ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫҢ АСПЕКТІЛЕРІН ЖОБАЛАУ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .5 -6
1. ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫҢ АСПЕКТІЛЕРІН
ЖОБАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 1.1 1.1 Инвестициялық жобаның
түсінігі,мәні және оны іске асыру
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12-18
1.2 Инвестициялық жобаның әдістері мен қаржыландыру
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18-21 1.3 Инвестициялық жобаның
негізгі критерийлері және
бағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...22-28
2. БАНК ЦЕНТР КРЕДИТАҚ-НЫҢ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІН САРАПТАУ ЖӘНЕ НҰРАЙЖШС-
НІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАСЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1. БанкЦентрКредит АҚ-ның қысқаша сипаттамасы және несиелік
қызметінің
сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .29-33
2.2 БанкЦентрКредиттің жобалық қаржыландыру бағдарламасы ... ..33-36
2.3 Нұрай ЖШС-нің инвестициялық жобасын бағалау және таңдау.36-46
ҚР ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.1 ҚР инвестициялық жобалардың тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..51-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 7-61
Қолданылған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62-63
Кіріспе
Қазіргі таңда экономиканың нақты секторының алдында өндірісті
модернизациялау, құрылымдық қайта құру, жаңа өнімді жетілдіру бойынша және
тағы басқа да, бағдарлармаларды қаржыландыру мәселесі тұр. Бұндай
бағдарламалар капитал салымын қажет етеді және кәсіпорынның жеке
қаражаттарының шектеулігінің себебімен қаржыландырыла алмайды. Сонымен
қатар орташа және ұзақ мерзімді сипатқа ие. Кәсіпорынның жеке
қаражаттарының жетіспеушілігінен инвесторлардан, банктерден және
мемлекеттен қаржылық қолдау көрсетуді сұрауға мәжбүр, бірақ мұндай қолдауды
алу жолында кәсіпорын үлкен қиыншылықтармен соқтығысады.
Экономиканың тұрақсыздығы жағдайында кредиторлар қайтып келу тәуекелдігіне
ғана емес, ұзақ мерзімді салымдардың тиімділігінің төмендеуінің
тәуекелділігіне душар болады. Осындай жағдайларға байланысты потенциалды
кредиторлар банктер немесе инвесторлар қысқа мерзімді және ликвидті
қаржылық салымды қалайды, ал мемлекеттік несие мен мемлекеттік қаржыға
қазіргі кезде сенім артуы қиын.
Экономиканың нақты секторының инвестициялық тартушылық мәселесін шешуді
талап ету мен қаржылық-экономикалық талдау нәтижелерімен сәйкес жүзеге
асырылуы қажет. Нақты сектордың инвестициялық тартушылығының маңызды дұрыс
анықтау, ішкі өндіріс үшін потенциалға ие жаңа өнімді шығаруда
мүмкіндіктерді көрсету. Бәрімізге мәлім, инвестициялық салымның негізгі
мақсаты – бұл шығарылатын өнім көлемін максимилизациялау немесе тұтынатын
ресурстарға шығынды минимализациялау емес, жобаның техникалық тиімділігі
немесе пайданы максимилизациялау да емес, яғни өндірісті ұзақ мерзімді
бағдарлаудың мақсаты болуы тиіс техникалық және экономикалық аспектілердің
оптималды үйлесімділігі.
Сонымен бірге инвестициялық іс-әрекеттің дамуы экономиканың нақты
секторындағы дағдарыстың алдын алу үшін қажетті шаралар жүйесінің құрамдас
бөлігі болып табылады, өйткені экономиканың жеке кәсіпорынның біртұтас
дамуы экономикалық потенциалдың өсуінсіз, сондай-ақ қазіргі технологияларды
пайдалану және қызметті ұлғайту мүмкін емес, яғни бұларды жүзеге асыру
инвестициялық процесті бейнелейді. Инвестициялық рестурстар, сондай-ақ
қаржылық және өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану қажеттілігі туып
отыр, сонымен бірге осы инвестицияларды пайдаланудың тиімділігін бағалау да
байланысты. Бұл бағытта шетел инвестициясын тарту сферасындағы әлемдік
тәжирбиені танып білу және пайдалану маңызды. Шетелдік тәжирбиені танып
білу және оны қолдану экономиканың нақты секторын көтеруге айтарлықтай
себебін тигізеді, және инвестиция сферасының дамуындағы кедергілерді оңай
жеңуге көмектеседі.
Кәсіпорының инвестициялық қызметін басқару қаржылық менеджментің негізгі
құрылымы, олар келесі талаптарды шешуге негізделген:
❖ кәсіпорынның экономикалық дамуының жоғарылауын қамтамассыз ету,
сонымен қатар инвестициялық қызметтен түскен табыстарды арттыру. Бұл
талап кәсіпорынның даму стратегиясына негізделіп іске асырылуы керек;
❖ инвестициялармен байланысты тәуекелділікті төмендету. Ескерілмеген
жағдайларда инвестициялық тәуекелдер пайданың ғана емес, сонымен
қатар негізгі капиталдың да жоғалуына әкеліп соғады;
❖ кәсіпорынның төлемқабілеттілігін және қаржылық тұрақтылығын
арттыру.Инвестициялық қызмет қаржылық ресурстарды тартумен байланысты
болғаны мен, онда сол ресурстардың ерте аяқталуы мүмкін.
Алдын-ала талдаудың негізгі бағыты инвестицияның экономикаға тиімді
көрсеткіштерімен негізделуі, яғни жобалауда қарастырылған капитал
салымдарының қайтарымдылығы.
Көп жағдайларда кәсіпорындар
инвестициялық жобалардың альтернативті қатарларына тап болады. Әрине осы
тұрғыда оларға тиімді және салыстырмалы түрде,өздеріне қолайлы таңдау
жасауға мүмкіншілік туады.
Осыған орай, менің дипломдық жұмысымның тақырыбы инвестициялық жобаларды
бағалау мен таңдауға арналады.Дипломдық жұмысымның негізінде Қазақстанның
экономистерінің мақалалары, публикациялары, тәжірибелік әдістемелері және
атақты ғалымдар мен мамандардың еңбектерін енгіздім.
Ұсынылып отырған жұмыстың негізгі мақсаты екінші деңгейлі коммерциялық
Центр Кредит Банкі АҚ-ның тәжірибесінен алынған инвестициялық жобалардың
экономикалық тұрғыда іске асырылуы,негізгі әдістерін бағалауды үйрену және
инвестициялық жобаларды таңдау болып табылады.
Қойылған мақсатқа сай келесі талаптарды орындау мүмкін болды:
❖ Инвестициялық жобаның қаржыландыру көздерін және негізгі әдістерін
қарастыру мен маңызын ашып беру. Инвестициялық жобаның негізгі
тәсілдерін бағалау және таңдауды зерттеу;
❖ Центр Кредит Банкі АҚ-ның, Дархан ЖШС-нің инвестициялық
жобалар тәжірибесін бағалау және талдау, олардың жобалық
тәуекелдерін айқындап беру;
❖ Қазақстанның экономикалық спецификасын ескере отырып,
инвестициялық жобалардың маңыздылығын бағалауға негізгі әдістерін
ұсыну.
Дипломдық жұмыста зерттеу құралдары негізінде: талдау және синтез,
салыстыру және әртараптандыру, есепті-аналитикалық, статистикалық ғылыми
әдістер қолданылды.
Жұмыстың жүйесі ұсынылған талаптарға негізделген. Дипломдық жұмыс
кіріспеден, үш бөлімнен, кестелер мен суреттерден, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан құралған.
I. ТАРАУ. ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫҢ АСПЕКТІЛЕРІН ЖОБАЛАУ
1.1.Инвестицияның мәні және түрлері
Инвестиция –ол нарықтық экономикалық категория . Инвестиция дегеніміз-
өнеркәсіп ашу үшін белгілі бір өнім өндіріп , пайда табу үшін ұзақ уақыттық
мерзімге арналып жұмсалған шығындардың жиынтығы. Кәсіпкерлік іс-әрекеттің
объектілеріне жұмсалатын мүліктік және зияткерлік құндар. Мұндай
құндылықтарға жылжымалы және жылжымайтын мүлік, мүліктік құқық, қаржы ,
материялдық –техникалық құрал-жабдықтар , ақшалай қаражаттар , банкіге
салынған қаржылар, құнды қағаздар (акция, облигация) , жер және табиғат
байлығын пайдалануға қатысты алынған құқықтар жатады.
Инвестицияның объектісі- жаңадан іске қосылған және жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындар , негізгі капиталдар. Басқаша айтқанда , инвестиция-ол негізгі
капиталды кеңейтуге немесе қайта құруға жұмсалған қаржы.
Инвестицияның құрамына мынадай заттар кіреді:
✓ ақша қаражаттары , банкіге салынған қаржылар, акциялар, облигациялар,
тағы басқа құнды қағаздар;
✓ жылжымалы және жылжымайтын мүліктер, оның ішінде өндірістік
панажайлар , ғимараттар, басқа да материялдық мүліктер;
✓ авторлық құқықтардан туындайтын мүліктерді пайдалану құқықтары ;
✓ жерді және табиғи ресурстарды пайдалану құқықтары .
Экономикалық теорияда инвестицияның мынадай түрлері айқындалады:
1.қаржылық (финанстық) және нақтылы;
2.кеңейтілген және жетілдірілген ;
3.тікелей және қоржындық;
4.ұзақ мерзімді және қысқа мерзімділік.
Инвестиицяның финанстық және нақтылы болып бөлінуі қаржыны салу жолдарына
байланысты.
Қаржылық (финанстық) инвестициялар – бұл, жеке компаниялар мен мемлекет
тарапынан шыққан акциялар, облигациялар, тағы басқа құнды қағаздар арқылы
жүргізілетін салымдар. Олар нақтылы капиталдың өсуіне ықпал етеді.
Нақтылы инвестициялар дегеніміз- негізгі капиталға және материялдық-
өндірістік байлықтарды, орларды сатып алуға жұмсалған қаржы.
Инвестицияның кеңейтілген және жетілдірілген болып бөлінуі негізгі
капиталдың мақсатына байланысты.
Кеңейтілген инвестиция дегеніміз - өндірісте жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындардың өндірістік қуатын және негізгі капиталды кеңейту мақсатында
жаңа өндіріс қуатын және неігзі капиталдың жаңасын жасауға жұмсалған
қаржылар.
Жетілдіру инвестициясы дегеніміз- амортизациялық қаржылар арқылы
өндірістік капиталды қалпына келтіруге және жетілдіруге жұмсалатын
шығындар.
Инвестицияның тікелей және қоржындық болып бөлінуі бұл инвестициялардың
өндірісті басқару процесіне қатысуына байланысты орын алады. Тікелей бұл
инвестордың компанияға бақылау жасаған және 10 пайыздан кем емес акцияға ие
болған жағдайындағы капиталдың салымдарын айтады.
Қоржындық инвестиция дегеніміз- шетел акциясына , облигациясына және
басқа құнды қағаздарға салынған шетел капиталы. Мұндай инвестицияның
мақсаты салық жеңілдігі арқылы және валюта курсының өзгеруі арқылы жоғарғы
пайда, табыс алу.
Құнды қағаздардың қоржына жеке адамның немесе мекеменің құнды қағаздарға
ие болуының дәрежесін анықтайды. Құнды қағаздардың қоржынына акциялар ,
облигациялар , құжаттық акциялар және басқа құнды қағаздар кіреді.
Сонымен, қоржындық инвестициялар деп - шетел компаниясының акцияларын
ұстаушыларға өндірісті басқару құқығын бермей, капиталдың салымдарын жүзеге
асыру құқығын айтады.
Инвестицияның ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінуі –
инвестицияларды ақшаға айналдыру мерзіміне байланысты . Ұзақ мерзімді
инвестициялар- ол инвесторлар үшін стратегиялық маңызы бар және келешекте
жұмсалатын шығандардың қаржысын капитал салымдары.
Ұзақ мерзімді инвестиция дегеніміз- мемлкеттік бағдарлама бойынша іс
жүзіне асатын нарықтық инфрақұрылым және шетел инвесторларын ынталандыру
ретіндегі іріленген объектілерге жұмсалатын капитал.
Қысқа мерзімді инвестиция дегеніміз – қысқа мерзімінің ішінде пайда ,
табыс табу үшін жұмсалған қаржы. Мұндай инвестиция көбінесе тұтыну
заттарына , сұраныстың өсуіне , өндірісті техникалық және технологиялық
қайта құру процестеріне байланысты .
Қысқа мерзімді инвестициялар деп - өндірістік жағдайлардың кілт
өзгеріске ұшырауына байланысты , коммерцияның талабына сай қысқа уақыт
ішінде шығынның орнын толтыра алатын капиталдың салымдарын айтады.
Инвестициялық қызмет деп - инвестицияларды ақшаға айналдыру үшін
мемлекеттің , жеке адамдардың практикалық іс-қызметінің жиынтығын айтады.
Инвесторлар инвестициялық қызметке, өзіне меншікті немесе жалға берілген,
пайдалануға тиіс ақшалай қаражаттардың мерзімі туралы шешім қабылдайды.
Инвестициялардың рыноктық механизмінің объектілеріне негізігі капитал,
айналым капиталы, ақшалай қаражаттар, құнды қағаздар, ғылыми-техникалық
өнімдер, зияткерлік игілктер және мүліктік құқықтар жатады.
Инвестиция – бұл ресурс, оны жұмсай отырып, болжаған нәтижеге жетуге
болады. Сонымен, инвестицияның мәні инвестициялық қызметтің екі жағын
өзіне ұштастырады: ресурс шығындары және нәтижелік, яғни инвестициялар өз
нәтижесін бермесе, онда олар пайдасыз болғаны. Инвестициялар қаржы
ресурстары пайдалануды қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді күрделі қаржылар
формасында жүзеге асырылады. Инвестициялар мынадай түрлерге бөлінеді:
- Тәуелділік
- Тікелей
- Портфельді
- Аннуитеттік болып бөлінеді.
Венчурлік капитал – үлкен тәуекелге байланысты жаңа акциялар формасында
шығарылған инвестициялар болып табылады. Венчурлік капитал жұмсалған
қаржының үлкен өтімділігі есебіндегі өз-өзіне байланысты емес жобаларды
инвестициялайды. Ол өзіне түрлі формадағы капиталды ұштастырады несиелік,
акционерлік, кәсіпкерлік.
Тікелей инвестициялау – шаруашылық субъектілердің табыстар түсіруіне
және осы субъектілі басқаруға қатысу құқығын алу мақсатындағы жалға
капиталға жұмсалуы болып табылады.
Портфельдік инвестициялар – портфельді қалыптастыруға байланысты құнды
инвестициялық құндылықтар жиынтығы және құнды қағаздар сатып алу, сол
сияқты басқа да активтер болып есептеледі.
Аннуитеттік – тұрақты аралық салымшыға елеулі табыс әкелетін сақтандыру
және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды көрсетеді.
Қазір Қазақстанда тікелей және портфельді шетел инвестициялары бір жай
ол шетел капиталдарының тікелей және портфельді инвестицияға дамуы
мемлекеттерге кері әсері болуы мүмкін. Бірақ екінші жағынан қарағанда,
шетел инвесторлары бізге жаңа техналогияны алып келеді, жұмыс істейді,
кейіннен сол техника өз елімізде қалады. Шетел инвесторын біздің бір
мекемеге немесе фирмаға салса, онда міндетті түрде біздің азаматтарымыз
жұмыс істейді. Қазіргі кезде көптеген дамушы елдер шетел инвестицияларысыз
өмір сүре алмайды. Біздің Республикамызда басты орынды шетел инвестициясы
алады. Яғни ол әлемдік, бір мемлекеттік екінші мемлекеттің капиталдарын
байланыстырады.
Еліміздің инвестициялық саясаты ірі салымдарды қаржыландыру үшін
жағдайлар жасауға, тауар өндіру және қызмет етуді жоғары тиімділік пен
қарыз қатынастары субъектілірінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы
тиіс.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және дамытудың маңызды жолдарының
бірі инвестициялық қызметті ұлғайту,ең алдымен еліміздің ішкі резервтерін
жұмылдыру және көбірек тиімді пайдалану болып табылады.Қазақстан
тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бастап, экономикалық жағдайды тұрақтандыру,
ішкі экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және инвесторлар тарту
жөніндегі саясатта белсенді жүргізе бастады.Қазіргі уақытта жүргізілген
нарықтық экономиканың оң нәтижелерін айқын көруге болады. Мәселен,
халықаралық валюта қорының мәліметтері бойынша 1999 жылы Қазақстан жан
басына инвестиция тарту көрсеткіші бойынша ТМД елдерінің ішінде алғашқы
орындардың бірін иеленеді.
Еліміздің инвестициялық саясаты ірі салымдары қаржыландыру үшін
жағадайлар жасауға отандық және шетелдік қаражаттарды келтіруге тауар
өндіру және қызмет көрсетеді үлкен тиімділікпен қарыз қатынастары
субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Жеке инвесторлар мемлекеттік инвесторларға қарағанда коммерциялық
табысты көбейтуге өте құштар. Олар тауарларды және қызмет көрсетуді
сұраныстармен ұштастыра отырып арттыруға өндірістің түрлі жобалармен нағыз
тиімділерін пайдалануға тырысады. Міне, сондықтан да жеке инвесторлардың
өндірісті дамыту белсенділігін қолдай отырып, мемлекет тарапынан оларға
қолайлы жағдайлар жасауға, атап айтқанда, салық салу, несие беру, кедендік
жағынан едәуір жеңілдіктер беруге тиіс.
Қазақстан үкіметі 1996 – 1998 жылға арналған мемлекеттік инвестициялық
бағдарлама қабылдады. Бұл бағдарлама қаржылық секторды, құқықтық реформаны,
мұнай және газ өнеркәсіптік, су ресурстарын, энергетика, көлік, ауыл
шаруашылығын құрылысты, камуналдық шаруашылықты, шағын және орта бизнесті
қолдануды дамытудың жобаларын енгізді.
Соңғы жылдары біздің республикамызда шетел инвестицияларымен жұмыс
істейтін кәсіпорындардың санының көбейе түскені мәлім. Қазіргі кездегі
республика маңызды инвестициялық тапшылық аса күрделі проблемалардың бірі
болып отыр. Осыған орай, өндіріске және меншік инвестицияларды уақытша
ынталандырудың қажеттілігі туып отыр. Нарықтық экономиканың жаңа
кезеңінің мақсаттарына тек шетелдік инвесторлардың белсенді түрін қатысуы
мен олар үшін барынша қолайлы жағдай жасауымен ғана қол жетеді. Өйткені
қор жинайтын ішкі кездер бізге әзірше жеткіліксіз.
Портфельдік инвестиция - бұл капиталға салынатын қаржы құралдары, яғни
меншіктікоммерциялық және мемлекеттің шығаратын акцияларға, облигацияға
жеке басқа да құнды қағаздарға жұмсалатын қаржы. Құнды қағаздарды
инвестицияның мақсаты процент алу капиталды сақтау және капиталдың өсуін
қамтамасыз ету. Егер негізгісі пайыз алу деп есептесек, онда артықшылықты
қабілетті, жаңа компаниялардың өнімділігі төмен және қауіп қатер жоғары
құнды қағаздардан тұратын қаржыға беруге болады, алайда, егер, іс сәтті
қалыптасса, жоғары пайыздар әкелінетін болса және керісінше егер де
инвесторлар үшін ең маңыздысы капиталды сақтау және ұстауын қамтамасыз ету
болса, онда белгілі компаниялардың өнімділігі төлеп және тәуекелдік қатер
жоғары құнды қағаздардан тұратын қоржынға салады.
Инвестициялық қоржынды қалыптастырудың басты мақсаты не ол, не бұл
капиталды салу формасына байланысты, сөйтіп салымның сенімділігін және ең
үлкен кепілдік табысты қамтамасыз ететін, мүкіншілігі барынша бірін – бірі
өтеу тәуекелдігі болып табылады. Құнды қағаздар қоржынын жасау үшін ақша
қаражатын қандайда болса да қаржы активтерінің бір түрін инвестициялау
жеткілікті. Алайда практикада қаржының мұндай тұрақты едәуір сирек
кездеседі анғұрлым көбірек дамыған әртараптандырылған қоржын, яғни бірнеше
құнды қағаздар түрінен тұратын қоржын. Инвестициялық қаржыдан
алынған пайданың маңызды мезеті қоржынды ойдағыдай басқару. Қоржынды
басқару әр түрлі құнды қағаздар жиынтығына иелік істеу өнерін түсіндіреді,
тек олар өзінің құнын сақтау ғана емес, сонымен бірге қандай болса да
тәуекелділікке байланысты емес түпкілікті табыс табу. Инвестициялық
саясаттың әлеуметтік – экономикалық салдарын ескере отырып, Қазақстан
экономиканың қаржылық тұрақтануы сатысына ену кезеңінде қатаң әдістерді
қолдана бастады, бұл әдістер төменгі әдістерді қамтиды:
❖ Үкіметтік несиелер мен кепілдемелерді шектеу. Мұндай жағдайда елге
келіп жатқан шетел инвесторлары көбейтуге арналған мүмкіндіктер
кеңейіп жатыр. Капиталды тартудың мұндай формасының басымдылығы
әртүрлі түсіндіріледі.
❖ Тікелей шетел инвесторлары донардың ұзақ мерзімдік мүдделерін
жүзеге асуына мүмкіндік береді.
❖ Олардың өндірістің процесті басқаруға қатысуы мүмкіндігі болуы
тиіс.
❖ Елеулі көлемде қаржылық ресурстардың ағылып келуін қамтамасыз
етеді, ол сыртқы қарыздардың төлеу проблемасына әсер етпейді.
❖ Тікелей шетел инвесторлары іскерлік және шаруашылық белсенділікті
қамтамасыз ете отырып, өндірітік және ғылыми – техникалық
ынтымақтастық әр түрлі формаларының кең түрінде таралуына ықпал
етеді.
Мұның барлығы Үкіметтің орта мерзімдік инвестицияның бағдарламасын
қабылдау және жүзеге асыру үшін бағыт – бағдар беруге мүмкіндік жасады.
Объектілерді салу және сатып алумен қатар шын капиталын салу бағыттарына
мыналар жатады:
1. біріккен және төл кәсіпорындарды құру
2. шетел компанияларының басқаруына объектілерді беру
3. акционерлеу жолы арқылы кәсіпорындарда әшекейлендіру процесі
донарлардың қатысуын кеңейту.
Ал енді Президенттің Қазақстан халқына жалдауы. Үстіміздегі он жылдықта
әлеуметтік – экономикалық салада ЖҰӨ екі есе ұлғайтуда, сөйтіп негізінен
алғанда, кедейшілік пен жұмыссыздық проблемасын шешуді міндетімізге
алғанымызды еске саламын. Осыған орай экономика саласында 2008 жылы
экономикалық өрлеудің барынша жоғары қарқында жету басты міндет ретінде
алға қойылып отыр.
1.2.Инвестициялық жобаның түсінігі,мәні және оны іске
асыру кезеңдері
Капиталдың негізгі құндылығының маңызы, оның иесіне пайда әкелу
мүмкіндігінде екенін білеміз.Ұзақ мерзімді капитал салымы немесе
инвестициялау – осындай мүмкіншіліктің бір формасы.
Инвестордың пайымдауынша, инвестициялаудың мәні “ертеңгі” табыс
үшін “бүгінгі” табыстан бас тартудан негізделген. Осындай операциялар
түрлері банктер ұсынатын несиелер үшін тиімді.Әрине, мұндай шешім қабылдау
үшін ұзақ мерзімді капитал салымы туралы, екі негізгі болжамды растайтын
ақпарат алу керек олар:
1) салынған каржылар толығымен қайтарылуы тиіс;
2) осы операцияның пайдасы, салынған қаржының кейіңгі
қайтарылымнан жоғары болу керек;
Любушин Н.П., Лещева В.Б., Дякова В.Г., атты ғалымдардың пайымдауынша,
жобаға қаражат салмастан бұрын оны жақсылап зерттеп, тексеріп алған жөн.
Осылайша, жоба – бұл белгілі уақыт аралығында бюджеттің жетістіктеріне
арналған белгіленген мақсаттардың негізімен байланыстырылған шаралар
жиынтығы.
1 Сурет – Жобаның негізгі элементтері.
ЖОБА
Жобаны ойластыру
(мақсаттылығы)
Іске асыру құралдары
(шешімдер)
Іске асыру мақсаттары
(шешімдер қорытындылары)
ЖОБАНЫҢ НЕГІГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІ
Жобаның негізгі белгісі болып: мақсаттың құрамы, өзгертулер, уақыттың
шектулігі, қайталанбаушылық, қажетті ресурстардың шектуілігі, жобаны
спецификалық ұйымдастыру.Сонымен қатар жобаның мінездемесін бөліп көретуге
болады: жобаның ұсынылуы, жобаның бағамы, жобаның жұмыс көлемі, жобаны
толық орындау мерзімі, жобаның сапасы, жоба ресурстары, жобаны
орындаушылар, жобаның тәуекелдіктері.
Инвестициялық жобалардың ұсыныстары көптеген көздерден келуі мүмкін.
Инвестициялық жобаларды талдауда оларды бес категорияға бөлуге болады:
1. Жаңа тауарлардың өндіру және өндіріте бар тауарлардың көлемін өсіру.
2. Жабдықтарды немесе ғимараттарды ауыстыру.
3. Ғылыми зерттеулер және өңдеулер
4. Қадағалау
5. Басқалар ( оларға мысалы, қауіпсіздікті қамтамассыз ететін немесе
қоршаған ортаның ластануына арналған құрылғылар ).
Халықаралық банктің ұғымы бойынша, жоба ұғымы алға қойылған
мақсатқа белгіленген бюджетке жету үшін, арналған шаралар жиынтығы.Жобаны
басқа шаралар мен қызметтерден бөлетін төрт белгісі бар:
1. Қойылған мақсатқа жету ориентациясы. Адамның барлық қызметтері
толық қанды деп ескеріледі. Бірақ жобалау қызметінің сферасында нақты
мақсаттар қоюдың өзіндік ерекшеліктері бар.Жобаның қорытынды мақсатқа нақты
жету қойылымы талаптардың және аралық бағыттардың дұрыс қалыптасуына,
жобаның дұрыс іске асуына көмектеседі.
2. Уақыт аралығының шектелуі. Жоба белгіленген мерзім аралығында іске
асу керек.Жобаның аз уақыт аралығында жетістікке жету үшін, оның ресурстары
мен жұмыс уақытын оптималды түрде, жоба қызметінің аясыда құрылған графикке
сәйкес бөлу қажет.
3. Әрекеттермен байланысты координация. Жоба өзіндік ерекшеліктері
мен құралған: ол өзіне тән белгілі уақыт пен біраз шаралардан тұрады.
4. Маңыздылығы. Әр жоба өзінің түрлі қасиеттерімен ерекшеленеді.
Жобалардың маңыздылығы бірдей болса да олардың түбі бірдей ұқсастық
әрекеттері болмайды.
➢ Жобаның масштабтары :
Кішігірім жобалар – бұл жобалар техникалық-экономикалық
ерекшеліктерді көп жағдайларда қажет етпейді. Бірақ кішігірім жобалар
кезінде кеткен қателіктер, инвестициялық процесстің тиімділігіне ықпал ету
мүмкін. Кішігірім жобалар өздерінің пайдалылықтарын өндіретін өнімнің
кеңеюі кезінде орын алады. Кішігірім жобалардың ерекшелігі, олардың тез
арада іске асуы мен жеңілділігінде. АҚШ – тың тәжірибесінде кішігірім
жобалар деп – инвестициялық салымдары 10-15 млн.долл. асатын жобаларды
айтады.
Орташа жобалар – негізгі қорларың техникалық қайтажабдықтау және
инвестициялық жобаларды өңдеуде кеңінен қолданылады. Бұл жобалардың іске
асырылуы инвестициялық кезең фазасына сай іске асады.
Үлкен жобалар – прогресивті технологиялардың пайдалануы мен
өндірілетін бәсекеге қабілетті өнімдер шығару мен немесе ішкі және сыртқы
нарықтарда қызмет көрсетеді.
Мегажобаларға бірнеше жобалардан құралған, инвестициялық
бағдарламалар жатады. Мегажобалар өздерінің өте жоғарғы ( 1млрд. долл.)
бағалануымен, қиындылығы және ұзақтығы ( 5-7 жыл ) ерекшеленеді. Мұндай
жобалар ( бағдарламалар ) үкіметпен немесе ірі корпорациялармен іске
асырылады. Басқа кәсіпорындар тек олардың іске асырылу мен орындау
жұмыстарында қатыса алады.
➢ Іске асыру мерзімдері :
Қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін ) жобалар аяқталған өңдеудің жаңа
технопроцесстерді үйренумен байланысты.
Орта мерзімді және ұзақ мерзімді жобалар, олар ғылыми – техникалық
өңдеуді қоса алғанда, 1 жылдан кем емес жобалар.
Айтылғандардың негізгі түйіні жоба қатысушыларын дұрыс
таңдау.Инвестициялық жобалардың қатысушыларының құрамы және олар орындайтын
функциялар инвестициялық жобаны дәстүрлі және прогрессивті басқару түрімен
қолданылады.
Дәстүрлі түрді қолданылған кезде, инвестициялық жобаны басқару келесі
негізгі қатысушыларды бөліп көрсетеді:
• демеуші ( ұйымдастырушы ) – жобаның барлық қатысушыларының
арақатынастарын реттеп, келіссөздер жүргізіп, жеткізіп берушілер
мен орындаушылардан келіп түскен коммерциялық ұсыныстарды
талдайды, нарықты зерттейді, “қаржылық қоржынның ” толық жетілуіне
жауапты, қаржылық серіктесті таңдайды, кейде демеуші өз мойнына
инжинерлік құрылыс міндеттерін алады.
• құрал-жабдықтарды жеткізіп беруші –филиалдар, компаниялар,
немесе құрал-жабдықтарды жеткізуші келісімдерге қол қойып, өздері
қызмет көрсетеді.
• сақтандыру сұрақтары бойынша кеңес беруші– сақтық тәуекелдердің
алдын алу үшін қызмет жасайды.
• салық сұрақтары бойынша кеңес беруші –салық төлемдерін
төмендету ұсыныстарын жасайды және жобаны іске асыру елінде
салықтық талдау жасап жүргізеді және қатысушылардың салық
міндеттемелерін реттейді.
• маркетинг бойынша кеңес беруші –жобаның көрсеткіштерінің
сенімді бағалануына тартылады, егер де өнім сатылуына нақты
келісімдер жоқ болса.
• қаржылық кеңес беруші –жобаға қатысты тиімді қаржылық, несиелік
және есепті жағдайлар жасайды.Жобаны іске асыру негізінде түрлі
қаржылық талдаулар жасайды.Егер жобаның қаржыландыруын шетелден
тартатын болса, сонда жобаны ұсынатын білікті халықаралық
стандарттарға сай қаржы кеңесшісі керек болады. Қаржылық кеңес
берушінің қызметін консалтингті компаниялар немесе кредиторлар,
мысалы банктер және басқа да қаржы ұйымдары атқара алады.Маңыздысы
қаржылық кеңес беруші жобаны өңдегенде басынан аяғына дейін қатысу
керек.
• несие берушілер – жобаның талаптарын ескере отыпып, жобаны
қаржыландыруға несиелер ұсынады.
Қазіргі кезде тиімді басқару, сол фирманың негізгі капиталының
негізінде қарастырылады, сол себептен жобаларды ұйымдастыру мен жүргізуде
дәстүрлі түрді пайдаланады, осы орайда тапсырыс беруші яғни демеуші басқару
функцияларын жүргізеді, инвестициялық жобаны басқару төмендейді де,
прогрессивті түрдегі басқаруға орын береді.
Жобаны басқарушы – бұл жоба – құрылыс ұйымының маманы.Жалпы жобаны
басқара отырып, қаржылық басқаруды да атқарады, оның ішінде (қаржылық
талдау, несиелер, жобаның ағымды құралдарын қадағалау және басқару).
Әр жоба өзінің күрделілігімен және жұмысының көлеміне қарамастан,
өмір кезеңінің кезінде басқару оъектісі болады ( кейде оны – жоба кезеңі
деп атайды),ол жоба туралы идеяның туылғанынан бастап, оның эксплуатациялық
соңына дейінгі уақыт аралығы. Яғни жобаның негізгі даму жағдайлары бар:
олар жоба басталмастан туындайтын жоба алі жоқ,және жоба аяқталғаннан
кейін жоба енді жоқ деген жағдайлар. Тәжірибеге сүйенсек, жоба өтетін
жағдайларды фазалар ( кезеңдер, деңгейлер ) деп атайды. Жоба дамуының үш
маңызды фазаларын бөліп айтуға болады: инвестицияалды, инвестициялық және
эксплуатациялық. Осы кезеңдердің соммалық ұзақтылығы жобаның өмір сүру
мерзімін құрайды.
Қазақстандық жағдайларда жобаның несиелеу уақытында, негізгі маңызы
инвестицияалды фазасын дұрыс жүргізу болып табылады. Инвестициялық жобаның
қаржыландыруын толықтай қамтамассыз ету үшін, біріншіден, жобаның
концепциясын жақсылап жүргізіп алу керек.Екіншіден, оның тиімділігін
бағалау керек. Үшіншіден, инвестицияның техникалық-экономикалық
дәлелдемелер ( ТЭД )жасап алу керек. Жобаның инвестицияалды фазасыни
аяқтаған кезде, оның тәжірибеліе іске асуына сапалы бизнес - жоспар
дайындау қажет.
Жобаны өңдеу концепциясы жобаның идеясын зерттеуге және іске асуына
жол ашады. Келесі қадам жоба мақсатына толық жету. Содан кейін, берілген
жобаның іске асу кезінде талаптарды орындау.
Келесі жобаның негізгі мінездемесін құру.( жобаалды инсестициялық
зерттеу мүмкіндігі ). Осындай мінездемелерге жататындар: техникалық
шешімдердің болуы; жоба өніміне базалық деңгейде ағымды және болжамды
бағамдар; жобаның күрделілігі және т.б.
Бірінші фаза әрине, инвестиция көлемінің негізіне тиесілі, көптеген
жағдайларда ол нақты түрде анықталады. Бұл кезіңде жоба қңделеді,
техникалық-экономикалық дәлелдемелерге дайындалады, маркетингтік зерттеулер
жүргізіледі, құрал-жабдықтардың және шикізатты жеткізіп берушілерге таңдау
жүргізіледі, жоба қатысушылары мен және потенциалды инвесторлармен
келіссөздер жүргізіледі.
Сонымен қатар, бұл жерде жобаны заңды түрде рәсімдеу іске асады (
кәсіпорынды тіркеу, келісім – шарттарды рәсімдеу және т.б.) және бағалы
қағаздар мен акция эмиссиялары жүргізіледі.
Инвестицияалды фазасының соңында, инвестициялық жобаның бизнес -
жоспары ашық күйде алыну керек.Осы аталған шаралардың барлығы уақытты ғана
емес, сонымен бірге қаржылай қажеттілікті туғызады.
Келесі уақыт аралығы инсестициялау кезеңі немесе оны іске асыру
фазасына тиесілі.Бұл жоба дамуының фазасының алдыңғы және кейінгі
фазалардан ерекшелігі, бір жағынан, осы жобаға байланысты қаражаттарды кең
түрде пайдалану шаралары жүргізіледі, басқа жағынан, жоба өз қаражаттары
арқылы өзінің дамуын қамтамассыз ете алмайды.
Берілген кезеңде кәсіпорынның тұрақты активтері құрылады. Шығындардың
кейбір түрлері ( мысалы, жұмысшыларды арнайы оқытуға кеткен шығындар,
жарнама шараларын жүргізу, және басқалар).
Негізгі жабдықтарды іске қосудан бастап,жылжымайтын мүлік және
басқадай активтер түрін алу инвестициялық жобаның эксплуатациялық фазасының
үшінші даму деңгейі басталады. Бұл кезең өндірістің өнімді шығару бастамасы
және ағымды кешігушіліктер мен соған сай қызмет көрсету және жеткізіп
берумен айқындалады.
Жобаның жалпы мінездемесіне эксплуатациялық фазаның ұзақтылығы маңызды
ықпал етеді. Жоғарғы деңгейдің уақыты аралығы алыс орналасса, онда табыс
көлемі де кеңейе түседі.
Ескеретін бір жағдай бар, ол жобаның бастапқы инвестицияның ақшалай
түсімдерімен байланысты. Мысалы, құрал –жабдықтарды орнатқан кезде оларға
толық морльды және физикалық тозу ескеріледі.
Жобаның өмір шендігінің ұзақтылығы және инвестицияларды пайдалану
инвестордың көзқарасынша, қаржы табыстары негізгі критерийлердің бірі.
Осылайша, банктік сараптама жүргізген кезде, несиені ұсыну құралы,жобаның
өмір шендігі, қарызды өтеу уақытымен тура келу керек, кейінгі инвестицияның
өмірі несие берушіні қызықтыра қоймас.
Белгіленген мерзімдер, ұзақ мерзімді салымдардың қайтарымдылығына,
экономикалық кезеңіне сай болуы керек.
1 Кесте - Инвестициялық жоба кезеңінің құрылымы.
Деңгей Кезең Кезеңнің мазмұны және
мақсаттары
1 .Инвестицияалды фазасы
1.1.1.Инвестициялық Жобаның туындауын және
1.1. Мүмкіндіктерді жобаның талдау және оның іске асуын талқылау .
зерттеу дәлелдеу
1.1.2.Инвестициялық Елдегі, аумақта, салада
ұсыныстардың құрылуы инвестициялық жағдайды
1.1.3.Инвестициялық талдау.
мүмкіншіліктердің және Инвестициялық ұсыныс
инвесторлардың талдауы түріндегі
Бизнес-жоспардың негізгі
1.2.1.Технико- құжатын алдын ала дайындау
экономикалық кезеңі. Бизнес-жоспардың
дәлелдеуді алдын алу және
1.2 Жобаның ТЭД дайындау(ПТЭО). ТЭД-ді өндіру мақсаты мен
1.2.2.Инвестициялық шығындары.
ұсыныстың толықтай
өңдеу.
Инвестициялық жобаның
ТЭД дайындау және
талдау.
Бизнес-жоспарды
1.3.1.Бизнес-жоспарды маркетинг, қаржы, технолог
1.3. Бизнес-жоспарды өңдеу. мамандармен талқылау.
өңдеу, талдау мен 1.3.2.Бизнес-жоспарды Инвестицияалды фаза жобаны
бағалау. инвесторлармен қаржыландыру туралы
талқылау. шешіммен немесе жауапты
1.3.3.Бизнес-жоспарды кері қайтару мен
нақтылау. аяқталады.
1.3.4.Инвестициялау
туралы шешімдер жасау.
1. Кестенің жалғасы.
2.Инвестициялық фаза
Инвестициялық жобаның
барлық қатысушыларымен
2.1.Жобаны іске асыруды 2.1.1.Келісім-шарттар келісімдердің қорытындысы
заңды түрде дайындау. мен келісім сөздер және әзірлеу. Сонымен
жүргізу. бірге, несиелік
2.1.2. Заңды тұлғаны келісімдердің
әзірлеу. қорытындылары; Жоба
басшысын таңдау.
Жаңа инвестициялық өнімге
2.2.Жобаның 2.2.1.Өндірістің техникалық құжаттарды
ғылыми–техникалық техникалық дайындығы. әзірлеу. Өндіру
өңделуі. жоспарларын жасау.Жаңа
2.2.2.Өндірістің құрал-жабдықтарды
ұйымдастырушылық орнату.Қайта жобалау.
дайындығы. Өнімді жеткізу туралы
келісімдердің қорытындысы.
2.3.1.Тауар өткізу Өнімді жеткізу
2.3. ФОССТИС ( тұтыну желісінің құрылымы. келісімдерінің
мен өткізудің құрылымы) 2.3.2.Жарнама. қорытындылары.Инвестициялы
2.3.3.Өткізу қ тауар бойынша баға
стратегиясының саясатын жүргізу.
құрылымы.
2.4.1.Құрылыс
2.4. Құрылыс құжаттарын дайындау.
2.4.2.Монтажды-құрылыс Кезеңдердің атауына сай
жұмыстар.
2.4.3.Қабылдап-өткізу
сынақтары.
3 Жобаның эксплуатациялық фазасы, Есеп,бақылау, талдау. Өнімді өндіру.
* Инвестициялық жобалар үшін, өздеріне жаңа өнімді өндіру мен үйрену.
**Өнімді өткізу нарығында, инвестициялық жобалардың өзгеруі. *** Жаңа
құрылысты көздеген инвестициялық жобалар үшін.
1.3.Инвестициялық жобаның әдістері мен қаржыландыру
көздері
Инвестициялық жобалардың барлық бағыттары мен формалары
кәсіпорынның тиімділігін бағалайтын ресурстардың құрылымынан тұрады.
Жобаның қаржылық көздерінің құрылуы акционерлік капиталды тартудың
және тиімді талдаудан, ұзақ мерзімді несиелердің қарыз капиталы түрінде
немесе лизингтерден тұрады.
Жобаны қаржыландыру төрт кезеңнен тұрады:
1. Жобаның өміршенділігін алдын ала қарастыру.
2. Жобаны іске асыру жоспарын өндіру.
3. Қаржыландыруды ұйымдастыру.
4. Қаржыландырудың талаптары және іске асыру жоспарын қадағалау.
Жобаны инвесторларға ұсынудың алдыңғы кезеңінде жобаның
өміршенділігін талдау жүргізіледі.
Жобаны іске асыру кезіндегі процесс оны қаржыландыру алдында жобаның
өміршенділігімен танысады. Алғашқы екі кезеңнен кейін жобаны қаржыландыруды
ұйымдастыру ұсыныстары қарастырылады.
Жобаны қаржыландыруды ұйымдастырудан кейін оны іске асыру мен
жағдайларына бақылау жүргізіледі.
Қазақстандағы инвестициясын саласын қаржыландыру мыналар арқылы
жүргізіледі:
• Инвестордың өзіндік қаржылай ресурстарынан;
• Инсестордың қарыз қаржы құралдары ( банктік және бюджеттік несиелер,
облигациялық қарыздар және т.б. құралдар);
• Инвестордың тартылған қаржы құралдары ( акцияларды сатудан түскен
құралдар, еңбек ұжымдарының мүшелерінің пайлық және басқа салымдары;
• Кәсіпорындарда белгіленген тәртіппен орталықтандырылған ақша
құралдары;
• Мемлекеттік, жергілікті бюджеттерден, және бюджеттік емес қорлардың
инвестициялық ассигнациялары;
• Шетел инвестициялары.
Қаржыландырудың өзіндік көздері.
Пайда - кәсіпорынның таза табысының маңызды формасы, қосылған
өнімнің бағамын көрсетеді. Пайда кәсіпорынның коммерциялық қызметінің
қорытынды көрсеткіштері болып саналады. Салықтық және басқа да бюджетке
төленетін төлемдерден кейін, кәсіпорында таза табыс қалады.Оның жартысын
әлеуметтік немесе кәсіпкерлік капиталға салуға болады.
Кәсіпорындардағы инвестицияларды қаржыландырудың екінші ірі көзі
амортизациялық аударымдар болып табылады. Сонымен қатар, жыл сайын
кәсіпорындарда пайдалануға жаңа объектер кіргізіліп отырады, оларға
белгіленген нормалар бойынша амортизациялық аударымдар аударылады. Бірақ
ондай объектілер белгіленген мерзімді қажет етпейді.
Негізгі қорлардың жаіарту қажеттілігі, өнім өндірушілер
бәсекелестігімен байланысты, кәсіпорындағы ескірген жабдықтарды тезірек
ауыстырып, олардың орнына жаңа инновациялық салымдарға жол ашады.
Жеделдетілген амортизация инвестициялаудың экономикалық дәйегі ретінде
екі жағдайда іске асады.
Біріншісі амортизация нормаларының кеңеюі сәйкесінше және
нормативті қызмет нормаларының қысқаруына негізделеді. Тездетілген
амортизациялық әдістегі аударымдар, кәсіпорындағы моральды және физикалы
түрде ескірген техниканы жаңа техникаға ауыстыру.Жоғарғы амортизациялық
аударымдар арқасында, салық салынатын табыстарға яғни салық мөлшері
төмендейді. Кішігірім мекемелер үшін, жабдықтарды жеделдетілген
амортизациялық аударымдарды негізгі актив қорлары 3 жылдан асса, 50%
көлемінде амортизациялық қорға жіберуге болады.
Жеделдетілген амортизацияның екіншісі мемлекеттік нормаларға
сәйкес, негізгі капиталды кейбір фирмалар үшін, амортизациялық
аударымдарды жоғарғы қарқынмен аударуға болады.
Акционерлеу инвестициялау әдісі ретінде.
Біздің елімізде бағалы қағаздар мыналарды құрайды: акциялар,
облигациялар, мемлекеттік міндеттемер, жинақтау сертификаттары және т.б.
Бағалы қағаздардың айналасы қаржылық нарықты құрайды.
Заманауи талаптарда бағалы қағаздарды шығару кәсіпорындағы ірі
инвестициялардың іске асуына, ведомствалы қаржыландыруды шектеуге және
бюджет көлемін қысқартуға ықпал жасайды. Бағалы қағаздар нарығын
экономикалық негізгі құрылымына тауарлық шектеумен шектелмеген
тұрғындардың өсім құралдары қызмет етеді. Инвестициялық қаржыландыру
көздерінің құрылымында, ұзақ мерзімді несиелер үшін, банктерде пайыздық
қойылым төмендейді. Сол себептен, кәсіпорындардың инвестицияны сыртқы
қаржыландыру бағдарламасы бағалы қағаздардың эмиссиясы болып табылады.
Бұл процесс, банктк несиелік нарықтық қарыздық міндеттемелері ( акциялар,
облигациялар) секьюритизация атауына ие болды. Бағалы қағаздар
олардың иелеріне дивиденд ( пайыз ) түрінде табыс алуға мүмкіндік береді,
және де ақша аударымдарын жасау, оларды басқа адамдарға аудару
мүмкіндігін береді. Қаржылық тәжірибеде бағалы қағаздарға тек, сату
және сатып алу немесе бір реттік табыс алу объектілері ғана жататын.
Бағалы қағаздар екі топқа бөлінеді:
1. Иелену қатынасы –акциялар;
2. Ұзақ мерзімді қарыз алу қатынасы – облигациялар, жай және аударма
вексельдер,банктік акцептер, депозиттік сертификаттар, ипотекалар
және т.б.
Инвестицияларды несиелендіру.
Несие қарыз алушы мен несие беруші арасындағы экономикалық
қатынастарды айқындайды. Қазіргі кезде инвесторлар несиені тиімді
кәсіпкерлік салаға тартады.Заңды және жеке тұлғалардың несиелік қатынастары
банктік несие келісім шарты болып табылады. Бұл құжатта сәйкесінше
келесідей талаптар ескеріледі: берілетін несие соммалары, оларды төлеу және
пайдалану мерзімдері, проценттік пайыздар және несие үшін басқа да
төлемдер, кепілдемелерді қамтамассыздандыру форалары ( құжаттар тізімі.
Заңды тұлғаларға берілетін ұзақ мерзімді несиені төлеу кезеңдері мен нақты
мерзімдері, несие алушының қаржылық жағдайын және төлем қабілеттілігін,
несиенің тәуекелін ескереді.
Ұзақ мерзімді несиені ұсыну үшін, несие алушы өзінің төлем
қабілеттілігін растайтын келесі құжаттарды ұсынуы керек:
• кәсіпорынды құру туралы жарлық;
• салық комитеті дәлелдеген кәсіпорынның соңғы есептік бухгалтерлік
баланс;
• технико экономикалық дәлелдемелер;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен төлем қабілеттілігін растайтын
басқадай құжаттар.
Банк несиелеу шараларының дұрыс жүргізілуін қадағалайды. Несие алушы
өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда, банк несие келісіміне қарасты
экономикалық санкцияларды қолдануға құқылы.
Лизинг инвестициялау әдісі ретінде.
Лизинг ұзақ мерзімді машиналарды, құрал-жабдықтарды, көлік
құралдарын жалға алу, сонымен бірге инвестициялау формасын жалға алуды
білдіреді. Барлық лизингтік операциялар екі топқа бөлінеді: жедел лизинг-
жартылай иемдену құқығымен, қаржылық лизинг-толық иемдену құқығымен.
Жедел лизинг келесідей негіздерден тұрады:
• жалға беруші жалға алушыдан келіп түскен түсімдермен өзінің
барлық шығындарын өтеуге негізделмейді;
• жалға алу мерзімдері мүліктің толық құртылғанын қарастырмайды;
• мүліктің тозуы немесе сынуы толығымен жалға берушінің мойнында;
• белгіленген мерзім аяқталғаннан кейін мүлік жалға берушіге
қайтарылады.
Жедел лизингтің құрамына: рейтинг- бір күннен бір жылға дейінгі
қысқа мерзімді мүлікті жалға алу; хайринг-бір жылдан үш жылға дейінгі орта
мерзімді жалға алу. Аталған операциялар құралдардың бір жалға алушыдан
екінші жалға алушыға бірнеше рет беріледі.
Қаржылық лизинг жалға алынған мүліктің толық ақшалай өтелуін қатаң
түрде қарастырады. Қаржылық лизинг мыналарға бөлінеді: қызмет көрсету
лизингі; леверидж лизинг; қоржындағы лизинг.
Қызмет көрсету лизингі – жалға берілген жабдықтарға қызмет көрсету
мен қаржылық лизингке сай қызмет көрсетудің бірқатар түрлерін атқарады.
Леверидж лизинг-қаржылық лизингтің ерекше түрі. Бұл келісім
–шартта жалға берілетін құралдардың үлкен үлесі үшінші жақтың яғни,
инвестордың үлесіне тиесілі. Жалға алу мерзімінің бірінші жартысында,
амортизациялық аударымдар іске асады.
Қоржындағы лизинг- бұл кәсіпорынның қаржылық құрылымы, ғимараттар мен
құрылыстар несиеге беріледі, ал құралдар мен жабдықтар жалға алушыға
келісім бойынша жалға беріледі.
Қазақстанда 2000 жылдан бері лизингтік несие қолданылып келеді.
Лизинг-бұл негізгі құрал –жабдықтар мүлкін сатып алу және оны жеке заңды
тұлғаларға белгілі бір төлем үшін нақты мерзімге әрі лизинг алушының
мүлікті сатып алу құқығын қарастыратын келісім шарттың бекітілуіне себепкер
болатын белгілі бір шарттармен лизингті ұсыну бойынша инвестициялық
қызметтің түрі.
Қызметтің бұл түрі Қазақстан Республикасының Қаржылық лизинг
туралы заңымен, Азаматтық Салықтық және Кедендік кодекстермен, Инвестицияны
мемлекеттік қолдау туралы және Инвестиция туралы заңдарымен
реттеледі.
Елдегі инвестициялық белсенділіктің төмендеуі, оның өндірістік
қорларының моральді және физикалық тозуына алып келеді. Негізгі құрал
–жабдықтар ұлттық байлықтың маңызды бөлігін құрайды және елдің
экономикасының дамуының материалды базасы болып табылады. Қазақстан
Республикасының барлық экономикалық кешенінің негізгі құрал –жабдығының
құны 2006 жылдың соңына 7674,8 млрд. теңгеге жетті. Негізгі капиталға
инвестициялар негізгі құралдарды толықтырудың басты көзі болып табылады.
1.4.Инвестициялық жобаның негізгі критерийлері және
бағалау әдістері
Инвестициялық жобаның тиімділігін экономикалық бағалау –бұл
инвестицияалды зерттеулерді жүргізудің қорытындысы. Жұмыстың барлық
кезеңдерінде алынған және болжаланған, ақпараттарға сай болуы керек.
Экономикалық бағалау инвестициялық жобаға талдау жасалғанын көрсетіп отыр.
Инвесторлар инвестициялық жобаның тәжірибелік іске асуына кіріспес
бұрын мына шараларды қарастырады:
• жобаны іске асыру кезінде, салынған табыс құралдарының
қайтарымдылығы;
• фирма деңгейінен төмен емес, инвестициялық тұрақтылықты
қамтамассыз ететін табыс табу;
• Фирмаға қолайлы инвестицияның өтеу мерзімдері.
Шетел және еліміздің авторлары ақпараттарды топтауды ұсынады,
экономикалық талдауда келесі негізгі фирманың қаржыларын бағалайтын
бөлімдер бар:
- баланстық есеп беру;
- табыс және шығын есебі;
- ақша құралдарының айналысы туралы есеп беру.
Аталған шаралар қаржылық есеп беру формаларына толық сәйкес
келеді.Оларды шетел де және Қазақстанда да қолданады.
Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының экономикасында
инвестициялардың жүйесінде 98,2% негізгі және айнымалы капиталға арналған
инвестицияларға келеді. Құнды қағаз рыногы –ол, құнды қағаздарды сатушылар
мен сатып алушылардың кездесу сферасы , ақшалай қаражаттарды айырбастау
актісін іске асыратын механизм.
Инвестор құнды қағаздарды өзінің қаражаттарына дербес немесе
институционалдық инвестордың көмегімен сатып ала алады. Институционалдық
инвесторлар- ол брокерлер, дилерлер , сарапшылар.
Брокерлер-клиенттер арасындағы келісімге келтіретін , мәмлеге келуге
көмектесетін делдалдар.
Дилерлер -өздерінің атынан және өздерінің қаражатына қарай құнды
қағаздарды қайта сатумен шұғылданатын жеке адамдар немесе фирмалар.
Сараптаушылар- капитал нарығының жұмыс істеу механизімін зерттейтін
жоғарғы дәрежелі қызметкерлер . Құнды қағаздардың инвестициялық құны осы
жоғарғы дәрежелі қызметкерлерге қазіргі уақыттағы құнды қағаздардың
болашаққа бағытталған сұранысын бағалау арқылы және келешекте құнды
қағаздарға келетін табыс арқылы есептелетін құны . Нарықтық экономикада
кәсіпкерліктің негізгі мақсаты –пайда алу. Сондықтан, инвестициялық сұраныс
факторына кәсіп иесінің таза пайда алатын тиісті нормасы және проценттік
мөлшерлемесі жатады.
Пайыздық мөлшерлеме(ставка)- бұл , фирманың несиеге ақша капиталын
алғанда төлейтін ставкасы.
Кәсіп иесі өндіріске өзінің қаржыларын пайдаланғанда , алуға тиіс таза
пайданы және бактен алынатан пайданы салыстырады. Пайыздық мөлшерлеме
инвестицияның өзгеруіне ықпал етеді, инвестициялардың бір саладағы өсуі
өзінен-өзі басқа саладағы инвестициялардың өсуіне және өндірістің өсуіне
ықпал етеді. Мысалы, жеңіл автомобильге сұраныс көбейсе, осы салада
инвестициялар көбейсе, басқа салаларда өндірілетін металға , пластмассаға ,
т.б. қажетті материалға сұраныс өседі. Экономикаға жұмсалынған
инвестициялық ақшалар қоғамдық өнімнің осыған сәйкес өсуіне ісер етеді.
Жалпы ұлттық өнімнің мөлшері мен инвестициялардың арасындағы өгерістерді
көрсететін коэффициенті мультипликатор (көбейтетін) деп аталады.
Акселератор (тездеткіш) –осы жылғы инвестицияның өсуін , өткен жылғы
пайданың өсуіне қатынасын көрсететін коэффицеинт. Бұл пайданың өсуінің
инвестиция өсуіне байланысын көрсетеді.
Ақшаның уақытша құнын есептеу техникасына негізделген критерийлерді
дисконттау критерийі деп атайды.
Дисконттау- бұл инвестициялық бағдарламаларды талдау және бағалау
кезінде пайдаланылатын әдіс .Шығындарды дисконттау - әр түрлі уақытта
жұмсалған шығындарды бір уақытқа келтіру , бағалау әдісі . Шығындарды
дисконттау үшін дискконттық мөлшерлеме деп аталатын коэффициент
қолданылады.Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасының қазіргі
кезеңінде инвестициялық саясатта сапалық өзгерістер , жаңа көзқарастар
қалыптасуда . Өнеркәсіптің ұқсатушы салаларының кәсіпорындарын кеңейтіп
дамытуға және ауыл шаруашылық өнімін сақтау , селоның азық түлік және
әлеуметтік проблемаларын шешу, экономиканың барлық салаларын күшейту ,
ресурстарды үнемдейтін технология мен техниканы жасау және кең ауқымды
қолдану , салмақтың денін жаңа кәсіпорындар салудың орнына жұмыс істеп
тұрған кәсіпорындарды техникамен қайта жарақтандыруға және қайта құруға
аудару- басым бағыттар болып табылуда. Қазіргі кезеңде өндірістік
аппаратты жаңартуды едәуір арттырудың , соңғы жылдары оның табиғи тозып,
сапалық ескеру беталысын жоюдың аса қажеттілігі туды.
Ұлттық экономиканы тұтас алғанда және әрбір сала бойынша инвестициялық
тиімділігін басқаруды жетілдіруді, ұдайы өндірісті дамыту және жұмыс істеп
тұрған өндірісті жаңартып жетілдірудің , негізгі капитал мен инвестицияның
ғылыми тұжырымдармен және өндіргіш күштерді дамытумен орналастырудың ұзақ
мерзімді кезеңде стратегиялық мақсатқа арналған бағдарламасын , сұлбасын
тығыз байланыстыра отырып болжаудың кешенді жоспарының бағдарламасын
жасаудың күні туған сияқты.
Мұндағы айрықша бөліп көрсететін проблемалар: жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындарды техникамен қайта жабдықтауға , жаңғыртуға және көбеейтуге;
жаңа құрылыс салуға жұмсайтын инвестиция серпінін , инвестицияның салалық ,
ұдайы өндірістік технологиялық құрылымы бойынша да қамтамасыз ету қажет.
Ивестициялық процесс әрқашан тәуекелмен байланысты, жоба қауіпті
болған сайын оның жобыс табыс табу мүмкіншілігі артады. Сол себептен шешім
қабылдаған кезде уақыт факторын, яғни шығынды, табысты, жобаның уақытын
ескере отырып іске асыру тұрақтылығын бағалау керек.
Инвестициялық салада қолданылатан әдістерді екі топқа бөлуге болады:
уақыт факторын ескеретін әдістер, және жай әдістер.
Өз кезегінде берілген топтарды тізбектерге бөлуге болады:
1. Дисконттау әдісі:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .5 -6
1. ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫҢ АСПЕКТІЛЕРІН
ЖОБАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 1.1 1.1 Инвестициялық жобаның
түсінігі,мәні және оны іске асыру
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12-18
1.2 Инвестициялық жобаның әдістері мен қаржыландыру
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18-21 1.3 Инвестициялық жобаның
негізгі критерийлері және
бағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...22-28
2. БАНК ЦЕНТР КРЕДИТАҚ-НЫҢ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІН САРАПТАУ ЖӘНЕ НҰРАЙЖШС-
НІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАСЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1. БанкЦентрКредит АҚ-ның қысқаша сипаттамасы және несиелік
қызметінің
сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .29-33
2.2 БанкЦентрКредиттің жобалық қаржыландыру бағдарламасы ... ..33-36
2.3 Нұрай ЖШС-нің инвестициялық жобасын бағалау және таңдау.36-46
ҚР ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.1 ҚР инвестициялық жобалардың тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..51-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 7-61
Қолданылған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62-63
Кіріспе
Қазіргі таңда экономиканың нақты секторының алдында өндірісті
модернизациялау, құрылымдық қайта құру, жаңа өнімді жетілдіру бойынша және
тағы басқа да, бағдарлармаларды қаржыландыру мәселесі тұр. Бұндай
бағдарламалар капитал салымын қажет етеді және кәсіпорынның жеке
қаражаттарының шектеулігінің себебімен қаржыландырыла алмайды. Сонымен
қатар орташа және ұзақ мерзімді сипатқа ие. Кәсіпорынның жеке
қаражаттарының жетіспеушілігінен инвесторлардан, банктерден және
мемлекеттен қаржылық қолдау көрсетуді сұрауға мәжбүр, бірақ мұндай қолдауды
алу жолында кәсіпорын үлкен қиыншылықтармен соқтығысады.
Экономиканың тұрақсыздығы жағдайында кредиторлар қайтып келу тәуекелдігіне
ғана емес, ұзақ мерзімді салымдардың тиімділігінің төмендеуінің
тәуекелділігіне душар болады. Осындай жағдайларға байланысты потенциалды
кредиторлар банктер немесе инвесторлар қысқа мерзімді және ликвидті
қаржылық салымды қалайды, ал мемлекеттік несие мен мемлекеттік қаржыға
қазіргі кезде сенім артуы қиын.
Экономиканың нақты секторының инвестициялық тартушылық мәселесін шешуді
талап ету мен қаржылық-экономикалық талдау нәтижелерімен сәйкес жүзеге
асырылуы қажет. Нақты сектордың инвестициялық тартушылығының маңызды дұрыс
анықтау, ішкі өндіріс үшін потенциалға ие жаңа өнімді шығаруда
мүмкіндіктерді көрсету. Бәрімізге мәлім, инвестициялық салымның негізгі
мақсаты – бұл шығарылатын өнім көлемін максимилизациялау немесе тұтынатын
ресурстарға шығынды минимализациялау емес, жобаның техникалық тиімділігі
немесе пайданы максимилизациялау да емес, яғни өндірісті ұзақ мерзімді
бағдарлаудың мақсаты болуы тиіс техникалық және экономикалық аспектілердің
оптималды үйлесімділігі.
Сонымен бірге инвестициялық іс-әрекеттің дамуы экономиканың нақты
секторындағы дағдарыстың алдын алу үшін қажетті шаралар жүйесінің құрамдас
бөлігі болып табылады, өйткені экономиканың жеке кәсіпорынның біртұтас
дамуы экономикалық потенциалдың өсуінсіз, сондай-ақ қазіргі технологияларды
пайдалану және қызметті ұлғайту мүмкін емес, яғни бұларды жүзеге асыру
инвестициялық процесті бейнелейді. Инвестициялық рестурстар, сондай-ақ
қаржылық және өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану қажеттілігі туып
отыр, сонымен бірге осы инвестицияларды пайдаланудың тиімділігін бағалау да
байланысты. Бұл бағытта шетел инвестициясын тарту сферасындағы әлемдік
тәжирбиені танып білу және пайдалану маңызды. Шетелдік тәжирбиені танып
білу және оны қолдану экономиканың нақты секторын көтеруге айтарлықтай
себебін тигізеді, және инвестиция сферасының дамуындағы кедергілерді оңай
жеңуге көмектеседі.
Кәсіпорының инвестициялық қызметін басқару қаржылық менеджментің негізгі
құрылымы, олар келесі талаптарды шешуге негізделген:
❖ кәсіпорынның экономикалық дамуының жоғарылауын қамтамассыз ету,
сонымен қатар инвестициялық қызметтен түскен табыстарды арттыру. Бұл
талап кәсіпорынның даму стратегиясына негізделіп іске асырылуы керек;
❖ инвестициялармен байланысты тәуекелділікті төмендету. Ескерілмеген
жағдайларда инвестициялық тәуекелдер пайданың ғана емес, сонымен
қатар негізгі капиталдың да жоғалуына әкеліп соғады;
❖ кәсіпорынның төлемқабілеттілігін және қаржылық тұрақтылығын
арттыру.Инвестициялық қызмет қаржылық ресурстарды тартумен байланысты
болғаны мен, онда сол ресурстардың ерте аяқталуы мүмкін.
Алдын-ала талдаудың негізгі бағыты инвестицияның экономикаға тиімді
көрсеткіштерімен негізделуі, яғни жобалауда қарастырылған капитал
салымдарының қайтарымдылығы.
Көп жағдайларда кәсіпорындар
инвестициялық жобалардың альтернативті қатарларына тап болады. Әрине осы
тұрғыда оларға тиімді және салыстырмалы түрде,өздеріне қолайлы таңдау
жасауға мүмкіншілік туады.
Осыған орай, менің дипломдық жұмысымның тақырыбы инвестициялық жобаларды
бағалау мен таңдауға арналады.Дипломдық жұмысымның негізінде Қазақстанның
экономистерінің мақалалары, публикациялары, тәжірибелік әдістемелері және
атақты ғалымдар мен мамандардың еңбектерін енгіздім.
Ұсынылып отырған жұмыстың негізгі мақсаты екінші деңгейлі коммерциялық
Центр Кредит Банкі АҚ-ның тәжірибесінен алынған инвестициялық жобалардың
экономикалық тұрғыда іске асырылуы,негізгі әдістерін бағалауды үйрену және
инвестициялық жобаларды таңдау болып табылады.
Қойылған мақсатқа сай келесі талаптарды орындау мүмкін болды:
❖ Инвестициялық жобаның қаржыландыру көздерін және негізгі әдістерін
қарастыру мен маңызын ашып беру. Инвестициялық жобаның негізгі
тәсілдерін бағалау және таңдауды зерттеу;
❖ Центр Кредит Банкі АҚ-ның, Дархан ЖШС-нің инвестициялық
жобалар тәжірибесін бағалау және талдау, олардың жобалық
тәуекелдерін айқындап беру;
❖ Қазақстанның экономикалық спецификасын ескере отырып,
инвестициялық жобалардың маңыздылығын бағалауға негізгі әдістерін
ұсыну.
Дипломдық жұмыста зерттеу құралдары негізінде: талдау және синтез,
салыстыру және әртараптандыру, есепті-аналитикалық, статистикалық ғылыми
әдістер қолданылды.
Жұмыстың жүйесі ұсынылған талаптарға негізделген. Дипломдық жұмыс
кіріспеден, үш бөлімнен, кестелер мен суреттерден, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан құралған.
I. ТАРАУ. ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫҢ АСПЕКТІЛЕРІН ЖОБАЛАУ
1.1.Инвестицияның мәні және түрлері
Инвестиция –ол нарықтық экономикалық категория . Инвестиция дегеніміз-
өнеркәсіп ашу үшін белгілі бір өнім өндіріп , пайда табу үшін ұзақ уақыттық
мерзімге арналып жұмсалған шығындардың жиынтығы. Кәсіпкерлік іс-әрекеттің
объектілеріне жұмсалатын мүліктік және зияткерлік құндар. Мұндай
құндылықтарға жылжымалы және жылжымайтын мүлік, мүліктік құқық, қаржы ,
материялдық –техникалық құрал-жабдықтар , ақшалай қаражаттар , банкіге
салынған қаржылар, құнды қағаздар (акция, облигация) , жер және табиғат
байлығын пайдалануға қатысты алынған құқықтар жатады.
Инвестицияның объектісі- жаңадан іске қосылған және жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындар , негізгі капиталдар. Басқаша айтқанда , инвестиция-ол негізгі
капиталды кеңейтуге немесе қайта құруға жұмсалған қаржы.
Инвестицияның құрамына мынадай заттар кіреді:
✓ ақша қаражаттары , банкіге салынған қаржылар, акциялар, облигациялар,
тағы басқа құнды қағаздар;
✓ жылжымалы және жылжымайтын мүліктер, оның ішінде өндірістік
панажайлар , ғимараттар, басқа да материялдық мүліктер;
✓ авторлық құқықтардан туындайтын мүліктерді пайдалану құқықтары ;
✓ жерді және табиғи ресурстарды пайдалану құқықтары .
Экономикалық теорияда инвестицияның мынадай түрлері айқындалады:
1.қаржылық (финанстық) және нақтылы;
2.кеңейтілген және жетілдірілген ;
3.тікелей және қоржындық;
4.ұзақ мерзімді және қысқа мерзімділік.
Инвестиицяның финанстық және нақтылы болып бөлінуі қаржыны салу жолдарына
байланысты.
Қаржылық (финанстық) инвестициялар – бұл, жеке компаниялар мен мемлекет
тарапынан шыққан акциялар, облигациялар, тағы басқа құнды қағаздар арқылы
жүргізілетін салымдар. Олар нақтылы капиталдың өсуіне ықпал етеді.
Нақтылы инвестициялар дегеніміз- негізгі капиталға және материялдық-
өндірістік байлықтарды, орларды сатып алуға жұмсалған қаржы.
Инвестицияның кеңейтілген және жетілдірілген болып бөлінуі негізгі
капиталдың мақсатына байланысты.
Кеңейтілген инвестиция дегеніміз - өндірісте жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындардың өндірістік қуатын және негізгі капиталды кеңейту мақсатында
жаңа өндіріс қуатын және неігзі капиталдың жаңасын жасауға жұмсалған
қаржылар.
Жетілдіру инвестициясы дегеніміз- амортизациялық қаржылар арқылы
өндірістік капиталды қалпына келтіруге және жетілдіруге жұмсалатын
шығындар.
Инвестицияның тікелей және қоржындық болып бөлінуі бұл инвестициялардың
өндірісті басқару процесіне қатысуына байланысты орын алады. Тікелей бұл
инвестордың компанияға бақылау жасаған және 10 пайыздан кем емес акцияға ие
болған жағдайындағы капиталдың салымдарын айтады.
Қоржындық инвестиция дегеніміз- шетел акциясына , облигациясына және
басқа құнды қағаздарға салынған шетел капиталы. Мұндай инвестицияның
мақсаты салық жеңілдігі арқылы және валюта курсының өзгеруі арқылы жоғарғы
пайда, табыс алу.
Құнды қағаздардың қоржына жеке адамның немесе мекеменің құнды қағаздарға
ие болуының дәрежесін анықтайды. Құнды қағаздардың қоржынына акциялар ,
облигациялар , құжаттық акциялар және басқа құнды қағаздар кіреді.
Сонымен, қоржындық инвестициялар деп - шетел компаниясының акцияларын
ұстаушыларға өндірісті басқару құқығын бермей, капиталдың салымдарын жүзеге
асыру құқығын айтады.
Инвестицияның ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінуі –
инвестицияларды ақшаға айналдыру мерзіміне байланысты . Ұзақ мерзімді
инвестициялар- ол инвесторлар үшін стратегиялық маңызы бар және келешекте
жұмсалатын шығандардың қаржысын капитал салымдары.
Ұзақ мерзімді инвестиция дегеніміз- мемлкеттік бағдарлама бойынша іс
жүзіне асатын нарықтық инфрақұрылым және шетел инвесторларын ынталандыру
ретіндегі іріленген объектілерге жұмсалатын капитал.
Қысқа мерзімді инвестиция дегеніміз – қысқа мерзімінің ішінде пайда ,
табыс табу үшін жұмсалған қаржы. Мұндай инвестиция көбінесе тұтыну
заттарына , сұраныстың өсуіне , өндірісті техникалық және технологиялық
қайта құру процестеріне байланысты .
Қысқа мерзімді инвестициялар деп - өндірістік жағдайлардың кілт
өзгеріске ұшырауына байланысты , коммерцияның талабына сай қысқа уақыт
ішінде шығынның орнын толтыра алатын капиталдың салымдарын айтады.
Инвестициялық қызмет деп - инвестицияларды ақшаға айналдыру үшін
мемлекеттің , жеке адамдардың практикалық іс-қызметінің жиынтығын айтады.
Инвесторлар инвестициялық қызметке, өзіне меншікті немесе жалға берілген,
пайдалануға тиіс ақшалай қаражаттардың мерзімі туралы шешім қабылдайды.
Инвестициялардың рыноктық механизмінің объектілеріне негізігі капитал,
айналым капиталы, ақшалай қаражаттар, құнды қағаздар, ғылыми-техникалық
өнімдер, зияткерлік игілктер және мүліктік құқықтар жатады.
Инвестиция – бұл ресурс, оны жұмсай отырып, болжаған нәтижеге жетуге
болады. Сонымен, инвестицияның мәні инвестициялық қызметтің екі жағын
өзіне ұштастырады: ресурс шығындары және нәтижелік, яғни инвестициялар өз
нәтижесін бермесе, онда олар пайдасыз болғаны. Инвестициялар қаржы
ресурстары пайдалануды қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді күрделі қаржылар
формасында жүзеге асырылады. Инвестициялар мынадай түрлерге бөлінеді:
- Тәуелділік
- Тікелей
- Портфельді
- Аннуитеттік болып бөлінеді.
Венчурлік капитал – үлкен тәуекелге байланысты жаңа акциялар формасында
шығарылған инвестициялар болып табылады. Венчурлік капитал жұмсалған
қаржының үлкен өтімділігі есебіндегі өз-өзіне байланысты емес жобаларды
инвестициялайды. Ол өзіне түрлі формадағы капиталды ұштастырады несиелік,
акционерлік, кәсіпкерлік.
Тікелей инвестициялау – шаруашылық субъектілердің табыстар түсіруіне
және осы субъектілі басқаруға қатысу құқығын алу мақсатындағы жалға
капиталға жұмсалуы болып табылады.
Портфельдік инвестициялар – портфельді қалыптастыруға байланысты құнды
инвестициялық құндылықтар жиынтығы және құнды қағаздар сатып алу, сол
сияқты басқа да активтер болып есептеледі.
Аннуитеттік – тұрақты аралық салымшыға елеулі табыс әкелетін сақтандыру
және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды көрсетеді.
Қазір Қазақстанда тікелей және портфельді шетел инвестициялары бір жай
ол шетел капиталдарының тікелей және портфельді инвестицияға дамуы
мемлекеттерге кері әсері болуы мүмкін. Бірақ екінші жағынан қарағанда,
шетел инвесторлары бізге жаңа техналогияны алып келеді, жұмыс істейді,
кейіннен сол техника өз елімізде қалады. Шетел инвесторын біздің бір
мекемеге немесе фирмаға салса, онда міндетті түрде біздің азаматтарымыз
жұмыс істейді. Қазіргі кезде көптеген дамушы елдер шетел инвестицияларысыз
өмір сүре алмайды. Біздің Республикамызда басты орынды шетел инвестициясы
алады. Яғни ол әлемдік, бір мемлекеттік екінші мемлекеттің капиталдарын
байланыстырады.
Еліміздің инвестициялық саясаты ірі салымдарды қаржыландыру үшін
жағдайлар жасауға, тауар өндіру және қызмет етуді жоғары тиімділік пен
қарыз қатынастары субъектілірінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы
тиіс.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және дамытудың маңызды жолдарының
бірі инвестициялық қызметті ұлғайту,ең алдымен еліміздің ішкі резервтерін
жұмылдыру және көбірек тиімді пайдалану болып табылады.Қазақстан
тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бастап, экономикалық жағдайды тұрақтандыру,
ішкі экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және инвесторлар тарту
жөніндегі саясатта белсенді жүргізе бастады.Қазіргі уақытта жүргізілген
нарықтық экономиканың оң нәтижелерін айқын көруге болады. Мәселен,
халықаралық валюта қорының мәліметтері бойынша 1999 жылы Қазақстан жан
басына инвестиция тарту көрсеткіші бойынша ТМД елдерінің ішінде алғашқы
орындардың бірін иеленеді.
Еліміздің инвестициялық саясаты ірі салымдары қаржыландыру үшін
жағадайлар жасауға отандық және шетелдік қаражаттарды келтіруге тауар
өндіру және қызмет көрсетеді үлкен тиімділікпен қарыз қатынастары
субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Жеке инвесторлар мемлекеттік инвесторларға қарағанда коммерциялық
табысты көбейтуге өте құштар. Олар тауарларды және қызмет көрсетуді
сұраныстармен ұштастыра отырып арттыруға өндірістің түрлі жобалармен нағыз
тиімділерін пайдалануға тырысады. Міне, сондықтан да жеке инвесторлардың
өндірісті дамыту белсенділігін қолдай отырып, мемлекет тарапынан оларға
қолайлы жағдайлар жасауға, атап айтқанда, салық салу, несие беру, кедендік
жағынан едәуір жеңілдіктер беруге тиіс.
Қазақстан үкіметі 1996 – 1998 жылға арналған мемлекеттік инвестициялық
бағдарлама қабылдады. Бұл бағдарлама қаржылық секторды, құқықтық реформаны,
мұнай және газ өнеркәсіптік, су ресурстарын, энергетика, көлік, ауыл
шаруашылығын құрылысты, камуналдық шаруашылықты, шағын және орта бизнесті
қолдануды дамытудың жобаларын енгізді.
Соңғы жылдары біздің республикамызда шетел инвестицияларымен жұмыс
істейтін кәсіпорындардың санының көбейе түскені мәлім. Қазіргі кездегі
республика маңызды инвестициялық тапшылық аса күрделі проблемалардың бірі
болып отыр. Осыған орай, өндіріске және меншік инвестицияларды уақытша
ынталандырудың қажеттілігі туып отыр. Нарықтық экономиканың жаңа
кезеңінің мақсаттарына тек шетелдік инвесторлардың белсенді түрін қатысуы
мен олар үшін барынша қолайлы жағдай жасауымен ғана қол жетеді. Өйткені
қор жинайтын ішкі кездер бізге әзірше жеткіліксіз.
Портфельдік инвестиция - бұл капиталға салынатын қаржы құралдары, яғни
меншіктікоммерциялық және мемлекеттің шығаратын акцияларға, облигацияға
жеке басқа да құнды қағаздарға жұмсалатын қаржы. Құнды қағаздарды
инвестицияның мақсаты процент алу капиталды сақтау және капиталдың өсуін
қамтамасыз ету. Егер негізгісі пайыз алу деп есептесек, онда артықшылықты
қабілетті, жаңа компаниялардың өнімділігі төмен және қауіп қатер жоғары
құнды қағаздардан тұратын қаржыға беруге болады, алайда, егер, іс сәтті
қалыптасса, жоғары пайыздар әкелінетін болса және керісінше егер де
инвесторлар үшін ең маңыздысы капиталды сақтау және ұстауын қамтамасыз ету
болса, онда белгілі компаниялардың өнімділігі төлеп және тәуекелдік қатер
жоғары құнды қағаздардан тұратын қоржынға салады.
Инвестициялық қоржынды қалыптастырудың басты мақсаты не ол, не бұл
капиталды салу формасына байланысты, сөйтіп салымның сенімділігін және ең
үлкен кепілдік табысты қамтамасыз ететін, мүкіншілігі барынша бірін – бірі
өтеу тәуекелдігі болып табылады. Құнды қағаздар қоржынын жасау үшін ақша
қаражатын қандайда болса да қаржы активтерінің бір түрін инвестициялау
жеткілікті. Алайда практикада қаржының мұндай тұрақты едәуір сирек
кездеседі анғұрлым көбірек дамыған әртараптандырылған қоржын, яғни бірнеше
құнды қағаздар түрінен тұратын қоржын. Инвестициялық қаржыдан
алынған пайданың маңызды мезеті қоржынды ойдағыдай басқару. Қоржынды
басқару әр түрлі құнды қағаздар жиынтығына иелік істеу өнерін түсіндіреді,
тек олар өзінің құнын сақтау ғана емес, сонымен бірге қандай болса да
тәуекелділікке байланысты емес түпкілікті табыс табу. Инвестициялық
саясаттың әлеуметтік – экономикалық салдарын ескере отырып, Қазақстан
экономиканың қаржылық тұрақтануы сатысына ену кезеңінде қатаң әдістерді
қолдана бастады, бұл әдістер төменгі әдістерді қамтиды:
❖ Үкіметтік несиелер мен кепілдемелерді шектеу. Мұндай жағдайда елге
келіп жатқан шетел инвесторлары көбейтуге арналған мүмкіндіктер
кеңейіп жатыр. Капиталды тартудың мұндай формасының басымдылығы
әртүрлі түсіндіріледі.
❖ Тікелей шетел инвесторлары донардың ұзақ мерзімдік мүдделерін
жүзеге асуына мүмкіндік береді.
❖ Олардың өндірістің процесті басқаруға қатысуы мүмкіндігі болуы
тиіс.
❖ Елеулі көлемде қаржылық ресурстардың ағылып келуін қамтамасыз
етеді, ол сыртқы қарыздардың төлеу проблемасына әсер етпейді.
❖ Тікелей шетел инвесторлары іскерлік және шаруашылық белсенділікті
қамтамасыз ете отырып, өндірітік және ғылыми – техникалық
ынтымақтастық әр түрлі формаларының кең түрінде таралуына ықпал
етеді.
Мұның барлығы Үкіметтің орта мерзімдік инвестицияның бағдарламасын
қабылдау және жүзеге асыру үшін бағыт – бағдар беруге мүмкіндік жасады.
Объектілерді салу және сатып алумен қатар шын капиталын салу бағыттарына
мыналар жатады:
1. біріккен және төл кәсіпорындарды құру
2. шетел компанияларының басқаруына объектілерді беру
3. акционерлеу жолы арқылы кәсіпорындарда әшекейлендіру процесі
донарлардың қатысуын кеңейту.
Ал енді Президенттің Қазақстан халқына жалдауы. Үстіміздегі он жылдықта
әлеуметтік – экономикалық салада ЖҰӨ екі есе ұлғайтуда, сөйтіп негізінен
алғанда, кедейшілік пен жұмыссыздық проблемасын шешуді міндетімізге
алғанымызды еске саламын. Осыған орай экономика саласында 2008 жылы
экономикалық өрлеудің барынша жоғары қарқында жету басты міндет ретінде
алға қойылып отыр.
1.2.Инвестициялық жобаның түсінігі,мәні және оны іске
асыру кезеңдері
Капиталдың негізгі құндылығының маңызы, оның иесіне пайда әкелу
мүмкіндігінде екенін білеміз.Ұзақ мерзімді капитал салымы немесе
инвестициялау – осындай мүмкіншіліктің бір формасы.
Инвестордың пайымдауынша, инвестициялаудың мәні “ертеңгі” табыс
үшін “бүгінгі” табыстан бас тартудан негізделген. Осындай операциялар
түрлері банктер ұсынатын несиелер үшін тиімді.Әрине, мұндай шешім қабылдау
үшін ұзақ мерзімді капитал салымы туралы, екі негізгі болжамды растайтын
ақпарат алу керек олар:
1) салынған каржылар толығымен қайтарылуы тиіс;
2) осы операцияның пайдасы, салынған қаржының кейіңгі
қайтарылымнан жоғары болу керек;
Любушин Н.П., Лещева В.Б., Дякова В.Г., атты ғалымдардың пайымдауынша,
жобаға қаражат салмастан бұрын оны жақсылап зерттеп, тексеріп алған жөн.
Осылайша, жоба – бұл белгілі уақыт аралығында бюджеттің жетістіктеріне
арналған белгіленген мақсаттардың негізімен байланыстырылған шаралар
жиынтығы.
1 Сурет – Жобаның негізгі элементтері.
ЖОБА
Жобаны ойластыру
(мақсаттылығы)
Іске асыру құралдары
(шешімдер)
Іске асыру мақсаттары
(шешімдер қорытындылары)
ЖОБАНЫҢ НЕГІГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІ
Жобаның негізгі белгісі болып: мақсаттың құрамы, өзгертулер, уақыттың
шектулігі, қайталанбаушылық, қажетті ресурстардың шектуілігі, жобаны
спецификалық ұйымдастыру.Сонымен қатар жобаның мінездемесін бөліп көретуге
болады: жобаның ұсынылуы, жобаның бағамы, жобаның жұмыс көлемі, жобаны
толық орындау мерзімі, жобаның сапасы, жоба ресурстары, жобаны
орындаушылар, жобаның тәуекелдіктері.
Инвестициялық жобалардың ұсыныстары көптеген көздерден келуі мүмкін.
Инвестициялық жобаларды талдауда оларды бес категорияға бөлуге болады:
1. Жаңа тауарлардың өндіру және өндіріте бар тауарлардың көлемін өсіру.
2. Жабдықтарды немесе ғимараттарды ауыстыру.
3. Ғылыми зерттеулер және өңдеулер
4. Қадағалау
5. Басқалар ( оларға мысалы, қауіпсіздікті қамтамассыз ететін немесе
қоршаған ортаның ластануына арналған құрылғылар ).
Халықаралық банктің ұғымы бойынша, жоба ұғымы алға қойылған
мақсатқа белгіленген бюджетке жету үшін, арналған шаралар жиынтығы.Жобаны
басқа шаралар мен қызметтерден бөлетін төрт белгісі бар:
1. Қойылған мақсатқа жету ориентациясы. Адамның барлық қызметтері
толық қанды деп ескеріледі. Бірақ жобалау қызметінің сферасында нақты
мақсаттар қоюдың өзіндік ерекшеліктері бар.Жобаның қорытынды мақсатқа нақты
жету қойылымы талаптардың және аралық бағыттардың дұрыс қалыптасуына,
жобаның дұрыс іске асуына көмектеседі.
2. Уақыт аралығының шектелуі. Жоба белгіленген мерзім аралығында іске
асу керек.Жобаның аз уақыт аралығында жетістікке жету үшін, оның ресурстары
мен жұмыс уақытын оптималды түрде, жоба қызметінің аясыда құрылған графикке
сәйкес бөлу қажет.
3. Әрекеттермен байланысты координация. Жоба өзіндік ерекшеліктері
мен құралған: ол өзіне тән белгілі уақыт пен біраз шаралардан тұрады.
4. Маңыздылығы. Әр жоба өзінің түрлі қасиеттерімен ерекшеленеді.
Жобалардың маңыздылығы бірдей болса да олардың түбі бірдей ұқсастық
әрекеттері болмайды.
➢ Жобаның масштабтары :
Кішігірім жобалар – бұл жобалар техникалық-экономикалық
ерекшеліктерді көп жағдайларда қажет етпейді. Бірақ кішігірім жобалар
кезінде кеткен қателіктер, инвестициялық процесстің тиімділігіне ықпал ету
мүмкін. Кішігірім жобалар өздерінің пайдалылықтарын өндіретін өнімнің
кеңеюі кезінде орын алады. Кішігірім жобалардың ерекшелігі, олардың тез
арада іске асуы мен жеңілділігінде. АҚШ – тың тәжірибесінде кішігірім
жобалар деп – инвестициялық салымдары 10-15 млн.долл. асатын жобаларды
айтады.
Орташа жобалар – негізгі қорларың техникалық қайтажабдықтау және
инвестициялық жобаларды өңдеуде кеңінен қолданылады. Бұл жобалардың іске
асырылуы инвестициялық кезең фазасына сай іске асады.
Үлкен жобалар – прогресивті технологиялардың пайдалануы мен
өндірілетін бәсекеге қабілетті өнімдер шығару мен немесе ішкі және сыртқы
нарықтарда қызмет көрсетеді.
Мегажобаларға бірнеше жобалардан құралған, инвестициялық
бағдарламалар жатады. Мегажобалар өздерінің өте жоғарғы ( 1млрд. долл.)
бағалануымен, қиындылығы және ұзақтығы ( 5-7 жыл ) ерекшеленеді. Мұндай
жобалар ( бағдарламалар ) үкіметпен немесе ірі корпорациялармен іске
асырылады. Басқа кәсіпорындар тек олардың іске асырылу мен орындау
жұмыстарында қатыса алады.
➢ Іске асыру мерзімдері :
Қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін ) жобалар аяқталған өңдеудің жаңа
технопроцесстерді үйренумен байланысты.
Орта мерзімді және ұзақ мерзімді жобалар, олар ғылыми – техникалық
өңдеуді қоса алғанда, 1 жылдан кем емес жобалар.
Айтылғандардың негізгі түйіні жоба қатысушыларын дұрыс
таңдау.Инвестициялық жобалардың қатысушыларының құрамы және олар орындайтын
функциялар инвестициялық жобаны дәстүрлі және прогрессивті басқару түрімен
қолданылады.
Дәстүрлі түрді қолданылған кезде, инвестициялық жобаны басқару келесі
негізгі қатысушыларды бөліп көрсетеді:
• демеуші ( ұйымдастырушы ) – жобаның барлық қатысушыларының
арақатынастарын реттеп, келіссөздер жүргізіп, жеткізіп берушілер
мен орындаушылардан келіп түскен коммерциялық ұсыныстарды
талдайды, нарықты зерттейді, “қаржылық қоржынның ” толық жетілуіне
жауапты, қаржылық серіктесті таңдайды, кейде демеуші өз мойнына
инжинерлік құрылыс міндеттерін алады.
• құрал-жабдықтарды жеткізіп беруші –филиалдар, компаниялар,
немесе құрал-жабдықтарды жеткізуші келісімдерге қол қойып, өздері
қызмет көрсетеді.
• сақтандыру сұрақтары бойынша кеңес беруші– сақтық тәуекелдердің
алдын алу үшін қызмет жасайды.
• салық сұрақтары бойынша кеңес беруші –салық төлемдерін
төмендету ұсыныстарын жасайды және жобаны іске асыру елінде
салықтық талдау жасап жүргізеді және қатысушылардың салық
міндеттемелерін реттейді.
• маркетинг бойынша кеңес беруші –жобаның көрсеткіштерінің
сенімді бағалануына тартылады, егер де өнім сатылуына нақты
келісімдер жоқ болса.
• қаржылық кеңес беруші –жобаға қатысты тиімді қаржылық, несиелік
және есепті жағдайлар жасайды.Жобаны іске асыру негізінде түрлі
қаржылық талдаулар жасайды.Егер жобаның қаржыландыруын шетелден
тартатын болса, сонда жобаны ұсынатын білікті халықаралық
стандарттарға сай қаржы кеңесшісі керек болады. Қаржылық кеңес
берушінің қызметін консалтингті компаниялар немесе кредиторлар,
мысалы банктер және басқа да қаржы ұйымдары атқара алады.Маңыздысы
қаржылық кеңес беруші жобаны өңдегенде басынан аяғына дейін қатысу
керек.
• несие берушілер – жобаның талаптарын ескере отыпып, жобаны
қаржыландыруға несиелер ұсынады.
Қазіргі кезде тиімді басқару, сол фирманың негізгі капиталының
негізінде қарастырылады, сол себептен жобаларды ұйымдастыру мен жүргізуде
дәстүрлі түрді пайдаланады, осы орайда тапсырыс беруші яғни демеуші басқару
функцияларын жүргізеді, инвестициялық жобаны басқару төмендейді де,
прогрессивті түрдегі басқаруға орын береді.
Жобаны басқарушы – бұл жоба – құрылыс ұйымының маманы.Жалпы жобаны
басқара отырып, қаржылық басқаруды да атқарады, оның ішінде (қаржылық
талдау, несиелер, жобаның ағымды құралдарын қадағалау және басқару).
Әр жоба өзінің күрделілігімен және жұмысының көлеміне қарамастан,
өмір кезеңінің кезінде басқару оъектісі болады ( кейде оны – жоба кезеңі
деп атайды),ол жоба туралы идеяның туылғанынан бастап, оның эксплуатациялық
соңына дейінгі уақыт аралығы. Яғни жобаның негізгі даму жағдайлары бар:
олар жоба басталмастан туындайтын жоба алі жоқ,және жоба аяқталғаннан
кейін жоба енді жоқ деген жағдайлар. Тәжірибеге сүйенсек, жоба өтетін
жағдайларды фазалар ( кезеңдер, деңгейлер ) деп атайды. Жоба дамуының үш
маңызды фазаларын бөліп айтуға болады: инвестицияалды, инвестициялық және
эксплуатациялық. Осы кезеңдердің соммалық ұзақтылығы жобаның өмір сүру
мерзімін құрайды.
Қазақстандық жағдайларда жобаның несиелеу уақытында, негізгі маңызы
инвестицияалды фазасын дұрыс жүргізу болып табылады. Инвестициялық жобаның
қаржыландыруын толықтай қамтамассыз ету үшін, біріншіден, жобаның
концепциясын жақсылап жүргізіп алу керек.Екіншіден, оның тиімділігін
бағалау керек. Үшіншіден, инвестицияның техникалық-экономикалық
дәлелдемелер ( ТЭД )жасап алу керек. Жобаның инвестицияалды фазасыни
аяқтаған кезде, оның тәжірибеліе іске асуына сапалы бизнес - жоспар
дайындау қажет.
Жобаны өңдеу концепциясы жобаның идеясын зерттеуге және іске асуына
жол ашады. Келесі қадам жоба мақсатына толық жету. Содан кейін, берілген
жобаның іске асу кезінде талаптарды орындау.
Келесі жобаның негізгі мінездемесін құру.( жобаалды инсестициялық
зерттеу мүмкіндігі ). Осындай мінездемелерге жататындар: техникалық
шешімдердің болуы; жоба өніміне базалық деңгейде ағымды және болжамды
бағамдар; жобаның күрделілігі және т.б.
Бірінші фаза әрине, инвестиция көлемінің негізіне тиесілі, көптеген
жағдайларда ол нақты түрде анықталады. Бұл кезіңде жоба қңделеді,
техникалық-экономикалық дәлелдемелерге дайындалады, маркетингтік зерттеулер
жүргізіледі, құрал-жабдықтардың және шикізатты жеткізіп берушілерге таңдау
жүргізіледі, жоба қатысушылары мен және потенциалды инвесторлармен
келіссөздер жүргізіледі.
Сонымен қатар, бұл жерде жобаны заңды түрде рәсімдеу іске асады (
кәсіпорынды тіркеу, келісім – шарттарды рәсімдеу және т.б.) және бағалы
қағаздар мен акция эмиссиялары жүргізіледі.
Инвестицияалды фазасының соңында, инвестициялық жобаның бизнес -
жоспары ашық күйде алыну керек.Осы аталған шаралардың барлығы уақытты ғана
емес, сонымен бірге қаржылай қажеттілікті туғызады.
Келесі уақыт аралығы инсестициялау кезеңі немесе оны іске асыру
фазасына тиесілі.Бұл жоба дамуының фазасының алдыңғы және кейінгі
фазалардан ерекшелігі, бір жағынан, осы жобаға байланысты қаражаттарды кең
түрде пайдалану шаралары жүргізіледі, басқа жағынан, жоба өз қаражаттары
арқылы өзінің дамуын қамтамассыз ете алмайды.
Берілген кезеңде кәсіпорынның тұрақты активтері құрылады. Шығындардың
кейбір түрлері ( мысалы, жұмысшыларды арнайы оқытуға кеткен шығындар,
жарнама шараларын жүргізу, және басқалар).
Негізгі жабдықтарды іске қосудан бастап,жылжымайтын мүлік және
басқадай активтер түрін алу инвестициялық жобаның эксплуатациялық фазасының
үшінші даму деңгейі басталады. Бұл кезең өндірістің өнімді шығару бастамасы
және ағымды кешігушіліктер мен соған сай қызмет көрсету және жеткізіп
берумен айқындалады.
Жобаның жалпы мінездемесіне эксплуатациялық фазаның ұзақтылығы маңызды
ықпал етеді. Жоғарғы деңгейдің уақыты аралығы алыс орналасса, онда табыс
көлемі де кеңейе түседі.
Ескеретін бір жағдай бар, ол жобаның бастапқы инвестицияның ақшалай
түсімдерімен байланысты. Мысалы, құрал –жабдықтарды орнатқан кезде оларға
толық морльды және физикалық тозу ескеріледі.
Жобаның өмір шендігінің ұзақтылығы және инвестицияларды пайдалану
инвестордың көзқарасынша, қаржы табыстары негізгі критерийлердің бірі.
Осылайша, банктік сараптама жүргізген кезде, несиені ұсыну құралы,жобаның
өмір шендігі, қарызды өтеу уақытымен тура келу керек, кейінгі инвестицияның
өмірі несие берушіні қызықтыра қоймас.
Белгіленген мерзімдер, ұзақ мерзімді салымдардың қайтарымдылығына,
экономикалық кезеңіне сай болуы керек.
1 Кесте - Инвестициялық жоба кезеңінің құрылымы.
Деңгей Кезең Кезеңнің мазмұны және
мақсаттары
1 .Инвестицияалды фазасы
1.1.1.Инвестициялық Жобаның туындауын және
1.1. Мүмкіндіктерді жобаның талдау және оның іске асуын талқылау .
зерттеу дәлелдеу
1.1.2.Инвестициялық Елдегі, аумақта, салада
ұсыныстардың құрылуы инвестициялық жағдайды
1.1.3.Инвестициялық талдау.
мүмкіншіліктердің және Инвестициялық ұсыныс
инвесторлардың талдауы түріндегі
Бизнес-жоспардың негізгі
1.2.1.Технико- құжатын алдын ала дайындау
экономикалық кезеңі. Бизнес-жоспардың
дәлелдеуді алдын алу және
1.2 Жобаның ТЭД дайындау(ПТЭО). ТЭД-ді өндіру мақсаты мен
1.2.2.Инвестициялық шығындары.
ұсыныстың толықтай
өңдеу.
Инвестициялық жобаның
ТЭД дайындау және
талдау.
Бизнес-жоспарды
1.3.1.Бизнес-жоспарды маркетинг, қаржы, технолог
1.3. Бизнес-жоспарды өңдеу. мамандармен талқылау.
өңдеу, талдау мен 1.3.2.Бизнес-жоспарды Инвестицияалды фаза жобаны
бағалау. инвесторлармен қаржыландыру туралы
талқылау. шешіммен немесе жауапты
1.3.3.Бизнес-жоспарды кері қайтару мен
нақтылау. аяқталады.
1.3.4.Инвестициялау
туралы шешімдер жасау.
1. Кестенің жалғасы.
2.Инвестициялық фаза
Инвестициялық жобаның
барлық қатысушыларымен
2.1.Жобаны іске асыруды 2.1.1.Келісім-шарттар келісімдердің қорытындысы
заңды түрде дайындау. мен келісім сөздер және әзірлеу. Сонымен
жүргізу. бірге, несиелік
2.1.2. Заңды тұлғаны келісімдердің
әзірлеу. қорытындылары; Жоба
басшысын таңдау.
Жаңа инвестициялық өнімге
2.2.Жобаның 2.2.1.Өндірістің техникалық құжаттарды
ғылыми–техникалық техникалық дайындығы. әзірлеу. Өндіру
өңделуі. жоспарларын жасау.Жаңа
2.2.2.Өндірістің құрал-жабдықтарды
ұйымдастырушылық орнату.Қайта жобалау.
дайындығы. Өнімді жеткізу туралы
келісімдердің қорытындысы.
2.3.1.Тауар өткізу Өнімді жеткізу
2.3. ФОССТИС ( тұтыну желісінің құрылымы. келісімдерінің
мен өткізудің құрылымы) 2.3.2.Жарнама. қорытындылары.Инвестициялы
2.3.3.Өткізу қ тауар бойынша баға
стратегиясының саясатын жүргізу.
құрылымы.
2.4.1.Құрылыс
2.4. Құрылыс құжаттарын дайындау.
2.4.2.Монтажды-құрылыс Кезеңдердің атауына сай
жұмыстар.
2.4.3.Қабылдап-өткізу
сынақтары.
3 Жобаның эксплуатациялық фазасы, Есеп,бақылау, талдау. Өнімді өндіру.
* Инвестициялық жобалар үшін, өздеріне жаңа өнімді өндіру мен үйрену.
**Өнімді өткізу нарығында, инвестициялық жобалардың өзгеруі. *** Жаңа
құрылысты көздеген инвестициялық жобалар үшін.
1.3.Инвестициялық жобаның әдістері мен қаржыландыру
көздері
Инвестициялық жобалардың барлық бағыттары мен формалары
кәсіпорынның тиімділігін бағалайтын ресурстардың құрылымынан тұрады.
Жобаның қаржылық көздерінің құрылуы акционерлік капиталды тартудың
және тиімді талдаудан, ұзақ мерзімді несиелердің қарыз капиталы түрінде
немесе лизингтерден тұрады.
Жобаны қаржыландыру төрт кезеңнен тұрады:
1. Жобаның өміршенділігін алдын ала қарастыру.
2. Жобаны іске асыру жоспарын өндіру.
3. Қаржыландыруды ұйымдастыру.
4. Қаржыландырудың талаптары және іске асыру жоспарын қадағалау.
Жобаны инвесторларға ұсынудың алдыңғы кезеңінде жобаның
өміршенділігін талдау жүргізіледі.
Жобаны іске асыру кезіндегі процесс оны қаржыландыру алдында жобаның
өміршенділігімен танысады. Алғашқы екі кезеңнен кейін жобаны қаржыландыруды
ұйымдастыру ұсыныстары қарастырылады.
Жобаны қаржыландыруды ұйымдастырудан кейін оны іске асыру мен
жағдайларына бақылау жүргізіледі.
Қазақстандағы инвестициясын саласын қаржыландыру мыналар арқылы
жүргізіледі:
• Инвестордың өзіндік қаржылай ресурстарынан;
• Инсестордың қарыз қаржы құралдары ( банктік және бюджеттік несиелер,
облигациялық қарыздар және т.б. құралдар);
• Инвестордың тартылған қаржы құралдары ( акцияларды сатудан түскен
құралдар, еңбек ұжымдарының мүшелерінің пайлық және басқа салымдары;
• Кәсіпорындарда белгіленген тәртіппен орталықтандырылған ақша
құралдары;
• Мемлекеттік, жергілікті бюджеттерден, және бюджеттік емес қорлардың
инвестициялық ассигнациялары;
• Шетел инвестициялары.
Қаржыландырудың өзіндік көздері.
Пайда - кәсіпорынның таза табысының маңызды формасы, қосылған
өнімнің бағамын көрсетеді. Пайда кәсіпорынның коммерциялық қызметінің
қорытынды көрсеткіштері болып саналады. Салықтық және басқа да бюджетке
төленетін төлемдерден кейін, кәсіпорында таза табыс қалады.Оның жартысын
әлеуметтік немесе кәсіпкерлік капиталға салуға болады.
Кәсіпорындардағы инвестицияларды қаржыландырудың екінші ірі көзі
амортизациялық аударымдар болып табылады. Сонымен қатар, жыл сайын
кәсіпорындарда пайдалануға жаңа объектер кіргізіліп отырады, оларға
белгіленген нормалар бойынша амортизациялық аударымдар аударылады. Бірақ
ондай объектілер белгіленген мерзімді қажет етпейді.
Негізгі қорлардың жаіарту қажеттілігі, өнім өндірушілер
бәсекелестігімен байланысты, кәсіпорындағы ескірген жабдықтарды тезірек
ауыстырып, олардың орнына жаңа инновациялық салымдарға жол ашады.
Жеделдетілген амортизация инвестициялаудың экономикалық дәйегі ретінде
екі жағдайда іске асады.
Біріншісі амортизация нормаларының кеңеюі сәйкесінше және
нормативті қызмет нормаларының қысқаруына негізделеді. Тездетілген
амортизациялық әдістегі аударымдар, кәсіпорындағы моральды және физикалы
түрде ескірген техниканы жаңа техникаға ауыстыру.Жоғарғы амортизациялық
аударымдар арқасында, салық салынатын табыстарға яғни салық мөлшері
төмендейді. Кішігірім мекемелер үшін, жабдықтарды жеделдетілген
амортизациялық аударымдарды негізгі актив қорлары 3 жылдан асса, 50%
көлемінде амортизациялық қорға жіберуге болады.
Жеделдетілген амортизацияның екіншісі мемлекеттік нормаларға
сәйкес, негізгі капиталды кейбір фирмалар үшін, амортизациялық
аударымдарды жоғарғы қарқынмен аударуға болады.
Акционерлеу инвестициялау әдісі ретінде.
Біздің елімізде бағалы қағаздар мыналарды құрайды: акциялар,
облигациялар, мемлекеттік міндеттемер, жинақтау сертификаттары және т.б.
Бағалы қағаздардың айналасы қаржылық нарықты құрайды.
Заманауи талаптарда бағалы қағаздарды шығару кәсіпорындағы ірі
инвестициялардың іске асуына, ведомствалы қаржыландыруды шектеуге және
бюджет көлемін қысқартуға ықпал жасайды. Бағалы қағаздар нарығын
экономикалық негізгі құрылымына тауарлық шектеумен шектелмеген
тұрғындардың өсім құралдары қызмет етеді. Инвестициялық қаржыландыру
көздерінің құрылымында, ұзақ мерзімді несиелер үшін, банктерде пайыздық
қойылым төмендейді. Сол себептен, кәсіпорындардың инвестицияны сыртқы
қаржыландыру бағдарламасы бағалы қағаздардың эмиссиясы болып табылады.
Бұл процесс, банктк несиелік нарықтық қарыздық міндеттемелері ( акциялар,
облигациялар) секьюритизация атауына ие болды. Бағалы қағаздар
олардың иелеріне дивиденд ( пайыз ) түрінде табыс алуға мүмкіндік береді,
және де ақша аударымдарын жасау, оларды басқа адамдарға аудару
мүмкіндігін береді. Қаржылық тәжірибеде бағалы қағаздарға тек, сату
және сатып алу немесе бір реттік табыс алу объектілері ғана жататын.
Бағалы қағаздар екі топқа бөлінеді:
1. Иелену қатынасы –акциялар;
2. Ұзақ мерзімді қарыз алу қатынасы – облигациялар, жай және аударма
вексельдер,банктік акцептер, депозиттік сертификаттар, ипотекалар
және т.б.
Инвестицияларды несиелендіру.
Несие қарыз алушы мен несие беруші арасындағы экономикалық
қатынастарды айқындайды. Қазіргі кезде инвесторлар несиені тиімді
кәсіпкерлік салаға тартады.Заңды және жеке тұлғалардың несиелік қатынастары
банктік несие келісім шарты болып табылады. Бұл құжатта сәйкесінше
келесідей талаптар ескеріледі: берілетін несие соммалары, оларды төлеу және
пайдалану мерзімдері, проценттік пайыздар және несие үшін басқа да
төлемдер, кепілдемелерді қамтамассыздандыру форалары ( құжаттар тізімі.
Заңды тұлғаларға берілетін ұзақ мерзімді несиені төлеу кезеңдері мен нақты
мерзімдері, несие алушының қаржылық жағдайын және төлем қабілеттілігін,
несиенің тәуекелін ескереді.
Ұзақ мерзімді несиені ұсыну үшін, несие алушы өзінің төлем
қабілеттілігін растайтын келесі құжаттарды ұсынуы керек:
• кәсіпорынды құру туралы жарлық;
• салық комитеті дәлелдеген кәсіпорынның соңғы есептік бухгалтерлік
баланс;
• технико экономикалық дәлелдемелер;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен төлем қабілеттілігін растайтын
басқадай құжаттар.
Банк несиелеу шараларының дұрыс жүргізілуін қадағалайды. Несие алушы
өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда, банк несие келісіміне қарасты
экономикалық санкцияларды қолдануға құқылы.
Лизинг инвестициялау әдісі ретінде.
Лизинг ұзақ мерзімді машиналарды, құрал-жабдықтарды, көлік
құралдарын жалға алу, сонымен бірге инвестициялау формасын жалға алуды
білдіреді. Барлық лизингтік операциялар екі топқа бөлінеді: жедел лизинг-
жартылай иемдену құқығымен, қаржылық лизинг-толық иемдену құқығымен.
Жедел лизинг келесідей негіздерден тұрады:
• жалға беруші жалға алушыдан келіп түскен түсімдермен өзінің
барлық шығындарын өтеуге негізделмейді;
• жалға алу мерзімдері мүліктің толық құртылғанын қарастырмайды;
• мүліктің тозуы немесе сынуы толығымен жалға берушінің мойнында;
• белгіленген мерзім аяқталғаннан кейін мүлік жалға берушіге
қайтарылады.
Жедел лизингтің құрамына: рейтинг- бір күннен бір жылға дейінгі
қысқа мерзімді мүлікті жалға алу; хайринг-бір жылдан үш жылға дейінгі орта
мерзімді жалға алу. Аталған операциялар құралдардың бір жалға алушыдан
екінші жалға алушыға бірнеше рет беріледі.
Қаржылық лизинг жалға алынған мүліктің толық ақшалай өтелуін қатаң
түрде қарастырады. Қаржылық лизинг мыналарға бөлінеді: қызмет көрсету
лизингі; леверидж лизинг; қоржындағы лизинг.
Қызмет көрсету лизингі – жалға берілген жабдықтарға қызмет көрсету
мен қаржылық лизингке сай қызмет көрсетудің бірқатар түрлерін атқарады.
Леверидж лизинг-қаржылық лизингтің ерекше түрі. Бұл келісім
–шартта жалға берілетін құралдардың үлкен үлесі үшінші жақтың яғни,
инвестордың үлесіне тиесілі. Жалға алу мерзімінің бірінші жартысында,
амортизациялық аударымдар іске асады.
Қоржындағы лизинг- бұл кәсіпорынның қаржылық құрылымы, ғимараттар мен
құрылыстар несиеге беріледі, ал құралдар мен жабдықтар жалға алушыға
келісім бойынша жалға беріледі.
Қазақстанда 2000 жылдан бері лизингтік несие қолданылып келеді.
Лизинг-бұл негізгі құрал –жабдықтар мүлкін сатып алу және оны жеке заңды
тұлғаларға белгілі бір төлем үшін нақты мерзімге әрі лизинг алушының
мүлікті сатып алу құқығын қарастыратын келісім шарттың бекітілуіне себепкер
болатын белгілі бір шарттармен лизингті ұсыну бойынша инвестициялық
қызметтің түрі.
Қызметтің бұл түрі Қазақстан Республикасының Қаржылық лизинг
туралы заңымен, Азаматтық Салықтық және Кедендік кодекстермен, Инвестицияны
мемлекеттік қолдау туралы және Инвестиция туралы заңдарымен
реттеледі.
Елдегі инвестициялық белсенділіктің төмендеуі, оның өндірістік
қорларының моральді және физикалық тозуына алып келеді. Негізгі құрал
–жабдықтар ұлттық байлықтың маңызды бөлігін құрайды және елдің
экономикасының дамуының материалды базасы болып табылады. Қазақстан
Республикасының барлық экономикалық кешенінің негізгі құрал –жабдығының
құны 2006 жылдың соңына 7674,8 млрд. теңгеге жетті. Негізгі капиталға
инвестициялар негізгі құралдарды толықтырудың басты көзі болып табылады.
1.4.Инвестициялық жобаның негізгі критерийлері және
бағалау әдістері
Инвестициялық жобаның тиімділігін экономикалық бағалау –бұл
инвестицияалды зерттеулерді жүргізудің қорытындысы. Жұмыстың барлық
кезеңдерінде алынған және болжаланған, ақпараттарға сай болуы керек.
Экономикалық бағалау инвестициялық жобаға талдау жасалғанын көрсетіп отыр.
Инвесторлар инвестициялық жобаның тәжірибелік іске асуына кіріспес
бұрын мына шараларды қарастырады:
• жобаны іске асыру кезінде, салынған табыс құралдарының
қайтарымдылығы;
• фирма деңгейінен төмен емес, инвестициялық тұрақтылықты
қамтамассыз ететін табыс табу;
• Фирмаға қолайлы инвестицияның өтеу мерзімдері.
Шетел және еліміздің авторлары ақпараттарды топтауды ұсынады,
экономикалық талдауда келесі негізгі фирманың қаржыларын бағалайтын
бөлімдер бар:
- баланстық есеп беру;
- табыс және шығын есебі;
- ақша құралдарының айналысы туралы есеп беру.
Аталған шаралар қаржылық есеп беру формаларына толық сәйкес
келеді.Оларды шетел де және Қазақстанда да қолданады.
Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының экономикасында
инвестициялардың жүйесінде 98,2% негізгі және айнымалы капиталға арналған
инвестицияларға келеді. Құнды қағаз рыногы –ол, құнды қағаздарды сатушылар
мен сатып алушылардың кездесу сферасы , ақшалай қаражаттарды айырбастау
актісін іске асыратын механизм.
Инвестор құнды қағаздарды өзінің қаражаттарына дербес немесе
институционалдық инвестордың көмегімен сатып ала алады. Институционалдық
инвесторлар- ол брокерлер, дилерлер , сарапшылар.
Брокерлер-клиенттер арасындағы келісімге келтіретін , мәмлеге келуге
көмектесетін делдалдар.
Дилерлер -өздерінің атынан және өздерінің қаражатына қарай құнды
қағаздарды қайта сатумен шұғылданатын жеке адамдар немесе фирмалар.
Сараптаушылар- капитал нарығының жұмыс істеу механизімін зерттейтін
жоғарғы дәрежелі қызметкерлер . Құнды қағаздардың инвестициялық құны осы
жоғарғы дәрежелі қызметкерлерге қазіргі уақыттағы құнды қағаздардың
болашаққа бағытталған сұранысын бағалау арқылы және келешекте құнды
қағаздарға келетін табыс арқылы есептелетін құны . Нарықтық экономикада
кәсіпкерліктің негізгі мақсаты –пайда алу. Сондықтан, инвестициялық сұраныс
факторына кәсіп иесінің таза пайда алатын тиісті нормасы және проценттік
мөлшерлемесі жатады.
Пайыздық мөлшерлеме(ставка)- бұл , фирманың несиеге ақша капиталын
алғанда төлейтін ставкасы.
Кәсіп иесі өндіріске өзінің қаржыларын пайдаланғанда , алуға тиіс таза
пайданы және бактен алынатан пайданы салыстырады. Пайыздық мөлшерлеме
инвестицияның өзгеруіне ықпал етеді, инвестициялардың бір саладағы өсуі
өзінен-өзі басқа саладағы инвестициялардың өсуіне және өндірістің өсуіне
ықпал етеді. Мысалы, жеңіл автомобильге сұраныс көбейсе, осы салада
инвестициялар көбейсе, басқа салаларда өндірілетін металға , пластмассаға ,
т.б. қажетті материалға сұраныс өседі. Экономикаға жұмсалынған
инвестициялық ақшалар қоғамдық өнімнің осыған сәйкес өсуіне ісер етеді.
Жалпы ұлттық өнімнің мөлшері мен инвестициялардың арасындағы өгерістерді
көрсететін коэффициенті мультипликатор (көбейтетін) деп аталады.
Акселератор (тездеткіш) –осы жылғы инвестицияның өсуін , өткен жылғы
пайданың өсуіне қатынасын көрсететін коэффицеинт. Бұл пайданың өсуінің
инвестиция өсуіне байланысын көрсетеді.
Ақшаның уақытша құнын есептеу техникасына негізделген критерийлерді
дисконттау критерийі деп атайды.
Дисконттау- бұл инвестициялық бағдарламаларды талдау және бағалау
кезінде пайдаланылатын әдіс .Шығындарды дисконттау - әр түрлі уақытта
жұмсалған шығындарды бір уақытқа келтіру , бағалау әдісі . Шығындарды
дисконттау үшін дискконттық мөлшерлеме деп аталатын коэффициент
қолданылады.Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасының қазіргі
кезеңінде инвестициялық саясатта сапалық өзгерістер , жаңа көзқарастар
қалыптасуда . Өнеркәсіптің ұқсатушы салаларының кәсіпорындарын кеңейтіп
дамытуға және ауыл шаруашылық өнімін сақтау , селоның азық түлік және
әлеуметтік проблемаларын шешу, экономиканың барлық салаларын күшейту ,
ресурстарды үнемдейтін технология мен техниканы жасау және кең ауқымды
қолдану , салмақтың денін жаңа кәсіпорындар салудың орнына жұмыс істеп
тұрған кәсіпорындарды техникамен қайта жарақтандыруға және қайта құруға
аудару- басым бағыттар болып табылуда. Қазіргі кезеңде өндірістік
аппаратты жаңартуды едәуір арттырудың , соңғы жылдары оның табиғи тозып,
сапалық ескеру беталысын жоюдың аса қажеттілігі туды.
Ұлттық экономиканы тұтас алғанда және әрбір сала бойынша инвестициялық
тиімділігін басқаруды жетілдіруді, ұдайы өндірісті дамыту және жұмыс істеп
тұрған өндірісті жаңартып жетілдірудің , негізгі капитал мен инвестицияның
ғылыми тұжырымдармен және өндіргіш күштерді дамытумен орналастырудың ұзақ
мерзімді кезеңде стратегиялық мақсатқа арналған бағдарламасын , сұлбасын
тығыз байланыстыра отырып болжаудың кешенді жоспарының бағдарламасын
жасаудың күні туған сияқты.
Мұндағы айрықша бөліп көрсететін проблемалар: жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындарды техникамен қайта жабдықтауға , жаңғыртуға және көбеейтуге;
жаңа құрылыс салуға жұмсайтын инвестиция серпінін , инвестицияның салалық ,
ұдайы өндірістік технологиялық құрылымы бойынша да қамтамасыз ету қажет.
Ивестициялық процесс әрқашан тәуекелмен байланысты, жоба қауіпті
болған сайын оның жобыс табыс табу мүмкіншілігі артады. Сол себептен шешім
қабылдаған кезде уақыт факторын, яғни шығынды, табысты, жобаның уақытын
ескере отырып іске асыру тұрақтылығын бағалау керек.
Инвестициялық салада қолданылатан әдістерді екі топқа бөлуге болады:
уақыт факторын ескеретін әдістер, және жай әдістер.
Өз кезегінде берілген топтарды тізбектерге бөлуге болады:
1. Дисконттау әдісі:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz