Құрылған кәсіпорынды басқару
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І КӘСІПОРЫННЫҢ БАНКРОТТЫҒЫ МЕН ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТСІЗДІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен
мәні ... ... ... ... ... ..5
1.2 Кәсіпорын банкроттығы мен төлемқабілетсіздігінің пайда болу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
ΙΙ Көктас АҚ-ның қаржылық сауықтырылуы мен банкроттық мүмкіндігіне талдау
2.1 Кәсіпорынның қаржылық қабілетсіздігін бағалау шараларын
талдау ... ... ...17
2.2 Қабілетсіздік қатынастары мен қаржылық сауықтыру процестерін
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3 Көктас АҚ –ның банкроттыққа ұшырау қаупі және қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..30
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫННЫҢ БАНКРОТТЫЛЫҒЫННЫҢ ҚАЗІРГІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ БОЛДЫРМАУ
САЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..49
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында соңғы жылдары еліміздің
экономикалық нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты түбегейлі өзгерістер
орын алуда. Нарықтық экономикаға өту біздің қаржы саясаты үшін кәсіпорынның
банкроттығы ұғымының пайда болуына әкелді. Тұрақсыз экономикалық даму,
жоғарғы инфляция, салық саясатының тұрақсыздығы, саяси тұрақсыздық,
кәсіпорын менеджерлері біліктілігінің жеткіліксіздігі жағдайында
банкроттықтың мәні артады. Банкроттық дағдарыстық жағдай және оны жою үшін
қаржылық басқарудың арнайы әдістері қажет.
Қазіргі уақытта кез келген кәсіпорынның шаруашылық субъектісі ретінде
құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және
қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап
айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта билікті серіктерін таңдауға қол жетті,
өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған
байланысты болды. Дегенмен, шаруашылық субъектілер мен кәсіпорындардың
көпшілігі төлемқабілетсіз және дәрменсіз болуы экономиканың дамуының
ұзақмерзімді перспективасы жолында күрделі кедергі болды.
Жалпы әрбір кәсіпорын үшін кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін арттыру
мақсатында жүзеге асырылып жатқан шаралардың маңыздылығы дағдарысқа қарсы
басқарудың рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар өндірген өнімдердің
бағасын төмендету, өткізу көлемін көбейту, әрі нарықтағы тауарлардың
сапалық көрсеткіштер жағынан ерекшеленетін өнім түрлерін өндіру арқылы
нарықтағы жағдайын нығайтуға ұмтылады.
Жоғары денгейдегі бәсеке жағдайында әрбір кәсіпорын мақсаты
төлемқабілетті және қаржылай тұрақты болу. Дегенмен, кейбір кәсіпорындар
сот шешімі бойынша төлемқабілетсіз деп танылып, банкротқа ұшырайды.
Банкроттық-кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық
механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық
саясатының тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық қызметтің
негізгі көрсеткіштерінің өсу денгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін
және қаржылық дағдарысы жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның жағдайын
жақсартуға бағыттылған бағдарлама жасау керек.
Банкроттық – нарықтық экономика жағдайында объективті экономикалық
құбылыс болғандықтан Қазақстанда ол оны сауықтырудың құралына айналмады.
Сондықтан бұл жұмыстың мақсаты – кәсіпорындардың банкротқа ұшырауы,
төлемқабілетсіз болу себептері, оның салдары және оның алдын алу бағыттарын
анықтау, дағдарысқа қарсы басқарудың ролі мен маңызын зерттеу болып
табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес және мәселенің зерттелу маңыздылығына қарай
міндеттері:
-банкроттықң ұғымының әлеуметтік-эконмикалық, экономикалық-құқықтық
мазмұнын ашу;
-кәсіпорындағы дағдарыстық жағдайлардың пайда болу себептері мен
белгілерін анықтау;
-кәсіпорын дәрменсіздігінің даму кезеңдерін сипаттау;
-дағдарысқа қарсы басқарудың кәсіпорында дамуын жетілдіру;
Зерттеу объектісі ретінде банкроттыққа ұшыраған кәсіпорындарды атауға
болады.
Зерттеу пәні банкроттықтың алдын алу шаралары бойынша теориялық және
практикалық мәселелер жиынтығы және Қазақстан кәсіпорындарда оны шешудің
жаңа бағыттарын талап ететін мәселелер.
Зерттеу жұмысының әдістемесі мен әдістеріне негізінен отандық және
шетелдік ғалымдардың осы мәселе бойынша еңбектері мен ғылыми мақалалары,
сонымен бірге ғылыми семинарлар мен конференциялар материалдары, баспа
жариялымдары, т.б. жатады.
Зерттеу әдістемесі жүйелілік, салыстырмалық, болжау, талдау, т.б.
әдістерге негізделген.
Жұмыстың зерттелу барысындағы ақпараттық негізі Қазақстанның
заңшығарушылық актілері мен нормативтік құжаттары, банкроттық кәсіпорынның
қаржы-экономикалық жағдайын сауықтыру сұрақтары бойынша мәліметтер, сонымен
қатар әсіресе орыс ғалымдарының кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау мен
банкроттыққа жол бермеу шаралары бойынша ғылыми еңбектері мен оқу
құралдары.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Зерттеу барысында жаңа қорытынды деп
танылған ұсыныстар көрініс тапты, атап айтсақ:
-отандық және шетелдік ғалымдардың көзқарастарын талдау мен жүйелеу
негізінде банкроттықң ұғымының нарықтық экономиканың объективті
экономикалық феномені ретінде мәні анықталды;
-кәсіпорынның дағдарыс алдындағың жағдайының пайда болуын негіздейтін
факторлары мен белгілері сипатталды;
-кәсіпорындағы дағдарысқа дейінгі кезеңнің тұрақтылығын сақтау мен
дағдарысқа қарсы басқаруды жетілдіру бойынша ұсыныстардың жүзеге асуы;
І КӘСІПОРЫННЫҢ БАНКРОТТЫҒЫ МЕН ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТСІЗДІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен мәні
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі оның қаржы-
экономикалық тұрақтылығы болып табылады. Бірақ бірқатар отандық
кәсіпорындардың қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуы ойдағыдай қолданыс
таба алмай, дәрменсіз немесе банкроттық жағдайға душар болуда.
Банкроттық нарық шаруашылығының бір категориясы ретінде соттың шешімі
мен немесе кредитордың келісімі бойынша соттан тыс ресми түрде жарияланады.
Қазақстан Республикасының Банкроттық туралың 07.04.1995 жылғы № 2173
Заңына сәйкес, ол қарызын төлей алмайтын, ақшалай міндеттемелер талабын
қанағаттандыра алмау, сонымен қатар өзіне тиісті мүлік есебінен бюджет пен
бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді қамтамасыз ете алмау жатады
1,12б. Басқаша айтқанда, шаруашылық субъектісінің қарызды төлей алмауы,
ағымдағы операциялық қызметті қаржыландыра алмауы, қарыздардың,
мідеттемелердің өсуіне байланысты жедел міндеттемелерді өтеу қабілетсіздігі
немесе борышкердің балансының қанағаттанарлықсыз құрылымына байланысты
ұғымдар кіреді.
Баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымы борышкердің мүлкі мен
міндеттемелерінің өтімділік деңгейінің жетіспеуіне байланысты кредитордың
алдында мүлік есебінен міндеттемелерін дәл уақытысында төленбеуі жағдайында
орын алады. Мұндай жағдайда мүліктің жалпы құны борышкер міндеттемелерінің
жалпы сомасына тең немесе одан асып кетуі мүмкін.
Банкроттықң ұғымы экономикалық және құқықтық қатынастардың өзара
тығыз байланысқан кең саласын қамтиды. Құқықтық тұрғыдан, банкроттық –
кәсіпорынның жойылуына (ликвидация) негіз болатын төлемқабілетсіздігінің
құқықтық танылуы болып саналады. Совет энциклопедиялық сөздікте банкроттық
(итальян сөзі Banco – банк және gotto – құлдырау) – дәрменсіз, кәсіпорынның
немесе азаматтың қаржысыз болуы, осыған орай өз міндеттемелерін төлеуге
дәрменсіз болуы 6,49б.
Дәрменсіздік (банкроттық) орыс ғалымдарының көзқарастары бойынша –
борышкердің төлемқабілетсіздігінің сотпен анықталуы немесе баланс
құрылымының қанағаттанарлықсыз болуы.
Ал қазақстандық ғалымдар өз анықтамасын ұсынды: банкроттық –
шаруашылық субъектісінің экономикалық дәрменсіздігі, оның қарыз
міндеттемелері бойынша төлемқабілетсіздігі, шаруашылық соттың шешімімен
жариялануы.
Жалпы банкроттық өзінің мәні бойынша – нарықтық экономиканың қалыпты
құбылысы, бәсекелік күрестің табиғи процесі. Банкроттық бәсекелік күрес
нәтижесі ретінде өндірістің дамуын, іскерлікті ынталандырады.
Банкроттық-кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық
механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық
саясатының тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық қызметтің
негізгі көрсеткіштерінің өсу денгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін
және қаржылық дағдарысы жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның жағдайын
жақсартуға бағыттылған бағдарлама жасау керек.
Дегенмен көптеген ғалымдар банкроттықты құқықтық қатынастарды
сипаттайтын категория ретінде қарастырады. Құқықтық тұрғысынан банкроттық –
ол сот шешімімен немесе борышкердің жариялауы бойынша борышкердің қаржы
міндеттемелері бойынша кредиторлардың талабын толық қанағаттандыруға
дәрменсіздігі. Банкроттық – кәсіпорынның жойылуына негіз болатын оның
төлемқабілетсіздігінің құқықтық танылуы болып табылады. Құқықтық бағыттың
негізі соттың дәрменсіз деп тануы.
Сонымен бірге қазақстандық зеттеушілер төлемқабілетсіз және дәрменсіз
түсініктеріне нақты жауап берген: төлемқабілетсіз – деп борышкердің өтеу
мерзімі бойынша қаржы міндеттемелрі мен басқа да қарсы сипатындағы
талаптарын орындай алмауы, ал дәрменсіз – деп кәсіпорынды банкрот деп тану
мақсатында тауарлар (жұмыс, қызмет) төлемі бойынша кредиторлар талабын
қанағаттандыра алмауы2.
Жалпы әрбір кәсіпорын үшін кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін арттыру
мақсатында жүзеге асырылып жатқан шаралардың маңыздылығы дағдарысқа қарсы
басқарудың рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар өндірген өнімдердің
бағасын төмендету, өткізу көлемін көбейту, әрі нарықтағы тауарлардың
сапалық көрсеткіштер жағынан ерекшеленетін өнім түрлерін өндіру арқылы
нарықтағы жағдайын нығайтуға ұмтылады.
Экономика-құқықтық тұрғыда банкроттықты қарастыруда оны таза
экономикалық, немесе таза құқықтық деп бөлуге болмайды.
Банкроттықты экономикалық тұрғысынан қарастырғанда негізінен
шаруашылық субъектісінің дәрменсіз болуының себептерін зерттеуге
бағытталады. Сонымен бірге, банкроттық макро-, микроэконмикалық түрде
қарастырылады, яғни бірінші бағыт бойынша нарық теориясының қорытындыларына
негізделсе, екінші – фирмалар теориясына негізделеді.
Басқаша айтқанда, экономикалық бағыт кәсіпорынның банкроттығын
экономикалық механизмдерін, яғни оны қаржы дағдарысы ретінде қарастырады,
ал құқықтық бағыт-кәсіпорынның төлемқабілетсіз, яғни банкроттық жағдайға
душар болғанын мойындағаннан кейінгі кәсіпорындардың жоюлуы.
Ұйымдастырушылық – құқықтық механизмі, банкроттықтың күрделі табиғатынан
туындайды, яғни ол макроэкономикалық, микроэкономикалық және қоғамдық
аспектіге ие: экономика тұрғысынан банкроттық және ликвидациялық процесс
ретіндегі банкроттық.
Сонымен, банкроттық деп кредиторлар мен борышкерлер арасындағы
соңғылардың төлемқабілетсіздігі мен міндеттемелері бойынша уақытылы қарызын
төлей алмауы бойынша қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып
табылады.
Кез келген басқару қызметі өз деңгейінде тәуекел сипатына ие болады.
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасуы басқару шешімдерінің
қабылдау күрдешілікті мен олардың нәтижесін болжау күрделілігімен
сипатталады. Коммерциялық ұйымдар пайданы максимализациялауға ұмтылуда
заңдылыққа сүйенеді: пайда көп болған сайын, тәуекел де көп болады. Мұндай
жағдай үш мүмкін болатын экономикалық нәтижесінен сипатталады: теріс
(жеңілу, жоғалту, банкроттық, зиян), нөлдік, оң (жеңіс, пайда, табыс).
Кәсіпкерлік және тәуекел екі ажырамас түсінік. Дағдарыс жағдайында
кәсіпорынның банкроттыққа ұшырау ықтималдығы жоғары болады.
Кәсіпкерлік процестің қозғаушы күші (тәуекелге бару тілегі) Макконел
К.Р. мен Брю бойынша жеке қызығушылық: әрбір экономикалық бірлік өзіне
тиімді іске ұмтылады. Сондықтан кәсіпкерлер мақсаты кәсіпорынның пайдасын
максимализациялау немесе жоғалтуларды максимализациялау болып саналады.
Осыған байланысты кәсіпкер пайда табу үмітіне қарай баруға мәжбүр.
Кәсіпкерліктің соңғы нәтежиесі-өндірілген өнім мен қызмет болып
табылады. Жалпы кәсіпорынның табысты дамуын қарастыруға болады,ол 4 сатыдан
тұрады 12,14б:
1) Жаңа идеяларды іздеу мен бағалау.
Барынша көп табыс келтіру-кәсіпкерліктің ең қозғаушы факторы.
Кәсіпкерлер өзіне тиімді өзгерістер,яғни жұмыстарына жаңалықтарды енгізеді,
мақсаты-пайда табу. Нарыққа жаңа тауар ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі
бір уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Міне осы қабілет
әдеттегіден ерекше шешім қабылдау қабілетін және іске шығармашылықпен қарау
іскерлік әлемінде жоғары бағаланады.
2) Бизнес-жоспарды құру.
Бизнес-жоспарды құру -күрделі мәселелердің бірі, яғни өзіне нарық
сегменттерін қосатын, оның қөлемін және негізгі сипаттамаларын, маркетинг
жоспарын, өндірістік және қаржылық жоспарларды қамтамасыз ету болып
табылады.
3) Қажетті ресурстарды табу.
Бұл ең бастысы қандай ресурстар қажеттігін нақты бағалау; бастапқы
деңгейден қаталама деңгейді ажырата білу; ресурстар жетіспеушілігімен
байланысты теріс зардаптарды бағалау жұмыстары жүзеге асырылады.
4) Құрылған кәсіпорынды басқару.
Әрбір кәсіпорынды басқару мәселесі - нақтыланған өнім стилінің
басқарушысынан тұрады, ұйымдық құрылым құруды ұйымдастыру, табыстың шешуші
тетіктерін және де әлсіз жақтарын табу арқылы шешім қабылдаудан тұрады5.
Ал жалпы жаңа кәсіпорын құру процесі 3 негізгі кезеңнен тұрады:
1-ші кезеңді дайындық кезеңі деп аталады, мұнда кәсіпкердің қызмет
түрін және көлемін анықтау және ұйымдастырушылық- құқықтық формасын
таңдайды;
2-ші кезең, яғни құрылтайшылық кезеңде құрылтайшы құжаттарды дайындау
процесиері мен мемлекеттік тіркелу және кәсіпорынның атрибуттарын енгізу
мәселелері шешіледі,
3-ші ұйымдастырушылық кезеңінде жаңа шағын кәсіпорынның
ұйымдастырушылық құрылымын құру мәселесі қарастырылады, яғни негізгі
өндірістік құрылымын, басқару құрылымы, персоналдық құрылым және өндірістік
инфрақұрылым.
Нұсқалармен салыстырғанда табыс ала алмау немесе зиян шегудің
ықтималдығы. Шаруашылық тәуекелдің негізінде мүмкін болатын және шығындар
мен нәтежиелердің ара-қатынасы жатады.
Сонымен қатар, кәсіпкерлікті тиімді ұйымдастырудың мәнді сипаттамалары
да бар және олар келесідей:
1) Мақсатты анықтау.Ол пайдалылықтың негізін енгізуде маңызды болады.
Кезінде Барух Спиноза әлемді билейтін мүдде деп атап көрсеткен екен.Ал
Аристотельде мүдде туралы: игілік барлық жерде екі шартты сақтауды талап
етеді Біріншісі-қандай қызмет болмасын ең соңғы мүддені дұрыс табу.
Екіншісі-сол түпкі мүддені іске асыру үшін керекті құралдарды табу.
2) Мақсатқа жету жолдары. Мақсатқа жету жолында кәсіпкер жету
құралдарын, әдістерін анықтауы қажет. Бұл тұрғыда пайда алу мен басқару
сапасының өзара үйлесуінің қамтылуы қажет.
3) Мадақтау мен жазалау жүйесінің болуы. Мұнда жұмысты ұйымдастыруда
шығармашалақ ықылас көрсеткені үшін марапаттау туралы айтылады. Жазалау-
ықыластың жоқтығы үшін мәселені қою жөнінде болады. Кәсіпкер алдына жаңа
мәселелерді іздеп қояды және оларды шешудің жолдарын іздейді. Бұл жағдайда
ғылыми тәсіл қолданылады.
4) Басқару стилі. Мұнда кәсіпкерге төнетін қаіп-қатер де, адамдарды
жұмысқа жұмылдыру, оларды марапаттау және тағы басқа факторлар да жатады.
5) Ұйымдастырушылық құрылым. Бұл жерде оның икемділігі туралы сөз
болады,яғни оның негізгі объектісі-өндіріс болып табылады. Құрылым
өндіріске қарағанда екінші болып, рынок жағдайына байланысты бағытталуы
тиіс.
6) Кәсіпкерлік кәсіпорындардың айырмашылығы, яғни сонымен қатар,
сандық сипаттары бары: жұмыскерлер саны, капиталдың жылдық айналымы,
кәсіпорындардың шамалары.
7) Кәсіпкерлікті сипаттайтын негізгі қасиеттері- ол қызмет еркіндігі,
субъектілердің тәуелсіздігі, сонымен қстар, кәсіпкерлік қызмет өрісінде
тәуелсіздік.
8) Қандай басқару тәсілін таңдау қажеттілігі. Еркіндік өндіріс
бағдарламасын қарастыруда көрінеді,мысалы бағдарлама, өндіріс жоспары.
9) Тәуекелдікке қатынасы. Жасағыштық тәуекел және тәуекелдік
түрлерінің жиынтығының тепе-теңдігі болып саналады 15,36б.
Енді кәсіпкерге тән сипаттарды анықтайтын болсақ ол келесідей болады:
1) қызмет өрісін кәсіпшілік біліммен басқару;
2) өндірістік-маркетингтік қызметті басқару үшін басқарушы білімі мен
тәжірибесі болу;
3) өзінің мүмкіндіктерін дұрыс бағалай білу және рыноктағы жағдайды
ескеру, қаржы құралдарын тарта білу,
4) экономикалық ойлау қабілеттілігі, құзыретті болу, іскерлік
мәдениетті, тәжірибелі болу,
5) өндірісті ұйымдастыруды білу, қойған мақсатқа жету үшін тәуекелге
бару,
6) талдай білу және рыноктің мүмкіндіктерін пайдалану, жаңашыл ойлар
болуы.
Сонымен қатар кәсіпкерлік бірнеше белгілер мен қызметіне байланысты
жіктелінеді:
біріншіден, көлемі бойынша:-шағын,орта,ірі;
екіншіден, меншік түріне қарай:-жеке, мемлекеттік және аралас;
үшіншіден, аумағы бойынша:-жергілікті, аймақтық, республикалық,
халықаралық;
төртіншіден, салалық бағыты бойынша:-өнеркәсіптік, аграрлық, құрылыс,
көліктік, саудалық, инфрақұрылымдық;
бесіншіден, атқаратын қызметтеріне байланысты:-өндірістік,
коммерциялық, қаржылық, кеңестік;
– алтыншыдан, ұйымдастырушылық-құқықтық формасы бойынша:
– индивидуалды кәсіпкерлік, өндірістік кооперациялар;
– толық серіктестіктер; -сенім серіктестіктері;
– жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер;
– біріккен кәсіпорындар формалары;,
– акционерлік қоғамдар.
Ал жалпы экономикасы дамыған елдерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың үш
негізгі нысанан кездестіруге болады: жеке шаруашылық, серіктестік,
корпорациялар.
1) Жеке шаруашылық дегеніміз әрбір меншік иесі жеке өзі ғана шешім
қабылдап, шаруашылықтың барлық ісіне жкек жауапкершілікті алатын, өндірісті
ұйымдастыру болып табылады. Мысалы, 80-жылдар ортасында АҚШ-та 7 миллионға
таяу жекеше шеруашылықтар болған.
Артықшылығы: барлық істің жүруіне меншік иесі -қожайынның толық
бақылауы.
Кемшілігі: капитал мөлшерінің аздығы, шығын, зиян және тағы басқалары
үшін жеке жауапкершілік.
2) Серіктестік дегеніміз-екі немесе бірнеше кәсіпкерлер кәсіпорын үшін
бірге шешім қабылдап, бірге жауап беретін өндірісті ұйымдастыру түрі болып
саналады.
1.2 Кәсіпорын банкроттығы мен төлемқабілетсіздігінің пайда болу себептері
Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық
механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық
саясатының тиімсіз болуынан туындайды.
Жалпы абсолютті төлемқабілетті кәсіпорын деп міндеттемелері жоқ және
капиталының құрамы толық өзіндік капитал болып табылатын төлемқабілетті
кәсіпорындар жатады. Кәсіпорынның төлемқабілетсіздігі міндеттемелердің
мөлшеріне тура пропорционалды және пайда көлеміне кері пропорционалды
болады.Сондықтан кәсіпорынның төлемқабілетсіздігінің негізгі себептеріне, 1-
ден, пайда көлемінің төмендеуіне әсер ететін факторлар, 2-ден,
міндеттемелердің өсуіне әсер ететін факторлар жатады 2,41б.
Пайданың өсу деңгейінің бәсеңдеуі немесе оның абсолютты азаюы орын
алады, егер:
-тауарбастылық жағдайда, яғни өнімнің сапасы қанағаттанарлықсыз,
бағасы жоғары және оған қажеттілік деңгейі төмен болса, рынокта ол өніміне
деген сұраныс азаяды;
-жіберілген өнімге төлемнің қайтарылмауының (невозврат) өсуі, яғни
кәсіпорын сенімсіз сатып алушылармен байланыста болып немесе сатып
алушыларды еріксіз таңдағанда орын алады;
-тыйым салу, квота, кедендік кедергілер, т.б. шектеулер орнату арқылы
рынокты шектеу;
Ал міндеттемелердің озып өсуі келесі жағдайларда орын алады:
-кәсіпорынның тиімсіз ұзақмерзімді қаржылық салымдарды жүзеге асыруы;-
кәсіпорынның өндіріс көлемі мен табысының өсуіне әкелмейтін, жұмыс
істемейтін қорлармен жүктеуі; -кәсіпорын құралдары пайдаға қатысы жоқ есеп
айырысулармен жүзеге асырылуы; -кәсіпорынның зиян шегуі;
Жоғарыдағы аталған төлемқабілетсіздіктің жалпы себептерінің жиыны
мемлекет өндірісі мен нарыққа тәуелсіз өз міндеттемелері бойынша уақытылы
есептесу қыиндықтарына душар болған барлық кәсіпорындарға тән.
Сонымен бірге, ақшалай ағымдарды жоспарлау мен басқарудың болмауынан
жағдай қиындайды.
Жалпы төлемқабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық
тапсырысынан артта қалушылық, яғни ұсынылатын ассортимент, сапа, баға, т.б.
туралы айтуға болады; 2-ден, кәсіпорынның қанағаттанарлықсыз қаржылық
басқарылуы, яғни оның міндеттемеге жүктелуі. Бұл жағдайда қаржылық басқару
дертіне ұшырайды 4.
Сонымен қатар, банкроттықтың пайда болуының объективті және субъектвті
себептері бар.
1. Шаруашылық жүргізу жағдайын жасаудың объективті себептері:
-экономиканы реформалаудың нормативті және заң шығаратын базаларының,
қаржылық, ақша, несие, салық жүйелерінің жетілмегендігі;
-инфляцияның аса жоғары деңгейі;
-фирманың құнды қағаздарының нарықтық құнының төмендеуі;
-бәсекелестіктің жоғары деңгейі және соның нәтижесінде пайда болған
сәйкес келмейтін өндіріс шығындары төмендемей, өнім бағасының төмендеуі
және сәйкесінше өндіріс шығынының төменемеуі;
2. Шаруашылық жүргізуіне тікелей қатысты субъективті себептер:
-банкроттықты уақытында болжап және келешекте сақтану;
-жарнама, өтімділік жүйесінің болмауы сұранысты толық
зерттемегендіктен сату көлемінің төмендеуі;
-өндіріс көлемінің төмендеуі;
-ұқсас бірақ сапасы жоғары өнімдерінің бағасына кейбір түрлердің
бағаларының жақындауы;
-ақталмаған жоғары шығындар;
-өнімнің төменгі рентабельдігі;
-өндіріс циклының өте көлемді болуы;
-үлкен қарыздар мен өзара төлей алмаулар;
-ескі басқарма басшыларының нарықты құруға бейімделе алмауы, сұранысы
жоғары өнімдерді шығаруда іскерлік танытпауы, инвестициялық, бағалық,
қаржылық саясаттың тиімділік таңдай алмауы;
Кәсіпорындардың жаппай банкроттыққа ұшырауы жағымсыз әлеуметтік
қиындықтарға соқтыруы мүмкін, сондықтан нарықтық экономикасы дамыған
елдерде, оларды толық күйреуден қорғау мен алдын алудың белгілі мезанизмі
қалыптасқан. Осы механизмнің негізгі элементтері мыналар:
-банкроттықты құқықтық реттеу;
-кәсіпорынның банкроттығы жайында актілерді жүзеге асыруға шешім
қабылдау процестерінің нормативтік-әдістемелік, экономикалық, ұйымдық
қамтамасыз етілуі;
-келешегі бар (перспективалы) тауар өндірушілерді қолдау мақсатында
төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға мемлекеттік қаржылық көмек шаралары;
-банкроттық процедураға қатысушыларға экономикалық көмек көрсету;
-кең ауқымды қоғам үшін банкрот жайында ақпараттар жариялылығын
қамтамасыз ету;
Ресейлік зерттеулер жоғарыдағы аталған факторлар жиынынан, яғни
кәсіпорын дамуына кедергі келтіретін факторларды екі топқа бөледі: сандық
және сапалық 36,53б.
1) Сандық, тәжірибеде сандық индикатор қолданылады, ол дағдарысты
болжауға мүмкіндік беретін – z-есебің, оның негізінде қаржылық
көрсеткіштердің қатынасы өлшенген салмада болады:
“Z есебі” = айналым капиталыактивтер * 1,2 + бөлінбеген
пайдаактивтер *1,4 + өндірістік пайдаактивтер * 3,3 + акцияның нарықтық
құныактивтер * 0,6 + сату көлеміактивтер * 1; (1)
Банкроттықтың ықтималдығы:
“Z есебі” = 1,80 немесе аз жағдайда - өте жоғары;
“Z есебі” = 1,81-2,7 жағдайында жоғары;
“Z есебі” = 2,8 – 2,9 – мүмкін,
“Z есебі” = 3,0 және одан жоғары болса – ықтималдығы аз.
Z1,81 – банкроттықтың жоғарғы ықтималдық аймағы;
Z3,0 – банкроттықтың төмен ықтималдық аймағы;
2) Банкроттықты болжайтын сапалық факторларға:
-қаржы есебінің нашарлығы және шығындарды қадағалау қабілетсіздігі;
-өнеркәсіптің құлдырауы;
-компания басшылығының тәжірибемсіздігі;
-ұзартылған міндеттемелерді өтей алмауы;
-кәсіпорынды қосымша қаржыландыруға қабілетсіздігі;
-коммерциялық тәукелдің жоғары деңгейі;
-нарықтық өзгерістерге жылдам бейімделуге қабілетсіздігі;
-коммерциялық тәуекелдің жоғары деңгейі;
-нарықтық өзгерістерге жылдам бейімделуге қабілетсіздігі;
-жеткіліксіз сападағы бухгалтерлік және қаржы есебі жүйесі;
-тұтынушылардың талап-тілектерінің өзгеруіне сәйкес өндірісті
бейімдеуге қабілетсіздігі;
Кәсіпорынның банкроттық ықтималдығын болжау үшін нарықтық экономикасы
дамыған шет елдерде жай және айрықша акциялардың нарықтық құны, қаржылық
шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп және кәсіпорын балансының
негізінде есептелетін Э. Альтманның көп факторлы моделі кеңінен
қолданылады.
Бұл модель 1968 жылы болжаудың бас факторлы моделі ретінде пайда
болған. Осы модельді жасау барысында Э. Альтман 66 өнеркәсіп орындарын
зерттеген, оның жартысы банкроттыққа ұшырап, жартысы табысты болған. Ол
мүмкін болатын банкроттықты болжау үшін ұжымды болып келетін 22 талдау
коэффициентін зерттеген 3.
Банкрот болған америка фирмаларының қаржылық жағдайын, гүлденіп оөсіп
келе жатқан кәсіпорындар көрсеткіштерімен салыстыра отырып, олардың
банкроттық ықтималыдығына байланысты дәрежесін және салмақтық
коэффициентісін анықтап, бас негізгі көрсеткішті шығарған. Э. Альтманның
жалпы түрдегі моделі (несие қабілеттілік индексі) мынадай:
Z = 1,2 + К1 + 1,4К2 + 3,3К3 + 0,6К4 + 1,0К5 (2)
Мұндағы; К1 = меншікті айналым қаражаттарактивтер;
К2 = бөлінбеген табысактивтер;
К3 = пайыз бен салық төлуге дейінгі табысактивтер;
К4 = акцияның нарықтық құныактивтер;
К5 = өткізуден түскен табысактивтер;
Z индексінің шекті мәні статистикалық сұрыптау мәліметтері бойынша Э.
Альтманның есептеуінше 2,675 болды. Осы өлшеммен нақты кәсіподақ үшін
есептелген несие қабілеттілік индексінің мәні салыстырылады.
Бұл кәсіпорындар арасында шек коюға және болашақта (2-3 жыл)
біреулерінің банкроттыққа ұшырап (z 2,675 болғанда) және (z2,675
болғанда) басқалардың қаржылық жағдайы тұрақтануы жөнінде пікір айтуға
мүмкіндік береді.
Сонымен қатар 1977 жылы Э. Альтман 7 факторлы моделін ұсынды, ол
модельдің дәлдігі 70% дейін болды және банкроттықты бос жылға жоспарлауға
мүмкіндік береді. Бұл жеті факторлы модель келесі көрсеткіштерді қамтиды
4,17б:
-активтердің рентабельбілігі;
-пайданың динамикасы;
-несие бойынша пайызды өтеу коэффициенті;
-ағымдағы өтімділік коэффициенті;
-автономия коэффициенті;
-жиынтық активтер;
Бұл модельдің құндылығы өте дәлдігінде, бірақ қолданылуына ақпараттық
жетіспеушілігі қиындық туғызады (талдау есебінің мәліметтері қажет, ал ол
сыртқы пайдаланушыларда жоқ).
Сонымен бірге банкроттыққа сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді.
Сыртқы факторларға халықаралық, ұлттық, рыногтық, ал ішкі факторларға
фирманың бәсекелестік ортасы, қызмет принципі, ресурстар мен оларды
пайдалану, маркетингтік стратегиялар мен саясаты және қаржы менеджменті
жатады. Сыртқы факторлар:
1.Халықаралық факторлар.
1.1.Жалпыэкономикалық: -экономикалық даму циклдылығы;
-дүниежүзілік қаржы жүйесінің жағдайы;-транұлттық банктердің қаржы
саясаты;
1.2.Халықаралық саясаттың тұрақтылығы:-халықаралық келісім-шарт
жасасу; -еркін экономикалық аймақтар құру;-тарифтік келісімдер;
-халықаралық маркетингі.
1.3.Халықаралық бәсеке:-бірлескен кәсіпорындар құру;-лицензиялық
сауда;-фирмлық бәсекенің нарықтығы үлесін арттыру;
2.Ұлттық факторлар.
2.1.Саяси:-қаржы жүйесінің жағдайы;-меншікке деген қатынас;-
мемлекеттік жер саясатының принциптері;-мемлекеттің кәсіпкерлікке қарым-
қатынасы;-салық саясаты;-монополизмді шектеу;-бәсекені қолдау;-тұтынушылар
мен кәсіпкерлерді құқын қорғау шаралары;
2.2.Экономико-демографиялық факторлар:-халықтың табысының деңгейі;-
сатып алушылардың қабілеттілік денгейі;-несие алу мүмкіндігі;-кәсіпкерлік
белсенділігі;
3.Рыногтық факторлар.
3.1.Психологиялық:-тұтынушылардың таңдауы, талғамы, әдеттері мен
дәстүрлері, тұтынушы нормасы;
3.2.Ғылыми-технологиялық:-технологи ялық жаңалықтар;-өнімнің бәсекелік
қабілеттілігі; (денгенмен банкроттықтың ең күшті сыртқы факторы
технологиялық өзгерулер-ірі ғылыми-технологиялық қозғалыстар болып
саналады). Ішкі факторлар:
1.Фирманың бәсекелік ортасы:-саланың қызметінің мақсаты;-дәстүрлер,
репутация және имидж;-персоналдың біліктілік құрамы;-нарықтағы үлесі және
циклдық кезеңдері.
2.Қызметтің принциптері:-меншік формасы;-басқарудың ұйымдастырушылық
формасы;-инновациялық қызмет;-өндірісті басқару жүйесін ұйымдастыру;-
өндірістің диверсификациясы.
3.Ресурстар мен оларды пайдалану:-өндірісітің әдістері мен құрылымын
жетілдіру;-өндірістік циклдың ұзақтылығы;-өндірістік қорладың денгейі;-
қаражаттар айналымы.
4.Маркетингтік стратегиялар мен саясаты:-нарықты сегменттеу;-тауар
саясаты;-баға саясаты;-өткізу, сату саясаты;-стратегиялық мақсаттар мен
сатуды болжау.
5.Қаржы менеджменті:-баланстың құрылымы;-төлемқабілеттілік;-өтімді лік;-
капиталдың құны.
Сонымен қатар келесі сызбада ұйымдағы дағдарыстың субьективті және
обьективті себептері көрсетілген.
Дағдарыс сепептері
Субьективті Обьективті
Сыртқы Ішкі
Білім Даму Табиғат
деңгейі қажеттіліктері өзгерістері
Жетілмеген Қызмет
басқару қателіктері
Жұмыстың
күрделенуі
Сызба-1 Ұйымдағы дағдарыстың субьективті және обьективті себептері
Жалпы төлемқабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық
тапсырысынан артта қалушылық, яғни ұсынылатын ассортимент, сапа, баға, т.б.
туралы айтуға болады; 2-ден, кәсіпорынның қанағаттанарлықсыз қаржылық
басқарылуы, яғни оның міндеттемеге жүктелуі. Бұл жағдайда қаржылық басқару
дертіне ұшырайды 5,9б.
Кәсіпорынның дәрменсіз, төлемқабілетсіз қызмет атқаруы келесі
факторларға байланысты:
1. Акция қаражаттырының қозғалысының жалпы міндеттемелерге қатынасын
көрсететін көрсеткіштің айтарлықтай шамасы;
2. Төмен рентабельдік
3. Тұрақсыз табыс
4. Акционерлік қоғамдық акциясының бағасы бірден төмендеуі;
5. Дивиденд төлемдерінің азаюы;
6. Тұрақты шығындардың жалпы шығындарға қатынасының жоғарғы
көрсеткіші;
7. Акцияның нарықтық құны мен оның баланстық құны арасындағы
айырмшылықтың орны алуы;
8. Айналымнан тыс активтердің қажетті деңгейін қолдауда қабілетсіздік
таныту
9. Қарыз міндеттемелерінің жоғарғы мөлшері;
Ал сапалық факторларына:
1.Қаржы есебі жүйесінің нашарлығы және шығындарды бақылауға
қабілетсіздігі;
2. Басшылық тәжірибесіздігі
3. Міндеттемелерін уақытылы өтей алмау;
4. Заңсыз іс-әрекеттердің орын алуы;
5. Кәсіпорынды басқаруда бөліксіздік таныту;
6. Қосымша қаржылану көздерін алуға кәсіпорынның қабілетсіздігі;
7. Басшылықтың сыртқы ортадағы өзгерістерге тез бейімделе алмауы;
8. Бухгалтерлік және қаржы есебінің жеткіліксіз сапалы жүйесі;
9. Қарыз келісім-шарттарын жиі қарау;
10. Жалға беру мен жалға алу келісім-шарттарын жиі құрастыру;
Америка Құрама Штатында кәсіпкерлікті тұрақты түрде мемлекеттік
қолдауға ие. Әр түрлі мемлекеттік реттеулер мен қолдау шаралары құқықтық
базаға негізделген. Солардың бірі “шағын бизнес туралы заң”. Америка Құрама
Штатының когрессінде шағын бизнес проблемаларымен екі комитет айналысады.
Федералдық деңгейде шағын бизнес әкімшілігі қызмет атқарады.
Әкімшіліктің басты функциясы-шағын бизнесті жан-жақты қолдау.Әрбір штатта
әкімшіліктің аймақтық бөлімдері жұмыс істейді. Аймақтық бөлімшелер шағын
бизнес субъектілеріне нарық туралы ақпарат береді, оның мәселелерін шешуге
көмектеседі.
Сонымен қатар, Америка Құрама Штатының кәсіпкерлік саясатының негізгі
бағыттарының бірі-ол қаржы түсімдерін реттеу болып табылады. Ол екі бағытта
жүзеге асырылады:
1)бюджеттен мақсатты бағытталған субсидиялар;
2)қаржыландыру үшін жеке капиталдарды тарту;
Бұл бағытты іске асыруда АҚШ-та Шағын Бизнестің Әкімшілігі құрылған
және ол шағын кәсіпкерлікке қаржылық,кеңестік,материалдық көмектеседі,
кәсіпкерлерді оқыту мен дайындауды жүзеге асырады.Шағын Бизнес Әкімшілігі
шеңберінде келесі бағдарламалар жүзеге асырылады:
1) халықаралық саудада көмек;
2) ғылыми-техникалық зерттеулер;
3) әйел-кәсіпкерлерге көмектер;
4) ардагер-кәсіпкерлерге көмек көрсету жұмыстары;
5) ұлттық кәскерлікті дамыту және т.б.
ΙΙ Көктас АҚ-ның шаруашылық қызыметі мен банкроттық мүмкіндігіне анализ
2.1 Кәсіпорынның қаржылық қабілетсіздігін бағалау
шараларын талдау
Көктас акционерлік қоғамы Ақтөбе облысы бойынша ірі компаниялардың
бірі болып табылады. Негізгі қызметтері: лицензиялау, іздеу- барлау,
пайдалы қазбаларды өндіру, ауыл шаруашылық өндірісі болып табылады.
Құрылымы АҚ Көктас,
- Мұғалжар қиыршық тас зауыты;
- Анастасьевка әк кені;
- Кварц құмының каерьері;
- Силикат тас зауыты;
- Шолақсай құрылыс құмы;
- Технологиялық матералдар өңдеу цехы;
- Шалқар минералды су құю цехы;
- Ақ құс құс фабрикасы;
- Литографиялық бұйымдар бойынша капсула өндіру зауыты;
- Баспахана кешені;
- Спорт-сауықтыру кешені;
Соның ішінде мысалға өндіріс объектілеріне құрылыс тастары (диабаз,
известняк), кварц құмы, құрылысқа арналған құм, құм-қиыршық тас қоспасы,
каолин, диатомит, минералды су, мал шаруашылығы, элеватор және дермен
сияқтылар жатады. Бұлар негізінен шикілей жеткізуге жатады. Содан соң
шикізаттарды қайта өндеп, объектілерге апарады. Бұл объектілерге мыналарды,
яғни Мұғалжардағы қиыршық зауыты, Шалқардағы минералды суды құю цехы сияқты
қайта өндеу объектілері жатады. Көптеген жұмыссыз қалған адамдарды және
имигранттарды жұмыспен қамтамасыз етті. Бұл шамалы болса да, жұмыссыздық
жағдайын азайтты. Бұл кәсіпорынның броллер тауықтары Ақтөбе каласы мен
облысындағы дүкендерде ең алғашқы Қазақстандық броллерлік тауықтар болып
шықты. Бұл тауықтарды шығару алдында, оларды жұмыртқа түрінде Қарағанды
қаласынан сатып алып, содан соң 45 күн ішінде бұл жұмыртқалардан тауық
шығарады.
2010 жылы дүкендерге 55 тоннадан астам тауық еті өткізілді. Бұл
фабриканың күштілігі 1 жылда 3,5 млн. броллер, немесе 6300 тонна тауық етін
шығара алады. Бұл фабриканың технологиялық жағдайы тауық өндірісінің
барлық кезеңдерін қарастырады. Тауықтарды өсіру және тамақтандыру үшін
арнайы құрал-жабдықтары Германиядағы БичДачмен және голландиялық
VanDerPloeg сияқты шетел компанияларынан әкелінеді. Әсіресе арнайы тауық
өсіру құрал-жабдықтары германиялық E.M.F компаниясынан алынады.
Көп жылдар бойы бұл акционерлік қоғам үлкен экономикалық жетістіктерге
қол жеткізіп отырды. Бұл қоғам Ақтөбе облысындағы жақсы дамыған
кәсіпорындардың бірі болып табылады. Кәсіпорын Ақтөбе облысында жұмыссыздық
деңгейін азайтуға үлкен ықпалын тигізді. Мысалға алғанда 1999 жылы
жұмысшылар саны 600-ден астам болса, 2008 жылы 870-тен астам жұмысшы жұмыс
жасаса, ал 2009 жылы бұл көрсеткіш 2008 адам санына жетті. Бұл кәсіпорын
сонымен қатар Ақтөбе облысын тамақпен қамтамасыз етеді, сонын ішінде тауық
өнімі және ауыз, минералды су жақсы дамыған. Тамақ өнеркәсібінен басқа бұл
кәсіпорын Ақтөбе облысындағы әрбір шағын қалаларда көптеген зауыттар ашқан,
мысалға Қандыағаш қаласында әйнек шығару және құрылыс каолинді фабрикасы
зауыттары, Мұғалжар станциясында кварц құмын өндеу зауытын қайта
қалыптастырған.
Кәсіпорын басшысы бас директор болғандықтан, оған директор, бас
бухгалтер, бухгалтер, қаржы менеджері, менеджерлер бағынады. Кәсіпорын
басқарудың сызықтық – функционалдық құрылымы қолданылады. Таблицада
кәсіпорын басқаруының жалпы ұйымдастырушылық сызбасы келтiрiлген.
Негiзгi басты мiндеттерi: көрсетілген мақсатқа жету үшін, кәсіпорынның
қызмет түрі:
- Лицензиялау;
- Ауылшаруашылық өндірісі;
- Бирудалы материалдар шығару;
- Өнім өндіру, өңдеу, өткізу;
- Қайта өндіру;
- Тамақ өнімдерін өндіру;
- Ауыз су өнімдерін щығару;
- Ойын-сауық отауларын ашу;
- Кұрылысқа қажетті материалдар шығару және т.б;
Қаржы және экономика бойынша менеджер экономикалық талдау және қаржы
бөлімі сонымен қатар бухгалтерияға қарасты болып келеді. Ал қалған
менеджерлер маркетинг, кызмет көрсету және тағы басқа жұмыстармен
айналысады. Директор барлық жұмыстарға қажетті құралдардан бастап, қаржы
менеджердің, бас бухгалтердің және басқа жұмысшыларының үстінен қарап
отрырады.
Кәсіпорынның бөлімдері компьютерлік жоғары технологиямен
жабдықталған. Барлық қызметтердің жоғарғы сапада болуы арнайы белгіленген
қызметкерлердің міндеті. Бөлім 4 бөлімшеден тұрады:
- Алдын – ала енді кұрылатан инвестициялық проектілерді алдын-ала
анализдеу.
- Сол инвестициялық проектілер іске асыру бойыншы алдын-ала шараларды
қарастыру.
- Компьютерленген түрде сол проектілерді жүзеге асыруда әр түрлі
жабдықтармен қамтамасыз ету, жабдықтау бөлімшесі.
- Осы проектілерді нақты жүзеге асыру бөлімшесі.
Денсаулық сақтау пунктінде кызметтен жарақат алғандарға бірінші көмек
көрсетіледі. Жұмысқа түсетін адамдарды медициналық тексеруден өтуді, жылына
бір рет флюрография өтуін қадағалайды.
Кәсiпорын еңбек ресурстарымен толық қамтылған. Жұмысшылардың жалпы
санының 160 – басқарушылар, 600 адам - мамандар және 145 адам – қызмет
көрсетушiлер мен басқалар. Сонымен қатар 20 адамнан тұратын өрт сөндiру
қорғанысы. Қалған жұмысшылар 1220 адам санында жұмысшы құрамын құрайды.
Жұмысшылардың орташа жалақысы қазiргi кезде 30000 теңге.
Бөлімшелер басқарушыларының функционалдық міндеттер. Қарамағында-
ғылардың басқару қызметін бас директор атқарады. Ал бухгалтерлік есепті
негізінен бас бухгалтер басқарады.
Негізінен кәсіпорынды бас директор басқарады. Одан кейін директор.
Директорға қарасты төрт қызметкер бар. Олар:
- Қаржы менеджері
- Бас бухгалтер.
- Менеджер
- Жұмысшылар бригадасының басшылары
Директор қарамағына техникалық лаборатория, тасымалдау және кұрастыру
бөлімі кіреді. Қаржы менеджері ол коммерциялық және қаржылық сұрақтарға
жауап беруші. Ендігі менеджерге, оған мыналар қарасты: маркетинг бөлімі,
қызмет көрсету, сауда бөлімі, ас бөлме. Ал мамандар бөлімі тікелей
директорға жауап береді.
Кез келген коммерциялық кәсіпорынның негізгі мақсаттарының бірі
максималды пайда табу. Бұл маркетинг арқылы жоспарланады, басқарылады.
Маркетинг – кәсіпорынды басқару жүйесінің спецификалық элементі.
Оның негізгі сұрақтары:
- нарыққа қатысушылар туралы ақпараттың міндетті түрде алынуы;
- өндірісті жоспарлау және тауарды өткізу;
- баға жасау жүйесін өңдеу;
- қызмет көрсетуді ұйымдастыру және сатып алу мен сату;
- өнімді өткізуден көбейту жөнінде болжам және бағыт жасау.
Сонымен қоса нарықтағы алатын көлемін белгілеу.
Кәсіпорынның нормативтік - құқықтық құжаттары. Қарастырылған кәсiпорын
ұйымдастырушылық – құқықтық формалардың классификациясы бойынша ашық
акционерлік қоғам болып табылады. Кәсіпорынды Ашық акционерлік қоғам
туралы ҚР заңының 2 пункті 10 бабына сай, жалпы жиналысқа қатысушылардың
құзырына жататын барлық шешімдер жеке қатысушының жеке дербес түрде
қабылданатын, жазбаша түрде рәсімдейтін кәсіпорын директоры. Кәсіпорын
директоры ағымдағы жұмыс бағдарламасының орындалуын қамтамасыз етіп
отырады, құрылтайшы шешімнің орындалуы мен дайындығын ұйымдастырады,
есептің орындалуы жөнінде ұсыныс білдіреді, кәсіпорын атынан сенім хатсыз
шарт жасасып және олардың орындалуын қамтамасыз етеді, банктен өз есеп
шоттарын ашады, бұйрықтар мен өкімдер шығарады, еңбекшіл ұжым
серіктестігінің міндетті орындауында кәсіпорын жұмысшыларын қабылдау мен
босатуға өз құқығын жүргізе алады,сенім хаттар береді, кәсіпорынның басқа
заңды тұлғалармен қарым-қатынасында кәсіпорын мәселесі жөнінде ұсыныс
білдіре алады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Жалпы қаржылық жоспарлау – бұл
қаржы механизмінің қосалқы жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды
элементтерінің бірі. Қаржылық жоспарлау- бұл қаржы жоспарларын әзірлеу,
қаралған мерзімде оларды орындау, белгіленген мақсаттарға жетуге
бағытталған процесі.
Қарастырылып отырған кәсіпорында қаржылық жоспарлаумен қаржы және
экономикалық талдау бөлімі шұғылданады. Бұл бөлім кәсіпорында жоспарлы
тапсырмаларды орындауға қажетті ақшаның көлемі мен олардың көздерін
анықтайды, кірістерді өсірудің, шығыстарды үнемдеудің резервтерін анықтау
сияқты шараларды жүзеге асырады.
Кәсіпорында қаржылық жоспарларды жасау негізінен 3 кезеңнен тұрады:
бірінші кезеңде есеп беріліп отырылған мезгілдің қаржылық көрсеткіштердің
орындалуына экономикалық талдау жасалады. Қаржылық көрсеткіштерді талдау
өндірістік мәліметтермен өзара байланыста жүргізіледі. Мұның өзі
қаражаттарды толық жұмылдырудың себептерін ашуға, ішкі шаруашылықтық
резервтерді табуға мүмкіндік береді. Екінші кезеңде көрсеткіштер негізінде
кірістер мен шығыстардың нақтылы түрлерінің есеп- қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде қарастырылған шаралар мен жоспарлы тапсырмалар ақша
ресурстарымен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен қорланымдарды
көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді пайдаланудың жолдары
анықталады, ал кейбір жағдайда шығындардың жеке түрлерін тікелей қысқарту
қарастырылады.
2010 жылдың маусым айынан бастап “Көктас” АҚ-ның қызметкерлері
еңбекақысын банкоматтан карточкалар арқылы алады. Кәсіпорын мен Халық Банкі
арасында тиісті келісім шарт жасалған. Бұл кәсіпорынның ақшаны тасымалдау,
оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету сияқты шығындарды азайтуға және
бухгалтердің жұмысын жеңілдетуге мүмкіндік жасайды.
Әлеуметтік салық - мемлекетте алынатын салықтардың бірі. Ол 1999 жылдан
бері бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы,
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру, халықты
жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдарының
орындарына енгізілген. Кәсіпорында әлеуметтік салықты төлеу, салық
төлеушінің тіркеу алынған жері бойынша есепті айдан кейінгі айдың 15- інен
кешіктірілмей жүргізіледі. 2009 жылы 420 400 мың теңге сомасы шамасында
бюджетке төленген. Жер салығын анықтау үшін алаңы салық базасы болып
табылады. Салық мөлшерлемесі жердің сапасына, тұрған орнына, сумен
қамтамасыз етілуіне қарай сараланған және жер алаңының бір өлшеміне-
гектарға, шаршы метрге белгіленген. 2009 жылы “Көктас” АҚ иелігіндегі жер
үшін 6 458 000 теңге мөлшерінде салық төледі.
Кәсіпорынның негізгі қорларының құраушы бөліктерінің бірі болып көлік
құралдары мен тасымалдау шараларына пайдаланылатын көлік құралдары
табылады. Салық мөлшерлемесі көлік құралдары двигательдерінің көлеміне,
қуатына немесе жүк көтергіштігіне қарай айлық көрсеткіштерге белгіленген
және көлік құралдарының түрлері бойынша сараланған.2009 жылы иелігіндегі
көлік құралдары үшін “Көктас” ААҚ 325200 мың теңге сомасын бюджетке
төледі.Мүлікке салынатын салық тура нақты салыққа жатады, оның мөлшері
мүліктің табыстылығына емес, төлеушілер мүлкінің құнына байланысты болады.
Салық мүлік иелеріне оны тиімді иеленуге түрткі болады, мүлік салығы 2009
жылы 9 22 888,8 мың теңге сомасында төленді. Көктас ААҚ 1999 жылы
жұмысшылар саны 450 адам, өндіріс көлемі 450 (мың м³), жылдық айналым
128,3 (млн.тг) болса. 2008 жылы жұмысшылар саны 480 адам, өндіріс көлемі
505 (мың м³), жылдық айналым 140 (млн.тг)болды. Ал 2009 жылы жұмысшылар
саны 590 адам, өндіріс көлемі 640 (мың м³), жылдық айналым 177,0 (млн.тг)
болды. Ал Көктас ЖАҚ-да 1999 жылы жұмысшылар саны 370 адам, өндіріс
көлемі 750 (мың м³). 2008 жылы жұмысшылар саны 520 адам, өндіріс көлемі
825 (мың м³), жылдық айналым 9600 (млн.тг) болса. Ал 2009 жылы жұмысшылар
саны 780 адам, өндіріс көлемі 104 0 (мың м³), жылдық айналым 13 900
(млн.тг) болды.
2009 жылы “Көктас” АҚ 79 723 996 мың теңге сомасында корпоративтік
табыс салығы төленді. Корпорациялық табыс салығының мөлшерлемесі 30 пайыз
болып есептелінеді, ол белгілі бір мөлшерде ағымдағы айдың 20- сынан
кешіктірмей ай сайын төлеп тұруға міндетті.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосымша
құн салығы болып табылады. ҚҚС дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде
пайдаланылады. Жоғарыда келтірілген кестенің мәліметтері бойынша кәсіпорын
ол 2009 жылы 29 175,7 мың теңге мөлшерінде бюджетке төленді. Ал енді
диаграммалар бойынша анализге келсем:
Кәсіпорынның салық периодының басы және аяғынның қаншалықты теңгеге
төленгені бойынша қөрсетілген (Сурет-1) Яғни салық кезеңінің басында 43%
пайызы ғана төленген. Ал салық периодының аяғында калған 57% толығымен
төленген.
Сурет 1 -Кәсіпорынның 2010 жылғы салық төлемі
*Дерек көзі: Көктас АҚ қаржылық есептемесі.
Материалдық емес активтердің жыл басы мен жыл аяғындағы салыстырмалы
көрсеткіші көрсетілген (Сурет-2). Салық кезеңінің басында материалдық емес
активтердің 5 636 533 теңге (50%) құраса, салық кезенінің аяғында ол 5 698
533 теңге (50%) құрады.
Сурет 2 - Материалдық емес активтердің 2010 жылғы көрсеткіші
Тауарлы-материалдық қорлардың жыл басы мен жыл аяғындағы салыстырмалы
көрсеткіші көрсетілген (Сурет-3). Салық кезеңінің басында тауарлы-
материалдық қорлар 2 02 470 911 теңге (32%) құраса, салық кезеңінің аяғында
ол 428 587 920 теңге (68%) құрады.
Сурет 3 - Тауарлы материалдық қорлардың 2010 жылғы көрсеткіші
*Дерек көзі: Көктас АҚ қаржылық есептемесі.
Материалдық емес активтер мен тауарлы-материалдық қорлар бойынша, 2010
жылғы салық кезеңінің басы мен аяғы арасында, қаншалықты салық төлегендігі
көрсетілген. Мысалы, 2010 жылғы салық кезеңінің басында, материалдық емес
активтер 5 636 533 ( 3%), ал тауарлы – материалдық қорлар 2 02 470 911
теңге (97%) құрады. Немесе мысалы, 2010 жылғы салық кезеңінің басында,
материалдық емес активтер 5 698 533 теңге (1%), ал тауарлы-материалдық
қорлар салық кезеңінің аяғында 428 587 920 (99% ) құрады.
Дебиторлық қарыз бен ақша қаражаттарының арасындағы 2009 жылдың
басында, дебиторлық қарыз 882 701 223 теңге (77%), ал ақша қаражаттары
270 903 276 теңге (23%) құрады. Немесе мысалы, дебиторлық қарыз бен ақша
қаражаттарының арасындағы 2010 жылдың аяғында, дебиторлық қарыз 913 908
385 теңге ( 82%), ал ақша қаражаттары 194 330 517теңге (18%) құрады.
Жеке меншік капитал мен міндеттемелердің салық кезеңінің басы мен
аяғынның қаншалықты тенгеге төленгені бойынша қөрсетілген. Яғни салық
периодының басында 3 066 747 186 теңге (43%) пайызы ғана төленген. Ал
салық периодының аяғында 4 135 337 299 теңге (57%) толығымен төленген.
Жеке меншік капитал, ұзақ мерзімді міндеттемелер және ағымдағы
міндеттемелердің салық кезеңінің басы мен аяғының қаншалықты теңгеге
төленгені бойынша қөрсетілген. Яғни салық периодының басында жеке капитал
2 541 222 220 теңге (17%) пайыз, ұзақ мерзімді міндеттемелер 0 теңге (0%),
ағымдағы міндеттемелер 525624968 теңге (83%) пайызын құрайды. Ал салық
периодының аяғында жеке капитал 2 849 991 979 теңге (33%) пайыз, ұзақ
мерзімді міндеттемелер 130 000 теңге (0%), ағымдағы міндеттемелер 1 385
345 320 теңге (67%) пайызын құрайды.
Сурет 4 - Дебиторлық қарыз бен ақша қаражаттарының арасындағы
2010 жылдың аяғында көрсеткіші
*Дерек көзі: Көктас АҚ қаржылық есептемесі.
Материалдық емес активтер мен тауарлы-материалдық қорлар бойынша, 2009
жылғы салық кезеңінің басы мен аяғы арасында, қаншалықты салық төлегендігі
көрсетілген. Мысалы, 2010 жылығы салық кезенінің басында, материалдық емес
активтер 5 636 533 ( 3%), ал тауарлы – материалдық қорлар 202 470 911 теңге
(97%) құрады. Немесе мысалы, 2009 жылғы салық кезеңінің басында,
материалдық емес активтер 5 698 533 теңге (1%), ал тауарлы-материалдық
қорлар салық кезеңінің аяғында 428 587 920 (99% ) құрады.
Дебиторлық қарыз бен ақша қаражаттарының арасындағы 2009 жылдың
басында, дебиторлық қарыз 882 701 223 теңге (77%), ал ақша қаражаттары
270 903 276 теңге (23%) құрады. Немесе мысалы, дебиторлық қарыз бен ақша
қаражаттарының арасындағы 2010 жылдың аяғында, дебиторлық қарыз 913 908
385 теңге ( 82%), ал ақша қаражаттары 194 330 517теңге (18%) құрады
Жеке меншік капитал мен міндеттемелердің 2009 жылғы салық кезеңінің
басы мен аяғының қаншалықты теңгеге төленгені бойынша қөрсетілген. Яғни
салық периодының басында 3 066 747 186 теңге (43%) пайызы ғана төленген.
Ал салық периодының аяғында 4 135 337 299 теңге (57%) толығымен төленген.
Жеке меншік капитал, ұзақ мерзімді міндеттемелер және ағымдағы
міндеттемелердің 2009 жылғы салық кезеңінің басы мен аяғының қаншалықты
теңгеге төленгені бойынша қөрсетілген. Яғни салық периодының басында жеке
капитал 2 541 222 220 теңге (17%) пайыз, ұзақ мерзімді міндеттемелер 0
теңге (0%), ағымдағы міндеттемелер 525 624 968 теңге (83%) пайызын
құрайды. Ал салық периодының аяғында жеке капитал 2 849 991 979 теңге
(33%) пайыз, ұзақ мерзімді міндеттемелер 130 000 теңге (0%), ағымдағы
міндеттемелер 1 385 345 320 теңге (67%) пайызын құрайды.
Сонымен қатар, Қазақстанда бұл компанияның көптеген өндіріс
объектілері, қайта өндіру объектілері, тұтынушы өнімдер шығаратын
объектілері бар.
Отандық кәсіпорындардың дамуының тигізетін әсері:
- Отандық кәсіпорындардың дамуы еліміздегі жұмыссыздық деңгейінің
азаюына;
- Отандық кәсіпорындардың құрылыс-материалдарын оңай, әрі тез
алуға;
- Еліміздің экологиялық жағдайын экологиялық жақсартуға;
- Тамақ өндірісін дамытуға;
- Денсаулық жақсартуға;
- Ауыл шаруашылығын дамытуға;
Бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайы жылдан-жылға жақсара түсуде. Көктас
АҚ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І КӘСІПОРЫННЫҢ БАНКРОТТЫҒЫ МЕН ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТСІЗДІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен
мәні ... ... ... ... ... ..5
1.2 Кәсіпорын банкроттығы мен төлемқабілетсіздігінің пайда болу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
ΙΙ Көктас АҚ-ның қаржылық сауықтырылуы мен банкроттық мүмкіндігіне талдау
2.1 Кәсіпорынның қаржылық қабілетсіздігін бағалау шараларын
талдау ... ... ...17
2.2 Қабілетсіздік қатынастары мен қаржылық сауықтыру процестерін
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3 Көктас АҚ –ның банкроттыққа ұшырау қаупі және қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..30
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫННЫҢ БАНКРОТТЫЛЫҒЫННЫҢ ҚАЗІРГІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ БОЛДЫРМАУ
САЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..49
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында соңғы жылдары еліміздің
экономикалық нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты түбегейлі өзгерістер
орын алуда. Нарықтық экономикаға өту біздің қаржы саясаты үшін кәсіпорынның
банкроттығы ұғымының пайда болуына әкелді. Тұрақсыз экономикалық даму,
жоғарғы инфляция, салық саясатының тұрақсыздығы, саяси тұрақсыздық,
кәсіпорын менеджерлері біліктілігінің жеткіліксіздігі жағдайында
банкроттықтың мәні артады. Банкроттық дағдарыстық жағдай және оны жою үшін
қаржылық басқарудың арнайы әдістері қажет.
Қазіргі уақытта кез келген кәсіпорынның шаруашылық субъектісі ретінде
құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және
қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап
айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта билікті серіктерін таңдауға қол жетті,
өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған
байланысты болды. Дегенмен, шаруашылық субъектілер мен кәсіпорындардың
көпшілігі төлемқабілетсіз және дәрменсіз болуы экономиканың дамуының
ұзақмерзімді перспективасы жолында күрделі кедергі болды.
Жалпы әрбір кәсіпорын үшін кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін арттыру
мақсатында жүзеге асырылып жатқан шаралардың маңыздылығы дағдарысқа қарсы
басқарудың рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар өндірген өнімдердің
бағасын төмендету, өткізу көлемін көбейту, әрі нарықтағы тауарлардың
сапалық көрсеткіштер жағынан ерекшеленетін өнім түрлерін өндіру арқылы
нарықтағы жағдайын нығайтуға ұмтылады.
Жоғары денгейдегі бәсеке жағдайында әрбір кәсіпорын мақсаты
төлемқабілетті және қаржылай тұрақты болу. Дегенмен, кейбір кәсіпорындар
сот шешімі бойынша төлемқабілетсіз деп танылып, банкротқа ұшырайды.
Банкроттық-кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық
механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық
саясатының тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық қызметтің
негізгі көрсеткіштерінің өсу денгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін
және қаржылық дағдарысы жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның жағдайын
жақсартуға бағыттылған бағдарлама жасау керек.
Банкроттық – нарықтық экономика жағдайында объективті экономикалық
құбылыс болғандықтан Қазақстанда ол оны сауықтырудың құралына айналмады.
Сондықтан бұл жұмыстың мақсаты – кәсіпорындардың банкротқа ұшырауы,
төлемқабілетсіз болу себептері, оның салдары және оның алдын алу бағыттарын
анықтау, дағдарысқа қарсы басқарудың ролі мен маңызын зерттеу болып
табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес және мәселенің зерттелу маңыздылығына қарай
міндеттері:
-банкроттықң ұғымының әлеуметтік-эконмикалық, экономикалық-құқықтық
мазмұнын ашу;
-кәсіпорындағы дағдарыстық жағдайлардың пайда болу себептері мен
белгілерін анықтау;
-кәсіпорын дәрменсіздігінің даму кезеңдерін сипаттау;
-дағдарысқа қарсы басқарудың кәсіпорында дамуын жетілдіру;
Зерттеу объектісі ретінде банкроттыққа ұшыраған кәсіпорындарды атауға
болады.
Зерттеу пәні банкроттықтың алдын алу шаралары бойынша теориялық және
практикалық мәселелер жиынтығы және Қазақстан кәсіпорындарда оны шешудің
жаңа бағыттарын талап ететін мәселелер.
Зерттеу жұмысының әдістемесі мен әдістеріне негізінен отандық және
шетелдік ғалымдардың осы мәселе бойынша еңбектері мен ғылыми мақалалары,
сонымен бірге ғылыми семинарлар мен конференциялар материалдары, баспа
жариялымдары, т.б. жатады.
Зерттеу әдістемесі жүйелілік, салыстырмалық, болжау, талдау, т.б.
әдістерге негізделген.
Жұмыстың зерттелу барысындағы ақпараттық негізі Қазақстанның
заңшығарушылық актілері мен нормативтік құжаттары, банкроттық кәсіпорынның
қаржы-экономикалық жағдайын сауықтыру сұрақтары бойынша мәліметтер, сонымен
қатар әсіресе орыс ғалымдарының кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау мен
банкроттыққа жол бермеу шаралары бойынша ғылыми еңбектері мен оқу
құралдары.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Зерттеу барысында жаңа қорытынды деп
танылған ұсыныстар көрініс тапты, атап айтсақ:
-отандық және шетелдік ғалымдардың көзқарастарын талдау мен жүйелеу
негізінде банкроттықң ұғымының нарықтық экономиканың объективті
экономикалық феномені ретінде мәні анықталды;
-кәсіпорынның дағдарыс алдындағың жағдайының пайда болуын негіздейтін
факторлары мен белгілері сипатталды;
-кәсіпорындағы дағдарысқа дейінгі кезеңнің тұрақтылығын сақтау мен
дағдарысқа қарсы басқаруды жетілдіру бойынша ұсыныстардың жүзеге асуы;
І КӘСІПОРЫННЫҢ БАНКРОТТЫҒЫ МЕН ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТСІЗДІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен мәні
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі оның қаржы-
экономикалық тұрақтылығы болып табылады. Бірақ бірқатар отандық
кәсіпорындардың қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуы ойдағыдай қолданыс
таба алмай, дәрменсіз немесе банкроттық жағдайға душар болуда.
Банкроттық нарық шаруашылығының бір категориясы ретінде соттың шешімі
мен немесе кредитордың келісімі бойынша соттан тыс ресми түрде жарияланады.
Қазақстан Республикасының Банкроттық туралың 07.04.1995 жылғы № 2173
Заңына сәйкес, ол қарызын төлей алмайтын, ақшалай міндеттемелер талабын
қанағаттандыра алмау, сонымен қатар өзіне тиісті мүлік есебінен бюджет пен
бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді қамтамасыз ете алмау жатады
1,12б. Басқаша айтқанда, шаруашылық субъектісінің қарызды төлей алмауы,
ағымдағы операциялық қызметті қаржыландыра алмауы, қарыздардың,
мідеттемелердің өсуіне байланысты жедел міндеттемелерді өтеу қабілетсіздігі
немесе борышкердің балансының қанағаттанарлықсыз құрылымына байланысты
ұғымдар кіреді.
Баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымы борышкердің мүлкі мен
міндеттемелерінің өтімділік деңгейінің жетіспеуіне байланысты кредитордың
алдында мүлік есебінен міндеттемелерін дәл уақытысында төленбеуі жағдайында
орын алады. Мұндай жағдайда мүліктің жалпы құны борышкер міндеттемелерінің
жалпы сомасына тең немесе одан асып кетуі мүмкін.
Банкроттықң ұғымы экономикалық және құқықтық қатынастардың өзара
тығыз байланысқан кең саласын қамтиды. Құқықтық тұрғыдан, банкроттық –
кәсіпорынның жойылуына (ликвидация) негіз болатын төлемқабілетсіздігінің
құқықтық танылуы болып саналады. Совет энциклопедиялық сөздікте банкроттық
(итальян сөзі Banco – банк және gotto – құлдырау) – дәрменсіз, кәсіпорынның
немесе азаматтың қаржысыз болуы, осыған орай өз міндеттемелерін төлеуге
дәрменсіз болуы 6,49б.
Дәрменсіздік (банкроттық) орыс ғалымдарының көзқарастары бойынша –
борышкердің төлемқабілетсіздігінің сотпен анықталуы немесе баланс
құрылымының қанағаттанарлықсыз болуы.
Ал қазақстандық ғалымдар өз анықтамасын ұсынды: банкроттық –
шаруашылық субъектісінің экономикалық дәрменсіздігі, оның қарыз
міндеттемелері бойынша төлемқабілетсіздігі, шаруашылық соттың шешімімен
жариялануы.
Жалпы банкроттық өзінің мәні бойынша – нарықтық экономиканың қалыпты
құбылысы, бәсекелік күрестің табиғи процесі. Банкроттық бәсекелік күрес
нәтижесі ретінде өндірістің дамуын, іскерлікті ынталандырады.
Банкроттық-кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық
механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық
саясатының тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық қызметтің
негізгі көрсеткіштерінің өсу денгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін
және қаржылық дағдарысы жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның жағдайын
жақсартуға бағыттылған бағдарлама жасау керек.
Дегенмен көптеген ғалымдар банкроттықты құқықтық қатынастарды
сипаттайтын категория ретінде қарастырады. Құқықтық тұрғысынан банкроттық –
ол сот шешімімен немесе борышкердің жариялауы бойынша борышкердің қаржы
міндеттемелері бойынша кредиторлардың талабын толық қанағаттандыруға
дәрменсіздігі. Банкроттық – кәсіпорынның жойылуына негіз болатын оның
төлемқабілетсіздігінің құқықтық танылуы болып табылады. Құқықтық бағыттың
негізі соттың дәрменсіз деп тануы.
Сонымен бірге қазақстандық зеттеушілер төлемқабілетсіз және дәрменсіз
түсініктеріне нақты жауап берген: төлемқабілетсіз – деп борышкердің өтеу
мерзімі бойынша қаржы міндеттемелрі мен басқа да қарсы сипатындағы
талаптарын орындай алмауы, ал дәрменсіз – деп кәсіпорынды банкрот деп тану
мақсатында тауарлар (жұмыс, қызмет) төлемі бойынша кредиторлар талабын
қанағаттандыра алмауы2.
Жалпы әрбір кәсіпорын үшін кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін арттыру
мақсатында жүзеге асырылып жатқан шаралардың маңыздылығы дағдарысқа қарсы
басқарудың рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар өндірген өнімдердің
бағасын төмендету, өткізу көлемін көбейту, әрі нарықтағы тауарлардың
сапалық көрсеткіштер жағынан ерекшеленетін өнім түрлерін өндіру арқылы
нарықтағы жағдайын нығайтуға ұмтылады.
Экономика-құқықтық тұрғыда банкроттықты қарастыруда оны таза
экономикалық, немесе таза құқықтық деп бөлуге болмайды.
Банкроттықты экономикалық тұрғысынан қарастырғанда негізінен
шаруашылық субъектісінің дәрменсіз болуының себептерін зерттеуге
бағытталады. Сонымен бірге, банкроттық макро-, микроэконмикалық түрде
қарастырылады, яғни бірінші бағыт бойынша нарық теориясының қорытындыларына
негізделсе, екінші – фирмалар теориясына негізделеді.
Басқаша айтқанда, экономикалық бағыт кәсіпорынның банкроттығын
экономикалық механизмдерін, яғни оны қаржы дағдарысы ретінде қарастырады,
ал құқықтық бағыт-кәсіпорынның төлемқабілетсіз, яғни банкроттық жағдайға
душар болғанын мойындағаннан кейінгі кәсіпорындардың жоюлуы.
Ұйымдастырушылық – құқықтық механизмі, банкроттықтың күрделі табиғатынан
туындайды, яғни ол макроэкономикалық, микроэкономикалық және қоғамдық
аспектіге ие: экономика тұрғысынан банкроттық және ликвидациялық процесс
ретіндегі банкроттық.
Сонымен, банкроттық деп кредиторлар мен борышкерлер арасындағы
соңғылардың төлемқабілетсіздігі мен міндеттемелері бойынша уақытылы қарызын
төлей алмауы бойынша қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып
табылады.
Кез келген басқару қызметі өз деңгейінде тәуекел сипатына ие болады.
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасуы басқару шешімдерінің
қабылдау күрдешілікті мен олардың нәтижесін болжау күрделілігімен
сипатталады. Коммерциялық ұйымдар пайданы максимализациялауға ұмтылуда
заңдылыққа сүйенеді: пайда көп болған сайын, тәуекел де көп болады. Мұндай
жағдай үш мүмкін болатын экономикалық нәтижесінен сипатталады: теріс
(жеңілу, жоғалту, банкроттық, зиян), нөлдік, оң (жеңіс, пайда, табыс).
Кәсіпкерлік және тәуекел екі ажырамас түсінік. Дағдарыс жағдайында
кәсіпорынның банкроттыққа ұшырау ықтималдығы жоғары болады.
Кәсіпкерлік процестің қозғаушы күші (тәуекелге бару тілегі) Макконел
К.Р. мен Брю бойынша жеке қызығушылық: әрбір экономикалық бірлік өзіне
тиімді іске ұмтылады. Сондықтан кәсіпкерлер мақсаты кәсіпорынның пайдасын
максимализациялау немесе жоғалтуларды максимализациялау болып саналады.
Осыған байланысты кәсіпкер пайда табу үмітіне қарай баруға мәжбүр.
Кәсіпкерліктің соңғы нәтежиесі-өндірілген өнім мен қызмет болып
табылады. Жалпы кәсіпорынның табысты дамуын қарастыруға болады,ол 4 сатыдан
тұрады 12,14б:
1) Жаңа идеяларды іздеу мен бағалау.
Барынша көп табыс келтіру-кәсіпкерліктің ең қозғаушы факторы.
Кәсіпкерлер өзіне тиімді өзгерістер,яғни жұмыстарына жаңалықтарды енгізеді,
мақсаты-пайда табу. Нарыққа жаңа тауар ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі
бір уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Міне осы қабілет
әдеттегіден ерекше шешім қабылдау қабілетін және іске шығармашылықпен қарау
іскерлік әлемінде жоғары бағаланады.
2) Бизнес-жоспарды құру.
Бизнес-жоспарды құру -күрделі мәселелердің бірі, яғни өзіне нарық
сегменттерін қосатын, оның қөлемін және негізгі сипаттамаларын, маркетинг
жоспарын, өндірістік және қаржылық жоспарларды қамтамасыз ету болып
табылады.
3) Қажетті ресурстарды табу.
Бұл ең бастысы қандай ресурстар қажеттігін нақты бағалау; бастапқы
деңгейден қаталама деңгейді ажырата білу; ресурстар жетіспеушілігімен
байланысты теріс зардаптарды бағалау жұмыстары жүзеге асырылады.
4) Құрылған кәсіпорынды басқару.
Әрбір кәсіпорынды басқару мәселесі - нақтыланған өнім стилінің
басқарушысынан тұрады, ұйымдық құрылым құруды ұйымдастыру, табыстың шешуші
тетіктерін және де әлсіз жақтарын табу арқылы шешім қабылдаудан тұрады5.
Ал жалпы жаңа кәсіпорын құру процесі 3 негізгі кезеңнен тұрады:
1-ші кезеңді дайындық кезеңі деп аталады, мұнда кәсіпкердің қызмет
түрін және көлемін анықтау және ұйымдастырушылық- құқықтық формасын
таңдайды;
2-ші кезең, яғни құрылтайшылық кезеңде құрылтайшы құжаттарды дайындау
процесиері мен мемлекеттік тіркелу және кәсіпорынның атрибуттарын енгізу
мәселелері шешіледі,
3-ші ұйымдастырушылық кезеңінде жаңа шағын кәсіпорынның
ұйымдастырушылық құрылымын құру мәселесі қарастырылады, яғни негізгі
өндірістік құрылымын, басқару құрылымы, персоналдық құрылым және өндірістік
инфрақұрылым.
Нұсқалармен салыстырғанда табыс ала алмау немесе зиян шегудің
ықтималдығы. Шаруашылық тәуекелдің негізінде мүмкін болатын және шығындар
мен нәтежиелердің ара-қатынасы жатады.
Сонымен қатар, кәсіпкерлікті тиімді ұйымдастырудың мәнді сипаттамалары
да бар және олар келесідей:
1) Мақсатты анықтау.Ол пайдалылықтың негізін енгізуде маңызды болады.
Кезінде Барух Спиноза әлемді билейтін мүдде деп атап көрсеткен екен.Ал
Аристотельде мүдде туралы: игілік барлық жерде екі шартты сақтауды талап
етеді Біріншісі-қандай қызмет болмасын ең соңғы мүддені дұрыс табу.
Екіншісі-сол түпкі мүддені іске асыру үшін керекті құралдарды табу.
2) Мақсатқа жету жолдары. Мақсатқа жету жолында кәсіпкер жету
құралдарын, әдістерін анықтауы қажет. Бұл тұрғыда пайда алу мен басқару
сапасының өзара үйлесуінің қамтылуы қажет.
3) Мадақтау мен жазалау жүйесінің болуы. Мұнда жұмысты ұйымдастыруда
шығармашалақ ықылас көрсеткені үшін марапаттау туралы айтылады. Жазалау-
ықыластың жоқтығы үшін мәселені қою жөнінде болады. Кәсіпкер алдына жаңа
мәселелерді іздеп қояды және оларды шешудің жолдарын іздейді. Бұл жағдайда
ғылыми тәсіл қолданылады.
4) Басқару стилі. Мұнда кәсіпкерге төнетін қаіп-қатер де, адамдарды
жұмысқа жұмылдыру, оларды марапаттау және тағы басқа факторлар да жатады.
5) Ұйымдастырушылық құрылым. Бұл жерде оның икемділігі туралы сөз
болады,яғни оның негізгі объектісі-өндіріс болып табылады. Құрылым
өндіріске қарағанда екінші болып, рынок жағдайына байланысты бағытталуы
тиіс.
6) Кәсіпкерлік кәсіпорындардың айырмашылығы, яғни сонымен қатар,
сандық сипаттары бары: жұмыскерлер саны, капиталдың жылдық айналымы,
кәсіпорындардың шамалары.
7) Кәсіпкерлікті сипаттайтын негізгі қасиеттері- ол қызмет еркіндігі,
субъектілердің тәуелсіздігі, сонымен қстар, кәсіпкерлік қызмет өрісінде
тәуелсіздік.
8) Қандай басқару тәсілін таңдау қажеттілігі. Еркіндік өндіріс
бағдарламасын қарастыруда көрінеді,мысалы бағдарлама, өндіріс жоспары.
9) Тәуекелдікке қатынасы. Жасағыштық тәуекел және тәуекелдік
түрлерінің жиынтығының тепе-теңдігі болып саналады 15,36б.
Енді кәсіпкерге тән сипаттарды анықтайтын болсақ ол келесідей болады:
1) қызмет өрісін кәсіпшілік біліммен басқару;
2) өндірістік-маркетингтік қызметті басқару үшін басқарушы білімі мен
тәжірибесі болу;
3) өзінің мүмкіндіктерін дұрыс бағалай білу және рыноктағы жағдайды
ескеру, қаржы құралдарын тарта білу,
4) экономикалық ойлау қабілеттілігі, құзыретті болу, іскерлік
мәдениетті, тәжірибелі болу,
5) өндірісті ұйымдастыруды білу, қойған мақсатқа жету үшін тәуекелге
бару,
6) талдай білу және рыноктің мүмкіндіктерін пайдалану, жаңашыл ойлар
болуы.
Сонымен қатар кәсіпкерлік бірнеше белгілер мен қызметіне байланысты
жіктелінеді:
біріншіден, көлемі бойынша:-шағын,орта,ірі;
екіншіден, меншік түріне қарай:-жеке, мемлекеттік және аралас;
үшіншіден, аумағы бойынша:-жергілікті, аймақтық, республикалық,
халықаралық;
төртіншіден, салалық бағыты бойынша:-өнеркәсіптік, аграрлық, құрылыс,
көліктік, саудалық, инфрақұрылымдық;
бесіншіден, атқаратын қызметтеріне байланысты:-өндірістік,
коммерциялық, қаржылық, кеңестік;
– алтыншыдан, ұйымдастырушылық-құқықтық формасы бойынша:
– индивидуалды кәсіпкерлік, өндірістік кооперациялар;
– толық серіктестіктер; -сенім серіктестіктері;
– жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер;
– біріккен кәсіпорындар формалары;,
– акционерлік қоғамдар.
Ал жалпы экономикасы дамыған елдерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың үш
негізгі нысанан кездестіруге болады: жеке шаруашылық, серіктестік,
корпорациялар.
1) Жеке шаруашылық дегеніміз әрбір меншік иесі жеке өзі ғана шешім
қабылдап, шаруашылықтың барлық ісіне жкек жауапкершілікті алатын, өндірісті
ұйымдастыру болып табылады. Мысалы, 80-жылдар ортасында АҚШ-та 7 миллионға
таяу жекеше шеруашылықтар болған.
Артықшылығы: барлық істің жүруіне меншік иесі -қожайынның толық
бақылауы.
Кемшілігі: капитал мөлшерінің аздығы, шығын, зиян және тағы басқалары
үшін жеке жауапкершілік.
2) Серіктестік дегеніміз-екі немесе бірнеше кәсіпкерлер кәсіпорын үшін
бірге шешім қабылдап, бірге жауап беретін өндірісті ұйымдастыру түрі болып
саналады.
1.2 Кәсіпорын банкроттығы мен төлемқабілетсіздігінің пайда болу себептері
Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық
механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық
саясатының тиімсіз болуынан туындайды.
Жалпы абсолютті төлемқабілетті кәсіпорын деп міндеттемелері жоқ және
капиталының құрамы толық өзіндік капитал болып табылатын төлемқабілетті
кәсіпорындар жатады. Кәсіпорынның төлемқабілетсіздігі міндеттемелердің
мөлшеріне тура пропорционалды және пайда көлеміне кері пропорционалды
болады.Сондықтан кәсіпорынның төлемқабілетсіздігінің негізгі себептеріне, 1-
ден, пайда көлемінің төмендеуіне әсер ететін факторлар, 2-ден,
міндеттемелердің өсуіне әсер ететін факторлар жатады 2,41б.
Пайданың өсу деңгейінің бәсеңдеуі немесе оның абсолютты азаюы орын
алады, егер:
-тауарбастылық жағдайда, яғни өнімнің сапасы қанағаттанарлықсыз,
бағасы жоғары және оған қажеттілік деңгейі төмен болса, рынокта ол өніміне
деген сұраныс азаяды;
-жіберілген өнімге төлемнің қайтарылмауының (невозврат) өсуі, яғни
кәсіпорын сенімсіз сатып алушылармен байланыста болып немесе сатып
алушыларды еріксіз таңдағанда орын алады;
-тыйым салу, квота, кедендік кедергілер, т.б. шектеулер орнату арқылы
рынокты шектеу;
Ал міндеттемелердің озып өсуі келесі жағдайларда орын алады:
-кәсіпорынның тиімсіз ұзақмерзімді қаржылық салымдарды жүзеге асыруы;-
кәсіпорынның өндіріс көлемі мен табысының өсуіне әкелмейтін, жұмыс
істемейтін қорлармен жүктеуі; -кәсіпорын құралдары пайдаға қатысы жоқ есеп
айырысулармен жүзеге асырылуы; -кәсіпорынның зиян шегуі;
Жоғарыдағы аталған төлемқабілетсіздіктің жалпы себептерінің жиыны
мемлекет өндірісі мен нарыққа тәуелсіз өз міндеттемелері бойынша уақытылы
есептесу қыиндықтарына душар болған барлық кәсіпорындарға тән.
Сонымен бірге, ақшалай ағымдарды жоспарлау мен басқарудың болмауынан
жағдай қиындайды.
Жалпы төлемқабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық
тапсырысынан артта қалушылық, яғни ұсынылатын ассортимент, сапа, баға, т.б.
туралы айтуға болады; 2-ден, кәсіпорынның қанағаттанарлықсыз қаржылық
басқарылуы, яғни оның міндеттемеге жүктелуі. Бұл жағдайда қаржылық басқару
дертіне ұшырайды 4.
Сонымен қатар, банкроттықтың пайда болуының объективті және субъектвті
себептері бар.
1. Шаруашылық жүргізу жағдайын жасаудың объективті себептері:
-экономиканы реформалаудың нормативті және заң шығаратын базаларының,
қаржылық, ақша, несие, салық жүйелерінің жетілмегендігі;
-инфляцияның аса жоғары деңгейі;
-фирманың құнды қағаздарының нарықтық құнының төмендеуі;
-бәсекелестіктің жоғары деңгейі және соның нәтижесінде пайда болған
сәйкес келмейтін өндіріс шығындары төмендемей, өнім бағасының төмендеуі
және сәйкесінше өндіріс шығынының төменемеуі;
2. Шаруашылық жүргізуіне тікелей қатысты субъективті себептер:
-банкроттықты уақытында болжап және келешекте сақтану;
-жарнама, өтімділік жүйесінің болмауы сұранысты толық
зерттемегендіктен сату көлемінің төмендеуі;
-өндіріс көлемінің төмендеуі;
-ұқсас бірақ сапасы жоғары өнімдерінің бағасына кейбір түрлердің
бағаларының жақындауы;
-ақталмаған жоғары шығындар;
-өнімнің төменгі рентабельдігі;
-өндіріс циклының өте көлемді болуы;
-үлкен қарыздар мен өзара төлей алмаулар;
-ескі басқарма басшыларының нарықты құруға бейімделе алмауы, сұранысы
жоғары өнімдерді шығаруда іскерлік танытпауы, инвестициялық, бағалық,
қаржылық саясаттың тиімділік таңдай алмауы;
Кәсіпорындардың жаппай банкроттыққа ұшырауы жағымсыз әлеуметтік
қиындықтарға соқтыруы мүмкін, сондықтан нарықтық экономикасы дамыған
елдерде, оларды толық күйреуден қорғау мен алдын алудың белгілі мезанизмі
қалыптасқан. Осы механизмнің негізгі элементтері мыналар:
-банкроттықты құқықтық реттеу;
-кәсіпорынның банкроттығы жайында актілерді жүзеге асыруға шешім
қабылдау процестерінің нормативтік-әдістемелік, экономикалық, ұйымдық
қамтамасыз етілуі;
-келешегі бар (перспективалы) тауар өндірушілерді қолдау мақсатында
төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға мемлекеттік қаржылық көмек шаралары;
-банкроттық процедураға қатысушыларға экономикалық көмек көрсету;
-кең ауқымды қоғам үшін банкрот жайында ақпараттар жариялылығын
қамтамасыз ету;
Ресейлік зерттеулер жоғарыдағы аталған факторлар жиынынан, яғни
кәсіпорын дамуына кедергі келтіретін факторларды екі топқа бөледі: сандық
және сапалық 36,53б.
1) Сандық, тәжірибеде сандық индикатор қолданылады, ол дағдарысты
болжауға мүмкіндік беретін – z-есебің, оның негізінде қаржылық
көрсеткіштердің қатынасы өлшенген салмада болады:
“Z есебі” = айналым капиталыактивтер * 1,2 + бөлінбеген
пайдаактивтер *1,4 + өндірістік пайдаактивтер * 3,3 + акцияның нарықтық
құныактивтер * 0,6 + сату көлеміактивтер * 1; (1)
Банкроттықтың ықтималдығы:
“Z есебі” = 1,80 немесе аз жағдайда - өте жоғары;
“Z есебі” = 1,81-2,7 жағдайында жоғары;
“Z есебі” = 2,8 – 2,9 – мүмкін,
“Z есебі” = 3,0 және одан жоғары болса – ықтималдығы аз.
Z1,81 – банкроттықтың жоғарғы ықтималдық аймағы;
Z3,0 – банкроттықтың төмен ықтималдық аймағы;
2) Банкроттықты болжайтын сапалық факторларға:
-қаржы есебінің нашарлығы және шығындарды қадағалау қабілетсіздігі;
-өнеркәсіптің құлдырауы;
-компания басшылығының тәжірибемсіздігі;
-ұзартылған міндеттемелерді өтей алмауы;
-кәсіпорынды қосымша қаржыландыруға қабілетсіздігі;
-коммерциялық тәукелдің жоғары деңгейі;
-нарықтық өзгерістерге жылдам бейімделуге қабілетсіздігі;
-коммерциялық тәуекелдің жоғары деңгейі;
-нарықтық өзгерістерге жылдам бейімделуге қабілетсіздігі;
-жеткіліксіз сападағы бухгалтерлік және қаржы есебі жүйесі;
-тұтынушылардың талап-тілектерінің өзгеруіне сәйкес өндірісті
бейімдеуге қабілетсіздігі;
Кәсіпорынның банкроттық ықтималдығын болжау үшін нарықтық экономикасы
дамыған шет елдерде жай және айрықша акциялардың нарықтық құны, қаржылық
шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп және кәсіпорын балансының
негізінде есептелетін Э. Альтманның көп факторлы моделі кеңінен
қолданылады.
Бұл модель 1968 жылы болжаудың бас факторлы моделі ретінде пайда
болған. Осы модельді жасау барысында Э. Альтман 66 өнеркәсіп орындарын
зерттеген, оның жартысы банкроттыққа ұшырап, жартысы табысты болған. Ол
мүмкін болатын банкроттықты болжау үшін ұжымды болып келетін 22 талдау
коэффициентін зерттеген 3.
Банкрот болған америка фирмаларының қаржылық жағдайын, гүлденіп оөсіп
келе жатқан кәсіпорындар көрсеткіштерімен салыстыра отырып, олардың
банкроттық ықтималыдығына байланысты дәрежесін және салмақтық
коэффициентісін анықтап, бас негізгі көрсеткішті шығарған. Э. Альтманның
жалпы түрдегі моделі (несие қабілеттілік индексі) мынадай:
Z = 1,2 + К1 + 1,4К2 + 3,3К3 + 0,6К4 + 1,0К5 (2)
Мұндағы; К1 = меншікті айналым қаражаттарактивтер;
К2 = бөлінбеген табысактивтер;
К3 = пайыз бен салық төлуге дейінгі табысактивтер;
К4 = акцияның нарықтық құныактивтер;
К5 = өткізуден түскен табысактивтер;
Z индексінің шекті мәні статистикалық сұрыптау мәліметтері бойынша Э.
Альтманның есептеуінше 2,675 болды. Осы өлшеммен нақты кәсіподақ үшін
есептелген несие қабілеттілік индексінің мәні салыстырылады.
Бұл кәсіпорындар арасында шек коюға және болашақта (2-3 жыл)
біреулерінің банкроттыққа ұшырап (z 2,675 болғанда) және (z2,675
болғанда) басқалардың қаржылық жағдайы тұрақтануы жөнінде пікір айтуға
мүмкіндік береді.
Сонымен қатар 1977 жылы Э. Альтман 7 факторлы моделін ұсынды, ол
модельдің дәлдігі 70% дейін болды және банкроттықты бос жылға жоспарлауға
мүмкіндік береді. Бұл жеті факторлы модель келесі көрсеткіштерді қамтиды
4,17б:
-активтердің рентабельбілігі;
-пайданың динамикасы;
-несие бойынша пайызды өтеу коэффициенті;
-ағымдағы өтімділік коэффициенті;
-автономия коэффициенті;
-жиынтық активтер;
Бұл модельдің құндылығы өте дәлдігінде, бірақ қолданылуына ақпараттық
жетіспеушілігі қиындық туғызады (талдау есебінің мәліметтері қажет, ал ол
сыртқы пайдаланушыларда жоқ).
Сонымен бірге банкроттыққа сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді.
Сыртқы факторларға халықаралық, ұлттық, рыногтық, ал ішкі факторларға
фирманың бәсекелестік ортасы, қызмет принципі, ресурстар мен оларды
пайдалану, маркетингтік стратегиялар мен саясаты және қаржы менеджменті
жатады. Сыртқы факторлар:
1.Халықаралық факторлар.
1.1.Жалпыэкономикалық: -экономикалық даму циклдылығы;
-дүниежүзілік қаржы жүйесінің жағдайы;-транұлттық банктердің қаржы
саясаты;
1.2.Халықаралық саясаттың тұрақтылығы:-халықаралық келісім-шарт
жасасу; -еркін экономикалық аймақтар құру;-тарифтік келісімдер;
-халықаралық маркетингі.
1.3.Халықаралық бәсеке:-бірлескен кәсіпорындар құру;-лицензиялық
сауда;-фирмлық бәсекенің нарықтығы үлесін арттыру;
2.Ұлттық факторлар.
2.1.Саяси:-қаржы жүйесінің жағдайы;-меншікке деген қатынас;-
мемлекеттік жер саясатының принциптері;-мемлекеттің кәсіпкерлікке қарым-
қатынасы;-салық саясаты;-монополизмді шектеу;-бәсекені қолдау;-тұтынушылар
мен кәсіпкерлерді құқын қорғау шаралары;
2.2.Экономико-демографиялық факторлар:-халықтың табысының деңгейі;-
сатып алушылардың қабілеттілік денгейі;-несие алу мүмкіндігі;-кәсіпкерлік
белсенділігі;
3.Рыногтық факторлар.
3.1.Психологиялық:-тұтынушылардың таңдауы, талғамы, әдеттері мен
дәстүрлері, тұтынушы нормасы;
3.2.Ғылыми-технологиялық:-технологи ялық жаңалықтар;-өнімнің бәсекелік
қабілеттілігі; (денгенмен банкроттықтың ең күшті сыртқы факторы
технологиялық өзгерулер-ірі ғылыми-технологиялық қозғалыстар болып
саналады). Ішкі факторлар:
1.Фирманың бәсекелік ортасы:-саланың қызметінің мақсаты;-дәстүрлер,
репутация және имидж;-персоналдың біліктілік құрамы;-нарықтағы үлесі және
циклдық кезеңдері.
2.Қызметтің принциптері:-меншік формасы;-басқарудың ұйымдастырушылық
формасы;-инновациялық қызмет;-өндірісті басқару жүйесін ұйымдастыру;-
өндірістің диверсификациясы.
3.Ресурстар мен оларды пайдалану:-өндірісітің әдістері мен құрылымын
жетілдіру;-өндірістік циклдың ұзақтылығы;-өндірістік қорладың денгейі;-
қаражаттар айналымы.
4.Маркетингтік стратегиялар мен саясаты:-нарықты сегменттеу;-тауар
саясаты;-баға саясаты;-өткізу, сату саясаты;-стратегиялық мақсаттар мен
сатуды болжау.
5.Қаржы менеджменті:-баланстың құрылымы;-төлемқабілеттілік;-өтімді лік;-
капиталдың құны.
Сонымен қатар келесі сызбада ұйымдағы дағдарыстың субьективті және
обьективті себептері көрсетілген.
Дағдарыс сепептері
Субьективті Обьективті
Сыртқы Ішкі
Білім Даму Табиғат
деңгейі қажеттіліктері өзгерістері
Жетілмеген Қызмет
басқару қателіктері
Жұмыстың
күрделенуі
Сызба-1 Ұйымдағы дағдарыстың субьективті және обьективті себептері
Жалпы төлемқабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық
тапсырысынан артта қалушылық, яғни ұсынылатын ассортимент, сапа, баға, т.б.
туралы айтуға болады; 2-ден, кәсіпорынның қанағаттанарлықсыз қаржылық
басқарылуы, яғни оның міндеттемеге жүктелуі. Бұл жағдайда қаржылық басқару
дертіне ұшырайды 5,9б.
Кәсіпорынның дәрменсіз, төлемқабілетсіз қызмет атқаруы келесі
факторларға байланысты:
1. Акция қаражаттырының қозғалысының жалпы міндеттемелерге қатынасын
көрсететін көрсеткіштің айтарлықтай шамасы;
2. Төмен рентабельдік
3. Тұрақсыз табыс
4. Акционерлік қоғамдық акциясының бағасы бірден төмендеуі;
5. Дивиденд төлемдерінің азаюы;
6. Тұрақты шығындардың жалпы шығындарға қатынасының жоғарғы
көрсеткіші;
7. Акцияның нарықтық құны мен оның баланстық құны арасындағы
айырмшылықтың орны алуы;
8. Айналымнан тыс активтердің қажетті деңгейін қолдауда қабілетсіздік
таныту
9. Қарыз міндеттемелерінің жоғарғы мөлшері;
Ал сапалық факторларына:
1.Қаржы есебі жүйесінің нашарлығы және шығындарды бақылауға
қабілетсіздігі;
2. Басшылық тәжірибесіздігі
3. Міндеттемелерін уақытылы өтей алмау;
4. Заңсыз іс-әрекеттердің орын алуы;
5. Кәсіпорынды басқаруда бөліксіздік таныту;
6. Қосымша қаржылану көздерін алуға кәсіпорынның қабілетсіздігі;
7. Басшылықтың сыртқы ортадағы өзгерістерге тез бейімделе алмауы;
8. Бухгалтерлік және қаржы есебінің жеткіліксіз сапалы жүйесі;
9. Қарыз келісім-шарттарын жиі қарау;
10. Жалға беру мен жалға алу келісім-шарттарын жиі құрастыру;
Америка Құрама Штатында кәсіпкерлікті тұрақты түрде мемлекеттік
қолдауға ие. Әр түрлі мемлекеттік реттеулер мен қолдау шаралары құқықтық
базаға негізделген. Солардың бірі “шағын бизнес туралы заң”. Америка Құрама
Штатының когрессінде шағын бизнес проблемаларымен екі комитет айналысады.
Федералдық деңгейде шағын бизнес әкімшілігі қызмет атқарады.
Әкімшіліктің басты функциясы-шағын бизнесті жан-жақты қолдау.Әрбір штатта
әкімшіліктің аймақтық бөлімдері жұмыс істейді. Аймақтық бөлімшелер шағын
бизнес субъектілеріне нарық туралы ақпарат береді, оның мәселелерін шешуге
көмектеседі.
Сонымен қатар, Америка Құрама Штатының кәсіпкерлік саясатының негізгі
бағыттарының бірі-ол қаржы түсімдерін реттеу болып табылады. Ол екі бағытта
жүзеге асырылады:
1)бюджеттен мақсатты бағытталған субсидиялар;
2)қаржыландыру үшін жеке капиталдарды тарту;
Бұл бағытты іске асыруда АҚШ-та Шағын Бизнестің Әкімшілігі құрылған
және ол шағын кәсіпкерлікке қаржылық,кеңестік,материалдық көмектеседі,
кәсіпкерлерді оқыту мен дайындауды жүзеге асырады.Шағын Бизнес Әкімшілігі
шеңберінде келесі бағдарламалар жүзеге асырылады:
1) халықаралық саудада көмек;
2) ғылыми-техникалық зерттеулер;
3) әйел-кәсіпкерлерге көмектер;
4) ардагер-кәсіпкерлерге көмек көрсету жұмыстары;
5) ұлттық кәскерлікті дамыту және т.б.
ΙΙ Көктас АҚ-ның шаруашылық қызыметі мен банкроттық мүмкіндігіне анализ
2.1 Кәсіпорынның қаржылық қабілетсіздігін бағалау
шараларын талдау
Көктас акционерлік қоғамы Ақтөбе облысы бойынша ірі компаниялардың
бірі болып табылады. Негізгі қызметтері: лицензиялау, іздеу- барлау,
пайдалы қазбаларды өндіру, ауыл шаруашылық өндірісі болып табылады.
Құрылымы АҚ Көктас,
- Мұғалжар қиыршық тас зауыты;
- Анастасьевка әк кені;
- Кварц құмының каерьері;
- Силикат тас зауыты;
- Шолақсай құрылыс құмы;
- Технологиялық матералдар өңдеу цехы;
- Шалқар минералды су құю цехы;
- Ақ құс құс фабрикасы;
- Литографиялық бұйымдар бойынша капсула өндіру зауыты;
- Баспахана кешені;
- Спорт-сауықтыру кешені;
Соның ішінде мысалға өндіріс объектілеріне құрылыс тастары (диабаз,
известняк), кварц құмы, құрылысқа арналған құм, құм-қиыршық тас қоспасы,
каолин, диатомит, минералды су, мал шаруашылығы, элеватор және дермен
сияқтылар жатады. Бұлар негізінен шикілей жеткізуге жатады. Содан соң
шикізаттарды қайта өндеп, объектілерге апарады. Бұл объектілерге мыналарды,
яғни Мұғалжардағы қиыршық зауыты, Шалқардағы минералды суды құю цехы сияқты
қайта өндеу объектілері жатады. Көптеген жұмыссыз қалған адамдарды және
имигранттарды жұмыспен қамтамасыз етті. Бұл шамалы болса да, жұмыссыздық
жағдайын азайтты. Бұл кәсіпорынның броллер тауықтары Ақтөбе каласы мен
облысындағы дүкендерде ең алғашқы Қазақстандық броллерлік тауықтар болып
шықты. Бұл тауықтарды шығару алдында, оларды жұмыртқа түрінде Қарағанды
қаласынан сатып алып, содан соң 45 күн ішінде бұл жұмыртқалардан тауық
шығарады.
2010 жылы дүкендерге 55 тоннадан астам тауық еті өткізілді. Бұл
фабриканың күштілігі 1 жылда 3,5 млн. броллер, немесе 6300 тонна тауық етін
шығара алады. Бұл фабриканың технологиялық жағдайы тауық өндірісінің
барлық кезеңдерін қарастырады. Тауықтарды өсіру және тамақтандыру үшін
арнайы құрал-жабдықтары Германиядағы БичДачмен және голландиялық
VanDerPloeg сияқты шетел компанияларынан әкелінеді. Әсіресе арнайы тауық
өсіру құрал-жабдықтары германиялық E.M.F компаниясынан алынады.
Көп жылдар бойы бұл акционерлік қоғам үлкен экономикалық жетістіктерге
қол жеткізіп отырды. Бұл қоғам Ақтөбе облысындағы жақсы дамыған
кәсіпорындардың бірі болып табылады. Кәсіпорын Ақтөбе облысында жұмыссыздық
деңгейін азайтуға үлкен ықпалын тигізді. Мысалға алғанда 1999 жылы
жұмысшылар саны 600-ден астам болса, 2008 жылы 870-тен астам жұмысшы жұмыс
жасаса, ал 2009 жылы бұл көрсеткіш 2008 адам санына жетті. Бұл кәсіпорын
сонымен қатар Ақтөбе облысын тамақпен қамтамасыз етеді, сонын ішінде тауық
өнімі және ауыз, минералды су жақсы дамыған. Тамақ өнеркәсібінен басқа бұл
кәсіпорын Ақтөбе облысындағы әрбір шағын қалаларда көптеген зауыттар ашқан,
мысалға Қандыағаш қаласында әйнек шығару және құрылыс каолинді фабрикасы
зауыттары, Мұғалжар станциясында кварц құмын өндеу зауытын қайта
қалыптастырған.
Кәсіпорын басшысы бас директор болғандықтан, оған директор, бас
бухгалтер, бухгалтер, қаржы менеджері, менеджерлер бағынады. Кәсіпорын
басқарудың сызықтық – функционалдық құрылымы қолданылады. Таблицада
кәсіпорын басқаруының жалпы ұйымдастырушылық сызбасы келтiрiлген.
Негiзгi басты мiндеттерi: көрсетілген мақсатқа жету үшін, кәсіпорынның
қызмет түрі:
- Лицензиялау;
- Ауылшаруашылық өндірісі;
- Бирудалы материалдар шығару;
- Өнім өндіру, өңдеу, өткізу;
- Қайта өндіру;
- Тамақ өнімдерін өндіру;
- Ауыз су өнімдерін щығару;
- Ойын-сауық отауларын ашу;
- Кұрылысқа қажетті материалдар шығару және т.б;
Қаржы және экономика бойынша менеджер экономикалық талдау және қаржы
бөлімі сонымен қатар бухгалтерияға қарасты болып келеді. Ал қалған
менеджерлер маркетинг, кызмет көрсету және тағы басқа жұмыстармен
айналысады. Директор барлық жұмыстарға қажетті құралдардан бастап, қаржы
менеджердің, бас бухгалтердің және басқа жұмысшыларының үстінен қарап
отрырады.
Кәсіпорынның бөлімдері компьютерлік жоғары технологиямен
жабдықталған. Барлық қызметтердің жоғарғы сапада болуы арнайы белгіленген
қызметкерлердің міндеті. Бөлім 4 бөлімшеден тұрады:
- Алдын – ала енді кұрылатан инвестициялық проектілерді алдын-ала
анализдеу.
- Сол инвестициялық проектілер іске асыру бойыншы алдын-ала шараларды
қарастыру.
- Компьютерленген түрде сол проектілерді жүзеге асыруда әр түрлі
жабдықтармен қамтамасыз ету, жабдықтау бөлімшесі.
- Осы проектілерді нақты жүзеге асыру бөлімшесі.
Денсаулық сақтау пунктінде кызметтен жарақат алғандарға бірінші көмек
көрсетіледі. Жұмысқа түсетін адамдарды медициналық тексеруден өтуді, жылына
бір рет флюрография өтуін қадағалайды.
Кәсiпорын еңбек ресурстарымен толық қамтылған. Жұмысшылардың жалпы
санының 160 – басқарушылар, 600 адам - мамандар және 145 адам – қызмет
көрсетушiлер мен басқалар. Сонымен қатар 20 адамнан тұратын өрт сөндiру
қорғанысы. Қалған жұмысшылар 1220 адам санында жұмысшы құрамын құрайды.
Жұмысшылардың орташа жалақысы қазiргi кезде 30000 теңге.
Бөлімшелер басқарушыларының функционалдық міндеттер. Қарамағында-
ғылардың басқару қызметін бас директор атқарады. Ал бухгалтерлік есепті
негізінен бас бухгалтер басқарады.
Негізінен кәсіпорынды бас директор басқарады. Одан кейін директор.
Директорға қарасты төрт қызметкер бар. Олар:
- Қаржы менеджері
- Бас бухгалтер.
- Менеджер
- Жұмысшылар бригадасының басшылары
Директор қарамағына техникалық лаборатория, тасымалдау және кұрастыру
бөлімі кіреді. Қаржы менеджері ол коммерциялық және қаржылық сұрақтарға
жауап беруші. Ендігі менеджерге, оған мыналар қарасты: маркетинг бөлімі,
қызмет көрсету, сауда бөлімі, ас бөлме. Ал мамандар бөлімі тікелей
директорға жауап береді.
Кез келген коммерциялық кәсіпорынның негізгі мақсаттарының бірі
максималды пайда табу. Бұл маркетинг арқылы жоспарланады, басқарылады.
Маркетинг – кәсіпорынды басқару жүйесінің спецификалық элементі.
Оның негізгі сұрақтары:
- нарыққа қатысушылар туралы ақпараттың міндетті түрде алынуы;
- өндірісті жоспарлау және тауарды өткізу;
- баға жасау жүйесін өңдеу;
- қызмет көрсетуді ұйымдастыру және сатып алу мен сату;
- өнімді өткізуден көбейту жөнінде болжам және бағыт жасау.
Сонымен қоса нарықтағы алатын көлемін белгілеу.
Кәсіпорынның нормативтік - құқықтық құжаттары. Қарастырылған кәсiпорын
ұйымдастырушылық – құқықтық формалардың классификациясы бойынша ашық
акционерлік қоғам болып табылады. Кәсіпорынды Ашық акционерлік қоғам
туралы ҚР заңының 2 пункті 10 бабына сай, жалпы жиналысқа қатысушылардың
құзырына жататын барлық шешімдер жеке қатысушының жеке дербес түрде
қабылданатын, жазбаша түрде рәсімдейтін кәсіпорын директоры. Кәсіпорын
директоры ағымдағы жұмыс бағдарламасының орындалуын қамтамасыз етіп
отырады, құрылтайшы шешімнің орындалуы мен дайындығын ұйымдастырады,
есептің орындалуы жөнінде ұсыныс білдіреді, кәсіпорын атынан сенім хатсыз
шарт жасасып және олардың орындалуын қамтамасыз етеді, банктен өз есеп
шоттарын ашады, бұйрықтар мен өкімдер шығарады, еңбекшіл ұжым
серіктестігінің міндетті орындауында кәсіпорын жұмысшыларын қабылдау мен
босатуға өз құқығын жүргізе алады,сенім хаттар береді, кәсіпорынның басқа
заңды тұлғалармен қарым-қатынасында кәсіпорын мәселесі жөнінде ұсыныс
білдіре алады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Жалпы қаржылық жоспарлау – бұл
қаржы механизмінің қосалқы жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды
элементтерінің бірі. Қаржылық жоспарлау- бұл қаржы жоспарларын әзірлеу,
қаралған мерзімде оларды орындау, белгіленген мақсаттарға жетуге
бағытталған процесі.
Қарастырылып отырған кәсіпорында қаржылық жоспарлаумен қаржы және
экономикалық талдау бөлімі шұғылданады. Бұл бөлім кәсіпорында жоспарлы
тапсырмаларды орындауға қажетті ақшаның көлемі мен олардың көздерін
анықтайды, кірістерді өсірудің, шығыстарды үнемдеудің резервтерін анықтау
сияқты шараларды жүзеге асырады.
Кәсіпорында қаржылық жоспарларды жасау негізінен 3 кезеңнен тұрады:
бірінші кезеңде есеп беріліп отырылған мезгілдің қаржылық көрсеткіштердің
орындалуына экономикалық талдау жасалады. Қаржылық көрсеткіштерді талдау
өндірістік мәліметтермен өзара байланыста жүргізіледі. Мұның өзі
қаражаттарды толық жұмылдырудың себептерін ашуға, ішкі шаруашылықтық
резервтерді табуға мүмкіндік береді. Екінші кезеңде көрсеткіштер негізінде
кірістер мен шығыстардың нақтылы түрлерінің есеп- қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде қарастырылған шаралар мен жоспарлы тапсырмалар ақша
ресурстарымен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен қорланымдарды
көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді пайдаланудың жолдары
анықталады, ал кейбір жағдайда шығындардың жеке түрлерін тікелей қысқарту
қарастырылады.
2010 жылдың маусым айынан бастап “Көктас” АҚ-ның қызметкерлері
еңбекақысын банкоматтан карточкалар арқылы алады. Кәсіпорын мен Халық Банкі
арасында тиісті келісім шарт жасалған. Бұл кәсіпорынның ақшаны тасымалдау,
оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету сияқты шығындарды азайтуға және
бухгалтердің жұмысын жеңілдетуге мүмкіндік жасайды.
Әлеуметтік салық - мемлекетте алынатын салықтардың бірі. Ол 1999 жылдан
бері бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы,
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру, халықты
жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдарының
орындарына енгізілген. Кәсіпорында әлеуметтік салықты төлеу, салық
төлеушінің тіркеу алынған жері бойынша есепті айдан кейінгі айдың 15- інен
кешіктірілмей жүргізіледі. 2009 жылы 420 400 мың теңге сомасы шамасында
бюджетке төленген. Жер салығын анықтау үшін алаңы салық базасы болып
табылады. Салық мөлшерлемесі жердің сапасына, тұрған орнына, сумен
қамтамасыз етілуіне қарай сараланған және жер алаңының бір өлшеміне-
гектарға, шаршы метрге белгіленген. 2009 жылы “Көктас” АҚ иелігіндегі жер
үшін 6 458 000 теңге мөлшерінде салық төледі.
Кәсіпорынның негізгі қорларының құраушы бөліктерінің бірі болып көлік
құралдары мен тасымалдау шараларына пайдаланылатын көлік құралдары
табылады. Салық мөлшерлемесі көлік құралдары двигательдерінің көлеміне,
қуатына немесе жүк көтергіштігіне қарай айлық көрсеткіштерге белгіленген
және көлік құралдарының түрлері бойынша сараланған.2009 жылы иелігіндегі
көлік құралдары үшін “Көктас” ААҚ 325200 мың теңге сомасын бюджетке
төледі.Мүлікке салынатын салық тура нақты салыққа жатады, оның мөлшері
мүліктің табыстылығына емес, төлеушілер мүлкінің құнына байланысты болады.
Салық мүлік иелеріне оны тиімді иеленуге түрткі болады, мүлік салығы 2009
жылы 9 22 888,8 мың теңге сомасында төленді. Көктас ААҚ 1999 жылы
жұмысшылар саны 450 адам, өндіріс көлемі 450 (мың м³), жылдық айналым
128,3 (млн.тг) болса. 2008 жылы жұмысшылар саны 480 адам, өндіріс көлемі
505 (мың м³), жылдық айналым 140 (млн.тг)болды. Ал 2009 жылы жұмысшылар
саны 590 адам, өндіріс көлемі 640 (мың м³), жылдық айналым 177,0 (млн.тг)
болды. Ал Көктас ЖАҚ-да 1999 жылы жұмысшылар саны 370 адам, өндіріс
көлемі 750 (мың м³). 2008 жылы жұмысшылар саны 520 адам, өндіріс көлемі
825 (мың м³), жылдық айналым 9600 (млн.тг) болса. Ал 2009 жылы жұмысшылар
саны 780 адам, өндіріс көлемі 104 0 (мың м³), жылдық айналым 13 900
(млн.тг) болды.
2009 жылы “Көктас” АҚ 79 723 996 мың теңге сомасында корпоративтік
табыс салығы төленді. Корпорациялық табыс салығының мөлшерлемесі 30 пайыз
болып есептелінеді, ол белгілі бір мөлшерде ағымдағы айдың 20- сынан
кешіктірмей ай сайын төлеп тұруға міндетті.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосымша
құн салығы болып табылады. ҚҚС дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде
пайдаланылады. Жоғарыда келтірілген кестенің мәліметтері бойынша кәсіпорын
ол 2009 жылы 29 175,7 мың теңге мөлшерінде бюджетке төленді. Ал енді
диаграммалар бойынша анализге келсем:
Кәсіпорынның салық периодының басы және аяғынның қаншалықты теңгеге
төленгені бойынша қөрсетілген (Сурет-1) Яғни салық кезеңінің басында 43%
пайызы ғана төленген. Ал салық периодының аяғында калған 57% толығымен
төленген.
Сурет 1 -Кәсіпорынның 2010 жылғы салық төлемі
*Дерек көзі: Көктас АҚ қаржылық есептемесі.
Материалдық емес активтердің жыл басы мен жыл аяғындағы салыстырмалы
көрсеткіші көрсетілген (Сурет-2). Салық кезеңінің басында материалдық емес
активтердің 5 636 533 теңге (50%) құраса, салық кезенінің аяғында ол 5 698
533 теңге (50%) құрады.
Сурет 2 - Материалдық емес активтердің 2010 жылғы көрсеткіші
Тауарлы-материалдық қорлардың жыл басы мен жыл аяғындағы салыстырмалы
көрсеткіші көрсетілген (Сурет-3). Салық кезеңінің басында тауарлы-
материалдық қорлар 2 02 470 911 теңге (32%) құраса, салық кезеңінің аяғында
ол 428 587 920 теңге (68%) құрады.
Сурет 3 - Тауарлы материалдық қорлардың 2010 жылғы көрсеткіші
*Дерек көзі: Көктас АҚ қаржылық есептемесі.
Материалдық емес активтер мен тауарлы-материалдық қорлар бойынша, 2010
жылғы салық кезеңінің басы мен аяғы арасында, қаншалықты салық төлегендігі
көрсетілген. Мысалы, 2010 жылғы салық кезеңінің басында, материалдық емес
активтер 5 636 533 ( 3%), ал тауарлы – материалдық қорлар 2 02 470 911
теңге (97%) құрады. Немесе мысалы, 2010 жылғы салық кезеңінің басында,
материалдық емес активтер 5 698 533 теңге (1%), ал тауарлы-материалдық
қорлар салық кезеңінің аяғында 428 587 920 (99% ) құрады.
Дебиторлық қарыз бен ақша қаражаттарының арасындағы 2009 жылдың
басында, дебиторлық қарыз 882 701 223 теңге (77%), ал ақша қаражаттары
270 903 276 теңге (23%) құрады. Немесе мысалы, дебиторлық қарыз бен ақша
қаражаттарының арасындағы 2010 жылдың аяғында, дебиторлық қарыз 913 908
385 теңге ( 82%), ал ақша қаражаттары 194 330 517теңге (18%) құрады.
Жеке меншік капитал мен міндеттемелердің салық кезеңінің басы мен
аяғынның қаншалықты тенгеге төленгені бойынша қөрсетілген. Яғни салық
периодының басында 3 066 747 186 теңге (43%) пайызы ғана төленген. Ал
салық периодының аяғында 4 135 337 299 теңге (57%) толығымен төленген.
Жеке меншік капитал, ұзақ мерзімді міндеттемелер және ағымдағы
міндеттемелердің салық кезеңінің басы мен аяғының қаншалықты теңгеге
төленгені бойынша қөрсетілген. Яғни салық периодының басында жеке капитал
2 541 222 220 теңге (17%) пайыз, ұзақ мерзімді міндеттемелер 0 теңге (0%),
ағымдағы міндеттемелер 525624968 теңге (83%) пайызын құрайды. Ал салық
периодының аяғында жеке капитал 2 849 991 979 теңге (33%) пайыз, ұзақ
мерзімді міндеттемелер 130 000 теңге (0%), ағымдағы міндеттемелер 1 385
345 320 теңге (67%) пайызын құрайды.
Сурет 4 - Дебиторлық қарыз бен ақша қаражаттарының арасындағы
2010 жылдың аяғында көрсеткіші
*Дерек көзі: Көктас АҚ қаржылық есептемесі.
Материалдық емес активтер мен тауарлы-материалдық қорлар бойынша, 2009
жылғы салық кезеңінің басы мен аяғы арасында, қаншалықты салық төлегендігі
көрсетілген. Мысалы, 2010 жылығы салық кезенінің басында, материалдық емес
активтер 5 636 533 ( 3%), ал тауарлы – материалдық қорлар 202 470 911 теңге
(97%) құрады. Немесе мысалы, 2009 жылғы салық кезеңінің басында,
материалдық емес активтер 5 698 533 теңге (1%), ал тауарлы-материалдық
қорлар салық кезеңінің аяғында 428 587 920 (99% ) құрады.
Дебиторлық қарыз бен ақша қаражаттарының арасындағы 2009 жылдың
басында, дебиторлық қарыз 882 701 223 теңге (77%), ал ақша қаражаттары
270 903 276 теңге (23%) құрады. Немесе мысалы, дебиторлық қарыз бен ақша
қаражаттарының арасындағы 2010 жылдың аяғында, дебиторлық қарыз 913 908
385 теңге ( 82%), ал ақша қаражаттары 194 330 517теңге (18%) құрады
Жеке меншік капитал мен міндеттемелердің 2009 жылғы салық кезеңінің
басы мен аяғының қаншалықты теңгеге төленгені бойынша қөрсетілген. Яғни
салық периодының басында 3 066 747 186 теңге (43%) пайызы ғана төленген.
Ал салық периодының аяғында 4 135 337 299 теңге (57%) толығымен төленген.
Жеке меншік капитал, ұзақ мерзімді міндеттемелер және ағымдағы
міндеттемелердің 2009 жылғы салық кезеңінің басы мен аяғының қаншалықты
теңгеге төленгені бойынша қөрсетілген. Яғни салық периодының басында жеке
капитал 2 541 222 220 теңге (17%) пайыз, ұзақ мерзімді міндеттемелер 0
теңге (0%), ағымдағы міндеттемелер 525 624 968 теңге (83%) пайызын
құрайды. Ал салық периодының аяғында жеке капитал 2 849 991 979 теңге
(33%) пайыз, ұзақ мерзімді міндеттемелер 130 000 теңге (0%), ағымдағы
міндеттемелер 1 385 345 320 теңге (67%) пайызын құрайды.
Сонымен қатар, Қазақстанда бұл компанияның көптеген өндіріс
объектілері, қайта өндіру объектілері, тұтынушы өнімдер шығаратын
объектілері бар.
Отандық кәсіпорындардың дамуының тигізетін әсері:
- Отандық кәсіпорындардың дамуы еліміздегі жұмыссыздық деңгейінің
азаюына;
- Отандық кәсіпорындардың құрылыс-материалдарын оңай, әрі тез
алуға;
- Еліміздің экологиялық жағдайын экологиялық жақсартуға;
- Тамақ өндірісін дамытуға;
- Денсаулық жақсартуға;
- Ауыл шаруашылығын дамытуға;
Бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайы жылдан-жылға жақсара түсуде. Көктас
АҚ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz