат билерден
Кеңес сұрар күн қайда ? – көруге болады.
Доспамбет - Қазтуған сияқты қолбасы батыр атанған жырау. Ол жорықта жүріп
жау қолынан қаза тапқан. Халық эпосы үлгісіндегі жырау толғаулары бұған
толық куә. Бұл толғауларында түрлі хандықтар арасындағы тежеусіз болып
тұрған шайқастар кесірінен көшуге мәжбүр болып, қоныс, мекен-жайдың
баянсыздығынан қасірет шеккен ел-жұрттың азап бейнеті мен қайғысын
бейнелейді. Доспамбет жыраудың қолда бар санаулы шығармалары жыраудың өнер
жолын танытуға тапшылық етеді. Сүйтсе де қолда бар толғауынан көрінетін бір
ақиқат - Доспамбеттің заманының шын жыршы, жырауы екендігі. Доспамбет топ
бастап жауды қайтарған, өзін елі мен мақсат-мұраты жолында құрбандыққа
шалуға да дайын тұрған.
Доспамбет - халық эпос стилінде өлең шығарған жырау. Оның жоғарыда сөз
еткен толғауы ортағасырлық қазақ поэзиясының жаңа үлгісі.
Шалкиіз(1465 –1560 ). Қазақ жыраулар поэзиясындағы қайталанбас тұлға.
Шалкиіз сияқты майталман жыраудың “ Асылдың сынығындай ” аз
дүниесінің өзінде үлкен жаңалық жатыр. Ол алғаш өмірге жыраулық көзбен
қарап, бағалаған шын мәніндегі ақын. Батырлық пен ездік, достық пен қастық,
жамандық пен жақсылық Шалкиіз жырларында қатар өріледі. Кемел ақын, кемел
ой, бұлтартпас билік иесі Темір би мен халық тағдырын, елдің береке құтын
байланыстыра жырлайды:
Темір еді биіміз
Теңіз еді халқымыз
Тебірлерге қалғанда,
Теңселер сайды ауыр ноғай жұртыңыз,
деп егіле тебіренуі де сондықтан. Шалкиіз жырау ” Қол бастаған батыр жігіт
”, “Ел бастар әділ төре”,
“Қоғалы көлдер қом сулар” жырларынын, ең алдымен, батыр жыраудың өз
бейнесін көреміз. Ол сонау алыс заманның өзінде найзасы мен жырын жауына
бірдей жұмсаған ақын. Елі, халқы сырттан жау төнгенде Шалкиізді пана тұтса,
сол үшін ол өмір бойы қуғын-сүргін көреді. Оның жырлары өнер мен ерлік
ірлігінінің көне дәуірдегі асыл нұсқасы іспетті. Өзінің ұзақ өмірінде
Дешті - Қыпшақтың төрт бұрышын түгел шарлаған, заманының бірінші ақыны
болып танылып, үлкен даңққа бөленген бүкіл өмірін күрес үстінде өткізеді.
Өз тұсындағы әміршілдердің шашбауын көтермейді, турашылдығынан танбайды.
Жыраудың шағын көлемді толғауларынан көне заман таңбасы - дала
тұрғындарының дүниетаным адамдық табиғаты, мінез ерекшелігі, адамгершілік
этикалық қағидалары айқын аңғарылады. Жырау дүниеде мәңгі ештеңе тұрмайды
деп біледі. Әлем бірқалыпты тұрмайды да адам өмірі де өтпелі. Жырау осының
бәрін табиғат заңы деп түсінеді. Жырау адамдық қасиеттерді асқақтата
жырлайды. Жеке бас еркіндігін бәрінен де жоғары қояды. Отаншылдық рухты
насихаттайды. Шалкиіз шығармалары барлығы дидактикалық сарынды. Қазақ
поэзиясының көркемдеу тәсілдері, өлең өрнегі саласында байытты. Шалкиіз -
өзі жасаған дәуірдің жырау. Оның бойындағы таланттың көзі-халық поэзиясының
арнасына құяр бұлақтың бастауындай мөлдір, замана поэзиясы, жыраулық
өнердің үлгілі шебері, халықтық поэтикалық тіл үлгісінде сөз өрнегін
жасаған ділмар, айтар ойын нақылдап термелеуге дағдыланған шешен.
Марғасқа жырау(XVII ғасыр). Қазақ көркемсөз өнеріне өлмейтін, өшпейтін
туындылар қалдырған. Жыраудың толғауларында қазақтың қасіретті мұң - зары
жырланады және ел үшін халқымен бірге күрескен жайы баяндалады. Жорық
жыршысы Марғасқа жырау Есім ханның бір орталыққа бағынған күшті мемлекет
құру туралы идеяларының ұраншысы атанады. Есім ханды жақтап, жорықтарында
бірге жүріп, хан сарбаздарының көңілін көтеріп жыр шерткен. Марғасқа
жыраудың өмірі мен өнернамасы туралы нақты деректер сақталмаған немесе ел
есінде жүрсе де, біздің қолымызға жетпей отыр. Біз тек Есім ханның жорық
жырауы болғанынын, 1627 ж. Есім ханның Тұрсын хан ордасы Ташкен-ді басып
алу оқиғасына қатысқан сарбазы болғанын көреміз:
Ей Қатаған хан Тұрсын,
Кім арамды ант ұрсын.
Жазықсыз ерді еңіретіп,
Жер тәңірісіп жатырсың – осы жорықта Есім
ханның халық алдында беделінің артқанын, осы оқиғаның жеңіспен аяқталғаны
жырланады. Бұл жырдан жыраудың от тілді, өжет, аса талантты ақын екені
аңғарылады. Марғасқа Есім ханның ерлік істерін суреттейтін жеті мың жолдық
“ Еңсегей бойлы Ер Есім ” атты тарихи жырды алғаш жырлаушы деп шамаланады.
Жиембет жырау ( XVII ғасырдың II ширегі ). Қазақ арасына аты мәлім ескі
жыраудың бірі. Халық оны әрі батыр, әрі жырау деп аңыз етеді. Жиембеттің
бұлайша аңыз жолдарында сақталу себебі, ол ең алдымен елдің көкейіне
қонымды жыр толғап, бойындағы ақындық шабытын батырлықпен байланыстырған
болса керек. Мұнын үстіне Жиембет өз тұстас кейбір хан мен билерге
наразылық білдірген, тіл тигізе батыл сөздер айтқан өз дәуірінің өткір
азаматы да болған. Жиембеттің өмір сүрген кезі Есімханның тұсы. Есімханның
әскербасы батырларының бірі, әрі жорықшы жырауы. Бірақ реті келгенде ханның
теріс қылықтарын сынап отырады:
Мінгені Есімханның ала белді,
Бойында Шідертінің қара көрді.
Көрінген сол қараны Кертағы деп
Аттарын шідер салып коя берді – деген жолдар арқылы және
... ... ... ... ... ... ... ... .
Мен жоқ болсам Есімхан,
Ит түрткіні көрерсін.
Жиембет қайда дегенде,
Не деп жауап берерсің ?...деп оның сойылын соғып, адал
жауынгері болғаны ескерілмей, ханның өзіне қаталдық жасап отырғанына
қынжылады. Бұл жолдардан Жиембеттің қарапайым көшпенді қатарынан емес,
қолынан билік кетпеген дала билеушілерінің ұрпағынан екені аңғарылады.
Жиембет - ханға қарсы өз наразылығын ғана емес, қалың топтың наразылығын
білдірген жырау. Осынан оның мемлекет ішіндегі, халық алдындағы беделі
қанша жоғары болғанымен, оның ханмен тартысының аяғы насырға шабады.
2.1. Қазақ халқының XVIII-ғасыр мәдениеті өткен замандар мәдениетімен,
оның ең озық дәстүрімен сабақтас байланыста болды. Оны, әсіресе мазмұны
жағынан байып жетіле түскен ауыз әдебиетінен айқын көруге болады. Ақын -
жыраулар, хандар мен билер туралы, олардың жүргізіп отырған
ішкі - сыртқы саясаты туралы ой-пікірлерін еш бүкпесіз жайып салатын.
XVIII ғасырда жыраулық поэзия тақырыптық жағынан кеңейіп, идеялық-
көркемдік тұрғыдан байи түседі. Жоңғар шапқыншылығы Ақтабан шұбырынды,
Алқакөл сұлама жылдары, қырғын соғыстар мен жеңісті жорықтар, саяси және
қоғамдық өмірдегі өзгерістер-ел өміріндегі елеулі оқиғалардың барлығы да
жыраулар шығармасында өзіндік көркемдік шешімін табады. XVIII-ғасыр қазақ
тарихындағы бетбұрыс кезең болды. Жоңғар шапқыншылығына қарсы күрес сарыны,
әсіресе Ақтамберді шығармаларынан айқын көрінді.
Ақтамберді ( 1675-1768 ). Өр рухтың ақыны. Намысы-ел намысы , Мені-ел
мені . Жырау қазаққа зорлық-зомбылық көрсеткен қалмақ елін жеңіп, еліме
құт, жеріме-береке орнаған сәтті көзбен көрсем деп армандайды:
Жауға шаптым ту байлап,
Шепті бұздым айғайлап.
Өлім деген ойда жоқ
Жалынды жүрек қан айдап.
Ерлер жұртын қорғайды,
Өлімге жүрміз бас байлап,-
деп келетін жыр жолдары нағыз елі үшін, жері үшін ерлікті танытатын жырлар.
Ақтамбердінің исі қазаққа таныс “ Күлдір-күлдір кісінетіп ”
Күлдір-күлдір кісінетіп
Күреңді мінер ме екенбіз
Жалаулы найза жанға алып,
Жау қашырар ма екеміз !
жыры елдің бейбіт күнді аңсаған арманының бір көрінісіндей. Ақтамберді өз
толғауларында жау қолында қалған жерді азат етер күнді аңсайды, исі қазаққа
болып атқа қонуды, ойраттарға күйретте соққы беруді армандайды, жұртшылықты
ерлікке үндейді, жауға тайсалмай шабуға жігерлендіреді. Ақтамберді
шығармаларындағы отаншылдық, патриоттық сарындар XVIII ғасыр қазақ
поэзиясының бет-бейнесі бағыт-бағдарын айқын танытады.
Ел арасының дау-даласын қоздырып, күшіне сеніп өктемдік көрсеткен Абылай
ханды да, Бөгембайдай батырды да ақын бір түйреп өтеді. Бұлардың сырт
жауларды жеңіп алып, енді өздеріне жақпаған руларға тізе батырмақ
әрекеттеріне қарсы шығады. Уа, қарт Бөгембай ! -деп басталатын толғауы:
Уа, қарт Бөгембай
Құяр жауын аспаннан
Қара бұлт торласа,
Пәлекет елде көбейер
Жігітті жігіт қорласа
Ақбөкен келіп жығылар,
наймандарға көрсеткен арғындар өктемдігіне қарсы дау ретінде айтылады. Ел
бастаған төре мен қол бастаған батырдың мақсаты өзара дауды қоздыру емес,
ел тыныштығын сақтай білу, қорлық-зомбылық көргендерге қамқор болу, әділет
жолымен адал қызмет ету деп біледі. Өзінің шығармаларында адамның жақсы
қасиеттерін мадақтап, жағымсыз мінез-құлқын сыңайды. Жырау халықты
алауыздыққа апаратын мінездерден сақтандырады.
Үмбетей жырау ( 1706-1778). Ол әскери жорықтарға қатысқан, батырлығы да
ақындығы да қатар жүрген адам. Шығармаларының дені арнаудан тұрады. Ол өз
тұсындағы дабырлы ерлік туралы тарихи поэмалар жасау ісіне белсене
араласқан. Оның Бұқарға , ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. 3
І – тарау. Жырау, жыраулар шығармашылығындағы
тарихи тақырыптар. 9
1. Дешті-Қыпшақ дәуірі жырауларының
тарихи тақырып толғаныстары. 9
2. Қазақ хандығы дәуіріндегі
жыраулар шығармашылығындағы тарихи мәселелер. 17
ІІ – тарау. Жырау-халық шежіресі. 42
Қорытынды. 51
Пайдаланылған әдебиеттер. 54
Сілтеме. 57
Кіріспе.
Тақырыптын өзектілігі: Өркениетке бет алған әр халық, ел өзін-өзі қалай
жеткенін, бастан не кешіп, көзге елестете алмайынша, қазір деңгейге ненің
арқасында ие болып, қандай тар жол, тайғақ кешуді бастан өткергенін
білмейінше, халқымыздын асыл ерлері қанша тер төгіп, табан тоздырғаннын,
қан төгіп, жан бергенін терең сезбейінше, кез келген халық өзінін құнын,
бағасын жете бағалай білмейді. Сондықтан да тәуелсіздік жолына түскен
Қазақстан халқы өзінің өткен тарихын зерделеп, ғылыми негізде бір ізге
түсіріп, танып – білуге шұғыл қадам жасауда.
Өткен кезеңдерге шегініс жасап, бір мезет соғвн мән берсен ХV – ғасырда
мемлекет ретінде танылған Қазақстанның тарихында ақтаңдақтар әлі де
жетерлік. Сонын бірі – халықмыздың жыраулар тарихының әлі де болса терең
зерттелмей келгендігі. Солардың ішіндегі зерттелмей қалып отырған тың
дүниесінің бірі – жыраулар әдебиетінің тарихилығы. Соңғы жылдардағы қазақ
жерінде болып жатқан түбегейлі өзгерістер, республикамыздың тәуелсіздік
жолына нық түсуі халқымыздың төл тарихы ның сан қырлары мен салаларына
бүгінгі күнгі көзқарастар тұрғысынан қарап пайымдауды қажет етеді.
Жыраулар әдебиетін айта берсе, жаза берсе-бағзы заманның айнасы, елмен
елдің алтын әріпнен жылнамасы дерлік.
Әдеби зерттеу - әдеби зерттеу үшін емес, ел игілігі, ұрпақ мәдениеті
үшін қажет. Ол белгілі ұлттың, тарихи-мәдени сандығына тасиап кеткен
көркемдік мұрасын іріктейді, халықтың белгілі басым шығармаларды халықтың
өзіне екшеп ұсынады. Міне осы салада таришылары мен әдебиетті зерттеушілері
сан алуан зерттеулер жүргізді. Бірақ өмірбаяны әріден басталтын қазақтардың
тарихи тектері мен мәдени мұралары түгелдей айтылып бітті деп қол қусырып
отыруға әсте болмайды. Әлі де айтылмаған, сыры ашылмаған тарихи мұраларымыз
баршылық.
Қазіргі жыраулар мен ақындар олардың атқарған қызметтері туралы пікірлер
қалыптасты деуге болады. Әйтсе де жыраулар мен ақындар поэзиясы төңірегінде
толық шешімін таппаған мәселелер аз емес. Солардың бірі жыраулар мен
ақындар поэзиясындағы көркемдік өрнектер, өзіндік ерекшеліктерді зерттеп
зерделеу болашақтың ісі.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде, жаңаша ой-пікірімен көз қарастың
қалыптасу белесінде халқымыздың өткен жолы мен оның рухани түлеуін тану
құралы ретіндегі тарих ғылымының көкейлестігі, мән-мағынасы күрт кеңейіп
толыға түсуде. Сонын нәтижесінде, әсіресе жыраулар мен ақындар анықтамасы,
оларға тән ерекшеліктер, өлеңдік түрлер, дәстүрлі әдеби орта сырлары тағы
басқа ғылыми мәнді мәселелер айқындала түсті.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Жырыулар әдебиетіндегі қазақ тарихының
жырлануы тарих деректерінің дамуына көптеген зерттеушілердің қызығушылығын
тудырады. Сондықтан зерттелу деңгейі біршама қомақты. Қазақтың жыраулық
өнері үлкен ауқымды тақырыпқа жатады. Қазақ жырауларының шығармашшылығында
қазақ тарихының қилы кезеңі рухани-мәдени дамуы көрініс тапқан.
Көне дәуірлерден, XV-ғасырдан келе жатқан сондай қазыналарымыздың бірі -
жыраулар поэзиясы. Ұлттық сөз өнеріміздің тарихымызда, қазақтың рухани
әлемінде ақын - жыраулар поэзиясы айрықша орын алады.
Жыраулар мен ақындардың қоғамдағы рөлі, олардың шығармашылық ерекшеліктері
хақында әдебиет пен тарих ғылымдарында бірқатар уақыттан бері әңгіме болып
келеді. Бұл салада жазылған зерттеулер мен пікірлер аз емес. Әсіресе Ш.
Уәлиханов, С. Сейфуллин, М. Әуезов, Ә. Марғұлан, Қ. Жұмалиев, В.
Жирмунский, Е. Ысмаилов, М. Ғабдуллин, Ә. Қоңыратбаев, Х. Сүйіншәлиев
тағы басқа ғалымдардың әдеби қауымға кеңінен таныс еңбектері жыраулар мен
ақындар өнерінің әлеуметтік мәні мен бірқатар көркемдік сыр сипаттарын
тануға, тарихи дерекретінде қолдануға мол мүмкіндік жасады.
Аталмыш тақырып аумағынан қатысты көптеген зерттеуші ғалымдар ғылыми
жұмыстар жазғанын атап өткен жөн. Бірақ ғылыми еңбектердің көбісі әдебиет
тұрғысында ғана жазылған. Сондықтан зерттеушілеріміздің жыраулар поэзиясын
жалпылама қамтығанымен оның нақты ерекшелігі тарихи тұрғыда толық
қамтылмаған.
Проблемалардың жекелеген қырларын зерттеуге арналған, жыраулар өкілдерінің
өмірбаяндық деректеріне, олардың саяси және дүние танымдық көзқарастарына
тереңірек бойлаған еңбектер шықты. Солардың ішінде жарық көргені
Х. Сүйіншәлиев Қазақ әдебиетінің тарихы деген іргелі еңбегін
атап өткен жөн. Қарастырылып отырған тақырыптын көптеген мәселелері Қазақ
совет энциклопедиясы, Бес ғасыр жырлайды, Қазақ ССР тарихы
еңбектерінде қарастырылған. Арнаулы әдебиеттерде бұл мәселе шынара
зерттелгенімен, оларды тереңірек зерттеп бір жүйеге келтіру бүгінгі күннің
міндеті болып табылады.
Зерттеудің мақсат-міндеттері: Жыраулар халқымыздың тарихында елеулі негіз
қалдырған. Тұлғаларымыздың бірі. Туған елі, жері үшін, бар ғұмырын сарып
еткен талай ақын жырауларымызды тани алмай, бүгінгі ұрпаққа насихаттай
алмай жатқанымыз шындық. Солардың ішінде ІХ-ХV ғасырға дейінгі өмір сүрген
байырғы сөззергерлері екені анық.
Жырау деген кім ? Ол нені жырлаған ? Қазақ жыршы, жыраулары мен дүние
жүзілік жыраулар жырларындағы байланыс, олардың айырмашылығы.
Жырау – ауыз әдебиетінің ежелгі өкілдерінің бірі, ірі қоғамдық
мәселелерді қозғайтын толғау жырларды шығарып айтушы. Жырау сонау көне
замандардың өзінде, ең алдымен ақын ретінде танылған сияқты.
Жыраудың жыраулығының ең басты белгісі - ақындық , яғни өз жанынан өлең
шығарғыштық қабілетінің болуы. Жырау деген атаудың өзінің жыр сөзінен
шыққандығы көрініп-ақ тұр. М.Қашғари жырау сөзін (йырағу) өлең шығарушы,
музыкант деп түсіндіреді.
Жырау сөзін (жыраушы) Қырым татарлары тек ақындеген ұғымда емес,
сәуегей,балгер мағынасында да қолданады екен.(В.РадловОпыт словаря
тюрских наречийСПБ.Т.4,120-б.). Жырау сөзі қарақалпақ, өзбек тілдерінде
де ұшырасады. Бірақ бұл термин эпикалық жырларда айтушы (яғни жыршы) деген
мағынада ғана қолданады.
Жыр, жыршы ұғымын қазақ әдебиетінде алғаш зерттеушілердің бірі,
қазақтағы жырмен өлеңнің түр, мазмұн құрылысындағы айырмашылық белгілерін
алғаш танып әңгімелеген-Құрбанғали Халид Жыршы дегеніміз-ол өлеңшілердей
емес, өз жанынан шығарып айтатын дарын қасиеті бар адам, ақындардың бір
бөлімін жыршы дейді1, ал жырдың қисынға құралған (қиынан қиысқан) үш
сөзден тұратын нақыл, өсиет сөздері басым - деп көрсетсе, М.Мағауин XV-
XVIII-ғасырлар әдебиетінде жүкті көтерген жыраулар болды. Жыраулардың ең
сүйікті жанры - толғау еді.2
Д.Лихачев XI-XIII-ғ. жанрлардың пайда болуы туралы айта келіп, мұнын өзі
фольклор мен жазба әдебиетінің екі аралығында туып, келгенін дәлелдейді.
Орыс әдебиетінің басы болып саналатын Игорь полкы туралы жырдың тууына
да осы өреде танып бағалайды3
Толғауларда жырау өзінің өмірін, болмыс жайлы ойларын, замана жайлы
түйгендерін айтады, белгілі оқиғаларға көзқарасын білдіреді 4-дейді.
Толғау- қазақ әдебиетінде сюжетсіз поэзиялық туындының халықтық түрі,
белгілі тақырып бойынша ойлар түю, философиялық пікірлер білдіруші пішіні -
делінеді поэзиялық сөздікте.5
Жыраулық - әрісі оғыз-қыпшақ, берісі ноғай-қазақ дәуірінен бері қарай
үздіксіз жалғасып келе жатқан көне әдеби дәстүр.
Қазіргі кезде жырау деген атау көбінесе орыстың
сказитель деген сөзінің баламасы ретінде аталып жүр. Қазақтың көшпелі
дәуірінде 6жырау деген сөз екі мағынада айтылған: бірі-өз жанынан суырылып
салып өлең шығаратын ақын, екіншісі - біреуден үйренген жырларын сюжет
идеясын сақтай отырып,кейде өзгерген қалпында басқаларға жеткізуші. О,
баста тындаушылар жыраудың жырына риза болғанда, Па, шіркін!
Жыр-ау деп, қошеметтер көрсеткен. Академик В.Радлов әрбір әдемі өткір
тіркес, әрбір әзіл,көтеріңкі қоштау туғызады 7,-дейді. Осы бір жыршы мен
көпшілік көңіл-күй жырау деген терминнің тууына, қалыптасуына тікелей
әсер етсе керек. Жырау деген термин өзіміздегі жырлау, жыр айту,
жырламақ сөзінен келіп шыққан. Мұнын түп төркіні байырғы жыр, жыршы
деген сөздермен астасып жатыр. Жыр , жыршы деген ұғымдар
әдебиетімізде ерте кезден-ақ туып қалыптасқан.
Өз шығарылып айтуға мүмкіндігі бар әр алуан суырылып салма ақындар
жатқызылып келген. жырау сөзі де осы ұғыммен астасып жатыр. Жырды
шумаққа бөлмейтін импровизация, қайғылы жыр, жоқтау деп жіктеп, ал жырауды
жыршы, көнені жырлаушы алдын болжаушы (предсказитель) деп түсіндіреді
В.Радлов. Болашақты болжап айту-көреген де білгір жыраулардың поэтикалық
өнерінің басты тәсілі болып саналған. Жыраулар шығармасының жанрлық
ерекшеліктері өзгеше. Жыраулар бір өзі бір академия аталған, қоғамдық
өмірдің барысы мен болашақты болжап айтушылар ғана емес, көне эпикалық
жырларды жасаушыларда болып табылады8.
Асылы Қазақтың жыршы-жыраулары мен дүниежүзіндегі жыршы, жыраулардың
өнерлік өріс іздеулерінде көп-көп ұқсас сипаттар кездеседі. Сол мол сөз
маржандарын адам баласының үзілмес нәсіліне, таусылмас қазына ғып, өшпес
өнер дәрежесіне жеткізушілер-грекше аэд, орта ғасырдағы француздарша-
жанглер, немісше-шпильман, мейстерзинглер, қазақша-жырау, қырғызша-жомоқчу,
өзбекше-бахши, кавказдық-тарша-ашуг, украинша-лирник, карело-финше-
кантелик,якутша-олонгокут, монғолша-тульчи, орысша-сказитель деп атаған.
Бұлар - ауызша шыққан жырларды, хикаяларды, дастандарды қалың көпшіліктің
арасына таратушылар, насихаттаушылар -деп атаған.
Сәуегейшілдік, батагөйшілдік, яғни абыздың кейбір функцияларын атқару
жасаған жыраулардың бәріне ортақ қасиет болуға тиіс. Бұл қазақта ғана емес,
Еуропаның ертектерінде жасаған сөз өнері өкілдерінің де басынан өткен жай.
Мәселен, Англиядағы англо-саксондардың жыраулары скоптар мен шлмендер тек
ақын жыршы ғана болмаған, олар табиғаттың сыйы бақсы, балгерлік қасиеті де
болған.
Сонын нәтижесінде, әсіресе жыраулар мен ақындар анықтамасы, оларға тән
ерекшеліктер, өлеңдік түрлер, дәстүрлі әдеби орта сырлары тағы басқа ғылыми
мәнді мәселелер айқындала түсті.
Дипломдық жұмыстың негізгі тақырыбы жыраулар шығармашылығындағы қазақ
тарихының жырлануы болып табылады. Сондықтан жыраулар шығармашылығындағы
әдеби - филологиялық жақтарынан гөрі тарихи қырларын жан - жақты
қарастыруды мақсат еттік.
Зерттеу жұмысының қамтитын мерзімі: ІХ-ХІХ ғасыр аяғы. Аталған уақыттың
әлеуметтік саяси өмірі үлкен өзгерістерге толы болды. Күрделі де әр алуан
қайшылығы мол оқиғалардың қазақ қоғамына үлкен әсерін тигізбей қойған жоқ,
осы уақытта жыраулардың ел болу, жер болу мәселесінде билеушілерге ақыл
кеңес бере отырып өзінің ықпалын тигізді.
Зерттеудін географиялық шеңбері: Бүкіл Дешті-Қыпшақ немесе қазіргі
Қазақстан территориясы аумағы.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаналығы: Кеңестік кезеңде жыраулар жырларын
зерттеу емес атын атауға болмайтын қазақ ақын – жыраулары өкілдерінің
еңбектерін, көтерген мәселелерін біршама талдап дерек көзі ретінде орынын
толықтырылды.
Зерттеудің методологиялық негізі: Негізгі тақырыбы жыраулар
шығармашылығындағы гуманистік таным алынды. Мәселені тарихи қажеттілік
ретінде, тарихи тағылым тұрғысынан қарастырдық.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: Қазіргі таңдағы баспа сөз материалдары
жарияланып, естеліктерді, ғылыми кітаптарды, орыс саяхатшы, жиһангерлерінің
этнография деректерін, осыдан ертеректеу кезеңдегі Қ. Халид, В. Радлов, М.
Қашғари еңбектері қолданылды.
Зерттеуімде Ұлағат , Егемен Қазақстан , Қазақ тарихы , Ақиқат
, Қазақ тілі мен әдебиеті , Қазақ әдебиеті , Абай атты газеттер
мен журналдарға назар аударылды.
Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы: Зерттеу жұмысын жоғары оқу орындарда
тарих және әдебиет саласындағы студенттерге, мектепте, ғылым салаларындағы
еңбектерде пайдалануға болады.
І. Жырау және жыраулар әдебиетіндегі тарихи тақырыптар.
1. Дешті-Қыпшақ дәуірі жырауларының тарихи тақырып толғаныстары
Кетбұғыдай жыраулар,
Күй-құланды толғаған.
Асан Қайғы, Қазтуған,
Алдағы болар заманды,
Қайғыланып болжаған.
XV- ғасыр ақын-жырауларының өмірі мен шығармашылығы хақында бірқатар
зерттеу еңбектер жазылды. XV- ғасырда өмір сүрген сөз зергерлері қазақ
қауымына біршама жақын таныс. Әйтсе де бұл дәуірдегі ақын - жыраулар
мұрасының әлі ашылмаған қыры мен сыры аз емес еді. Солардың бірі-ақын-
жыраулардың философиялық көзқарастары мен ой түйіндері, поэзиясының
көркемдік ерекшеліктері.
Жыраулар шығармашылығын нақты тарихи зерттеуге кеңестік дәуірде
идеологиялық ұстанымдар кедергі келтірген болатын. Тәуелсіздік дәуірінде
жыраулар шығармашылығын тарихын ғылыми түрде зерттеу, оның философиясының
әлеуметтік-мәдени және дүниетанымдық негіздерін түсінуге, толғаулардың қыр
- сырын ашуға жыраулар дүниетанымын танып-білуге, қазақ халқының шынайы
тарихындағы, тағдыры мен дамуындағы жыраулардың орны мен ролін, маңызын
айқындауға мүмкіндік береді.
Философиялық негізі және басты мәселесі - адам. Жыраулар адамды бүкіл
дүниежүзінің қуатты қайнар көзі деп біледі, сондықтан оны бүкіл
философиясының мәні мен шыңы деп таниды.
Жыраулар үшін адам мәселесі негізгі философиялық мәселе болып табылады.
Даналықтың өлшем бола білген философ-жыраулар рухани мұрасы шын мәнінде
қазақ халқының зерделі ойы мен өмі -рінің энциклопедиясы секілді. Олай
дейтін себебіміз, жырауларды танып, оның шығармаларын игере отырып, сол
кездегі қазақ қоғамының экономикалық, саяси, құқықтық, отбасылық, мәдени-
тарихи ерекшеліктерінен айқын да анық және дәл мағлұматтар алуға болады.
Жыраулар арнайы философиялық трактаттар жазбағаны мәлім. Бірақ ол -
философиялық терең толғаныстарға, тосын пікірлі идеяларға толы поэзиялық
туындылар мен толғаулардың авторы.
Ғалым - зерттеушілер жыраулардың ақыл-ойы, дүниені дұрыс философиялық
тұрғыдан түсінуі, ой-толғаныстарының тереңдігін бағалап, данагөй философ
деп танығандығы белгілі.
Жыраулардың рухани әлемі - ерекше бір тылсым дүние, ал оның негізгі
зерттеу объектісі–адам. Сол адамның эстетикалық, этикалық бет-бейнесі,
арман мақсаты, өмірінің мәні, сезімі мен түйсігі, болмысы мен ұлттық ойлау
ерекшелігі жырауларды терең тебіреністерге түсірген. Олардың толғаған
толғауының негізінде адами және кісілік философиясы жатыр. Өйткені адам
мәселесі оның дүниемен қарым-қатынасы, адамның өмірі мен тұрмысының мәні
философиясының негізгі өзегін, басты проблемасын құрайды. Мәселен, бүгінгі
танда біз бастан кешіп отырған экономикалық дағдарыстың өзі де -
сөйлеп келгенде осы адамның дүниеге деген түбегейлі қатынасының дағдарысы.
Жыраулар тұлғасы XV-ғасыр дүниетанымы, қоғамдық қатынастың даму көрінісі
мен денгейінің бейнесі. Жырау тұлғасымен табысу үшін оның заманын білу және
қазақтың дүниетаным денгейін ескеру жөн. Жыраудың көркемдік және
философиялық талғамын түсіну шарт, оның азаматтық өлшемін табу міндет. Оның
мұрасы мен үлгісі - бүгінгі іркілісті түсіндіруге тәуелсіздіктің жаңа
жағдайы мен талаптарын жүйелі ұғынуға, ондағы адам өмірін танып-білуімізге
таптырмас құрал.
Жыраулардың өзіндік философиялық еңбектері болмаса да, көп шығармаларында
көрініп тұратын анық ойшылдық көзқарастар, әлеуметтік-философиялық терең
толғаулар бар және осындай ойшылдық белгілерін жеке философиясы деп
атамасақта, ақын-жыраулардың даналық, философиялық көзқарастары деп
танығанымыз дұрыс.
Жыраулар өз заманындағы қоғамдық мәселелерге, адамгершілік ождан, мораль
философиясына тікелей қатынасы бар, толып жатқан көлемді әрі ойшылдық
пікірлері бар екені даусыз. Жыраулардағы философиялық көзқарастардың көбі
адамгершілік мәселесіне тіреледі. Сол кездегі қоғамның мінін ашық айтып, ел
билеушілерінің әділетсіздігін өлеңмен сынға алған. Ал әлеуметтік талабының
түп мақсаты - жеке адамды жаман іс-әрекеттерден жирендіріп, сол арқылы
заманындағы халқын тәрбиелемек болды. Осылайша жыраулар өзі көріп, сезіп,
өзі ойлап қорытқан өмір материалдарынан ой түйеді.
Жыраулардың мұхиттай терең танымдық қасиеттерінің бір тамшысы ретінде
зерттелетін мәселе-олардың философиялық көзқарастары хақында айтқан ойлары.
Бұл тақырыпқа осы күнге дейін зерттеушілеріміз әлі қалам тартқан емес.
Жыраулар өз заманының талаптарынан көп алға кетіп, көрегенділік
пікірлерімен сол кездің өзінде жауап іздеген. Жыраулардың өз дәуірінде
айтқан пікірлері дәл бүгінгі заманның талаптарымен ұштасып жатқанын анық
аңғарамыз.
Ғасырлар бойы халықпен жасап, көркемдік ізденістермен әр кез толысып,
кемелденген қазақ әдебиеті арналы бір саласы - жыраулар поэзиясы.
Жыраулар поэзиясының өріс алған кезеңі XIV-
XVIII-ғасырлар. Бұл тұстағы әдебиетіміздің қай саласы болмасын оған
жыраулардың қатысы мол болды. Ауыз әдебиеті туындыларын жасаушылар да, ескі
әдеби дәстүрді жалғастырушылар да шешендер мен жыраулар еді.
Жыраулар көтерілген көркемдік сатыдан өтіп, поэзияның жаңа шыңына қанат
қақты.Әлеуметтік өмірді, халық тұрмысын кеңінен қамтитын, қоғамдық мәні
жоғары поэзия дүниеге келді. Осыған орай поэзиялық туындыларды шығарушы
өнер иелерін XVIII-ғасырдан бастап, жырау дегеннен гөрі ақын деп атау жиі
қолданыла бастады.
Жырау поэзиясы мен ақын поэзиясы ішкі мазмұнымен ғана емес, сыртқы
формаларымен де өзара ерекшеленеді. Жыраулар қаһармандық жыр шығарса,
ақындар лиро-эпикалық жырлар туғызған. Сипатына, өлеңдік ерекшелігіне
қарағанда Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек сияқты жырларды ең алғаш
жырлап таратушы-ақындар болғанға ұқсайды. Егер Ер Тарғын және басқа
батырлар жырындағы сөз өнерінің өкілі Сыпыра жырау болса, Қыз Жібекті,-
Шеге ақын.
Алайда, жыраулардың аренадан кетуіне байланысты қазақ халқының екі
поэзиялық мұрасының бірден-бір дерлік арқалаушысы-ақындар болып қалды.
Осының нәтижесінде ақын репертуары бұрынғыдан әлдеқайда байыды. Ақын
жырлары әдетте жырау поэзиясындағыдай нақыл, афоризм түрінде келмейді.
Алайда ақын поэзиясы жырау поэзиясына қарағанда әлдеқайда елгезек, сол
себепті ақын жырларының тақырыптары сан алуан. Ақындар тіпті жыраулар
өлеңге қосуды айып көрген ұсақ-түйек мәселелерді де жыр ете берген.
XVIII-ғасырдан бастап өздерін толық жырау санатында танытқандар -Бұқар мен
Ақтамберді болды. Ал, XIX-ғасыр поэзиясында жырау деген
атау өте сирек қолданылды. Бұрынғы ауыр сазды, көкейкесті мұңды қобызға
қосып жырлайтын жыраулар орнын енді әзіл-оспағы аралас жеңіл терме,
сапандата шырқап айтар ән-өлеңдер, жүрек тебірентер назды лирикалар,
кезектесе тіл қағысып, өнер оздыратын айтыстар, бебеу қағып безектеген
домбыранын қоңыр үні жарыса үн қосқан ақындар өнері басты.
Ақындар поэзиясы өзіндік ерекшелігі бар өнер десек те, ол өзіне
жыраулар өнерінің заңды жалғасы. Жырау поэзиясы жеістіктерін, поэзиялық
тәжірибесін игеріп өз бойларына сақтап келген,сол поэзияның ілгерілеген
жаңа көрінісі іспетті. Кейбір ақындар соңғы кезге дейін жыраулық өнердің
ықпалында жыр толғаған әрі ақын болып қалыптасты. Сондықтан оларды халық
жырауларша толғаған тұста немесе тұспалдап сөз термелеген шақта жырау деп,
ал асқақтата ән шырқап, сөз өнерін ағылтқан тұста ақын деп бір өнер иесін
екі тұста екі түрлі атап кеткен. Мәселен, әр заманда өмір кешкен Дулат,
Базаралы, Көтеш, Шал ақындарды кей тұста жырау деп атанғандығы осы
себептерден болса керек.
Әрбір өнер туындыларының өз шебері, жасаушы өнерпаздары болатыны, ешбір
өнер туындысының көктен даяр күйінде түспейтіні әркімге аян. Сондай-ақ,
қазақ поэзиясын жасаушыларды да өз халқының арасында туып-өскен халқының
талантты перзенттері. Әр тұста ағаштан түйін түйіп, қыш пен тасқа ою ойып,
мәрмәрдан мүсін салған шеберлер сияқты сөз кестесін құра білген, тіл
құдіретін игерген асыл сөз шеберлері болған. Оларды халық әртүрлі
атаулармен атап, қадірлеген. Қапияда сөз тауып, бітпес жауды бітімге
жүгіндірген, күлместі күлдіріп, жүрместі жүргізген өнерпазды халық шешен
деп, ал заманының қоғамдық ойын жүйелеп, түйінді пікір айтып, асыл сөз
термелеп жыр шығарған жайсаңды жырау деп атаған.
Жырау - аума-төкпе өлең сөзді қару еткен өнер адамы, халықтың қамын
ойлай білетін парасаты мол ел ағасы, қысылғанда жол табар ақылшысы, уақыт,
уақиға сырын, замана бағыт-бағдарын ақыл таразысына салып сынай салмақтай
білетін, болжағаны болып, тапқыр да көреген дана абыз, қисық еткенді
қылышпен емес, сөзбен сілейтіп, бұйрық берер әміршісі, бетің бар, жүзің бар
демей тура айтатын өткір де, әділ биі, жөні келгенде жырмен қаруды бірдей
жұмсап жауға аттанар жауынгер қолбасы болған. Жырау ел тағдырын шешер ірі
оқиғалар, аса мәнді көкейкесті мәселелер тұсында толғаған. Халық өзгелерден
гөрі қайғырғанда демеп, қуанғанда қанат бітіріп, ақыл қосатын асыл сөз иесі
жырау тұлғасын қатты қадірлеген.
Жыраулық өнер - сөз өнерінің ең көне түрлерінің бірі. Бұл поэзияның
пегізгі тақырыбы туған жер, халық өмірімен тікелей байланысты болып келеді.
Жыраулар өзі өмір сүрген заманының мұң-мұқтажы жырлауына байланысты сөз
өнерінің дидактикалық мазмұнға бай әрі көркем саласын қалыптастырды. Қазақ
поэзиясында XV-XVIII- ғ. жыраулық дәстүрге көз жіберсек, жыраулардың
көбінесе билеуші қауымның төңірегінде ғұмыр кешіп, ел тағдырының күрделі
тұстарын толғап, ақыл-кеңес беру арқылы халық атынан сөйлеп, хан мен бұқара
халық арасындағы мәселелерге араласуы бұл жырлардың сапалық мән-мазмұнын
арттырып келді. Олардың осы дәстүрінің өзгермей, біртұтастығын сақтауы сөз
өнеріне деген айрықша құрметте жатса керк.
Қазақ әдебиетіндегі жыраулар поэзиясында - елге, жерге деген
сүйіспеншілік баяндалады және оларда жыраулардың шабыты, асқақ жырланатын
сөйлеу мәнері, өзіндік стилі бар. Асан мен Қазтуғаннан бастап, Шалкиіз,
Доспамбет, Ақтамберді, Үмбетей, Марқасқа, Тәтіқара, Бұқар жырларына
ұштасқан олардың туындыларынан тұнып тұрған туған жерге деген шынайы
сүйіспеншілікті көреміз.
Тіпті бұл сарын сонау қазақ хандығы құрылуы алдындағы өткен тарихи
жағдайлардың күйін шерткен, беріде Бұқар алаң көңіл еткен, одан беріде
Дулатты аһ ұрғызып, Мұратты мұңға батырған Нармағамбетті нар түйедей
шөктірген заман еді ( Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы Алматы,
2001жыл).
XIV-XVIII-ғасырларда жыраулар елдік, ерлік, өмір, дін, замана хақында
толғаған. Олар бағзы шығыс поэзиясы дәстүрімен өмірдің өтпелілігін жырлап,
ізгілік пен инабаттылықты дәріптеген. Замананың ойлы перзенті ретінде
өмірдің сан алуан мәселелерін сарапқа салып, гуманистік тұрғыда
философиялық-дидактикалық түйін тұжырымдар жасап, жер-суды, атамекенді
қорғау, ел бірлігін сақтау мәселелерін жырлаған.
Жыраулар мұрасында сол дәуірдегі талай тайпалар басынан өткерген тарих
іздері сайрап жатыр. Әр дәуірдің ірі, іргелі оқиғалары, көрнекті тұлғалары
тарихи тұрғыда нақты дәлдікпен көріне қоймаса да жыраулардың өз басы
жағдайлары, жыр жолдарында кездесетін адамдармен қарым - қатынасы,
олардың сыртқы һәм ішкі бейнесінің кейбір көріністері,сол замандағы
оқиғалардың хақында деректер анық байқалады.
Жыраулар мен ақындар дәуір шындығын қандай дәрежеде болса да көре
білгенімен, өз ортасы ықпалынан, өз заманы ауанынан аулақ кете алмады.
Мәселен, Асан Қайғы жырламаса Жәнібек, Шалкиіз жырламаса Темір, Әзіке,
Маңсұр, Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара жырламаса Абылай, Байтоқ, Жанұзақ,
Махамбеттер жырламаса Жәңгір поэзия жолдарында қалмас еді.
Туған әдебиетіміздің түп негізі көне дәуірге – түркі тайпалары әлі жеке-
жеке халық болып жіктелмеген, ортақ мәдениет, ортақ мұра жасап жүрген
кезеңге барып тіреледі. Ал туыстас түркі руларының бір тобы қазақ деген
атпен бөлініп, өз мемлекетін құрумен байланысты, XV-ғасырдың орта шенінен
бастап дербес, қазақ деген атымен аталатын әдебиет аренаға шығады.
Қазақ әдебиетінің алғашқы ертедегі өкілдері, Қорқыт, Аталық (Кет-
Бұғы), Қодан-Тайшы, Сыпыра, Жұмақұл жыраулардан бастап, Асан Қайғы,
Қазтуған, Доспамбет,Шалкиіз, Жиембет, Марғасқа, Үмбетей, Ақтамберді, Бұқар
жыраудың және соңғы дәуірдегі қаламгерлер Көтеш, Шал, Жанақ, Арыстанбай,
берісі Жамбыл, Нүрпейіс, Иса шығармасы осылардың ақындық өнерінің логикалық
жалғасы болып есептеледі. XV-XVIII - ғасырлар әдебиетіндегі негізгі жүкті
көтерген жыраулар болды.
Қазақ жырауларының сан ғасырлық щығармасын негізінен үш кезеңге бөліп
қарастырған сияқты. Қазақ әдебиеті тарихында жыраулар шығармашылығын
кеңістік пен уақытқа байланысты да кезеңдерге бөлуге болады. Бірінші топқа
жыраулық дәстүрдің негізін қалаған алғашқы өкілдері Қорқыт, Аталық, Сыпыра,
Қодан-Тайшы жатады. Бұл дәуір XI-XIV-ғасырларды
қамтиды. Жыраулықтың қалыптасу кезеңін белгілейтін екінші топқа Асан Қайғы,
Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет шығармалары кіреді, Мұнын кезеңі XV-XVII-
ғасырлар, Ноғайлы дәуірі - жыршы-жырауларының шығармашылығы. Қазақ әдебиеті
тарихиында өз орыны бар жыраулар әдебиеті. Үшінші топқа жыраулықтың әбден
толысып кемелденген кезеңіндегі өкілдері Үмбетей, Жиембет, Тәтіқара,
Ақтамберді, Бұқар жыраулар құрады. Бұған XVII-XVIII-
ғасырлар жатады. Сонымен қатар бұл жыраулардан басқа біздің заманымызда
жыраулардың озық дәстүрлерін жалғастырушылар -Жамбыл, Нүрпейіс, Иса және
қазіргі кезеңдегі ақындар.
Ғасырлар жүгін арқалап, тарихта өшпес із қалдырған ұлы тұлғалар аз
емес. Ата-бабаларымыздан қалған аңыздар толғайтындай аты аңызға айналған
(XI-XIV ғ.) жыршы-күйшілері халық санасында елеулі орын алған. Солардың
бірі де бірөгейлері Қорқыт, Аталық (Кет-Бұғы), Қодан-Тайшы, Сыпыра, Жұмақұл
жыраулар.
Бірақ уақыт атты қатты сыншы бар. Уақыт шаңы қатал, ол бәрін де көмеді.
Қанша өкінішті болғанымен Кет-Бұғы, Сыпыра, Жұмақұл, Қорқыт,
Қодан-Тайшы шығармалары,әр жерлері кетіліп мүжілген, кей қабырғалары
құлаған, бірақ алғашқы өзінің өр қалпын сақтаған сәулет ескерткіштері
сияқты, уақыт сынына төтеп берген кейбір шығармалары біздің заманымызға
жете алды, көпшілік шығармалары біздер үшін, болашақ ұрпақ үшін мәңгі
жоғалған. Мәселен, Кет-Бұғы ескіде өткен батагөй ақсақал ретінде аңызға
айналған есімі ғана жетіп, Сыпыра толғау айтып тоғыз ханды түзеткен ел
бірлігінің ұраншысы ретінде, сол сияқты Жұмақұл, Қодан-Тайшы,
Қорқыттар аңыз қаһарманына айналып кеткен.
1.2. Қазақ хандығы дәуіріндегі жыраулардың тарихи тақырып толғаныстары.
XV-ғасыр жеке қазақтың халық поэзиясы дәуірі. Қазақ хандығы
дәуіріндегі жыраулық поэзияның алғашқы өкілдері Асан Қайғы, Қазтуған,
Шалкиіз, Марқасқа, Жиембеттер жаңа әдебиетіміздің жан ашырлары ғана емес,
көне мұраны жалғастырушылар деп те саналады. Елге, ер-азаматқа ақылгөй
болған жыраулар қазақ поэзиясының болашақта ұмытылар бағыт-бағдарын,
идеялық тұғыры мен көркемдік биігін айқындап кетті.
Асан Қайғы(XIV-XV ғ.ғ.). Алтын Орданың ыдырау дәуірінде өмір сүрген
тарихи тұлға деп саналынады. Жазба деректер бойынша ол алдымен Сарайда,
кейін Қазанда Ұлығ-Мұхамед ханының тұсында ықпалды билерінің бірі болған.
Жаңа құрыла бастаған қазақ мемлекеті кезінде Жәнібек пен Керей хандардың
төңірегінде болды. Асан Қайғының Әз-Жәнібек тұсындағы толғауларында ерте
заманның кейбір суреттері, қазақ халқының қалыптасу кезеңіндегі белгілі
тарихи оқиғалар жырланады. Асан Қайғының атына байланысты өлең, аңыздардың
дені, негізінен бір мәселе төңірегінде: жақсы қоныс жайлы, жер туралы ой-
толғауы халықтың тіршілігінен хабар береді. Асан Қайғы жайлы аңыз-әңгімелер
ноғай, қарақалпақ, қырғыз халықтарында да сақталған. Мұндағы деректер
арасында алшақтық жоқ деуге болады. Асан Қайғы нақыл сөздердің,
философиялық толғаулардың авторы. Ол ел іргесінің берік болуын армандайды.
Өз өлең толғауларында мемлекетті нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру
қажет екенін насихаттайды. Ұзақ жылдар бойы қалыптасқан көркемдік бояу
нақышын, ой түзеу, өнегелі түйін түю тәсілін табиғи қалпында береді. Асан
толғауларында жақсы қоныс, жайлы мекен, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған
заманды аңсап, армандау, сол арманына жауап іздеп шарқ ұру, соған дұрыс
жауап таба алмай тарығу, қайғыру, қапалану мен қатар кіндік кесіп кір жуған
аяулы атамекен, туған жерді ардақтау мақымы басым.
Асанның табиғаты, көшпелі қоғам өмір сүрген далалық кеңістікті ойша шолуы
хандық қоғамның болмысына көрініс беріп, оның дүниені бажайлауы, түсінуі,
болжамдық нұсқаулары сол қоғамның қайшылықтарын шешуге бағытталған. Хандық
биліктегі адамдардан ел-жұртының қысымшылық көруі, тыныс-тіршілігінің
күйзелуі, хандар арасындағы тынымсыз қақтығыстар Асанды мұңға бөлейді.
Біздіңше Асан - заманының ойшылы, шешен биі, Жәнібек тұсында өмір
сүріп, сарай маңында ақылшы, ақсақал жыраулардың бірі болған. Асанның
Жәнібекке айтқаны деп аталып жүрген толғауларында:
Ай, хан, айтпасам білмейсің,
Айтқаныма көнбейсің
Шабылып жатқан халқын бар,
Аймағын көздеп көрмейсің.
Қымыз ішіп қызарып,
Мастанып, қызып терлейсің,
Өзіңнен басқа хан жоқтай
Елеуреп неге сөйлейсің ?!
негізінен мемлекеттік, елдік мәселелер, қоғамдық ойлар қозғалып, халық пен
хан арасындағы қарым - қатынас сөз болады. Бұған қарағанда Асан жай ақыннан
гөрі әлеуметтік сыры терең, ойлы толғаулар тудырған жырауға ұқсайды.
Қоғамдық сын тұрғысында жыр толғап, өзінің жіті көзін қиырға, алысты
болжауға тіккен, қүнделікті қоғам өмірі жайында сезіп - түйгендерінен
өзінше тұжырым жасаған ойшыл.
Асан - халқына жақсы қоныс іздеуші қамқор және елдің сол күнгі халі мен
келешегін толғаған ақылгөй жырау. Асан атынан айтылатын сөздер мен нақылдар
біреуден біреуге тарап, жатталып, ел аузында берік сақталып бізге жеткен.
Асанның: Еділ менен Жайыққа,
Ешбір жердің теңі жоқ!
Көлде жүрген қоңыр қаз,
Қыр қадірін не білсін,
Қырда жүрген дуадақ,
Су қадірін не білсін! - деген жыр жолдарынан
қасиетті Еділ мен Жайықтың шүйгінді қонысының артық қасиеттерін баса
айтумен қатар туған жерге деген жырау сүйіспеншілігінің барша болмысын
тануға болады. Жырау туған жер атамекен бәрінен де ардақты, ол туған жерді
меңсінбегендіктен көшуді қолдамайды. Ол қоныстан ел айрылып қалғасын, енді
барар жер қайда дегенде ғана желмаяға мінеді.
Еділ менен Жайықтың
Бірің жазға жайласаң,
Бірің қыста қыстасаң -деп армандайды.
Бұл мекеннен мүлде қол үзген елге бұрынғысынша көсіле көшіп, мал өсірер
қысы жылы, шөбі шүйгін, суы мол, жаудан қауіпсіз қоныс керек болады. Асан
ел басына түскен осы мұңды ханға хабарлап, өз пікірін алдына салады. Асан
туралы кейбір аңыздар кейінгі кездерге жатады. XVIII ғ. бастап Жайық пен
Еділге беттеген қалмақтар шабуылына байланысты бірқатар халықтық шығармалар
өңделді. XVIII ғ. басындағы “Ақта-бан шұбырындының ” әсерін де Асан туралы
кейбір аңыздар байқау қиын емес. Ал ” Ақтабан шұбырынды ” қайғысын Асан
Қайғы ерте-ақ біліп айтып кетті-міс. Бірақ оны кейіндегі хандар, бейқам
жатып, айналасын қоршаған жау жасағын ескермей, елді қайғылы жайға душар
еткен екен деген де аңыз бар елде.
Асан- сөз жоқ заманының өнерлі адамы. Ол әлеуметтік мәселеге өз өлеңімен
араласқан, өз кезеңінің қоғамдық көзқарасын таныта алатын талант иесі,
халықтың ғасырлар бойы есінде сақтап келген қадірменді жырауы. Асан
Қайғының жасаған уақыты - қазақ хандығының жаңа ғана қаз тұра бастаған
балауса шағы. Сондықтан Асан сияқты ақыл иесі қайраткерлердің бұл тұстағы
мақсаты сол хандық тағдырын ойлау.
Қазтуған (XV ғ.). Сахара эпосын тудырушылардың бірі, ірі эпик ақын, ерлік
жырларын шығарушы жорық жырауы әрі нәзік лирик болған Қазтуғанның біздің
дәуірімізге жеткен жырлары табиғат аясындағы көшпендінің болмыс, тіршілігі,
өзін қоршаған орта туралы түсінігін бейнелейді. Жырау қиялының байлығы,
суреттеу тәсілдерінің кемелдігі мен әсемдігі сол дәуірдегі қазақ
поэзиясының биік өресін, өзіндік сипатын танытады.
Қазтуғанның нағыз ақындық қуатын танытатын шығарма оның туған жермен
қоштасу жыры. Қазтуған толғауларында ата қоныстан ауған жұртың арман-мұңы
тепсе темір үзетіндей тегеурінді серпінмен беріледі.
Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ағала ордам қонған жұрт,
Атамыз біздің бұл Сүйініш
Күйеу болып барған жұрт,
Анамыз біздің Бозтуған
Келін болып түскен жұрт,
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған
Кіндігімді кескен жұрт
Кір қонымды жуған жұрт
Қарғадай садақ будырып,
Қылышымды сары жүн оққа толтырып,
Жанға сақтау болған жұрт!
Бұл жыр жолдарында кір жуып, кіндік кескен атамекені Еділге, еліне деген
махаббат, қимастық сезімі жатыр. “ Қазтуғанның бұл
толғауында атасы Сүйініш пен анасы Бозтуғанның бір күйеу, бір келін болып
түскен құтты қонысы Еділін еске алып, тебірене толғайды. Бұл өз елін, өз
жерін беріле сүюдің әдемі үлгісі деуге тұрарлықтай асқақ жыр ” деп жазды
бұл жайында М.Жармұхамедов. Жырау қайғы айтып, еш түңілмейді. Батырлар
дәстүрін қолдап, асқақ жыр шертеді. Ескі елдік, бөлінбес бірлік, қайтпас
ерлік дәстүрлерін уағыздайды. Ойын-тойы мол думанды жастық шақты еске
салып, оптимистік пікірлер ұсынады. Ер азаматы мол, тәуелсіз елді, сәнді,
салтанатты өлкенін келбетін жасайды. Өзінің жырлары арқылы жырау әрқашан
елі - жері үшін еңіреп туған ер болып көрінеді.
Адам тұлғасын жасауда да жырау қабілеті жетерлік. “ Мадақ жыры ” арқылы:
Бұдырайған екі шекелі,
Мұздай үлкен көбелі.
Қара тұлымы сұлтандайын желпіді.
Адырнасы шай жібек оққа кірісті.
Айдаса қойдың көсемі,
Сөйлесе қызыл тілдің шешені.
Ұстаса қашағанның ұзын құрағы,
Қалайылаған басты орданың сырағы.
Билер отты би соңы,
Би ұлының кенжесі,
Буыршының бұта шайнар ауызы,
Бидайықтың көл жайқаған жалғызы,
Бұғұт болған айды ашқан,
Мұнар болған күнді ашқан,
Мұсылман мен кәуірдің
Арасын өтіп бұзып дінді ашқан
Сүйінішұлы Қазтуған!
Батыр бейнесін, өз басының суреті айтарлықтай айқын және реалистікпен
көрсетілген. Қазтуғанның өлең әуені Махамбеттің іздесе таптырмас үлгісі
болды. Қазтуған - заманының жаны пәк толық қанды көркем сөз үлгісін өз
поэзиясы арқылы бізге жеткізген әйгілі жырау. Оның шығармаларын іздестіріп,
толығырақ тану абзал. Қазтуған поэзиясы XV- ғасыр әдебиетінің жақсы үлгісі
ретінде құнды.
Доспамбет жырау(XV-XVI ғ. ғ.). Қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар
ноғайлының белгілі жырауы. Оның бір толғауы және бірнеше қысқа жыры ғана
бізге мәлім. Жыраулық өнердің дамып өркендеуіне Доспамбет пен Шалкиіз
шығармалары айрықша әсер етеді, жорық жыршысы болған Доспамбет
шығармаларынан ортағасырлық жауынгер көшпендінің ер тұлғасы, ерлік кейпі
көрінеді, оның асқақ рухы, берік дәті, өмірлік мұраты танылады. Ойлы да
сырлы Доспамбет толғаулары тақырыбы, мазмұны ғана емес, көркемдік
ерекшеліктері тұрғысынан алғанда да соны сипаттайды. Шалкиіздің замандасы,
ол, XVIII аяғына дейін өмір сүрген. Жыраулық өнері Қазтуған, Шалкиіз
жыраулығымен туыстас. Бірақ аталған жыраулардан айырмашылығы - бір тайпа ел
тізгінін қолына ұстаған рубасы екендігі. Доспамбет жорықта жүріп, дұшпанға
қарсы ұрыста қол бастаған батыр, Асылы, Мамай бастаған қолдың сарбазы болуы
ықтимал. Жыраудың Тоғай, тоғай, тоғай су деген толғауындағы:
Ер Мамайдың қасында
Шаһид болдым өкінбен ... .- деген жолдар осы бір ойға жол
ашады.
Доспамбеттің көп күндері жорықта өткен. Талай қан кешкен соғысқа қатысып,
өз елін сырт жаудан ерлікпен қорғаған батырдың бірі.
Ақын өлеңдерінде ерлікті дәріптеу - негізгі орынды алатын басты идея.
Сөйте тұрса да, ол бейбіт өмір жайлы жазуды жек көрмеген. Айналайын Ақ
Жайық өлеңінде:
Толғамалы ақ балта,
Толғап ұстар күн қайда ? – десе, енді бірде:
Кет-Бұғы дат билерден
Кеңес сұрар күн қайда ? – көруге болады.
Доспамбет - Қазтуған сияқты қолбасы батыр атанған жырау. Ол жорықта жүріп
жау қолынан қаза тапқан. Халық эпосы үлгісіндегі жырау толғаулары бұған
толық куә. Бұл толғауларында түрлі хандықтар арасындағы тежеусіз болып
тұрған шайқастар кесірінен көшуге мәжбүр болып, қоныс, мекен-жайдың
баянсыздығынан қасірет шеккен ел-жұрттың азап бейнеті мен қайғысын
бейнелейді. Доспамбет жыраудың қолда бар санаулы шығармалары жыраудың өнер
жолын танытуға тапшылық етеді. Сүйтсе де қолда бар толғауынан көрінетін бір
ақиқат - Доспамбеттің заманының шын жыршы, жырауы екендігі. Доспамбет топ
бастап жауды қайтарған, өзін елі мен мақсат-мұраты жолында құрбандыққа
шалуға да дайын тұрған.
Доспамбет - халық эпос стилінде өлең шығарған жырау. Оның жоғарыда сөз
еткен толғауы ортағасырлық қазақ поэзиясының жаңа үлгісі.
Шалкиіз(1465 –1560 ). Қазақ жыраулар поэзиясындағы қайталанбас тұлға.
Шалкиіз сияқты майталман жыраудың “ Асылдың сынығындай ” аз
дүниесінің өзінде үлкен жаңалық жатыр. Ол алғаш өмірге жыраулық көзбен
қарап, бағалаған шын мәніндегі ақын. Батырлық пен ездік, достық пен қастық,
жамандық пен жақсылық Шалкиіз жырларында қатар өріледі. Кемел ақын, кемел
ой, бұлтартпас билік иесі Темір би мен халық тағдырын, елдің береке құтын
байланыстыра жырлайды:
Темір еді биіміз
Теңіз еді халқымыз
Тебірлерге қалғанда,
Теңселер сайды ауыр ноғай жұртыңыз,
деп егіле тебіренуі де сондықтан. Шалкиіз жырау ” Қол бастаған батыр жігіт
”, “Ел бастар әділ төре”,
“Қоғалы көлдер қом сулар” жырларынын, ең алдымен, батыр жыраудың өз
бейнесін көреміз. Ол сонау алыс заманның өзінде найзасы мен жырын жауына
бірдей жұмсаған ақын. Елі, халқы сырттан жау төнгенде Шалкиізді пана тұтса,
сол үшін ол өмір бойы қуғын-сүргін көреді. Оның жырлары өнер мен ерлік
ірлігінінің көне дәуірдегі асыл нұсқасы іспетті. Өзінің ұзақ өмірінде
Дешті - Қыпшақтың төрт бұрышын түгел шарлаған, заманының бірінші ақыны
болып танылып, үлкен даңққа бөленген бүкіл өмірін күрес үстінде өткізеді.
Өз тұсындағы әміршілдердің шашбауын көтермейді, турашылдығынан танбайды.
Жыраудың шағын көлемді толғауларынан көне заман таңбасы - дала
тұрғындарының дүниетаным адамдық табиғаты, мінез ерекшелігі, адамгершілік
этикалық қағидалары айқын аңғарылады. Жырау дүниеде мәңгі ештеңе тұрмайды
деп біледі. Әлем бірқалыпты тұрмайды да адам өмірі де өтпелі. Жырау осының
бәрін табиғат заңы деп түсінеді. Жырау адамдық қасиеттерді асқақтата
жырлайды. Жеке бас еркіндігін бәрінен де жоғары қояды. Отаншылдық рухты
насихаттайды. Шалкиіз шығармалары барлығы дидактикалық сарынды. Қазақ
поэзиясының көркемдеу тәсілдері, өлең өрнегі саласында байытты. Шалкиіз -
өзі жасаған дәуірдің жырау. Оның бойындағы таланттың көзі-халық поэзиясының
арнасына құяр бұлақтың бастауындай мөлдір, замана поэзиясы, жыраулық
өнердің үлгілі шебері, халықтық поэтикалық тіл үлгісінде сөз өрнегін
жасаған ділмар, айтар ойын нақылдап термелеуге дағдыланған шешен.
Марғасқа жырау(XVII ғасыр). Қазақ көркемсөз өнеріне өлмейтін, өшпейтін
туындылар қалдырған. Жыраудың толғауларында қазақтың қасіретті мұң - зары
жырланады және ел үшін халқымен бірге күрескен жайы баяндалады. Жорық
жыршысы Марғасқа жырау Есім ханның бір орталыққа бағынған күшті мемлекет
құру туралы идеяларының ұраншысы атанады. Есім ханды жақтап, жорықтарында
бірге жүріп, хан сарбаздарының көңілін көтеріп жыр шерткен. Марғасқа
жыраудың өмірі мен өнернамасы туралы нақты деректер сақталмаған немесе ел
есінде жүрсе де, біздің қолымызға жетпей отыр. Біз тек Есім ханның жорық
жырауы болғанынын, 1627 ж. Есім ханның Тұрсын хан ордасы Ташкен-ді басып
алу оқиғасына қатысқан сарбазы болғанын көреміз:
Ей Қатаған хан Тұрсын,
Кім арамды ант ұрсын.
Жазықсыз ерді еңіретіп,
Жер тәңірісіп жатырсың – осы жорықта Есім
ханның халық алдында беделінің артқанын, осы оқиғаның жеңіспен аяқталғаны
жырланады. Бұл жырдан жыраудың от тілді, өжет, аса талантты ақын екені
аңғарылады. Марғасқа Есім ханның ерлік істерін суреттейтін жеті мың жолдық
“ Еңсегей бойлы Ер Есім ” атты тарихи жырды алғаш жырлаушы деп шамаланады.
Жиембет жырау ( XVII ғасырдың II ширегі ). Қазақ арасына аты мәлім ескі
жыраудың бірі. Халық оны әрі батыр, әрі жырау деп аңыз етеді. Жиембеттің
бұлайша аңыз жолдарында сақталу себебі, ол ең алдымен елдің көкейіне
қонымды жыр толғап, бойындағы ақындық шабытын батырлықпен байланыстырған
болса керек. Мұнын үстіне Жиембет өз тұстас кейбір хан мен билерге
наразылық білдірген, тіл тигізе батыл сөздер айтқан өз дәуірінің өткір
азаматы да болған. Жиембеттің өмір сүрген кезі Есімханның тұсы. Есімханның
әскербасы батырларының бірі, әрі жорықшы жырауы. Бірақ реті келгенде ханның
теріс қылықтарын сынап отырады:
Мінгені Есімханның ала белді,
Бойында Шідертінің қара көрді.
Көрінген сол қараны Кертағы деп
Аттарын шідер салып коя берді – деген жолдар арқылы және
... ... ... ... ... ... ... ... .
Мен жоқ болсам Есімхан,
Ит түрткіні көрерсін.
Жиембет қайда дегенде,
Не деп жауап берерсің ?...деп оның сойылын соғып, адал
жауынгері болғаны ескерілмей, ханның өзіне қаталдық жасап отырғанына
қынжылады. Бұл жолдардан Жиембеттің қарапайым көшпенді қатарынан емес,
қолынан билік кетпеген дала билеушілерінің ұрпағынан екені аңғарылады.
Жиембет - ханға қарсы өз наразылығын ғана емес, қалың топтың наразылығын
білдірген жырау. Осынан оның мемлекет ішіндегі, халық алдындағы беделі
қанша жоғары болғанымен, оның ханмен тартысының аяғы насырға шабады.
2.1. Қазақ халқының XVIII-ғасыр мәдениеті өткен замандар мәдениетімен,
оның ең озық дәстүрімен сабақтас байланыста болды. Оны, әсіресе мазмұны
жағынан байып жетіле түскен ауыз әдебиетінен айқын көруге болады. Ақын -
жыраулар, хандар мен билер туралы, олардың жүргізіп отырған
ішкі - сыртқы саясаты туралы ой-пікірлерін еш бүкпесіз жайып салатын.
XVIII ғасырда жыраулық поэзия тақырыптық жағынан кеңейіп, идеялық-
көркемдік тұрғыдан байи түседі. Жоңғар шапқыншылығы Ақтабан шұбырынды,
Алқакөл сұлама жылдары, қырғын соғыстар мен жеңісті жорықтар, саяси және
қоғамдық өмірдегі өзгерістер-ел өміріндегі елеулі оқиғалардың барлығы да
жыраулар шығармасында өзіндік көркемдік шешімін табады. XVIII-ғасыр қазақ
тарихындағы бетбұрыс кезең болды. Жоңғар шапқыншылығына қарсы күрес сарыны,
әсіресе Ақтамберді шығармаларынан айқын көрінді.
Ақтамберді ( 1675-1768 ). Өр рухтың ақыны. Намысы-ел намысы , Мені-ел
мені . Жырау қазаққа зорлық-зомбылық көрсеткен қалмақ елін жеңіп, еліме
құт, жеріме-береке орнаған сәтті көзбен көрсем деп армандайды:
Жауға шаптым ту байлап,
Шепті бұздым айғайлап.
Өлім деген ойда жоқ
Жалынды жүрек қан айдап.
Ерлер жұртын қорғайды,
Өлімге жүрміз бас байлап,-
деп келетін жыр жолдары нағыз елі үшін, жері үшін ерлікті танытатын жырлар.
Ақтамбердінің исі қазаққа таныс “ Күлдір-күлдір кісінетіп ”
Күлдір-күлдір кісінетіп
Күреңді мінер ме екенбіз
Жалаулы найза жанға алып,
Жау қашырар ма екеміз !
жыры елдің бейбіт күнді аңсаған арманының бір көрінісіндей. Ақтамберді өз
толғауларында жау қолында қалған жерді азат етер күнді аңсайды, исі қазаққа
болып атқа қонуды, ойраттарға күйретте соққы беруді армандайды, жұртшылықты
ерлікке үндейді, жауға тайсалмай шабуға жігерлендіреді. Ақтамберді
шығармаларындағы отаншылдық, патриоттық сарындар XVIII ғасыр қазақ
поэзиясының бет-бейнесі бағыт-бағдарын айқын танытады.
Ел арасының дау-даласын қоздырып, күшіне сеніп өктемдік көрсеткен Абылай
ханды да, Бөгембайдай батырды да ақын бір түйреп өтеді. Бұлардың сырт
жауларды жеңіп алып, енді өздеріне жақпаған руларға тізе батырмақ
әрекеттеріне қарсы шығады. Уа, қарт Бөгембай ! -деп басталатын толғауы:
Уа, қарт Бөгембай
Құяр жауын аспаннан
Қара бұлт торласа,
Пәлекет елде көбейер
Жігітті жігіт қорласа
Ақбөкен келіп жығылар,
наймандарға көрсеткен арғындар өктемдігіне қарсы дау ретінде айтылады. Ел
бастаған төре мен қол бастаған батырдың мақсаты өзара дауды қоздыру емес,
ел тыныштығын сақтай білу, қорлық-зомбылық көргендерге қамқор болу, әділет
жолымен адал қызмет ету деп біледі. Өзінің шығармаларында адамның жақсы
қасиеттерін мадақтап, жағымсыз мінез-құлқын сыңайды. Жырау халықты
алауыздыққа апаратын мінездерден сақтандырады.
Үмбетей жырау ( 1706-1778). Ол әскери жорықтарға қатысқан, батырлығы да
ақындығы да қатар жүрген адам. Шығармаларының дені арнаудан тұрады. Ол өз
тұсындағы дабырлы ерлік туралы тарихи поэмалар жасау ісіне белсене
араласқан. Оның Бұқарға , ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz