КӘСІПОРЫН АКТИВТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 3
1 КӘСІПОРЫН АКТИВТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Активтердің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Активтердің құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..11
2 1.3 Кәсіпорын активтерін талдау тәсілдері мен есеп жүргізу
методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
ЖШС СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ҒЫЛЫМИ – ЗЕРТТЕУ
ИНСТИТУТЫНЫҢ АКТИВТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 ЖШС Солтүстік Қазақстан ауыл шаруашылығы ғылыми –
зерттеу институтының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Баланс активтерінің құрамы мен құрылымын
талдау ... ... 31
3 2.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін
талдау ... ... ... ... ... ..42
КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ
3.1 Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем
қабілеттілігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 51
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен іскерлік
белсенділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз бәсекеге қабілетті аграрлық
өнімдердің үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке жарайтын басым
салаларды, яғни отандық өндірісті дамытуға кірісе бастады. Ал отандық
өндірісті, сол арқылы отандық өнімдердің ішкі және сыртқы нарықтардағы
бәсекелестік қабілеттілігін дамытудың маңызды шарттарының бірі ауыл
шаруашылық құрылымдардың тиімді және бәсекеге қабілетті қызмет етуін
қамтамасыз ету болып табылады. Олардың тиімділігін көтерудің бірден бір
жолы – оның қызметін жан-жақты талдап, қалыпты жағдайдан ауытқуын дер
кезінде диагностикалап уақытылы шара қолдану болып табылады.
Сонымен, кез-келген шаруашылықтың экономикалық қызметінің нәтижесі
мен жалпы жағдайына кешенді диагностикалау қажетті. Бұған қоса, жалпы
бүкіл әлемдік дағдарыс кезінде кез келген шаруашылықтың қызметіне
уақытылы диагностикалау және оның тиімді әдістерін қолдану – бүгінгі
күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Қазіргі нарық жағдайында мекеменің динамикалық дамуына үнемі
диагностика жасау бәсекеге қабілетті болудың қажетті шарты. Сондықтан
кәсіпорынның шаруашылық қызметінің динамикалық дамуын диагностикалау,
оның нормалы жағдайынан ауытқуын саралау, оның себептерін анықтап шаралар
жоспарлау және нормалы жағдайға жеткізу өзектілігі дипломдық жұмыс
тақырыбының таңдалуына себепші болды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Дипломдық жұмыстың орындалуы
барысында автор жалпы экономиканың оның ішінде ауыл шаруашылық
құрылымдарының динамикалық дамуының теориялық және әдістемелік мәселелері
бойынша жарық көрген шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектеріне
сүйенді. Олардың ішінде алыс және жақын шетелдерден келесі ғалымдарды
атап өтуге болады. Ресей ғалымдары М.И.Баканов, А.Д.Шеремет,
С.А.Барнгольц, Б.И.Майданчик, А.И.Муравьев, Самборский, В.В.Осмоловский,
Н.В.Ковалев, Г.В.Савицкая, Т.Б.Бердникова, В.Я.Поздняков,Н.С.Пласкова,
Н.В.Радионов, С.П.Радионова, және басқалар. Қазақстандық ғалымдардан тек
Х.Ш.Дүйсенбаевты атап өтуге болады.
Жоғарыда аталған ғалым зерттеушілердің кәсіпорынның динамикалық дамуын
жан жақты зерттеуге қосқан үлестері аз емес. Дегенмен, шаруашылықтың
қызметін терең факторлы талдаудың кешенді математикалық әдістерін
қарастырмаған.
Ресей ғалымдары осы ғасырдың басында экономикалық үрдістерді
диагностикалауды ұсына бастады. Мына экономист ғалымдардың еңбектерінде
талдау және диагностикалау әдістемелері қарастырылған: А.Д.Шеремет,
Л.А.Головнина, О.А.Жигунова, М.М.Глазов, Н.Н. Погостинский,
Ю.А.Погостинский. Дегенмен осы ғалымдардың
еңбектерінде экономикалық талдау мен диагностикалау түсініктері және
әдістері мен әдістемесі айқындалып қарастырылмаған. Осыған байланысты
экономикалық диагностикалаудың әдістерін жетілдіру диссертациялық жұмыс
тақырыбының таңдалуына себепші болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Осыған байланысты
жұмыстың мақсаты кәсіпорының активтерін динамикалық дамуын диагностикалау
мәселелерін зерттеп және әдістерін жүйелеу. Алға қойылған мақсатқа қол
жеткізу үшін жұмыста келесідей міндеттер қойылған:
• Кәсіпорынның активтерін теориялық негізін зерттеу және даму
жолдарын талдау;
• Кәсіпорын активтерінің үрдісін диагностикалау мәнін,
маңыздылығын және талдау әдістерін және олардың ерекшеліктерін
саралау;
• Активтерді жүйелі талдау және жетілдіру;
• Кәсіпорын активтерін талдауда диагностикалау әдісін қолдану
арқылы оның қызметінің динамикалық дамуын жетілдіру мақсатына
ұсыныс жасау.
Зерттеу пәні. Кәсіпорынның динамикалық даму үрдісіне экономикалық
талдау және диагностикалау әдістері.
Зерттеу нысаны. ЖСШ Солтүстік Қазақстанның ауылшаруашылық зерттеу
институты.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздерін экономика
жүйесінің орнықтылығы, оның ішінде ауыл шаруашылығы құрылымдарының
динамикалық даму үрдісін зерттеу және талдау әдістемелері жөніндегі отандық
және шетелдік ғалымдардың жан жақты еңбектері құрайды. Дипломдық
зерттеудің ақпараттық базасын Қазақстан Республикасының АгроИнновация
мәліметтері, Ақмола облысының ЖШС Солтүстік Қазақстан ауылшаруашылық
ғылыми зерттеу институтының жылдық есеп мәліметтері құрайды. Сонымен қатар
ғылыми тәжірибелік конференциялар, семинарлар және ғылыми мерзімдік
басылымдарда жарияланған мәліметтер пайдаланған.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу
барысында алынған нәтижелер мен ұсыныстар, әдістемелік нұсқаулар келесі
бағытта қолданылуы мүмкін: ауылшаруашылығы мекемелерінің экономикалық
қызметіне талдау және стратегиялық шешім қабылдауда, жоспарлауда; кез
келген экономикалық, бизнестік мекемелердің қаржылық жағдайына аналитикалық
есептеу жұмыстарына
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш
негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
І КӘСІПОРЫН АКТИВТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Активтердің мәні мен мазмұны
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі
қызметін бухгалтерлік баланс атқарады.
Баланс - есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның
қаржылық жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден,
баланс меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен
таныстырады. Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық
құралдардың сандық және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада
үшінші жақ алдындағы өз міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді.
Екіншіден, басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі өз
орны, таңдап алынған стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды
пайдалану тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару
бойынша әр түрлі сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады.
Үшіншіден, баланстың мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы
қолданушыларға да пайдалануға мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жұмыс
процесінде дұрыс шешім қабылдау үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда,
сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын,
әдейі жасалынған және әдейі жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз
жақтарын шығару үшін көмек алады, ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағытын
анықтайды.
Баланс ақпараттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген
кәсіпорынмен өзінің серіктесі ретінде жұмыс жүргізудін мақсатқа сәйкестігі
және оның шарттары туралы шешімдер қабылдай алады, өз салымдарының мүмкін
болатын тәуекелділіктерін және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің
орындылығын және басқа шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы
соншалық, көп жағдайда қаржылық жағдайды талдауды баланстық талдау деп
атайды.
Бухгалтерлік баланс қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол
есепті кезеңдегі кәсіпорын мүлкінің құрамы мен кұрылымын, ағымдағы
активтердің айналымдылығы мен өтімділігін, меншікті капитал мен
міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы
мен жағдайын және кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін
анықтауға мүмкіндік береді. Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын
орналастыру тиімділігін, оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруащылық
қызметке жетуі, қарыз көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды
ынталандыру тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік
балансты талдау үшін және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда
ақпараттың ең қа-жетті түрі болып табылады.
1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және
пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келді. Активтер, баланс
кәсіпорынының есепті кезеңде бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және
қарыздық күқық құны ретінде көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның заемдар мен
кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу
мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Мүліктің түрлері және олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі
белгілері бойынша топтастырылады. Осының нәтижесінде баланстың активі мен
пассиві мүлік және онын қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық
топтарының аз ғана санынан құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-
жеке элементтер мен қорытындыланған керсеткіштерден тұрады. Актив пен
пассивтегі бұндай жеке элементтер мен қорытындырылған көрсеткіштер баланс
баптары деп аталады.
Баланстың актив бөлімінің құрылымына сай ерекшелік - бұл яғни баланс
бөлімдері мен баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң, белгілі бір
дәйектілікпен орналасуы - яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты мына
принцип бойынша: өтімділік дәрежесі аз активтерден өтімділігі көп
активтерге дейін, демек басында баланстың өтімділігі жағынан төмен
бөлімдері мен баптары жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу деңгейіне
байланысты жоғары өтімді активтер жазылады. Осы принцип бойынша активтің
қорытынды баптары ең өтімді айналым қаражаттары (ағымдағы активтер) болып
табылады олар қысқа мерзімді қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу
және валюталық шоттардағы ақша қаражаттары, сондай-ақ басқа да ақша
қаражаттары.
Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс
жаңаша анықталады және оның екі бөлігі мен элементтері де жаңаша
сипатталады.
Олардың түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің
бухгалтерлік есеп және аудит тұрғысындағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне
арқа сүйейді.
Осыған орай ағылшын тілінен орыс тіліне аударылған оқулықтардың және
тәжірибе құралдарының авторларының пікірлері теориялық көзқарас болып
табылады.
Жоғары оқу орындарында экономикалық мамандық алатын студенттерге,
бизнес мектептер мен экономикалық лицейлерге арналған ағылшын авторының
"Бухгалтерлік талдау" деген оқулығында келесідей анықтама берілген:
Баланс бұл кәсіпорынның белгілі бір күндегі қаржылық жағдайының кестесі
болып табылады.
Активтер дегеніміз – бұл кәсіпорын нені иеленеді және ол нені алуға
тиіс, соны көрсетеді (немесе активтер - бұл кәсіпорынның иелігіндегі және
алуға тиісті мүлкі); пассивтер - бұл кәсіпорынның өзінің біреуге берешек
қарызы немесе борышы. Активтер сомасы әрқашан да пассивтер сомасына тең
болуы тиіс
Ағылшын ғалымдары шығарған "Бухгалтерлік іске кіріспе" деген оқу
құралында былай жазылған: Баланс - бұл белгілі бір күнге кәсіпорынға тиісті
бар-лық активтер мен оның борыштарын анықтайтын пассивтерінің тізімі. Бұл
бе-рілген уақыт мерзіміндегі бизнестің (іскерлік қызметтің) қаржы
жағдайының бейнесі болып табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай
көрініске ие болады және де активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең
болуы тиіс.
Әрі қарай олар баланстың негізгі элементтерін келесідей сипаттайды:
Активтер-бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе.
Пассивтер - басқа біреуге тиісті нәрсе. "Пассив" термині таза бухгалтерлік
ұғым болып табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді білдіреді.
Капитал - пассивтердің арнайы түрі.
Капитал алғашқы капитал мен қызметте қалдырылған табысты қоса алғандағы
меншік иесінің бизнестегі үлесі болып табылады.
Әлемдік банк өңдеп шығарған "Қаржылық есеп, аудит, есеп беру бойынша
нұсқаулар" оқулығында бұл ұғымдарды былайша түсіндіреді: "Баланстық есеп
бұл белгілі бір кезеңде жасалған және осы кезеңдегі ұйымның жалпы қаржылық
жағдайын бағалау үшін пайдаланылатын фотосурет. Қаржылық жағдай ұғымымен
тікелей байланысқан баланстық есеп элементтері дегеніміз бұл активтер,
пассивтер және капитал. Баланстық есеп кәсіпорынның әрі қарайғы жұмысын
камтамасыз ету үшін қазіргі уақытта қолда бар ресурстар туралы ақпаратты
қамтиды. Ол сондай-ақ, бұл активтерді қаржыландыру көздері туралы
ақпараттан тұрады. Мысалы, бұл көздер қарызға алынған ба, жоқ, әлде
меншікті ме".
Аталған оқулықта бухгалтерлік баланстың бөлімдері (жақтары) мен
элементтері келесідей анықталады:
Актив дегеніміз - бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде кәсіпорынмен
бақыланатын және болашақта кәсіпорынға экономикалық табыс әкелетін ресурс.
Пассив - бұл өткен жағдайлардан пайда болған кәсіпорынның ағымдағы
міндеттемесі.
Оны өтеу экономикалық табыс алумен байланысты кәсіпорын ресурстарының
шығынына (сыртқа кетуіне) әкеліп соқтырады.
Капитал - бұл пассивтерді активтерден алып тастағандағы кәсіпорынның
өзіндік қаражаты.
Көріп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы
бұл анықтамалар біздің бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымызда
берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді. ҚР-дағы бухгалтерлік есеп туралы
заңды жасаушылар негіз ретінде батыс ғалымдарының еңбегін алып отыр.
"Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен байланысқан
негізгі элементтері – активтер, меншікті капитал және субъектінің
міндеттемесі" болып табылатынын айта келе, олар қаржылық есептің бұл
элементтеріне келесідей сипаттама береді.
Активтер - бұл құндық бағасы бар кәсіпорыннын мүлкі, мүліктік, жеке
мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады.
Міндеттеме - бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа
бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті - мүлікті беру,
жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-әрекеттен бас
тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап
етуге құқығы бар.
Меншіктік капитал - бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп
тастағаннан кейінгі активтері. Сонымен, қаржылық есептің негізгі
элементтерінің анықтамасын түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылық
жоқ деп айтуға болады.
Баланс бухгалтерлік есептің "Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп
берудегі негізгі анықтаулар" №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің,
мен-шікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-ақ қаржылық
есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады.
Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы
анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың
жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қабылдауда
қажет болатын ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы екендігіне БЕС–2-нің
7пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Онда былай жазылған: "барлық маңызды
ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және түсінікті
болатындай дәрежеде ашылуы тиіс"
БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік нұсқаулары
негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс тік түрде 1-кестеде көрсетілген
көрсеткіштерден тұрады.
Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау (көлденең, яғни
екі жақты немесе тікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып
табылады.
Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып
отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты, өтімділігі
төмен активтерден өтімділігі жоғары активтерге қарай, пассивтер принцип
бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі
азынан көбіне қарай.
Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:
1) ұзақ мерзімді активтер;
2) ағымдағы активтер;
3) меншікті капитал;
4) ұзақ мерзімді міндеттемелер;
5) ағымдағы міндеттемелер.
Баланс қаржылық есеп беруде үш элементті сипаттайды: активтер, меншікті
капитал және міндеттемелер. Қалған екі элемент табыс және шығын – қаржы -
шаруашылық қызметі нәтижелері туралы есеп беруде көрсетіледі.
Қаржылық жағдайды талдау барысында тек бухгалтерлік баланс мәліметте
ріне ғана сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл біршама қарапайымдау, себебі
бухгалтерлік баланс кемшілік пен шек қоюшылықтан ада емес, олардың ең маңыз-
дылары келесілер болып табылады:
1.Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады. Баланста келтірілген
мәліметтер оны құрған кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесін көрсетеді.
Бұл жағдайда баланс ақпараттары ретроспективалық және перспективалық талдау
мақсаттары үшін қолданылуы мүмкін.
2.Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелеріңде статусквоны
сипаттайды, яғни пайдаланылып жүрген есеп саясатына сай осы кезеңде
кәсіпорын жалпы қандай жағдайда тұр деген сұраққа жауап береді, бірақ бұл
жағдайға ненің нәтижесінде жеткеніне жауап бермейді. Бұл сұраққа жауап беру
үшін, тек қосымша мәліметтер ғана емес, сонымен қатар есеп және есеп беруде
көрсетілмейтін көптеген факторлардың талдануы қажет (мысалы, ғылыми-
техникалық прогресс, контрагенттегі қаржылық қиындықтар және басқалар).
3.Баланста салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін
қажетті база жоқ. Ол кеңістіктік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз
етпейді. Сондықтан оның талдауы динамикада жүргізілуі тиіс және
мүмкіндігінше көрсеткіштерге, олардың орташа салық және орташа
прогрессивтік маңыздылығына шолу жасаумен толықтырылуы тиіс. Осындай
мақсатпен ұқсас кәсіпорындар тобы бойынша негізгі есептік көрсеткіштерді
ашық жариялау қажет. Бұл қажетті орташа көрсеткіштерді есептеп шығаруға
мүмкіндік береді.
4. Баланста кәсіпорынның қаражаттарының айналымы туралы мәлімет
жоқ. Баланстың сол немесе басқа бабы бойынша соманың аз немесе көптігі
туралы қортындыны баланстың көрсеткіштерін айналымының сәйкес сомаларымен
салыстырғаннан кейін ғана жасауға болады.
5.Баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік
мәліметтердің жиынтығы болып табылады, яғни онда осы балансты толтыру
кезіндегі шаруашылық
операцияларының жиынтығы жазылып отырады. Ол кәсіпорынның есепті кезең
ішіндегі мүмкіндік жағдайын көрсетпейді. Бұл ең алдымен баланстың
динамикалық баптарына қатысты, олар "материалдар", "дайын өнім",
'"тауарлар", "дебиторлық борыш" және басқалар.
Мысалы, жыл соңында қолда бар өнім қорларының үлес салмағының көп
бо-луы мен дебиторлық борыштың айтарлықтай үлесі, мұндай жағдай жыл бойы
осылай болды дегенді білдірмейді.
6.Баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны коддану
принципі жүргізіледі, ол мүліктің жалпы алғанда нақты бағасын едәуір
дәрежеде бұрмалайды. Баланстың жеке баптарына инфляциялық факторлар мен
нарық коньюктурасының өзгерісі едәуір бұрмалаушылық әсерін тигізуі мүмкін.
Инфляция, кәсіпорын пайдаланатын шикізат пен жабдықтарға бағаның өсуі және
негізгі құралдарды жаңарту дәрежесінің төмен жағдайында көптеген баланс
баптары функционалдық қызметі жағынан бірдей, бірақ есеп объектітерінің
құны жағынан әр түрлі жиынтықты көрсетеді. Бұл әр түрлі есеп мерзімдерінде
есептелген баланстың аттас көрсеткіштерінің салыстырмалығының бұзылуына
әкеліп соқтырады.
Кесте 1
Баланс құрамы мен құрылымы
Актив Пассив
І. Ұзақ мерзімді активтер І. Меншікті капитал
1. Материалды емес активтер 1. Жарғы капитал
2. Негізгі құралдар 2. Резервтік капитал
3. Ұзақ мерзімдік дебиторлық 3. Қосымша төленген капитал
берешек 4.Қосымша төленгенбеген капитал
4. Инвестициялар 5. Төленбеген табыс
ІІ. Ағымдағы активтер ІІ. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
1.Тауарлық – материалдық 1.Ұзақ мерзімді қарыздар
қорлар(материалдар, дайын өнім, 2.Ұзақ мерзімді кредиторлық берешек
тауарлар) 3.Салықтар
2. Ақшалай қаражат(касса, есепшот,
валюталық шот) ІІІ. Ағымдық міндеттемелер
3. Дебиторлық берешек(есеп беретін 1.Қысқа мерзімдік қарыздар
адамдармен есептесу) 2.Бюджетпен есептесулер
4. Қаржылық инвестициялар 3. Алынған аванстар
5.Келешек кезең шығындары 4.Жалақы бойынша есептесулер
5.Жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есептесулер
Әрине, ол сондай-ақ кәсіпорын қызметінің нәтижесін, оның шаруашылық
қаражаттарынын "бағасын" едәуір бұрмалайды. Бұл кедергі баланс валютасының
кәсіпорын бағасының дәл құнын көрсетпейтіндігін дәлелдейді.
Баланс жиыны кәсіпорын активтері мен оны жабу көздерінің есептік
бағасын ғана көрсетеді, ал осы кезде бұл активтердің нарықтык бағасы мүлдем
бас-қаша болуы мүмкін және берілген активтің пайдалану мерзімі мен оның
баланста көрсетілуі қаншалықты ұзақ болса, есептік баға мен ағымдағы
нарықтық баға арасындағы айырмашылык соншалықты көп болады.
7.Баланс және қаржылық есеп берудің басқа да нысандары шаруашылық
субъектісі қызметінің барлық жақтарын толығымен көрсетпейді. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен оның өзгеру перспективасы тек қаржылық сипаттағы
факторлардың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ
факторлардың да ықпалында болады. Олардың қатарында: мүмкін болатын саяси
және жалпы экономикалық өзгерістер, саланы және кәсіпорынды басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымын қайта құру, меншік түрінің алмасуы, қызметкердің
кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар. Сондықтан қаржылық
есеп беруді соның ішінде бухгалтерлік балансты талдау кешенді экономикалық
талдаудың тек бір ғана бөлімі болып табылады.
Осы шектеулерге қарамастан, бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдауды ақпараттық қамтамасыз етудің бірден бір басты көзі болып
табылады, ал оны оқу осы талдаудың алғашқы сатысы болып табылады.
Алайда кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізгенде баланс
көрсеткіштерімен қатар қаржылық есеп берудің басқа да нысандарының
көрсеткіштерін қолдану қажет, әсіресе кәсіпорынның жыл бойғы барлық табыс
сомасын осы кәсіпорынның өзінің қызметін жүргізу үшін жұмсалған барлық
шығындар сомасымен салыстырудан тұратын қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепті қолдану керек, оның баланстан айырмашылығы ол
кәсіпорынның мезеттік суреті және қатып қалған қаржылық жағдайы емес, ол
капитал козғалысы, есепті кезеңдегі субъектінің қаржылық нәтижесі болып
табылады. Сондықтан кәсіпорынның балансына қарағанда, бұл құжат талдаушы
адам үшін анағұрлым маңызды және ақпараттық болып табылады. Ол бұл
кәсіпорын табыс немесе зиян (шығын) әкелетіндігін анықтау үшін табыстар мен
шығындар туралы жеткілікті мөлшерде бөлініп алынған анық көрсеткіштердің
көмегімен белгілі бір кезеңдегі кәсіпорынның кызмет нәтижесіне баға береді.
Батыс тәжірибесінде, балансты есеп берудің басты нысаны ретінде бөліп
карастыратын біздің елге қарағанда, табыс және зиян туралы есепке біршама
басымдылық берілуі кездейсоқ емес. Атап айтқанда, дәл осы үлгі американдық,
ұлыбритандық және жаңазеландиялық фирмалардың жылдық есебінде бірінші болып
келтірі-леді. Мұның түп тамырын психологиялық тұрғысынан іздеген жөн, табыс
батыс фирмалары қызметіндегі маңызды көрсеткіш болып табылады, олар
сондықтан да оны ең алдымен сыртқы пайданушыларға әйгілеп көрсетуге
тырысады.
1.2. Активтердің құрамы мен құрылымы
Активтердің құрамы мен құрылымына тоқтала кетсек, кәсіпорын
активтеріне:
1 бөлімде Ұзақ мерзімді активтер көрсетіледі: Яғни материалды емес
активтер.
Материалдық емес активтер - бұл өндірісте ұзақ мерзім бойына
пайдалану үшін ( 1 жылдан астам ) немесе тауарларды ( жұмыстарды,
қызметтерді ), сатуға, әкімшілік мақсатқа және басқа субъектіге жалға
беруге арналған табиғи нысаны ( мәні ) жоқ ақшалай емес активтер. Оларды:
1. анықтауға болады
2. субъект бақылайды
3. қолданудан субъект болашақта эконмикалық пайда алуды көздейді
4. Материалдық емес бап материалдық емес актив болып саналады, егер:
5. материалдық активтің анықтамаларына сәйкес келсе;
6. белгі- өлшемдерге сай келеді және мынадай жағдайда есепке тіркеледі:
7. субъект осы активке тікелей байланысты болатын болашақта күтілетін
экономикалық пайда алу ықтималдығы жоғары болса;
8. актив құнын күмәнсіз сеніммен анықтауға болса.
Материалдық емес активтердің мынадай түрлерін атап кетуімізге
болады.
1. Лицензиялық келісімдер
2. Бағдарламамен қамтамасыз ету
3. Патенттер
4. Ұйымдастыру шығындары (қалдырылған шығындар)
5. Гудвилл
6. Басқадай
Негізгі құралдар және олардың жіктелуі мен сипаттамасына тоқтала
кетсек.
Негізгі құралдар- өндіріс үрдісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан
артық уақыт пайдаланылатын, өзінің бастапқы құнын шығарылған өнімге,
көрсетілген қызметке, орындалған жұмысқа бірте- бірте амортизациялық
аударымдар шегінде көшіріп отыратын еңбек құралдары, яғни материалдық
активтерді айтады.
Негізгі құралдар:
1. Жер
2. Үйлер
3. Ғимараттар
4. Машиналар мен жабдықтар
5. Көлік құралдары:
6. Күш- қуатты машиналар мен жабдықтар
7. жұмыс машиналары мен жабдықтары
8. Өлшеуіш және реттегіш құрал аспаптар ( приборлар, құрылғылар мен
керек- жарақтар, лабороториялық жабдықтар
9. есептегіш техника
10. басқа да машиналар мен жабдықтар
11. Табыстау қондырғылары
Басқа да негізгі құралдар:
1. аспап
2. өндіріс мүлкі мен олардың керек жарақтары
3. шаруашылық мүлік – кеңселік және шаруашылық мүлік ( үстелре мен
кілемдер және т.б )
4. жұмыс малы және өсімтал мал
5. көпжылдық көшет егістері
6. жерді ( ғимаратсыз ) жақсарту жөніндегі күрделі шығындар
7. басқа да негізгі құралдар- кітапхана қорлары, спорттық мүлік,
мұражай құндылықтары.
8. Бітпеген құрылыс.
Негізгі құралдар халық шаруашылығының салаларына қарай материалдық
өндіріс сферасының және материалдық емес өндіріс сферасының негізгі
құралдары болып жіктеледі.
Материалдық өндіріс саласының негізгі құралдары- өндіріс процесіне
тікелей қатысатын объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген
кезде еңбек құраларына ( машина, құрал- жабдытар мен сауыт- саймандар және
т.б ) әсер ету жүзеге асады немесе өндірісті жүргізу үшін жағдай жасайды (
ғимараттар, есептеуіш және өткізгіш қондырғылар ) жатады.
Материалдық өндірістік емес негізгі құралдарға - тұтынуға арналған
негізгі құрал - жабдықтар. Олар әлеуметтік қанағаттандыру және игіліктермен
қамтамасыздандыру мақсатында тұтынушылардың қажеттіліктерін ұзақ уақыт бойы
өтеуге арналған материалдық активтер.
Иелігіне қарай негізгі құралдар- меншікті және жалға алынған.
Пайдалану сипатына қарай негігі құралдар- жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған ( тоқтатылып қойған ), және қорда тұрған.
Заттық құрамына қарай- мүліктік және мүліктік емес. Мүліктік- заттай
көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар ( үйлер, ғимараттар,
машиналар, жабдықтар ) саналады. Мүліктік еместерге- пайдаланылатын жер,
орман алқабы, су ресурстары ( ғимараттардан басқа күрделі қаржы салымы,
яғни заттық нысаны жоқ шығындар ( жер учаскелерін, егістік үшін
пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы
жұмсау, т.б ) жатады.
Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек – сатып алушылардың немесе тапсырыс
берушілердің ( бизнес контрагенттерінің ) шаруашылық жүргізуші субъек
алдындағы өткізілген тауар, көрсетілген қызмет және атқарылған жұмыс үшін
ұзақ мерзімді міндеттемелері. Ол ағымдағы ( өтеу мерзімі бір жыл ) немесе
операциялық циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді. Есепте саудалық және
саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді. Саудалық дебитор
берешегі- негізгі іс- әрекет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен
көрсетілген қызметтер үшін сатып алушының міндеттеме сомасы. Саудалық емес
дебиторлық берешек- іс- әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде ( субъект
қызметкерлеріне немесе филиалдарына аванстар, шығынды жабуға арналған
депозиттер, алуға арналған дивиденттер мен проценттер, үкімет органдарына
салықтарды қайтару жөніндегі тілек- талап және басқалар ) пайда болады.
Дебиторлық берешек үш топқа бөлінеді: алынуға тиісті шоттар, алынған
вексельдер және басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке
және субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек- талаптары
кіреді. Дебиторлық берешек пайда болу сипатына қарай қалыпты және
ақталмайтын деп бөлінеді.
Инвестиция дегеніміз- бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті т.б
заттарды, яғни капиталды қандай да бір өндірісті, шаруашылықты, құрылысты
және т.б өндірістік салаларды дамыту үшін жұмсап, сол арқылы келешекте
пайыз түрінде үлкен кәсіпкерлік пайда алу және өзін- өзі өтеуі, болашақ
мақсаттарға ақша қаражат тарта білу. Инвестиция сөзі латынның invest -
салу деген мағынаны білдіреді. Шаруашылық процеске инвестицияның
кірістірілуі инвестициялық қызметпен анықталады. Инвестициялық қызмет
инвестициялар салу және инвестицияларды жүзеге асыру бойынша тәжірбиелік
әрекеттер жиынтығы. Инвестициялық қызметті жүзеге асырушы- тәуекелге бел
буып, алдына қойған мақсатына жету үшін шартты түрде қызмет етуші инвестор
болып табылады. Осы күрделі қызметке қадам жасар бұрын, оның алдында екі
бір- бірімен тығыз байланыстағы тәуекел тұрады: уақыт және тәуекелділік.
Инвесторлар:
1. кәсіпорындар
2. мемлекет
3. жеке тұлғалар
Инвестицияның объектілері:
1. жаңа құрылысқа
2. кәсіпорындарды кеңейтуге және техникалық қайта жарақтандыруға
3. тұрғын үй
4. коммуналдық және мәдени- тұрмыстық құрылыстарға
Инвестицияның жіктелуі мынадай түрде болуы мүмкін.
Жұмсау мерзімі бойынша:
1. қысқа мерзімді ( бір жылға дейін )
2. ұзақ мерзімді- бір жылдан көп уақытқа иемдену
3. мерзімсіз инвестициялар
Тағайындалуы бойынша:
1. Қаржылық - құнды қағаздарға жұмсау
2. нақты (мүлікті жұмсау)- субъектінің негізгі капиталына жұмсау
және
3. материалдық - өндірістік қордың өсуіне жұмсау
4. тікелей- басқа субъектілердің қаржылық капиталындағы
инвестициялар
5. портфельдік- субъект иелігіндегі құнды қағаздарға жатады.
Шығу тегі бойынша- бірінші, екінші.
Бөлу формасы бойынша- құжаттық, құжатсыз.
Ұттық тегі бойынша- отандық, шетелдік.
Қолдану түрі бойынша- инвестициялық ( капиталдық ), инвестициялық емес.
Иемдену қатары бойынша- жеке, жалпы.
Шығарылым формасы бойынша- эмиссиондық, эмиссиондық емес.
Меншік формасы бойынша- мемлекеттік, корпоративтік.
Айналыс сипаты бойынша- нарықтық, нарықтық емес.
Тәуекелдік деңгейі бойынша- аз тәуекелділікпен, мүмкін тәуекелділікпен.
Қолма- қол табыс бойынша- табыстық, табыссыз.
Қаражатты жұмсау формасы бойынша:
1. борыштық- құнды қағаздарға немесе міндеттерге инвестиция
2. иелі үлестік- нарықты субъектінің капиталындағы үлестер немесе
уақытша шектеулермен байланысы жоқ ( еншілес және тәуелді
компаниялардағы инвестиция ) мүліктегі үлес.
3. жеке жобалар ( кенішті игеру )
Экономикалық мәні ( құқықтық түрі ) бойынша- мүліктік, міндеттік.
Халықаралық және отандық стандарт бойынша бухгалтерлік есепте инвестиция
мыналарға бөлінеді:
қаржылық
еншілес, тәуелді және бірігіп бақылау арқылы шаруашылық субъектісіндегі
инвестициялар.
Ағымдағы активтиер оның ішінде тауарлық - материалдық құндылықтарды
атап өтетін болсақ.
Өндіріс процесінде еңбек құралдарымен қатар өндірістік босалқы қорлары
еңбек запастары ретінде қатысады. Тауарлық- матриалдық қорлар өндіріс
процесінде тұтынылып, өзінің құнын өндірілетін өнімге толығымен аударатын
материалдық активтер. Өндіріс барысындағы функционалдық ролі мен мақсаты
бойынша барлық тауарлы- материалдық босалқылар былайша бөлінеді:
1. негізгілер- дайындайтын өнімнің заттық негізін құрайтын ( тоқма
өндірісінде мата ) материалдар;
2. көмекші материалдар- өндірілетін өнімнің өзіндік құнына кіргенімен
негізгі материалдар сияқты оның заттық негізін құрамайды, олар өнімге
қажетті қасиеттер беру үшін ( сырлар, лак, желім ) пайдаланылады.
Тауарлық- материалдық қорлардың жіктелуі ;
Материалдар синтетикалық шоттарға байланысты жіктеледі:
1310 Шикізаттар мен материалдар
1311 Сатып алынатын жартылай фабрикаттар және жинақтаушы бұйымдар
1312 Отын
1313 Ыдыс және ыдыстық материалдар
1314 Қосалқы бөлшектер
1315 Басқа да материалдар
1316 Қайта өңдеуге берілген материалдар
1317 Құрылыс материалдары
1320 Дайын өнім
1330 Тауарлар
1340 Аяқталмаған өндіріс
1350 Басқа да қорлар
1352 Аванс есеп беретін тұлғаға төлеу
1360 Қорларды есептен шығару бойынша резервтері
Ақшалай қаражат (касса, есепшот, валюталық шот) бөліміне келсек,
кассадағы ақшалай қаражат – субъектің өз кассасында нақты қолда бар,
шаруашылық операцияға жіберілетін активтерінің бөлігі. Кассадағы ақшалай
қаражатты сақтау, жұмсау және есептеу тәртібі есеп саясатына сәйкес
шаруашылық жүргізуші субъект дербес жасайтын Кассалық операцияларды
жүргізу ережелері белгіленген. Ақшалай қаражат- кәсіпорынның кассадағы және
банктегі шоттарындағы қолма- қол ақша. Ақшалай қаражат қозғалысы- олардың
операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметінің нәтижесіндегі түсімі
мен қозғалысы. Ақшалай қаражат қозғалысын ішкі бақылау жүйесі – активтерді
қорғау, субъектінің қаржылық саясатына сай болуын қамтамасыз ету,
бухгалтерлік шоттарда көрсетілген мәліметтердің шүбәсіз сенімділігін
қамтамасыз ету үшін арналған арнайы белгіленген жүйе.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есепте қолданылатын ақша
қаражаттарының шоттары:
1010 Кассадағы ұлттық валютамен ақша қаражаттар
1020 Кассадағы шетелдік валютамен қолда бар ақшалар
1030 Жолдағы ақшалай аударымда
1040 Ұлттық валютадағы ағымдық корреспонденттік шоттардағыақшалай
қаражаттар
1050 етелдік валютадағы ағымдық корреспонденттік шоттардағы ақша
қаражаттар
1060 Депозиттік шоттардағы ақша қаражаттар
1070 Арнаулы шоттардағы ақша қаражаттар
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі Басқармасы 02.06.2000 ж № 266
Клиенттердің Қазақстан Республикасы банктерінде банктік шот ашу, жүргізу
және жабу тәртібі туралы нұсқаулықтың бекітуімен кәсіпорындар мен ұйымдар
өздерінің ақшаларын сақтау үшін өздері қалаған банк мекемелерінен есеп
айырысу шотын ашулары тиіс. Кез келген кәсіпорын үшін әрбір банк
мекемесінен тек бір есеп айырысу шотын ашуы белгіленген.
Қандай да болмасын заңды ұйымның басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға
тиесілі қарызы, олардан сатып алынған тауарлардың, материалдық
құндылықтардың және т.б құндылықтардың құны үшін төленетін төлем, шот
иесінің келісімімен ғана жүзеге асырылуы мүмкін.Есеп айырысу шотындағы
ақшадан, нақты ақшамен қаржы алу үшін шот иесіне қызмет көрсететін банк
мекемесі чек кітапшасын береді. Банк мекемесіндегі есеп айырысу шоты арқылы
есеп айырысу қолма- қол ақшасыз есеп айырысудың негізі болып саналады.
Кәсіпорынның есеп айырысу шоты- 1040.
Қазақстан Республикасының белгілеген заңына сәйкес ел ішіндегі әр
түрлі операциялар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың бір - біріне төлейтін
төлемдері тек қана ұлттық валютада жүргізілуі керек. Ұйымдардың резидент
емес заңды тұлғалармен орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін
шетелдік валюта түрінде қаржы төлеуі немесе қаржы қабылдауы арнайы рұқсатты
қажет етеді. Шетелдік валюта бойынша операция жасау үшін Қазақстан
Республикасының аумағында тіркелген кәсіпорындар мен ұйымдар 1996 жылғы 24
желтоқсандағы № 54-1 санды Валютаны реттеу туралы ҚР заңын және 1997
жылғы 23 мамырдағы Ұлттық банк басқармасы бекіткен № 206- санды
Қазақстан Республикасындағы валюта бойынша жасалатын операциялардың
ережесін басшылыққа алуы тиіс.
Шетелдік валюта дегеніміз- кәсіпорындардағы және ұйымдардағы
тауарларды, дайын өнімдерді сатып алу ( сату ), қызмет көрсету ( пайдалану
), жұмыстарды орындау барысында қолданылатын Қазақстан Республикасының
ұлттық валютасынан ( теңгеден ) басқа ақша бірліктері болып табылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың шет елдік валюта түрінде алатын табысы сол
операция жасалған күні Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі
белгілеген ақша айырбастау бағамы ( курсы ) бойынша есептеліп, Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасы түрінде ( теңгемен ) көрсетілуі тиіс.
Бағам ( курс ) екі елдің ақша бірліктерінің ( валюталарының ) өзара
қатынасы.
Кәсіпорындар мен ұйымдар шетел ақша бірліктерімен операциялар жасау
үшін банк мекемесінен валюталық шот ашуы керек. Кәсіпорынның валюталық шоты-
1050.
Қаржылық инвестиция- бұл субъект табыс алу, инвестициялық капитал
өсімінен немесе басқадай пайда алу мақсатында иемденетін активтер. Қаржылық
инвестицияны сатып алу барысында ( брокерлік сыйақы, банк қызметі ) сатып
алумен байланысты пайда болған шығындарға инвестиция құнын қосып құралатын
сату құны бойынша бағаланады. Қаржылық инвестицияны босатып алу барысында
сатудан түскен нақты табыс пен баланстық құн арасындағы айырмашылық,
шығынды ( брокердің немесе диллердің қызметі ) шегеруде табыс немесе шығын
ретінде танылады.
Қаржылық инвестиция мыналарға жіктеледі:
1. Қысқа мерзімді - баланста не белгілі бір күні ғана әрекет ететін
ағымдағы нарық бағасымен не ағымдағы сатудың төмен бағасымен
ескеріледі.
2. Ұзақ мерзімді - қайта бағалау барысында бағалау соммасы өзіндік
капиталдың өсуіне қатысты болады.
Қаржылық инвестиция шоты - 1130, 2010.
Келешек кезең шығындары деп- есеп беретін кезеңде шығарылған, бірақ
келесі кезеңнің шығындарына жататын шығындады айтады. Оларға жататындар:
1. алдын ала ( мерзімінен бұрын ) төленген сақтандыру полисінің сомасы
2. келесі кезеңдерге жазылған газет, журнал және басқа да ақпарат
құралдарының құны
3. мауысымен жұмыс істейтін өндірістердің маусымдық шығындары және тағы
ба басқалары.
Алдағы кезең шығындарының шоты - 1620,2920.
1.3 Кәсіпорын активтерін талдау тәсілдері мен есеп жүргізу методикасы
Кәсіпорынның активтерін талдау тәсілдері мен есеп жүргізу тәртібі мен
амалдар қолдана отырып, талдау барысын осы бөлімде атап өткеніміз жөн болып
отыр. Яғни талдау тәсілдері әр текті бола отырып, сонда да кәсіпорынның
есеп жүфргізуге қолайлы етіп жүргізу. Талдаудың ең маңызды этаптарынан
бастайық, сонымен шаруашылық қызметін біртұтас кешенді талдауды ішкі
(басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді кажет етіп отыр.
Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі ақпараттық көздері
бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның каржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық кызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық
қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы
кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі – басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп
берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша
шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық
есеп негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.
Соңғы кездері мерзімді баспасөздерде, сондай-ақ жеке басылымдарда
қаржылық талдауды жүргізу бойынша бірқатар әдістемелік ұсыныстар жарық
көрді.
Бұл еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның
жекелей көрсеткіштерін талдаудың әр түрлі әдістемелерін ұсынып отыр. Бұл
әдістемелердің көпшілігінде олардың маңызды ерекшелігі болып табылатын,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының біздің отандык тәжірибеде қолданылмаған
жаңа көрсеткіштерінің жүйесін толық талдауда.
Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгейлерінде және кәсіпорынның
өзінде пайдаланып келген қаржылық жағдайды талдаудың қалыптасқан әдісінің,
шаруашылық жүргізудің әкімшілік жүйесінің жұмыс істеу жағдайында және
негізінен орталықтандырылған көздерден қаржыландырылатын мемлекеттік меншік
үшін, сондай-ақ уақытша тартылған қаражаттарды (тұрақты пассивтер), айналым
қаражаттарын және басқаларды мөлшерлеу мақсатында қолданылғаны түсінікті.
Бұл жағдайлар шаруашылық жүргізудің тиімділігіне бағытталған басқарушылық
шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның дербестігін тежеп отырады және нарықтық
қатынастар және кәсіпшілік қызметпен мүлдем үйлеспейді. Бұрынғы қолданылып
келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың мәндерін, баланс бөлімі мен
топтарының жиындарын олардың мөлшерлік көлемдерімен салыстыру, мөлшерден
ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу шешуші роль атқарды.
Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі – онда жоспарлық
көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде сарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған номативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің, меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікалей (кұрылымдық) талдау – әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтер үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезендермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен
болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, одан кейін
перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреу бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынас
ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке
баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар.
Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау кажет, өйткені тек бір ғана
фактор алымына да, бөліміне де әсер етуі мүмкін. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 3
1 КӘСІПОРЫН АКТИВТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Активтердің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Активтердің құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..11
2 1.3 Кәсіпорын активтерін талдау тәсілдері мен есеп жүргізу
методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
ЖШС СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ҒЫЛЫМИ – ЗЕРТТЕУ
ИНСТИТУТЫНЫҢ АКТИВТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 ЖШС Солтүстік Қазақстан ауыл шаруашылығы ғылыми –
зерттеу институтының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Баланс активтерінің құрамы мен құрылымын
талдау ... ... 31
3 2.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін
талдау ... ... ... ... ... ..42
КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ
3.1 Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем
қабілеттілігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 51
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен іскерлік
белсенділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз бәсекеге қабілетті аграрлық
өнімдердің үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке жарайтын басым
салаларды, яғни отандық өндірісті дамытуға кірісе бастады. Ал отандық
өндірісті, сол арқылы отандық өнімдердің ішкі және сыртқы нарықтардағы
бәсекелестік қабілеттілігін дамытудың маңызды шарттарының бірі ауыл
шаруашылық құрылымдардың тиімді және бәсекеге қабілетті қызмет етуін
қамтамасыз ету болып табылады. Олардың тиімділігін көтерудің бірден бір
жолы – оның қызметін жан-жақты талдап, қалыпты жағдайдан ауытқуын дер
кезінде диагностикалап уақытылы шара қолдану болып табылады.
Сонымен, кез-келген шаруашылықтың экономикалық қызметінің нәтижесі
мен жалпы жағдайына кешенді диагностикалау қажетті. Бұған қоса, жалпы
бүкіл әлемдік дағдарыс кезінде кез келген шаруашылықтың қызметіне
уақытылы диагностикалау және оның тиімді әдістерін қолдану – бүгінгі
күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Қазіргі нарық жағдайында мекеменің динамикалық дамуына үнемі
диагностика жасау бәсекеге қабілетті болудың қажетті шарты. Сондықтан
кәсіпорынның шаруашылық қызметінің динамикалық дамуын диагностикалау,
оның нормалы жағдайынан ауытқуын саралау, оның себептерін анықтап шаралар
жоспарлау және нормалы жағдайға жеткізу өзектілігі дипломдық жұмыс
тақырыбының таңдалуына себепші болды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Дипломдық жұмыстың орындалуы
барысында автор жалпы экономиканың оның ішінде ауыл шаруашылық
құрылымдарының динамикалық дамуының теориялық және әдістемелік мәселелері
бойынша жарық көрген шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектеріне
сүйенді. Олардың ішінде алыс және жақын шетелдерден келесі ғалымдарды
атап өтуге болады. Ресей ғалымдары М.И.Баканов, А.Д.Шеремет,
С.А.Барнгольц, Б.И.Майданчик, А.И.Муравьев, Самборский, В.В.Осмоловский,
Н.В.Ковалев, Г.В.Савицкая, Т.Б.Бердникова, В.Я.Поздняков,Н.С.Пласкова,
Н.В.Радионов, С.П.Радионова, және басқалар. Қазақстандық ғалымдардан тек
Х.Ш.Дүйсенбаевты атап өтуге болады.
Жоғарыда аталған ғалым зерттеушілердің кәсіпорынның динамикалық дамуын
жан жақты зерттеуге қосқан үлестері аз емес. Дегенмен, шаруашылықтың
қызметін терең факторлы талдаудың кешенді математикалық әдістерін
қарастырмаған.
Ресей ғалымдары осы ғасырдың басында экономикалық үрдістерді
диагностикалауды ұсына бастады. Мына экономист ғалымдардың еңбектерінде
талдау және диагностикалау әдістемелері қарастырылған: А.Д.Шеремет,
Л.А.Головнина, О.А.Жигунова, М.М.Глазов, Н.Н. Погостинский,
Ю.А.Погостинский. Дегенмен осы ғалымдардың
еңбектерінде экономикалық талдау мен диагностикалау түсініктері және
әдістері мен әдістемесі айқындалып қарастырылмаған. Осыған байланысты
экономикалық диагностикалаудың әдістерін жетілдіру диссертациялық жұмыс
тақырыбының таңдалуына себепші болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Осыған байланысты
жұмыстың мақсаты кәсіпорының активтерін динамикалық дамуын диагностикалау
мәселелерін зерттеп және әдістерін жүйелеу. Алға қойылған мақсатқа қол
жеткізу үшін жұмыста келесідей міндеттер қойылған:
• Кәсіпорынның активтерін теориялық негізін зерттеу және даму
жолдарын талдау;
• Кәсіпорын активтерінің үрдісін диагностикалау мәнін,
маңыздылығын және талдау әдістерін және олардың ерекшеліктерін
саралау;
• Активтерді жүйелі талдау және жетілдіру;
• Кәсіпорын активтерін талдауда диагностикалау әдісін қолдану
арқылы оның қызметінің динамикалық дамуын жетілдіру мақсатына
ұсыныс жасау.
Зерттеу пәні. Кәсіпорынның динамикалық даму үрдісіне экономикалық
талдау және диагностикалау әдістері.
Зерттеу нысаны. ЖСШ Солтүстік Қазақстанның ауылшаруашылық зерттеу
институты.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздерін экономика
жүйесінің орнықтылығы, оның ішінде ауыл шаруашылығы құрылымдарының
динамикалық даму үрдісін зерттеу және талдау әдістемелері жөніндегі отандық
және шетелдік ғалымдардың жан жақты еңбектері құрайды. Дипломдық
зерттеудің ақпараттық базасын Қазақстан Республикасының АгроИнновация
мәліметтері, Ақмола облысының ЖШС Солтүстік Қазақстан ауылшаруашылық
ғылыми зерттеу институтының жылдық есеп мәліметтері құрайды. Сонымен қатар
ғылыми тәжірибелік конференциялар, семинарлар және ғылыми мерзімдік
басылымдарда жарияланған мәліметтер пайдаланған.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу
барысында алынған нәтижелер мен ұсыныстар, әдістемелік нұсқаулар келесі
бағытта қолданылуы мүмкін: ауылшаруашылығы мекемелерінің экономикалық
қызметіне талдау және стратегиялық шешім қабылдауда, жоспарлауда; кез
келген экономикалық, бизнестік мекемелердің қаржылық жағдайына аналитикалық
есептеу жұмыстарына
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш
негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
І КӘСІПОРЫН АКТИВТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Активтердің мәні мен мазмұны
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі
қызметін бухгалтерлік баланс атқарады.
Баланс - есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның
қаржылық жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден,
баланс меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен
таныстырады. Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық
құралдардың сандық және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада
үшінші жақ алдындағы өз міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді.
Екіншіден, басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі өз
орны, таңдап алынған стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды
пайдалану тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару
бойынша әр түрлі сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады.
Үшіншіден, баланстың мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы
қолданушыларға да пайдалануға мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жұмыс
процесінде дұрыс шешім қабылдау үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда,
сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын,
әдейі жасалынған және әдейі жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз
жақтарын шығару үшін көмек алады, ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағытын
анықтайды.
Баланс ақпараттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген
кәсіпорынмен өзінің серіктесі ретінде жұмыс жүргізудін мақсатқа сәйкестігі
және оның шарттары туралы шешімдер қабылдай алады, өз салымдарының мүмкін
болатын тәуекелділіктерін және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің
орындылығын және басқа шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы
соншалық, көп жағдайда қаржылық жағдайды талдауды баланстық талдау деп
атайды.
Бухгалтерлік баланс қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол
есепті кезеңдегі кәсіпорын мүлкінің құрамы мен кұрылымын, ағымдағы
активтердің айналымдылығы мен өтімділігін, меншікті капитал мен
міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы
мен жағдайын және кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін
анықтауға мүмкіндік береді. Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын
орналастыру тиімділігін, оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруащылық
қызметке жетуі, қарыз көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды
ынталандыру тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік
балансты талдау үшін және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда
ақпараттың ең қа-жетті түрі болып табылады.
1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және
пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келді. Активтер, баланс
кәсіпорынының есепті кезеңде бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және
қарыздық күқық құны ретінде көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның заемдар мен
кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу
мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Мүліктің түрлері және олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі
белгілері бойынша топтастырылады. Осының нәтижесінде баланстың активі мен
пассиві мүлік және онын қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық
топтарының аз ғана санынан құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-
жеке элементтер мен қорытындыланған керсеткіштерден тұрады. Актив пен
пассивтегі бұндай жеке элементтер мен қорытындырылған көрсеткіштер баланс
баптары деп аталады.
Баланстың актив бөлімінің құрылымына сай ерекшелік - бұл яғни баланс
бөлімдері мен баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң, белгілі бір
дәйектілікпен орналасуы - яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты мына
принцип бойынша: өтімділік дәрежесі аз активтерден өтімділігі көп
активтерге дейін, демек басында баланстың өтімділігі жағынан төмен
бөлімдері мен баптары жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу деңгейіне
байланысты жоғары өтімді активтер жазылады. Осы принцип бойынша активтің
қорытынды баптары ең өтімді айналым қаражаттары (ағымдағы активтер) болып
табылады олар қысқа мерзімді қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу
және валюталық шоттардағы ақша қаражаттары, сондай-ақ басқа да ақша
қаражаттары.
Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс
жаңаша анықталады және оның екі бөлігі мен элементтері де жаңаша
сипатталады.
Олардың түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің
бухгалтерлік есеп және аудит тұрғысындағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне
арқа сүйейді.
Осыған орай ағылшын тілінен орыс тіліне аударылған оқулықтардың және
тәжірибе құралдарының авторларының пікірлері теориялық көзқарас болып
табылады.
Жоғары оқу орындарында экономикалық мамандық алатын студенттерге,
бизнес мектептер мен экономикалық лицейлерге арналған ағылшын авторының
"Бухгалтерлік талдау" деген оқулығында келесідей анықтама берілген:
Баланс бұл кәсіпорынның белгілі бір күндегі қаржылық жағдайының кестесі
болып табылады.
Активтер дегеніміз – бұл кәсіпорын нені иеленеді және ол нені алуға
тиіс, соны көрсетеді (немесе активтер - бұл кәсіпорынның иелігіндегі және
алуға тиісті мүлкі); пассивтер - бұл кәсіпорынның өзінің біреуге берешек
қарызы немесе борышы. Активтер сомасы әрқашан да пассивтер сомасына тең
болуы тиіс
Ағылшын ғалымдары шығарған "Бухгалтерлік іске кіріспе" деген оқу
құралында былай жазылған: Баланс - бұл белгілі бір күнге кәсіпорынға тиісті
бар-лық активтер мен оның борыштарын анықтайтын пассивтерінің тізімі. Бұл
бе-рілген уақыт мерзіміндегі бизнестің (іскерлік қызметтің) қаржы
жағдайының бейнесі болып табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай
көрініске ие болады және де активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең
болуы тиіс.
Әрі қарай олар баланстың негізгі элементтерін келесідей сипаттайды:
Активтер-бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе.
Пассивтер - басқа біреуге тиісті нәрсе. "Пассив" термині таза бухгалтерлік
ұғым болып табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді білдіреді.
Капитал - пассивтердің арнайы түрі.
Капитал алғашқы капитал мен қызметте қалдырылған табысты қоса алғандағы
меншік иесінің бизнестегі үлесі болып табылады.
Әлемдік банк өңдеп шығарған "Қаржылық есеп, аудит, есеп беру бойынша
нұсқаулар" оқулығында бұл ұғымдарды былайша түсіндіреді: "Баланстық есеп
бұл белгілі бір кезеңде жасалған және осы кезеңдегі ұйымның жалпы қаржылық
жағдайын бағалау үшін пайдаланылатын фотосурет. Қаржылық жағдай ұғымымен
тікелей байланысқан баланстық есеп элементтері дегеніміз бұл активтер,
пассивтер және капитал. Баланстық есеп кәсіпорынның әрі қарайғы жұмысын
камтамасыз ету үшін қазіргі уақытта қолда бар ресурстар туралы ақпаратты
қамтиды. Ол сондай-ақ, бұл активтерді қаржыландыру көздері туралы
ақпараттан тұрады. Мысалы, бұл көздер қарызға алынған ба, жоқ, әлде
меншікті ме".
Аталған оқулықта бухгалтерлік баланстың бөлімдері (жақтары) мен
элементтері келесідей анықталады:
Актив дегеніміз - бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде кәсіпорынмен
бақыланатын және болашақта кәсіпорынға экономикалық табыс әкелетін ресурс.
Пассив - бұл өткен жағдайлардан пайда болған кәсіпорынның ағымдағы
міндеттемесі.
Оны өтеу экономикалық табыс алумен байланысты кәсіпорын ресурстарының
шығынына (сыртқа кетуіне) әкеліп соқтырады.
Капитал - бұл пассивтерді активтерден алып тастағандағы кәсіпорынның
өзіндік қаражаты.
Көріп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы
бұл анықтамалар біздің бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымызда
берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді. ҚР-дағы бухгалтерлік есеп туралы
заңды жасаушылар негіз ретінде батыс ғалымдарының еңбегін алып отыр.
"Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен байланысқан
негізгі элементтері – активтер, меншікті капитал және субъектінің
міндеттемесі" болып табылатынын айта келе, олар қаржылық есептің бұл
элементтеріне келесідей сипаттама береді.
Активтер - бұл құндық бағасы бар кәсіпорыннын мүлкі, мүліктік, жеке
мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады.
Міндеттеме - бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа
бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті - мүлікті беру,
жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-әрекеттен бас
тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап
етуге құқығы бар.
Меншіктік капитал - бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп
тастағаннан кейінгі активтері. Сонымен, қаржылық есептің негізгі
элементтерінің анықтамасын түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылық
жоқ деп айтуға болады.
Баланс бухгалтерлік есептің "Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп
берудегі негізгі анықтаулар" №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің,
мен-шікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-ақ қаржылық
есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады.
Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы
анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың
жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қабылдауда
қажет болатын ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы екендігіне БЕС–2-нің
7пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Онда былай жазылған: "барлық маңызды
ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және түсінікті
болатындай дәрежеде ашылуы тиіс"
БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік нұсқаулары
негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс тік түрде 1-кестеде көрсетілген
көрсеткіштерден тұрады.
Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау (көлденең, яғни
екі жақты немесе тікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып
табылады.
Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып
отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты, өтімділігі
төмен активтерден өтімділігі жоғары активтерге қарай, пассивтер принцип
бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі
азынан көбіне қарай.
Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:
1) ұзақ мерзімді активтер;
2) ағымдағы активтер;
3) меншікті капитал;
4) ұзақ мерзімді міндеттемелер;
5) ағымдағы міндеттемелер.
Баланс қаржылық есеп беруде үш элементті сипаттайды: активтер, меншікті
капитал және міндеттемелер. Қалған екі элемент табыс және шығын – қаржы -
шаруашылық қызметі нәтижелері туралы есеп беруде көрсетіледі.
Қаржылық жағдайды талдау барысында тек бухгалтерлік баланс мәліметте
ріне ғана сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл біршама қарапайымдау, себебі
бухгалтерлік баланс кемшілік пен шек қоюшылықтан ада емес, олардың ең маңыз-
дылары келесілер болып табылады:
1.Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады. Баланста келтірілген
мәліметтер оны құрған кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесін көрсетеді.
Бұл жағдайда баланс ақпараттары ретроспективалық және перспективалық талдау
мақсаттары үшін қолданылуы мүмкін.
2.Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелеріңде статусквоны
сипаттайды, яғни пайдаланылып жүрген есеп саясатына сай осы кезеңде
кәсіпорын жалпы қандай жағдайда тұр деген сұраққа жауап береді, бірақ бұл
жағдайға ненің нәтижесінде жеткеніне жауап бермейді. Бұл сұраққа жауап беру
үшін, тек қосымша мәліметтер ғана емес, сонымен қатар есеп және есеп беруде
көрсетілмейтін көптеген факторлардың талдануы қажет (мысалы, ғылыми-
техникалық прогресс, контрагенттегі қаржылық қиындықтар және басқалар).
3.Баланста салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін
қажетті база жоқ. Ол кеңістіктік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз
етпейді. Сондықтан оның талдауы динамикада жүргізілуі тиіс және
мүмкіндігінше көрсеткіштерге, олардың орташа салық және орташа
прогрессивтік маңыздылығына шолу жасаумен толықтырылуы тиіс. Осындай
мақсатпен ұқсас кәсіпорындар тобы бойынша негізгі есептік көрсеткіштерді
ашық жариялау қажет. Бұл қажетті орташа көрсеткіштерді есептеп шығаруға
мүмкіндік береді.
4. Баланста кәсіпорынның қаражаттарының айналымы туралы мәлімет
жоқ. Баланстың сол немесе басқа бабы бойынша соманың аз немесе көптігі
туралы қортындыны баланстың көрсеткіштерін айналымының сәйкес сомаларымен
салыстырғаннан кейін ғана жасауға болады.
5.Баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік
мәліметтердің жиынтығы болып табылады, яғни онда осы балансты толтыру
кезіндегі шаруашылық
операцияларының жиынтығы жазылып отырады. Ол кәсіпорынның есепті кезең
ішіндегі мүмкіндік жағдайын көрсетпейді. Бұл ең алдымен баланстың
динамикалық баптарына қатысты, олар "материалдар", "дайын өнім",
'"тауарлар", "дебиторлық борыш" және басқалар.
Мысалы, жыл соңында қолда бар өнім қорларының үлес салмағының көп
бо-луы мен дебиторлық борыштың айтарлықтай үлесі, мұндай жағдай жыл бойы
осылай болды дегенді білдірмейді.
6.Баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны коддану
принципі жүргізіледі, ол мүліктің жалпы алғанда нақты бағасын едәуір
дәрежеде бұрмалайды. Баланстың жеке баптарына инфляциялық факторлар мен
нарық коньюктурасының өзгерісі едәуір бұрмалаушылық әсерін тигізуі мүмкін.
Инфляция, кәсіпорын пайдаланатын шикізат пен жабдықтарға бағаның өсуі және
негізгі құралдарды жаңарту дәрежесінің төмен жағдайында көптеген баланс
баптары функционалдық қызметі жағынан бірдей, бірақ есеп объектітерінің
құны жағынан әр түрлі жиынтықты көрсетеді. Бұл әр түрлі есеп мерзімдерінде
есептелген баланстың аттас көрсеткіштерінің салыстырмалығының бұзылуына
әкеліп соқтырады.
Кесте 1
Баланс құрамы мен құрылымы
Актив Пассив
І. Ұзақ мерзімді активтер І. Меншікті капитал
1. Материалды емес активтер 1. Жарғы капитал
2. Негізгі құралдар 2. Резервтік капитал
3. Ұзақ мерзімдік дебиторлық 3. Қосымша төленген капитал
берешек 4.Қосымша төленгенбеген капитал
4. Инвестициялар 5. Төленбеген табыс
ІІ. Ағымдағы активтер ІІ. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
1.Тауарлық – материалдық 1.Ұзақ мерзімді қарыздар
қорлар(материалдар, дайын өнім, 2.Ұзақ мерзімді кредиторлық берешек
тауарлар) 3.Салықтар
2. Ақшалай қаражат(касса, есепшот,
валюталық шот) ІІІ. Ағымдық міндеттемелер
3. Дебиторлық берешек(есеп беретін 1.Қысқа мерзімдік қарыздар
адамдармен есептесу) 2.Бюджетпен есептесулер
4. Қаржылық инвестициялар 3. Алынған аванстар
5.Келешек кезең шығындары 4.Жалақы бойынша есептесулер
5.Жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есептесулер
Әрине, ол сондай-ақ кәсіпорын қызметінің нәтижесін, оның шаруашылық
қаражаттарынын "бағасын" едәуір бұрмалайды. Бұл кедергі баланс валютасының
кәсіпорын бағасының дәл құнын көрсетпейтіндігін дәлелдейді.
Баланс жиыны кәсіпорын активтері мен оны жабу көздерінің есептік
бағасын ғана көрсетеді, ал осы кезде бұл активтердің нарықтык бағасы мүлдем
бас-қаша болуы мүмкін және берілген активтің пайдалану мерзімі мен оның
баланста көрсетілуі қаншалықты ұзақ болса, есептік баға мен ағымдағы
нарықтық баға арасындағы айырмашылык соншалықты көп болады.
7.Баланс және қаржылық есеп берудің басқа да нысандары шаруашылық
субъектісі қызметінің барлық жақтарын толығымен көрсетпейді. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен оның өзгеру перспективасы тек қаржылық сипаттағы
факторлардың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ
факторлардың да ықпалында болады. Олардың қатарында: мүмкін болатын саяси
және жалпы экономикалық өзгерістер, саланы және кәсіпорынды басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымын қайта құру, меншік түрінің алмасуы, қызметкердің
кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар. Сондықтан қаржылық
есеп беруді соның ішінде бухгалтерлік балансты талдау кешенді экономикалық
талдаудың тек бір ғана бөлімі болып табылады.
Осы шектеулерге қарамастан, бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдауды ақпараттық қамтамасыз етудің бірден бір басты көзі болып
табылады, ал оны оқу осы талдаудың алғашқы сатысы болып табылады.
Алайда кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізгенде баланс
көрсеткіштерімен қатар қаржылық есеп берудің басқа да нысандарының
көрсеткіштерін қолдану қажет, әсіресе кәсіпорынның жыл бойғы барлық табыс
сомасын осы кәсіпорынның өзінің қызметін жүргізу үшін жұмсалған барлық
шығындар сомасымен салыстырудан тұратын қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепті қолдану керек, оның баланстан айырмашылығы ол
кәсіпорынның мезеттік суреті және қатып қалған қаржылық жағдайы емес, ол
капитал козғалысы, есепті кезеңдегі субъектінің қаржылық нәтижесі болып
табылады. Сондықтан кәсіпорынның балансына қарағанда, бұл құжат талдаушы
адам үшін анағұрлым маңызды және ақпараттық болып табылады. Ол бұл
кәсіпорын табыс немесе зиян (шығын) әкелетіндігін анықтау үшін табыстар мен
шығындар туралы жеткілікті мөлшерде бөлініп алынған анық көрсеткіштердің
көмегімен белгілі бір кезеңдегі кәсіпорынның кызмет нәтижесіне баға береді.
Батыс тәжірибесінде, балансты есеп берудің басты нысаны ретінде бөліп
карастыратын біздің елге қарағанда, табыс және зиян туралы есепке біршама
басымдылық берілуі кездейсоқ емес. Атап айтқанда, дәл осы үлгі американдық,
ұлыбритандық және жаңазеландиялық фирмалардың жылдық есебінде бірінші болып
келтірі-леді. Мұның түп тамырын психологиялық тұрғысынан іздеген жөн, табыс
батыс фирмалары қызметіндегі маңызды көрсеткіш болып табылады, олар
сондықтан да оны ең алдымен сыртқы пайданушыларға әйгілеп көрсетуге
тырысады.
1.2. Активтердің құрамы мен құрылымы
Активтердің құрамы мен құрылымына тоқтала кетсек, кәсіпорын
активтеріне:
1 бөлімде Ұзақ мерзімді активтер көрсетіледі: Яғни материалды емес
активтер.
Материалдық емес активтер - бұл өндірісте ұзақ мерзім бойына
пайдалану үшін ( 1 жылдан астам ) немесе тауарларды ( жұмыстарды,
қызметтерді ), сатуға, әкімшілік мақсатқа және басқа субъектіге жалға
беруге арналған табиғи нысаны ( мәні ) жоқ ақшалай емес активтер. Оларды:
1. анықтауға болады
2. субъект бақылайды
3. қолданудан субъект болашақта эконмикалық пайда алуды көздейді
4. Материалдық емес бап материалдық емес актив болып саналады, егер:
5. материалдық активтің анықтамаларына сәйкес келсе;
6. белгі- өлшемдерге сай келеді және мынадай жағдайда есепке тіркеледі:
7. субъект осы активке тікелей байланысты болатын болашақта күтілетін
экономикалық пайда алу ықтималдығы жоғары болса;
8. актив құнын күмәнсіз сеніммен анықтауға болса.
Материалдық емес активтердің мынадай түрлерін атап кетуімізге
болады.
1. Лицензиялық келісімдер
2. Бағдарламамен қамтамасыз ету
3. Патенттер
4. Ұйымдастыру шығындары (қалдырылған шығындар)
5. Гудвилл
6. Басқадай
Негізгі құралдар және олардың жіктелуі мен сипаттамасына тоқтала
кетсек.
Негізгі құралдар- өндіріс үрдісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан
артық уақыт пайдаланылатын, өзінің бастапқы құнын шығарылған өнімге,
көрсетілген қызметке, орындалған жұмысқа бірте- бірте амортизациялық
аударымдар шегінде көшіріп отыратын еңбек құралдары, яғни материалдық
активтерді айтады.
Негізгі құралдар:
1. Жер
2. Үйлер
3. Ғимараттар
4. Машиналар мен жабдықтар
5. Көлік құралдары:
6. Күш- қуатты машиналар мен жабдықтар
7. жұмыс машиналары мен жабдықтары
8. Өлшеуіш және реттегіш құрал аспаптар ( приборлар, құрылғылар мен
керек- жарақтар, лабороториялық жабдықтар
9. есептегіш техника
10. басқа да машиналар мен жабдықтар
11. Табыстау қондырғылары
Басқа да негізгі құралдар:
1. аспап
2. өндіріс мүлкі мен олардың керек жарақтары
3. шаруашылық мүлік – кеңселік және шаруашылық мүлік ( үстелре мен
кілемдер және т.б )
4. жұмыс малы және өсімтал мал
5. көпжылдық көшет егістері
6. жерді ( ғимаратсыз ) жақсарту жөніндегі күрделі шығындар
7. басқа да негізгі құралдар- кітапхана қорлары, спорттық мүлік,
мұражай құндылықтары.
8. Бітпеген құрылыс.
Негізгі құралдар халық шаруашылығының салаларына қарай материалдық
өндіріс сферасының және материалдық емес өндіріс сферасының негізгі
құралдары болып жіктеледі.
Материалдық өндіріс саласының негізгі құралдары- өндіріс процесіне
тікелей қатысатын объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген
кезде еңбек құраларына ( машина, құрал- жабдытар мен сауыт- саймандар және
т.б ) әсер ету жүзеге асады немесе өндірісті жүргізу үшін жағдай жасайды (
ғимараттар, есептеуіш және өткізгіш қондырғылар ) жатады.
Материалдық өндірістік емес негізгі құралдарға - тұтынуға арналған
негізгі құрал - жабдықтар. Олар әлеуметтік қанағаттандыру және игіліктермен
қамтамасыздандыру мақсатында тұтынушылардың қажеттіліктерін ұзақ уақыт бойы
өтеуге арналған материалдық активтер.
Иелігіне қарай негізгі құралдар- меншікті және жалға алынған.
Пайдалану сипатына қарай негігі құралдар- жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған ( тоқтатылып қойған ), және қорда тұрған.
Заттық құрамына қарай- мүліктік және мүліктік емес. Мүліктік- заттай
көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар ( үйлер, ғимараттар,
машиналар, жабдықтар ) саналады. Мүліктік еместерге- пайдаланылатын жер,
орман алқабы, су ресурстары ( ғимараттардан басқа күрделі қаржы салымы,
яғни заттық нысаны жоқ шығындар ( жер учаскелерін, егістік үшін
пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы
жұмсау, т.б ) жатады.
Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек – сатып алушылардың немесе тапсырыс
берушілердің ( бизнес контрагенттерінің ) шаруашылық жүргізуші субъек
алдындағы өткізілген тауар, көрсетілген қызмет және атқарылған жұмыс үшін
ұзақ мерзімді міндеттемелері. Ол ағымдағы ( өтеу мерзімі бір жыл ) немесе
операциялық циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді. Есепте саудалық және
саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді. Саудалық дебитор
берешегі- негізгі іс- әрекет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен
көрсетілген қызметтер үшін сатып алушының міндеттеме сомасы. Саудалық емес
дебиторлық берешек- іс- әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде ( субъект
қызметкерлеріне немесе филиалдарына аванстар, шығынды жабуға арналған
депозиттер, алуға арналған дивиденттер мен проценттер, үкімет органдарына
салықтарды қайтару жөніндегі тілек- талап және басқалар ) пайда болады.
Дебиторлық берешек үш топқа бөлінеді: алынуға тиісті шоттар, алынған
вексельдер және басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке
және субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек- талаптары
кіреді. Дебиторлық берешек пайда болу сипатына қарай қалыпты және
ақталмайтын деп бөлінеді.
Инвестиция дегеніміз- бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті т.б
заттарды, яғни капиталды қандай да бір өндірісті, шаруашылықты, құрылысты
және т.б өндірістік салаларды дамыту үшін жұмсап, сол арқылы келешекте
пайыз түрінде үлкен кәсіпкерлік пайда алу және өзін- өзі өтеуі, болашақ
мақсаттарға ақша қаражат тарта білу. Инвестиция сөзі латынның invest -
салу деген мағынаны білдіреді. Шаруашылық процеске инвестицияның
кірістірілуі инвестициялық қызметпен анықталады. Инвестициялық қызмет
инвестициялар салу және инвестицияларды жүзеге асыру бойынша тәжірбиелік
әрекеттер жиынтығы. Инвестициялық қызметті жүзеге асырушы- тәуекелге бел
буып, алдына қойған мақсатына жету үшін шартты түрде қызмет етуші инвестор
болып табылады. Осы күрделі қызметке қадам жасар бұрын, оның алдында екі
бір- бірімен тығыз байланыстағы тәуекел тұрады: уақыт және тәуекелділік.
Инвесторлар:
1. кәсіпорындар
2. мемлекет
3. жеке тұлғалар
Инвестицияның объектілері:
1. жаңа құрылысқа
2. кәсіпорындарды кеңейтуге және техникалық қайта жарақтандыруға
3. тұрғын үй
4. коммуналдық және мәдени- тұрмыстық құрылыстарға
Инвестицияның жіктелуі мынадай түрде болуы мүмкін.
Жұмсау мерзімі бойынша:
1. қысқа мерзімді ( бір жылға дейін )
2. ұзақ мерзімді- бір жылдан көп уақытқа иемдену
3. мерзімсіз инвестициялар
Тағайындалуы бойынша:
1. Қаржылық - құнды қағаздарға жұмсау
2. нақты (мүлікті жұмсау)- субъектінің негізгі капиталына жұмсау
және
3. материалдық - өндірістік қордың өсуіне жұмсау
4. тікелей- басқа субъектілердің қаржылық капиталындағы
инвестициялар
5. портфельдік- субъект иелігіндегі құнды қағаздарға жатады.
Шығу тегі бойынша- бірінші, екінші.
Бөлу формасы бойынша- құжаттық, құжатсыз.
Ұттық тегі бойынша- отандық, шетелдік.
Қолдану түрі бойынша- инвестициялық ( капиталдық ), инвестициялық емес.
Иемдену қатары бойынша- жеке, жалпы.
Шығарылым формасы бойынша- эмиссиондық, эмиссиондық емес.
Меншік формасы бойынша- мемлекеттік, корпоративтік.
Айналыс сипаты бойынша- нарықтық, нарықтық емес.
Тәуекелдік деңгейі бойынша- аз тәуекелділікпен, мүмкін тәуекелділікпен.
Қолма- қол табыс бойынша- табыстық, табыссыз.
Қаражатты жұмсау формасы бойынша:
1. борыштық- құнды қағаздарға немесе міндеттерге инвестиция
2. иелі үлестік- нарықты субъектінің капиталындағы үлестер немесе
уақытша шектеулермен байланысы жоқ ( еншілес және тәуелді
компаниялардағы инвестиция ) мүліктегі үлес.
3. жеке жобалар ( кенішті игеру )
Экономикалық мәні ( құқықтық түрі ) бойынша- мүліктік, міндеттік.
Халықаралық және отандық стандарт бойынша бухгалтерлік есепте инвестиция
мыналарға бөлінеді:
қаржылық
еншілес, тәуелді және бірігіп бақылау арқылы шаруашылық субъектісіндегі
инвестициялар.
Ағымдағы активтиер оның ішінде тауарлық - материалдық құндылықтарды
атап өтетін болсақ.
Өндіріс процесінде еңбек құралдарымен қатар өндірістік босалқы қорлары
еңбек запастары ретінде қатысады. Тауарлық- матриалдық қорлар өндіріс
процесінде тұтынылып, өзінің құнын өндірілетін өнімге толығымен аударатын
материалдық активтер. Өндіріс барысындағы функционалдық ролі мен мақсаты
бойынша барлық тауарлы- материалдық босалқылар былайша бөлінеді:
1. негізгілер- дайындайтын өнімнің заттық негізін құрайтын ( тоқма
өндірісінде мата ) материалдар;
2. көмекші материалдар- өндірілетін өнімнің өзіндік құнына кіргенімен
негізгі материалдар сияқты оның заттық негізін құрамайды, олар өнімге
қажетті қасиеттер беру үшін ( сырлар, лак, желім ) пайдаланылады.
Тауарлық- материалдық қорлардың жіктелуі ;
Материалдар синтетикалық шоттарға байланысты жіктеледі:
1310 Шикізаттар мен материалдар
1311 Сатып алынатын жартылай фабрикаттар және жинақтаушы бұйымдар
1312 Отын
1313 Ыдыс және ыдыстық материалдар
1314 Қосалқы бөлшектер
1315 Басқа да материалдар
1316 Қайта өңдеуге берілген материалдар
1317 Құрылыс материалдары
1320 Дайын өнім
1330 Тауарлар
1340 Аяқталмаған өндіріс
1350 Басқа да қорлар
1352 Аванс есеп беретін тұлғаға төлеу
1360 Қорларды есептен шығару бойынша резервтері
Ақшалай қаражат (касса, есепшот, валюталық шот) бөліміне келсек,
кассадағы ақшалай қаражат – субъектің өз кассасында нақты қолда бар,
шаруашылық операцияға жіберілетін активтерінің бөлігі. Кассадағы ақшалай
қаражатты сақтау, жұмсау және есептеу тәртібі есеп саясатына сәйкес
шаруашылық жүргізуші субъект дербес жасайтын Кассалық операцияларды
жүргізу ережелері белгіленген. Ақшалай қаражат- кәсіпорынның кассадағы және
банктегі шоттарындағы қолма- қол ақша. Ақшалай қаражат қозғалысы- олардың
операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметінің нәтижесіндегі түсімі
мен қозғалысы. Ақшалай қаражат қозғалысын ішкі бақылау жүйесі – активтерді
қорғау, субъектінің қаржылық саясатына сай болуын қамтамасыз ету,
бухгалтерлік шоттарда көрсетілген мәліметтердің шүбәсіз сенімділігін
қамтамасыз ету үшін арналған арнайы белгіленген жүйе.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есепте қолданылатын ақша
қаражаттарының шоттары:
1010 Кассадағы ұлттық валютамен ақша қаражаттар
1020 Кассадағы шетелдік валютамен қолда бар ақшалар
1030 Жолдағы ақшалай аударымда
1040 Ұлттық валютадағы ағымдық корреспонденттік шоттардағыақшалай
қаражаттар
1050 етелдік валютадағы ағымдық корреспонденттік шоттардағы ақша
қаражаттар
1060 Депозиттік шоттардағы ақша қаражаттар
1070 Арнаулы шоттардағы ақша қаражаттар
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі Басқармасы 02.06.2000 ж № 266
Клиенттердің Қазақстан Республикасы банктерінде банктік шот ашу, жүргізу
және жабу тәртібі туралы нұсқаулықтың бекітуімен кәсіпорындар мен ұйымдар
өздерінің ақшаларын сақтау үшін өздері қалаған банк мекемелерінен есеп
айырысу шотын ашулары тиіс. Кез келген кәсіпорын үшін әрбір банк
мекемесінен тек бір есеп айырысу шотын ашуы белгіленген.
Қандай да болмасын заңды ұйымның басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға
тиесілі қарызы, олардан сатып алынған тауарлардың, материалдық
құндылықтардың және т.б құндылықтардың құны үшін төленетін төлем, шот
иесінің келісімімен ғана жүзеге асырылуы мүмкін.Есеп айырысу шотындағы
ақшадан, нақты ақшамен қаржы алу үшін шот иесіне қызмет көрсететін банк
мекемесі чек кітапшасын береді. Банк мекемесіндегі есеп айырысу шоты арқылы
есеп айырысу қолма- қол ақшасыз есеп айырысудың негізі болып саналады.
Кәсіпорынның есеп айырысу шоты- 1040.
Қазақстан Республикасының белгілеген заңына сәйкес ел ішіндегі әр
түрлі операциялар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың бір - біріне төлейтін
төлемдері тек қана ұлттық валютада жүргізілуі керек. Ұйымдардың резидент
емес заңды тұлғалармен орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін
шетелдік валюта түрінде қаржы төлеуі немесе қаржы қабылдауы арнайы рұқсатты
қажет етеді. Шетелдік валюта бойынша операция жасау үшін Қазақстан
Республикасының аумағында тіркелген кәсіпорындар мен ұйымдар 1996 жылғы 24
желтоқсандағы № 54-1 санды Валютаны реттеу туралы ҚР заңын және 1997
жылғы 23 мамырдағы Ұлттық банк басқармасы бекіткен № 206- санды
Қазақстан Республикасындағы валюта бойынша жасалатын операциялардың
ережесін басшылыққа алуы тиіс.
Шетелдік валюта дегеніміз- кәсіпорындардағы және ұйымдардағы
тауарларды, дайын өнімдерді сатып алу ( сату ), қызмет көрсету ( пайдалану
), жұмыстарды орындау барысында қолданылатын Қазақстан Республикасының
ұлттық валютасынан ( теңгеден ) басқа ақша бірліктері болып табылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың шет елдік валюта түрінде алатын табысы сол
операция жасалған күні Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі
белгілеген ақша айырбастау бағамы ( курсы ) бойынша есептеліп, Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасы түрінде ( теңгемен ) көрсетілуі тиіс.
Бағам ( курс ) екі елдің ақша бірліктерінің ( валюталарының ) өзара
қатынасы.
Кәсіпорындар мен ұйымдар шетел ақша бірліктерімен операциялар жасау
үшін банк мекемесінен валюталық шот ашуы керек. Кәсіпорынның валюталық шоты-
1050.
Қаржылық инвестиция- бұл субъект табыс алу, инвестициялық капитал
өсімінен немесе басқадай пайда алу мақсатында иемденетін активтер. Қаржылық
инвестицияны сатып алу барысында ( брокерлік сыйақы, банк қызметі ) сатып
алумен байланысты пайда болған шығындарға инвестиция құнын қосып құралатын
сату құны бойынша бағаланады. Қаржылық инвестицияны босатып алу барысында
сатудан түскен нақты табыс пен баланстық құн арасындағы айырмашылық,
шығынды ( брокердің немесе диллердің қызметі ) шегеруде табыс немесе шығын
ретінде танылады.
Қаржылық инвестиция мыналарға жіктеледі:
1. Қысқа мерзімді - баланста не белгілі бір күні ғана әрекет ететін
ағымдағы нарық бағасымен не ағымдағы сатудың төмен бағасымен
ескеріледі.
2. Ұзақ мерзімді - қайта бағалау барысында бағалау соммасы өзіндік
капиталдың өсуіне қатысты болады.
Қаржылық инвестиция шоты - 1130, 2010.
Келешек кезең шығындары деп- есеп беретін кезеңде шығарылған, бірақ
келесі кезеңнің шығындарына жататын шығындады айтады. Оларға жататындар:
1. алдын ала ( мерзімінен бұрын ) төленген сақтандыру полисінің сомасы
2. келесі кезеңдерге жазылған газет, журнал және басқа да ақпарат
құралдарының құны
3. мауысымен жұмыс істейтін өндірістердің маусымдық шығындары және тағы
ба басқалары.
Алдағы кезең шығындарының шоты - 1620,2920.
1.3 Кәсіпорын активтерін талдау тәсілдері мен есеп жүргізу методикасы
Кәсіпорынның активтерін талдау тәсілдері мен есеп жүргізу тәртібі мен
амалдар қолдана отырып, талдау барысын осы бөлімде атап өткеніміз жөн болып
отыр. Яғни талдау тәсілдері әр текті бола отырып, сонда да кәсіпорынның
есеп жүфргізуге қолайлы етіп жүргізу. Талдаудың ең маңызды этаптарынан
бастайық, сонымен шаруашылық қызметін біртұтас кешенді талдауды ішкі
(басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді кажет етіп отыр.
Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі ақпараттық көздері
бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның каржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық кызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық
қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы
кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі – басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп
берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша
шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық
есеп негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.
Соңғы кездері мерзімді баспасөздерде, сондай-ақ жеке басылымдарда
қаржылық талдауды жүргізу бойынша бірқатар әдістемелік ұсыныстар жарық
көрді.
Бұл еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның
жекелей көрсеткіштерін талдаудың әр түрлі әдістемелерін ұсынып отыр. Бұл
әдістемелердің көпшілігінде олардың маңызды ерекшелігі болып табылатын,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының біздің отандык тәжірибеде қолданылмаған
жаңа көрсеткіштерінің жүйесін толық талдауда.
Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгейлерінде және кәсіпорынның
өзінде пайдаланып келген қаржылық жағдайды талдаудың қалыптасқан әдісінің,
шаруашылық жүргізудің әкімшілік жүйесінің жұмыс істеу жағдайында және
негізінен орталықтандырылған көздерден қаржыландырылатын мемлекеттік меншік
үшін, сондай-ақ уақытша тартылған қаражаттарды (тұрақты пассивтер), айналым
қаражаттарын және басқаларды мөлшерлеу мақсатында қолданылғаны түсінікті.
Бұл жағдайлар шаруашылық жүргізудің тиімділігіне бағытталған басқарушылық
шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның дербестігін тежеп отырады және нарықтық
қатынастар және кәсіпшілік қызметпен мүлдем үйлеспейді. Бұрынғы қолданылып
келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың мәндерін, баланс бөлімі мен
топтарының жиындарын олардың мөлшерлік көлемдерімен салыстыру, мөлшерден
ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу шешуші роль атқарды.
Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі – онда жоспарлық
көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде сарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған номативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің, меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікалей (кұрылымдық) талдау – әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтер үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезендермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен
болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, одан кейін
перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреу бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынас
ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке
баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар.
Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау кажет, өйткені тек бір ғана
фактор алымына да, бөліміне де әсер етуі мүмкін. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz