Кәсіпорынның инвестициялық саясатындағы кедергілер
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 Инвестиция түсінігі және оның экономикалық
тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...7
1.1 Инвестиция және оны бағалаудың ғылыми- теориялық аспектілерінің
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Инвестициялық жоба тиімділігін бағалау әдістері мен негізгі
принциптері
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Инвестициялық саясатты реттеудегі шетелдік тәжірибе ... ... ... ... ... 31
2. "қазақстан темір жолы ҰК" АҚ-ның инвестициялық саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .40
2.1 "Қазақстан темір жолы ҰК"АҚ-ның қызметіне сипаттама ... ... ... ... ..40
2.2 "Қазақстан темір жолы ҰК"АҚ-ның инвестициялық саясатын және қаржылық
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.3 Кәсіпорынның инвестициялық саясатындағы кедергілер ... ... ... ... ...72
3 Қазақстан республикасының кәсіпорындарының инвестициялық саясатын
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...75
3.1 Кәсіпорындағы инвестициялық қызметті жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75 3.2
Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
8
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 91
Кіріспе
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға көшу жағдайындағы
экономикалық реформалардың жүргізіле бастауына байланысты, сонымен қатар
реформалардың негізгілерінің бірі болып саналатын инвестициялық процес
барысын және инвестиция тиімділігін жоғарлатудың негізгі бағытын анықтау
кажеттіліктері нақтылана түсуде. Еліміздің нарықтық экономикаға өтуі
кезеңінде, әсіресе халық шаруашылағының, оның ішінде өнеркәсіп дамуының
тиімділігінен республика халқы мен табысының хал-ахуалы тәуелді және
өнеркәсіп салаларында жалпы ұлттык өнімнің жартысына жуығы жасалады,
сонымен бірге өнеркәсіптің материалдық өндіріс саласы ретіндегі басыңкы
рөлі - оның халық шаруашылығының басқа салаларын индустрияландырудың шешуші
факторы екендігіне де байланысты, сондыктан өнеркәсіп секторының дамуының
маңызы жоғары.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорынның
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіндік алды. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті
таңдауға қол жетті, себебі болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі
көбінесе осыған байланысты. Сонымен қатар кәсіпорын шаруашылық және қаржы
жағдайын тұрақтандыру үшін тиімділігі жоғары инвестициялық жобаларды жүзеге
асыру болып табылады.[1].
Бүгінгі күні өнеркәсіп салаларының басты міндеті импорт алмастырушы
және экспортқа бағытталган өнім өндірісінің көлемін арттыру, толық қуатын
қамтамасыз ету болып табылады. Бұл қазіргі уақытта кез-келген кәсіпорынның
өмір сүруі мен оның нарықтағы түрақтылығы қаржылық ресурстарды тиімді
пайдалану және инвестициялық жоба тиімділіктерін анықтау, инвестициялық
қаржылық көздерін пайдалану болып табылады. Нарық жағдайында кәсіпорынның
өміршеңдігінің кепілімен даму сатыларының негізі оның қаржы тұрақтылығы
болып табылады. Ол ақша қаражаттың еркін орын алмастыра отырып қолданып,
тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін
қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның каржы түрактылығын бағалау, инвестициялық жобаларды талдау
обьективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару өндірістік, әсіресе
қаржылық шешімдер қабылдау және инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін
оның каржылык жағдайын талдауы кажет.
Қандай да болмасын мемлекеттің тұрақты экономикалық дамуы -
инвестициялық қатынастардың, жалпы инвестициялық процестің сапасымен
анықталады. "Қазақстан - 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі,
қауіпсіздігі және ел - ауқатының артуы" стратегиясында деңгейі жоғары
инвестиция мен ішкі қорларға сүйенген ашық экономика негізінде әлеуметтік-
экономикалық өсудің дәйекті де, ұлғаймалы қарқынына жету еліміздің алдында
тұрған ең басты басылымдықтардың бірі ретінде айқындалған.
Әрбір келген инвестициялық қаржы белгілі бір инвестициялық жобаны
жүзеге асыруына байланысты болып келеді. Ал сол инвестициялык жоба
тиімділігін анықтау жөніндегі мәселе, іс жүзінде әрбір компания
мен кез-келген инвестордың алдында тұрған үлкен мәселе және оның талдау
процесіне аса көңіл бөлінеді. Капитал салу немесе өз кәсіпорнына басқа
капитал салу жөніндегі шешім қабылдамас бұрын инвестицияны жоспарлау,
талдау және оның тиімділігін анықтау мен жүзеге асыру шараларын білу қажет.
Біздің кәсіпорындар иелері бұрын-соңды нарықтық экономикада өмір
сүрмегендіктен, біздің еліміз нарықтық қатынастары дамыған мемлекеттерде
инвестицияларды жоспарлау мен талдау, бағалау мен жүзеге асыру әдістерінің
жеткілікті мөлшерде тәжірибелерін жинақтап, солардың тиімділерін өз
кәсіпорындарының қаржы жағдайларын тиімді пайдалану үстінде.[2]
Осыған орай кәсіпорындардың инвестициялық саясатының маңыздылығын
нарық жағдайында кәсіпорынның экономикалық даму келешегімен түсіндіруге
және дипломдық жұмыстың өзектілігін байқауға болады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Темір Жолы ҰК АҚ
мен кәсіпорындағы жүргізілетін инвестициялық саясат.
Ал зерттеу пәні – кәсіпорынның инвестициялық саясатын тұрақтандыру
және жетілдіру жолдары.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның инвестициялық
саясатын қалыптастыру принциптері және ерекшеліктерімен танысу болып
табылады. Алға қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
- Инвестиция түсінігі және оның экономикалық тиімділігін білу;
- Қазақстан Темір Жолы ҰК АҚ-ның инвестициялық іс - әрекетін реттеуді
қарастыру;
- Кәсіпорын инвестициялық саясатын реттеудің мәселелерімен және
жетілдіру жолдарымен танысу;
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болып,
инвестиция теориясы саласында қазақстандық, Г.Ө.Жолдасбаева,
А.Қ.Мейірбеков, М.Б.Бисенғазиев және ресейлік Г.В.Савинцкий,
Е.М. Четыркин, Уилям Ф.Шарп ғалымдардың еңбектері, Қазақстан
Республикасының заңнамалық және нормативті құқықтық актілері, экономикалық
бағдарламалары табылады. Сонымен қатар, қазақстандық газет-басылымдар,
мысалы Банки Казахстана, Аль-пари, Транзитная экономика, Саясат
т.б.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда инвестиция
түсінігі және оның экономикалық тиімділігі, бағалаудың ғылыми-теориялық
аспектілері, инвестициялық жоба тиімділігін бағалау әдістері мен негізгі
принциптері қарастырылған. Екінші тарауда Қазақстан Темір Жолы ҰК АҚ-ның
инвестициялық саясатын сипаттау және кедергілерін талдау қарастырылған.
Үшінші тарауда кәсіпорынның саясатын реттеуді жетілдіру жолдары
көрсетілген. Оның ішінде 10 кесте және 5 сурет келтірілген.
1 ИНВЕСТИЦИЯ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ
1.1 Инвестиция және оны бағалаудың ғылыми-теориялық
аспектілерінің негіздері
Кеңестік экономикалық әдебиеттерде инвестицияны тармағынада капитал
салу сөзімен алмастырып синоним ретінде пайдаланды. Ал батыстың
экономикалық ойлауларында инвестиция сөзіне кең мағынада карайды. Дж.Кейнс
инвестиция деген белгілі уақыт аралығында өндіріс өнімінен түскен
пайданың пайдаланалмай қалған бөлігін айтады. Соншалықты мәнерлеп,
сырмалап айтылған, бірақ түсінікті. Мұнанда анығырак етіп Л.Гитман мен
М.Джонин айтқан. Инвестиция - қүнын сақтап қалатын не қүнын өсіретін
немесе кірістің шамасын арттыруды қамтамасыз ететін, ақша салуға болатын
кез-келген құрал, - дейді. Инвестицияға түсінік беруде біздід
көзқарасымызға және шындыққа жақын П.Массе мен У.Шарп береді. П.Массе былай
деп жазады: инвестиция салу арқылы түтынушының қазіргі және болашақтағы
сүранысын қанағаттандыратын актісі, - дейді. У.Шарп өзінің Инвестиция
атты кітабында мынандай анықтама береді: инвестиция дегеніміз - бүгінгі
таңда белгілі бір қүндылықтан бас тарту арқылы, болашақтағы қүндылыққа
негіз салу. Жоғарыда айтылған қүндылык жайлы П.Массе мен У.Шарптың
анықтамасы жалпы инвестиция жайлы мінездеме береді. Әдетте инвесгицияны
заттардың қаржылықтық, материалдық шығыны және жұмсалуы деген түсінік бар:
1. Инвестицияның қайтарымы белгілі бір уақыттан кейін болуы
мүмкін.
Инвестиция нәтижесі жайлы айтқанда міндетті түрде
анықталмағандық және тәуекелдік элементі бар.
Инвестициялар - кәсіпкерлік қызметтің және нәтижесінде пайда (табыс)
қүралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да
түрлерінің обьектілеріне жұмсалған мүліктік және интеллектілік
құндылықтардың барлық түрлері, капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі
экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы. Инвестициялар және олардың
құрылымдарын, бөліну жағдайлары келесі суретте көрсетілген (сурет 1).[3].
Барлық инвестицияларды екі негізгі топқа бөлуге болады: нақты және
портфельді (қаржы).
Нақты инвестициялар - өндіріс процесіне қатысатын инвестициялар немесе
капиталдың өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына, қүрылысқа және тағы басқа
жұмсалымы. Бұл кезде инвесторлар өз инвестицияларын өзінің өндірістік
капиталының көлемін, өндірістік қорлар мен айналым қорларын ұлғайтуға
жұмсайды.
Портфельді (қаржы) инвестициялар мемлекеттен, басқа да
кәсіпорындардан, инвестициялық қорлардан, бағалы қағаздар
және акцияларды сатып алуға бағытталған. Портфельді инвестиция жағдайында
инвесторлардың негізгі мақсаты оптималды инвестиция портфелін құрастыру
және басқару немесе инвесторлардан бағалы қағаздардан дивиденд алу арқылы
өзінің қаржы капиталын ұлғайту болып табылады. Әдетте, ол қорнарығындағы
құнды қағаздарды сатып алу мен сатуға операциялары арқылы жүргізіледі.
Осыған орай портфельді инвестициялар көбінесе қысқа мерзімді қаржылық
операциялар түрінде көрінеді. Сонымен қатар, инвестициялар тікелей және
жанама болып бөлінеді. Ол Қазақстан Республикасының Тікелей
инвестицияларды мемлекеттік қолдау заңы бойынша бөлінеді.[4].
Тікелей инвестициялар - республиканың тәуелсіздік кепілдігіне
байланысты және арнайы техникалық көмек грантқа арналған инвесторлардан
басқа да барлық инвестиция түрлері.
Жанама инвестициялар - қоржындағы инвестициялар, басқаша айтқанда құнды
кағаздар мен мүліктік бағалы кағаздар. Инвестициялық қоржынға кіретін
бағалы қағаздар олардың атқарымдық мақсатына қарай банктердің инвестициялық
қоржынында жетекші рольге ие болып отырған меншікті инвестициялар және
қайталама өтімді резервтер дейтінге, яғни өтімді активтерге ең алдымен
мемлекеттік міндеттемелерге бөлінеді.
Сурет 1- Инвестициялар құрылымы
Кез-келген кәсіпорынның іс-әрекетінің маңызды бір бөлігі -инвестициялық
операция болып табылады, яғни жобаларды іске асырудағы жіберілген ақша
қаражаттары жайлы операция. Нарықтық кезеңде және коммерциялық тәжірибеде
мұндай инвестициялардың түрлері:
- нақты активтерге инвестициялар;
- ақша активтеріне инвестициялар;
- материалдық емес активтерге инвестициялар.
1. Нақты активтерге инвестициялар ендірістік ғимараттар мен кұрылымдар,
қызмет ету уақыты бір жылдан асатын әртүрлі машиналар мен жабдықтар және
өндіріс процесінде қолданылатын басқа да мүліктер жатады.
2. Ақша активтеріне инвестициялар - басқа да жеке және заңды түлғалардан
ақша қаражатын алуға болатын құқық жатады.
3. Материалдық емес активтерге инвестициялар - кәсіпорынның, фирмалардың
немесе үйымдардың жүмысшыларының қайта жеке оқыту және біліктіліктерін
жоғарлату арқылы, сауда белгілерін жасау, өнертапкыштық патенттер мен
лицензия алу, жерді қолдануға құқық алу аркылы алынған құндылықтар
жатады.[4].
Нақты активтерге байланысты инвестициялар мынадай топтарға бөлінеді:
1. Тиімділікті арттыруға бағытталған инвестициялар. Олардың негізгі мақсаты
жабдықтарды ауыстыруға, персоналды оқыту және өндіріс қуаттарын өндірістің
тиімді жағдайы бар аймақтарға қарай ауыстыру арқылы кәсіпорынның
шығындарын азайтуға жағдай жасау.
2. Өндірісті кеңейтуге бағытталған инвестициялар. Бұл кездегі басты мақсат
өндіріс орындарының нарыққа тауар шығару қабілеттілігін кеңейту.
3. Жаңа өндіріс орындарын ашуға бағытталған инвестициялар. Жаңа өнімдер,
тауарлар шығара алатын жаңа кәсіпорындар салуға бағытталады.
4. Мемлекеттік басқару ұйымдарының талаптарын орындауға
бағытталған инвестициялар. Бүл инвестициялар кәсіпорынның, мемлекеттік
уйымдардың экологиялық стандарттар өнімінің қауіпсіздігі және
басқа
жағдайларға байланысты талаптарын орындау жағдайда қолданылады.
Бұл инвестициялардың түрлері инвестицияның тәуекелділік деңгейіне
тікелей байланысты болады. Инвестицияның түрлері мен тәуекелділік деңгейі
арасындағы байланыс төмендегі кесте түрінде болады.[7].
Кесте 1- Инвестиция түрлері мен тәуекел деңгейлерінің байланысы
Жаңа өндірісті өндірісті Тиімділікті Мемлекеттік
салуға бағытталғанкеңейтуге арттыруға ұйымдар талаптарын
инвестициялар инвестиция инвестиция орындауға
инвестициялар
Тәуекелділік деңгейі жоғары Тәуекелділік деңгейі төмен
Сонымен бірге инвестициялар салыну обьектісіне қарай келесі
түрлерге жіктеледі:
Мүліктік инвестициялар.
Материалдык емес инвестициялар.
Қаржы инвестициялар.
1. Мүліктік инвестициялар - бұл нақты инвестициялар.
2. Материалдық емес инвестициялар - инвестициялық жоба тиімділігін
зерттеу мен талдау жасау, кадрлар даярлау, жарнама және басқаларға
салынатын инвестициялар жатады.
3. Қаржы инвестициялар - бұл каржылық мүлікке салынатын салымдар басқа
фирмалардың жұмыстарына катысу және борыштық құқығына ие болу, яғни
кәсіпорынның бағалы қағаздарды алуға кеткен шығындары, кәсіпорындағы
үлестік қатысулар, басқа кәсіпорындарға вексельдік қарыз беру және басқа да
борыштық міндеттемелер, нарық экономикасындағы есептің аса маңызды
обьектісі болып табылады. Инвестициялар өз іс-әрекетінің бағытына қарай
келесідей бөлінеді:
1. Бастапқы инвестициялар немесе нетто-инвестициялар. Олар
кәсіпорындарды негіздеуге немесе сатып алуда жүзеге асырылатын
инвестициялар.
2. Өндірістік потенциалды ұлғайтуға бағытталған кеңейту инвестициялары
(экстенсивті инвестициялар).
3. Қайта инвестициялау, яғни кәсіпорынның негізгі қорының қүрамын
колдау мақсатында бағытталған бос инвестициялық қаражаттармен байланысты
инвестициялар. Оларға мыналарды жатқызуға болады:
• бар обьектілерді жаңа обьектілермен ауыстыруға бағытталған ауыстыру
инвестициялары;
• рационализациялауға арналған инвестициялар, техникалық,
технологиялық жабдықтарды немесе процестерді жетілдіруге жұмсалады;
• шығару бағдарламасын өзгертуге жұмсалатын инвестициялар;
• диверсификациялауға арналған инвестициялар, олар өнімнің
номенклатурасының өзгеруіне, өнімнің жаңа түрлерін шығаруға және жаңа сату
нарығын ұйымдастыруға жұмсалатын инвестициялар;
• болашақта кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етуге бағытталған
инвестициялар. Бұған ғылыми жұмыстарға, кадрлар дайындауға, жарнама
жасауға, қоршаған ортаны қорғауға бағытталған инвестициялар кіреді.[6].
Қазақстан Республикасының заң, құқықтық - нормативтік актілерге
байланысты инвестициялық қызметті қаржыландыру көздері келесідей:
• ішкі шаруашылық резервтер және өзіндік қаржылық ресурстар;
• несиелік қаржылық ресурстар;
• бюджет аралық қор құралдары;
• республикалық бюджет құралдар есебінен;
• шетелдік инвестиция құралдары;
• заңды және жеке тұлғалардың қайырымдылық жарналары;
• тартыгған қаржылық ресурстар.[8].
Өзіндік қаржылык ресурстары кәсіпорынның алғашқы жинақталу және құрылушы
жарнасы, шаруашылық қызметтің нәтижелі есебінің капитал салымы
қаржыландырудың бағыты болып табылады. Өзіндік жарнасының қаржылық бөлімі
алғашқы үлесі негізгі қорлар табысы болып саналады. Ең алғашқы кезекте
амортизациялық төлемдер болады, айналымдағы тауарлар кұрамы және
табыстың алынуы. Кәсіпорынның инвестициялық қаржыландырудың
үлкен көздері амортизациялық төлемдер болып табылады.
Амортизациялык толемдер - кәсіпорынның негізгі құралдарының құнын тауарлар
немесе қызметтерге аудару процесі. Ол негізгі құралдардың құнына байланысты
есептеліп, белгілі бір мерзім өткеннен соң жойылады.
Кесте 2- Қаржыландыру көздерінің жіктелуі
Қаржылық ресурстар Кәсіпорын инвистиция Ескерту
көздері
1. Өзіндік
1.1.амортизациялы Неігзгі құралдар және
төлемдер материалдық емес
активтер
1.2. тауар және қызмет Айналымдағы табыс
айналымдағы табыс
1.3. ішкі айналым Ішкі айналыстағы Банктік дипозиттер және
сальдо нәтижесі табыстар бағалы қағаздар табысы
1.4. резервтік және өзіндік құн және таза Жарғылық қорда
жөндеу қоры табыс ескеріледі
1.5. сақтандыру қоры өзіндік құн және таза Жарғылық қорда бар
табыс
2. Несиелі Кредиторларға тиісті ресурстар
2.1. банк несиесі -
2.2. қаржылық Лизинг
институттар несиесі
2.3. бюджеттік несие - Салықтық несие
2.4. коммерциялық несие- Вексельдік несие және
т.б.
2.5. басқа да көздер -
3. тартылған. Кредиторларға тиісті ресурстар.
3.1. ағымдағы
инвестициялық қатысу
құралдар үлесі
3.2. бағалы қағаздар Жергілікті бюджет және
эмиссиялы құрал т.б. көздер
3.3. сақтандыру Сақтандыру жарна және
төлемдері мерзімі
4 бюджеттік бөлінулер Бюджет қаржыландыру Дотация, субсидия т.б.
көздері
5. ішкі бюджет қорлары Ішкі бюджет қорлары Экологиялық және т.б.
құралдары зоналар
Сонымен қатар кәсіпорынның өзіндік қаржылық ресурстарына пайданың алатын
ролі зор. Пайда - кәсіпорынның таза табысының негізгі формасы, өнімнің
құнынан құралады. Оның мөлшері айналымдағы өнім бағасы мен өзіндік құнына
байланысты болады және кәсіпорынның коммерциялық кызмет көрсеткіші
болып табылады. Салық және басқа да бюджеттік төлемдер төлегеннен
соң қалған табыс таза пайда болады. Пайданың бағыттары
өндірістік капитал салымы мен әлеуметтік жағдайларға
байланысты жұмсалады. Сонымен қатар сақтандыру және жөндеу қорларына және
тағы басқа мақсаттарға байланысты жұмсалады.[9].
Несиелік құралдар көзі несиелер болып табылады. Несие қарыз беруші мен
қарыз алушы арасындағы экономикалық қатынастан көрінеді. Несиелік реттеудің
негізгі элементі оның процент ставкасы болып табылады. Заңды және жеке
тұлғалар қатынастары кредиттерінің негізгісі несиелік келісім-шарт болып
табылады. Бұл құжатта келесі талаптар қарастырылады: қарыз сомасы, мерзімі,
пайдалану және жүзеге асыру жолдары, процент ставкасы, міндеттемені
қамтамасыз ету формалары (кепілдемелік зат, кепілдік келісім шарты,
сақтандыру келісімі) кәсіпорынның құжаттары, банк талаптары және тағы
басқалар. Несиелік келісім шартта кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен
қаржылық жағдайы, тәуекелділік деңгейі және тағы басқа қатынастары терең
зерттеліп қарастырылады. Кәсіпорындар несие алу үшін берілетін негізгі
құжаттар: кәсіпорын жарғысы. Сонғы 3 жылдағы бухалтерлік есеп жағдайы,
салық инспекциясының қатынас қағаздары, бизнес-жоспар тағы басқа құжаттар.
Өтпелі кезеңде негізгі инвестициялаудың бағыттарының бірі - лизинг. Лизинг
- бұл машина, кұрал - жабдықтарды, транспорттық құралдарды, өндірістік
құралдарды ұзақ мерзімге жалға алу. Барлық лизингтік операциялардың екі
түрі бар.
▪ Операциялық лизинг барлық келісімдерді білдіреді, яғни
жылжымайтын мүлікті белгілі бір мерзімге беру болып табылады.
Операциялық лизинг типтері:
а) рентинг - мүлікті қысқа мерзімге жалға беру;
б) хайринг - мүлікті орта мерзімге беру.
Қаржылық лизинг. Бүл жерде қаржыландыру мүлікті жалға алуға
лизингтік компаниялар арқылы пайдалануға болады. Лизингтік компания
келісіміне байланысты арендалық төлем біткен соң мүлік қайта иесіне
тапсырылады. Лизинг компаниялардың жүмысы келесі салаларда колданғанда
тиімді болады:
• жеңіп өнеркәсіпте;
• қара және түсті металлургияда;
• ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеуде;
• фармацептикалық өнімдерде.
Тартылған құралдар - ағымдағы қызметке қатысушыларға, бағалы қағаздар
шығаруға, сақтандыру төлемдерінде, еңбек ұжымдарының жарнасының үлестерінде
қолданылады.
Бюджеттік бөлінулер - бұл бюджеттік қаржыландырудың құралдары. Қазақстан
Республикасының бюджетінен орталықтандырылған мемлекеттік аса маңызды
стратегиялық обьектілер мен ғимараттарға бөлінеді. Бұл обьектілер мен
ғимараттар республикалық бюджет сметасында болады.[10].
1.2 Инвестициялық жоба тиімділігін бағалау әдістері мен
негізгі принциптері
Барлық дамыған елдер үшін қабылданып, бүгінгі таңда қолданылып отырған
инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау әдістері мен
жоспарлау әдістер тіліне айналған. Бұларға VNIDO, Дүниежүзілік банк,
Еуропалық банк секілді ірі халықаралық ұйымдардың инвестициялық
жобалардың тиімділігін бағалау әдістемелерін жатқызуға болады. Олардың
барлығы да ақша ағымын талдау әдісіне негізделген,
инвестициялык жобаларды қаржылық талдау принциптеріне сүйенеді. Ағылшын
тілінде Кэш-флоу деген түсінік барлық дамыған елдердің
экономистерінің лексиконына еніп отыр. Бүгінгі таңда Кэш-
флоу талдауын өз инвестициялық қызметінде қолданбайтын ұйым жоқтың
қасы. Бұл ақша ағымын талдау инвестициялардың талдаудың классикалық
әдістеріне негіз болып және инвестициялық жобалардың
тиімділігін бағалау мен жоспарлаудың танымал әдістемелерінді
қолданылатына байланысты болып отыр..[11].
Инвестициялық жобалардың тиімділігін талдауда қолданылатын
құжаттар мен қажетті көрсеткіштерді келесі суретте көрсетілген. Саsh-Flow
(Кэш-флоу) деп аударғанда бар ақша ағымы деген мағына береді. Бұл
талдауды қолданған кезде қаржылық жоспарды құраушы және инвестициялық
жобаны жоспарлауға, талдау мен бақылауға мүмкіндік беретін 3 негізгі құжат
бар:
1. Бухалтерлік баланс
2. Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
3. Ақша қаражаттардың қозғалысы туралы есеп
Бухалтерлік баланс кәсіпорынның белгілі бір уақыт арасындағы нақты
мерзімдегі қаржылық жағдайын сипаттайды. Баланс белгілі бір мерзімде жобаны
жүзеге асырып отырған кәсіпорынның қаржылық жағдайын қаншалықты мөлшерде
түрақты екенін көрсетеді. Баланс көлденең нысанда екі жақтан қүралады:
актив және пассив. Актив кәсіпорынның меншігіңдегі жағдайды, ал пассив
кәсіпорынның кімге, неше қарыз екендігін көрсетеді.
Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп кәсіпорынның белгілі
бір уақыт аралықтарындағы операциялық немесе өндірістік қызметінің жағдайын
сипаттайды. Сонымен қатар, өндірістік іиығындардын өнімді өткізуден түскен
табыс пен өтелуі тұрғысынан алғандағы оның тиімділігін көрсетеді.
Басқаша айтқанда, бұл есептен кәсіпорыннын өзінің негізгі қызметін қалай
орындап отырғанын байқауға болады.
Бұл есеп кестесін жасау үшін сату жоспарының мәліметтері, өнімді
өткізуден түскен және шығындар жоспарының мәліметтері, түрақты және
айнымалы шығындар сомалары қажет болады. Қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепте кәсіпорын қызметінің 3 негізгі салаға бөлінген:
Кәсіпорынның операциялық қызметі Қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепте көрініс тапты;
Инвестициялық қызметтен болатын ақша қаражаттарының қозғалысы
бөлімінде түсімдер есебінде кәсіпорын иелерінің салымдары, акционерлік
капитал, ұзақ және қысқа мерзімдегі капитал, алымдар бойынша пайыздар
есептеледі. Төлемдер есебінде қарыздарды өтеу, дивиденд төлеу болып
саналады. Бұл бөлімде меншікті капитал мен қарыз қаражатының құрамы мен
мөлшеріндігі өзгерістер көрсетіледі.[7]
Сурет 2- Инвестициялық жобалардың тиімділігін талдаудың құжаттары және
көрсеткіштері
3. Ақша қаражаттардың қозғалысы туралы есеп
ақша каражаттарының қозғалысын сипаттайды және кәсіпорын қызметін
кезеңнен кезеңге қарағандағы динамикасын көрсетеді. Бұл орайда айта кетер
бір жайт, еркін айырбастала келген валютамен келген барлық түсімдер мен
төлемдер курс айырмасы бойынша теңгеге ауыстырылуы қажет. Шоттағы ақша
қаражаттарының қалдығы кәсіпорындар төлемдер жасау үшін, алдағы кезеңдердің
өндірістік қызметін қамтамасыз ету үшін инвестицияларға, қарыз өтеуге,
салық төлеуге және жеке тұтынуға пайдалы.
Инвестициялық жобаның тиімділігін талдауға қатысатын негізгі
факторлар болып операциялық қызметтен алынатын ақша ағымының және тағы
басқа табыстарының қосындысы және инвестицияға жүмсалған шығын мөлшері
танылады . Инвестициялық жобаның тиімділік көрсеткіштерін 2 негізгі топқа
бөлуге болады:
1. Өндірістік қызметтің тиімділігінің және жобаны жүзеге асырып
отырған кәсіпорынның ағымдық және болашақтағы қаржылық жағдайының
көрсеткіштері.
2. Инвестиция тиімділігінің көрсеткіштері немесе Кэш-Флоу
дисконтталғанбелгілері. Өндірістік қызмет тиімділігінің көрсеткіштеріне
барлық активтер мен олардың құрамдас бөліктерінің табыстылығының
салыстырмалы көрсеткіштері, іскерлік белсенділік көрсеткіштері, төлем
қабілеттілігі және өтімділік көрсеткіштері жатады. Бүгінгі таңда сонымен
қатар инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалауда дүние жүзіне кең
тараған аса маңызды критерийлер бар. Инвестициялықжобаны онда туатын
ақша ағымдары арқылы бейнелеуге болады. Осы ақша ағымдырының арқасында
инвестициялық жобалардың қаржылық тиімділігінің экономикалық критерийлері
шығарылады.
Жобалардың қаржылай бағалауының пайдалылығының критерийлері келесі
талаптарға сай болуы тиіс:
• жобаның даму сатыларының деңгейін қамтамасыз ету;
• тиімділіктің минималды дәрелсесі жетілгенін хабарлау;
• жобаның капитал салым деңгейінің тәуекел деңгейін анықтау;
• жобаның жүзеге асқаннан кейінгі экономикалық жағдайын
бағалау.
Бұл жобалардың жүзеге асуына байланысты жобаның критерийлері келесі
категория бойынша топтастырылған:
жобаның экономикалық маңызды критерийі, ол жобаның жузеге асқаннан кейінгі
басты эффектісі анықтайды лсәне еңбек өнімділігінің өсуімен бірге жылдық
пайда мөлшерімен есептеледі;
• капитал салым көлемін анықтау;
материалдық өндіріс, еңбек лсәне қарсы ресурстарынын қамтамасыз ету;
• уақыт факторын есептейтін критерийлер(жоба мерзімі);
• сыртқы экономикалық критерийлер.
Қазіргі кезде дүниежүзі инвестициялық жобалардың тиімділігін
бағалауда қолданылатын көрсеткіштер:
• таза дисконтталған табыс (NPV);
• ішкі табыстылық нормасы (IRR);
• қайтарым уақыты (РВР);
• табыстылық индексі (РІ).
Инвестициялық жоба тиімділігі ол инвестициялық жобаның күтілу
нәтижесімен оның қатысушыларының күткен ынтасына сай келеді. Тиімді
жобалардың іске асуы жалпы ішкі өнімнің көбеюіне әкеледі, ол жобаға
катысушылыр арқасында бөлінеді. Жобаға қатысушыларының шығындары мен
табыстары арқылы инвестициялық жоба тиімділігінің әртүрлілігі анықталады.
Жобаның бағалау тиімділік түрлері келесідей сипатталады:
• жобаның мақсатты тиімділігі;
• жобаның қатысушы тиімділігі.
Жобаның мақсатты тиімділігі жобаның потенциалды мүмкіндігімен анықталып,
жобада қатысушылар мен қаржыландыру көздерін іздеуге пайдаланады. Олар
келесілерден құралады:
• жобаның қоғамдық тиімділігі немесе әлеуметтік-экономикалық;
• жобаның коммерциялык тиімділігі.
Жобаның мақсатты тиімділік көрсеткіші негізгі шығындар мен табыстармен
бірге, сыртқы экономикалық шығын мен нэтижені ескереді. Олар: экономика
секторы нәтижесі мен шыгындары, экологиялық, әлеуметтік жэне сыртқы
экономикалық тиімділіктер. Сыртқы эффектілер сандық мөлшерде есептелмейтін
болса, онда оны сапалы бағалауда ескеруі тиіс. Бұл ереже аймақтың тиімділік
көрсеткіштеріне де есептеледі.[14]
Жобаның коммерциялық тиімділік көрсеткіштері жобаға
қатысушылардың қаржылық жағдайына байланысты, жобаның жүзеге асыру
барысындағы барлық шығындар мен табыстар ескеріледі. Жобаның мақсатты
тиімділік көрсеткіштері техникалық, технологиялық және жоба ұйымдастыру
шешімдері экономикалық көзқараспен сипатталады. Жобаның қатысушы тиімділігі
инвестициялық жобаға қатысудың және оны барлық
қатысушылардың ынтасына аударумен есептеледі. Жобаның қатысушы
тиімділіктері келесі қүралдардан түрады:
жобаға кәсіпорын катысу тиімділігі;
кәсіпорынның акциясына инвестиция құю тиімділігі;
жобаға қатысушы тиімділік қүрлымы инвестициялық жобамен қатысушы
кәсіпорындар қатынастары деңгейі, сонымен қатар халық шаруашылық
және аймақтық тиімділігі мемлекеттің халык шаруашылық және жекелеген аймақ
үшін немесе салалық тиімділігі халық шаруашылығының жекелеген салалар үшін,
өнеркәсіп-қаржылық топтармен, оіріккен кәсіпорындар мен холдинг құрылымдар
үшін;
• инвестициялық жобаның бюджеттік тиімділігі.
Инвестициялық жоба тиімділігін бағалаудың негізгі принциптеріне
тоқтала өтсек. Ол кезде инвестициялық жобаның негізгі принциптері ретінде
техникалық, технологиялық, қаржылық, салалық немесе аймақтық
айырмашылықтарына байланысты принциптері келесідей қолданылуы мүмкін:
- инвестициялауда басынан аяғына дейін терең зерттеу қажеті;
- ақша ағымдарын модельдеу, оның ішіне жобадағы барлық табыс пен
шығындар есептеу мерзімінде әртүрлі валюталарды пайдалану;
- жекелеген жобалар мен қызметтік салыстыру;
- максимум және жоғарғы тиімділік эффектісі,
- уақыт факторын есептеу.
Жоба тиімділігін бағалауда жекелеген уақыт аспектілер факторы
ескеріледі, себебі: өндіріс аралық өнім немесе ресурс түсімі және жалақы,
уақытқа байланысты ресурстар мен шығындар және тағы басқа динамикалық
параметрлер:
- шығын мен табыстың міндетті түрде есептелуі;
- жобамен немесе жобасыз салыстыру. Инвестициялық жоба тиімділігін
бағалауда өндірістегі жағдайға байланысты жобаға дейін және жобадан
кейін немесе жобамен және жобасыз параметрлері салыстырылады;
- жобаға қатысушылардың жекелеген есептеулері, капитал өзіндік құннан
жекелей бағалау және нәтижелері айырмашылықтарының болуы, дисконт
нормасының жекелей есептелуі;
- көп кезеңді бағалау. Жоба жүзеге асуды және өңдеудегі жекелеген
стадиялардағы бағалаулар, тиімділіктерін анықтау (инвестиция көзі,
техника-экономикалық негіздеме, қаржыландыру схемасын талдау,
экономикалық мониторинг);
- инвестициялык жоба тиімділігінің капитал айналымға
әсерінің есебі;
- жобаға көптеген валюталарды пайдалану жолдарын қатыстыру мүмкіндігі
және инфляция әсері есебі (ресурстар мен өнімдер бағасының өзгеруі);
- жоба жүзеге асыру тәуекел әсерлерінің есебі.
Тиімділікті бағалауда жобаның қоғамдық мазмүны анықталады. Жобаның
тиімділігін бағалаудың іске асу этапына байланысты айырмашылықтар бар. Олар
келесі стадиялар бойынша жүзеге асады:
• инвенстициялық ұсынысты өңдеу және декларациясын жасау;
• инвестиция негіздемесін жасау;
• жобаның техника-экономикалық негіздемесін өңдеу;
• инвестициялык жобаны экономикалық мониторингтеу.
Инвестициялық жобаның тиімділігін бағалау принциптері барлық
стадиялар ушін бірдей. Бағалау қарастырылатын тиімділіктің түрі бойынша
айырылады. Инвестиция негіздемесін өңдеу және техника-экономикалық
негіздемесі тиімділіктің түрлі жоғары бағалануы мүмкін. Ондағы негізгілері:
инвестицияны өңдеу стадиясында оның қаржыландыру көздерін анықтау мен
техника-экономикалық негіздемесінде нақты қазіргі мәліметтерді
пайдалану, каржыландыру схемасы мен саны.[15]
Инвестициялық жобаның экономикалық мониторинг процесіндежобаға
кәсіпорынның қатысу тиімділік көрсеткіштері салыстырмалы
есептеледі. Егер қажетті мәліметтер жетіспесе, онда жобаға қатысушылар
үшін инвестиция тиімділігінің есебі сипатталады, себебі:
жобаға катысушылар үшін инвестициялық шығын мен табыстары, инвестициялау
көздері нақты бағалануы тиіс.
Инвестициялық жоба тиімділігі ағымды есептік мерзімде бағаланады,
онда жоба басталғаннан аякталғанға дейінгі уақыт интервалына байланысты.
Есептік мерзімнің басталуы инвестициялық жоба тиімділігінің есептелу
тапсырмасымен анықталуы сипатталады. Мысалы: жоба – зерттеу жұмыстарына
қаржы бөлу қызметінен басталады, Есептеу мерзімі бірнеше I кадамнан түрады,
олар қаржылық бағалау көрсеткіші үшін пайдаланады. Әр кадам өз мөлшерімен
белгілінеді. Есептік мерзімдегі уақыт жылға немесе ж жыл үлестерінежәңе
онда уақыт жылдармен бастап есептеледі. Инвестициялық жобаның каржылық
ағымы - қаржылық түсім уақытынан және жобада төлеу уақытына дейін болып,
есептеу мерзімі мен ақша ағымы мөлшерімен φ(t) анықталады. Қаржылық ағым
әрбір қадамда былайша көрсетіледі:
• кіріс, тең мөлшерлі қаржылық кіріс (өзіндік құн нәтижесі);
• шығыс, әрбір қадамдағы тең төлем;
• сальдо, кіріс пен шығыс арасындағы мөлшер.
Қаржылық ағым жекелеген қызмет түрлер ағымынан тұрады:
• қаржылык ағымның инвестициялық қызметі φi(t) ;
• каржылық ағымның операциялық қызметі φ0(t)
• қаржылық ағымның қаржылық қызметі φф(t)
Қаржылық қызметтің инвестициялық қызметі үшін:
капитал салымының шығыстары: жұмыстан босату шығындары, жобаның соңғы
ликвидациялық шығындары, айналым капиталдары мен құралдарын көбейту
шығындары, қосымша қор салысы;
кірістер, жоба іске асыру мерзіміндегі және ағымдағы активін сату, айналым
капиталын көбейту есебі кірісінен.
Қаржылық қызметтің операциялық қызметі үшін:
• айналыс қордағы кірістерге кіретіндер: ішкі айналым және басқа
да табыстар, қосымша қор салымы және құрал түсім есебі;
• шығыстар-өндірістік шығындар мен салықтар.
Қаржылық қызметтің қаржылық қызметі үшін:
• кірістерге кіретіндер: өзіндік капитал салымы және тартылған курал,
субсидия және дотация, заем қүралдары, сонымен қатар кәсіпорынның шығарған
өзіндік ұзақ мерзімді бағалы қағаздары;
• шығыстарға кіретіндер: қарыздарды қайтару және акциялар үшін дивиденд
төлеу тағы басқалар.
Қаржылық ағымдар ағымдағы, болжамды немесе дефляцияланған бағаға
байланысты және қандай бағадағы әрбір қадамның кіріс пен шығыс
көрсетілімдері көрсетіледі. Ағымдағы бағада негізінен жобада инфляциясыз
жасалатын бслып табылады. Болжамды баға болашақ қадам есебінде кутіледі
(инфляция есебінен). Дефлированды баға уақыт кезеңдегі баға деңгейі барлық
инфляция индексімен есептеледі.[16]
Инвестициялық жобаның тиімділігін талдауда пайдаланатын көрсеткіштердің
бірі - дисконт нормасы. Дисконт нормасы негізгі экономикалық
көрсеткіштердің бірі болып табылады, инвестициялық жоба тиімділігін
талдауда негізгі нормативтердің бағыты болып келеді. Дисконт нормасы әр
уақыттағы шығынды, нәтиже мен тиімділікті әкелу үшін қажетті норма
кірісінің капиталға теңдігі болып табылады. Дисконт нормалардың келесі
түрлері болады:
• коммерциялық дисконт нормасы;
• жобаға қатысушылық дисконт нормасы;
• әлеуметтік дисконт нормасы;
• бюджеттік дисконт нормасы.
Коммерциялык дисконт нормасы - жоба тиімділігінің коммерциялық бағалау
үшін пайдаланады, ол капитал пайдалану тиімділігінің альтернативті
есептерінде анықталады.
. Жобаға қатысушылық дисконт нормасы - жобадағы қатысушы кәсіпорын
тиімділігін көрсетеді. Оны қатысушылар есептейді.
Әлеуметтік дисконттық нормасы - қоғамдық тиімділік көрсеткіші есебі және
жобаның қоғамдық тиімділігінің минималды талаптарымен сипатталады. Ол
ұлттық параметрлер және халық шаруашылығының орталықтан басқару органы
ұсынуы мүмкін.
Бюджеттік дисконт нормасы - бюджеттік тиімділік көрсеткіштер есебінде және
бюджет құралдарының альтернативті өзіндік құнын пайдалануда колданылады.
Оны басқару органдары белгілейді.
Инвестициялық жобаның коммерциялътқ тиімділігіне әсер ететіндер:
жалпы инфляция - экономикадағы өндіріс ресурстарына (шикізат, капитал,
еңбек) және шығарылатын өнімге бағаның жалпы деңгейінің өзгеруі;
инфляцияның әртектес болуы, яғни әртүрлі көлемі өнім түрлері мен өндіріс
ресурстары бойынша, инфляция деңгейінің шетел валютасының курсынан жоғары
болуы.
Бюджеттік тиімділіктің көрсеткіштері - жобаны жүзеге асыру нәтижелерінің
жергілікті және аймақтық бюджет кірісі мен шығысына әсер етуі. Бюджеттің
шығыстар құрамына кіретіндер:
жобаны бюджеттік қаржыландыруға тікелей бөлінген қаражаттар.
ұлттық, аймақтық, басқа да банктердің жобаны жүзеге асыруға және жеке
қатысушыларға берген несиесі. Олар қарызға беріледі де, бюджет арқылы
жабылады;
• отын және энергия тасымалдаушылардың нарықтық бағасына қосымша
бөлінген тікелей бюджеттік ассигнациялаулар.
• жобаны іске асыру барысындағы жұмыссыз қалған
адамдарға
: жәрдемақы төленуі;
• мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша төлемдер;
шетелдік және еліміздің қатысушыларына, инвестициялық
тәуекелшілдіктен мемлекеттік, аймақтық кепілдік;
жобаны іске асыру барысында туындауы мүмкін шығындардың
әсерлерін кетіруге бюджеттен бөлінетін қаражаттар.[17]
Бюджеттің кірістерінің құрамына кіретіндер:
жоба жүзеге асқаннан кейінгі шетел және отандық инвесторлардың бюджетке
төлейтін арнайы салықтары мен басқа да салықтық төлемдер;
кәсіпорындардың қаржылық жағдайына тиімді әсер етуі;
жоба бойынша өнімдерден түскен кедендік баж алымы мен акциздер;
• жер, су, тағы басқа табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін жобаны
орындау барысынды геологиялық-барлау жұмыстарын жүргізуге берілетін
лицензия үшін түскен түсімдер;
зейнетақы қорларына, жұмыспен қамтамасыз ету қорларына және
тағы басқа бюджеттік емес қорларға түскен түсімдер; жобаны қаржыландыру
үшін шығарылған акциялар мен басқа да бағалы қағаздардан түскен
түсімдер;
• жоба бойынша жұмысшылардан алынған, яғни жүмысты орындаған үшін
берілген жалақысынан бюджетке түскен табыс салығы.
Экономикалык тиімділіктің көрсеткіштерін халық шаруашылығы бойынша
есептегенде жобаның нәтижелеріне мыналар кіреді: соңғы өндірістік нәтижелер
(сатудан түскен табыстар), интеллектуалды меншікті сатудан түскен табыс,
әлеуметтік және экологиялық нәтижелер, тікедей-қаржылық нәтижелер, шетелдік
инвесторлардың, банкілер мен фирмалардың карыздары мен несиелері.[18]
Қандай да болмасын инвестициялық жобаны жүзеге асыруда, соңғы
кәтижелерге жетуде тәуекелділік кездеседі. Олар жобаны іске асыру
жағдайларына берілген бастапкы бөлімдердің, соның ішінде шығындар мен
табыстардың көлемдері жайлы ақпараттардың толық еместігіне, жоспарланбаған
түрлі жағдайларга байланысты туындайды. Иивестициялық жобаларды жүзеге
асыруға тәуекелділіктің маңыздырақ түрлері мен себептері:
экономикалық заңдылыктар мен ағымдағы экономикалық жагдайлардың
турақсыздығынан пайда болатын тәуекелділік;
әртүрлі сауда операцияларымен жеткізушілерге тиым салу мүмкіндігінен,
шекараның жабылу мүмкіндігінен туған сыртқы экономикалық тәуекелділік;
елдегі саяси жағдай тәуекелі;
баға динамикасы, техника мен технология параметрлері' лсайлы а;спараттардың
толық еместігі;
нарық коньюнктурасы, валюта курсьшың, несие беру жагдайларьшың тағы басқа
ауытқулар;
өндірістік технологиялық тәуекелділік жабдықтың істен шығуы. әкдірістік
авариялар, өндірістік ақаулар);
• қатысушы кәсіпорындардың каржы жағдайлары.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі бизнестің,
инвестициялык жобалардың тәуекелдіксіз болмайтынын көрсетеді. Сол үшін оны
сң төменгі мүмкін болатын деңгейге дейін азайтатынын білу қажет.
Тәуекелділік ұғымы - кәсіпорын ресурстардың бір бөлігін жоғалту
ықтималдылығын, қьізметті жүзеге асыру нәтюкесінде табыстардың толық
алынбауын немесе қосымша шығындардың пайда болуын білдіреді. Кез-келген
инвестициялық жобаларды жүзеге асыруда тәуекел түрлерінің пайда
болуыболады. Олар: өндірістік, коммерциялық және каржылық.[19]
1. Өндірістік тәуекел - бұл өнім өндірумен, қызмет көрсетумен,
басқа да өндіріс қызметін жүзеге асыруға байланысты болады. Оның пайда
болу себептері: өндіріс көлемінің төмендеуі, материалдық шығындардың
өсуі; қызметкерлердің наразылығы, менеджерлердің қатесі, көтеріңкі
аударым сомалары мен салықтарды төлеу тағы басқалар;
2. Коммерциялық тәуекел - кәсіпорын ендірген немесе сатып алған
қызмеітерді және тауарларды өткізу процесінде пайда болады.
Коммерциялык тәуекелдің пайда болу себептері: өнімді
өткізу көлемінің төмендеуі, сатып алатын ресурстардың бағасының жоғарлауы,
айналым шығындардың өсуі, экономиканың тұрақсыздығы, бәсекелестердің
әрекеті және басқалар.
3. Қаржылық тәуекел - кәсіпорынның банктермен, басқа да қаржылық
институттармен қатынас кезінде пайда болады. Себептері: қарыз және меншікті
қаражаттардың арақатынас көлемінің жоғарылауы, кредиторларға тәуекелділік,
капиталдың әрекетсіздігі және тағы басқалар. Қаржылық тәуекел мына
операциялардан алынған шығындарда көрсетіледі: несиелік, инвестициялық,
құнды қағаз эмиссиясы. Айналым мен өндіріс кезіндегі кәсіпороіндар үшін
қаржылық тәуекелдіктің кұрамдастарын ажырата білу керек. Қаржылық тәуекелді
басқару процесі 5 негізгі тәуекел аймағынан тұрады; мақсаттарды анықтау,
тәуекелді анықтау, тәуекелді бағалау, операцияларды жүзеге асыру мен
нәтижелерді бағалау.[20]
Нарықтық экоңомика жағдайында кез-келген кәсіпорын қызметінің бес
негізгі тәуекел аймағын белгілеуге болады:
Тәуекелсіз аймақ. Ол операция жүргізген кезде кәсіпорын ешқандай тәуекел
жасамайды, шығындар жұмсалмайды, кәсіпорын кем дегенде есепті табыс алады.
Аз тәуекелді аймақ. Бұл кездегі қызмет нәтижесінде кәсіпорын белгілі бір
табыс көреді.
Жоғарғы тәуекелді аймақ. Кәсіпорын бұл жағдайда барлық шығындарын жабады,
ал жақсы болған кезде есепті деңгейден төмен табыс алады.
Қауіпті тәуекелді аймақ. Кәсіпорын есепті табысты ғана емес, сонымен қатар
өнімді өткізуден түскен табысты жоғалту ықтималдылығы бар және шығындар өз
есебін қайтаруы шамалы.
Жарамайтын тәуекел. Кәсіпорын қызмёті банкроттыққа әкеледі,
барлық инвестициялық жобалардың жүзеге асыру процесі төмендейді.
Жүйелілік амал тұрғысынан инвестициялық тәуекелдерді 2топқа бөлуге
болады: жүйелі және жүйесіз. Жүйелі тәуекел инвестицияның барлық
түрлеріне қатысты және макроэкономиканың мүмкін болатын өзгерістеріне
байланысты жалпы нарық жағдайымен анықталады. Олардың пайда болу
себептері: инфляция, экономикалық құлдырау, жоғарғы пайыздық
мөлшерлеме, әскери-саяси жағдай және басқалар. Жүйесіз тәуекелге
бәсекелестік тәуекелмен байланысты барлық тәуекелдер жатады. Олардың
пайда болу себептері: фималар мен кәсіпорындардың өз міндеттемелерін
орындамауы, сатып алушылардың тәуекелі, бәсекенің тәуекелі, келісім
шарттардың бұзылуы және қабылдануы басқалар. Инвестициялық жобалау
тәуекелділігін тоқтатуына әсер ететін 2 жолы бар: алдын алу және бақылау
мумкіндігі. Сондықтан инвестициялық жобаны іске асыру схемасында
инвестициялық жобаны орындау кезеңдердің және тағы басқа ақпараттардың
қадағалап отыруды іске асырған жөн.[21]
Кесте 3 - Инвестиция түрі мен тәуекел деңгей қатынастары
Жаңа өндіріс Өндірісті Тиімділікті Табиғат қорғау және басқа
жасау кеңейту жоғарылату да мемлекеттік орган
инвестициясы инвестициясы инвестициясы талаптарын орындау үшін
инвестиция
Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысында тәуекелдердің әсерін
көңілге алған жөн. Тәуекелдік пен инвестиция пайдасы арасындағы қатынас
тура пропорционал болып табылады. Тәуекелділіктің деңгейі инвестициялық
жобаның тиімділігіне тікелей әсерін тигізе отырып, нақты және дәлелді
есептілік пен талдауды қажет етеді.
Инвестициялық жоба тиімділігінің есеп көрсеткіштерінің негізгі
принциптері келесідей:
• жобада өнімдер, қызметтер немесе материалдық ресурстар алдын-ала ағымдағы
немесе болжамды бағалардың негізінде қолдану;
• жобада ресурс және өнім төлемі алдын-ала анықталады және каржылық ағым
валютамен есептеледі;
• операциялық шығындар мөлшерлері мен құрамына кіретіндер жобада
міндетті түрде болуы қажет;
• жобаның мерзімінің анық көрсетілуі, табыстар мен шығындар
есебі;
• салық және салықтан басқа да төлемдер есебі заңға сәйкес
жүргізіледі, салық жеңілдіктері арнайы нормативтік-құқықтық актілермен
белгіленеді;
• егер жобада бір уақытта бірнеше операциялық шығындар түрлері көрсетілсе,
онда олардың әрқайсысы үшін жеке-жеке есептелуі;
• қарсылық ағым тиімділіктерінің есебі.
1.3 Инвестициялық саясатты реттеудегі шетелдік тәжірибе
Көптеген шетелдік елдерде инвестициялық белсенділік
және экономикалық өсімге сәйкес шетелдік капитал қатысуын қолдайды. Ашық
нарықтық экономикалы елдерде халықаралық капитал қозғалысына,
халықаралық еңбек бөлінісіне және шаруашылықтарды интеграциялауға белсене
қатысуда. Өтпелі кезеңде кез-келген елде өндірісті ұйымдастыру
құрылымдардың өзгеруіне сәйкес шетелдік капитал салымы өзімен бірге озық
технологияны, басқару тәжірибесін, жаңа нарықты іздеу тәжірибелерін
әкеледі. Қытай мемлекеті экономикалық өсуі бойынша қазіргі кезеңде
ерекшеленуде, себебі: олар бірінші орынға елге сыртқы инвестицияны тарту
іліміне барлық жағдай жасады. Шетелдік инвистиция жалпы ішкі өнімнен 30%-ын
алады, ол инвестицияның үлкен көлемі Гонконг елі арқылы жүзеге асқан.
Шетелдік инвестиция көлемі ЖІӨ қатынасы бойынша келесі елдерде мынадай
көлемде болуда: Эстония-14%, Албания-12%, Чехия-12,5% және тағы
басқалар.
Тікелей шетелдік инвестиция Орталык және шығыс Европа елдері мен
тәуелсіз мемлекеттерде 6,5млрд АҚШ долларын құрайды. Оның ішінде
Малайзия мен Тайланд мемлекетінде капитал көлемі көбірек болуда. Өтпелі
экономикалық кезеңде шетелдік инвестиция өсуі мемлекеттің жеке ұлттық
капитал жинақталуына, нарықтық және кұрылымдық қайта
кұруға, халықаралық нарықта елдің бәсекеге қабілетін көтеруге әкеледі.
Нарықтық экономика дамыған елдер шетелдік инвесторлармен қатынаста
келесі құжаттарға негізделе жүреді: Халықаралық инвестицияны басқару
принциптері (1972), ОЭСР (экономикалық достастық және даму уйымы), Капитал
қозғалысын либеризациялау Кодексі (1961) және Халықаралық капитал салымы
және көпұлтты кәсіпорындар туралы декларация(1976). ОЭСР-ге мүше елдерге
декларация келесідей сипатталады: Қатысушы мүше елдер арасында басқа
елдерге тікелей немесе жанама жұмыс істеуші кәсіпорындар немесе азаматтар
сол елдің заңдарын, ережелерін қүрметтеуі тиіс, бірақ олардың құқықтары
халықаралық құкықпен қорғалады.
Батыс Европада шетелдік инвесторлар қызметі негізгі ұлттық заңдармен
әкімшілік процедуралар және шешімдермен, сонымен бірге барлық жергілікті
кәсіпкерлермен бірдей қорғалады. Ұлттық заңдылықтар жекелеген ұлттық және
шетелдік компания арасындағы шаруашылық кызметтер аспектісі өздерінің
азаматтық және сауда құқық ережелерімен бірдей қорғалады және жүзеге
асырылады.
Батыс елдерінде шетелдік инвестиция үшін арнайы заңдар мен
кодекстер жоқ, бірақ әкімшілік шешімдер және жекелеген заңдарда бірқатар
баптар қарастырылған. Шетелдік инвестиция үшін арнайы заңдар мен кодекстер
бірқатар Жерорта теңіз және Британ аралдарында қолдануда.
Нарықтық экономикасы дамушы елдерде шетелдік инвесторлар назарына
және мемлекеттік кепілдік құқығын 3деңгейге құжатталған:
• осы елдің Конститутциясына негізделеді;
• шетелдік инвестицияны қолдау және қорғау туралы екі жақты
мемлекетаралық келісімдер арқылы;
• конвенцияға қатысушы мемлекетаралық және басқа ел
азаматтарын инвестициялық келіспеушіліктерін реттеу.
Батыс елдердің территориясына тікелей инвестицияны жүзеге
асыруы алдын-ала шешім қажеттіліктері тұрады. Мұндай шешімдер тек
талаптарды қояды. Кейбір мемлекеттер инвестиция көлеміне алдын-ала шешім
қажеттіліктерін қояды. Мысалы: Австралия мемлекеті инвестиция көлеміне
1млн. Австралия долларын және одан көп болуын, Ирландия - 1 млн.
ирлан, фунттан төмен емес. (Франция, Греция, Исландия, Норвегия,
Финляндия, ІІІвеция, Бельгия). Шетелдік инвестицияны жүзеге асыру үшін
шешімдегі талабын ұлттық орган қолданады, шетелдік
компания қатысушылар қызметі мен мазмұнын бақылайды. Бір елдерде бүл
орталық банк немесе сауда және өнеркәсіп министрлігі, қаржы, экономика және
тағы басқа орталық органдар болып келеді, себебі: олардың негізгі
функциялары компаниялар мен шетелдік қатысушылар қызметтерімен тығыз
байланысты. Сонымен бірге басқа елдерде бұл қызметпен арнайы орган шетелдік
компанияларды бақылау үшін қолданады. Осындай арнайы органдар едәуір шек
қойғак. Мысалы: Финляндияда кеңес коммиссиясы шетелдік капитал салымымен
сауда және өнеркәсіп министрлігімен, себебі: инвестор компанияның негізгі
акция пакетін алуға талап қойса ғана араласады.[22]
Көптеген батыс елдерінде шетелдік инвесторлармен жүргізілетін қызметпен
ұлттық ұйымдар айналысады.
Барлық мемлекеттердің кейбір салаларға шетелдік капитал салымына шек
қойған. Басқаша жағдайда мүндай салымдар тек органдар шешімімен жүзеге
асырылуда. Көптеген елдерде мұндай салаларға тек ұлттық, мемлекеттік немесе
жартылай мемлекеттік ұйымдар мен компаниялар тартылған. Мұндай салаларға
почта, телеграф, телефон, теле және радио тарату, транспорт, энергетика
және тағы басқа салалар жатады. Чили мемлекетінің шетелдік инвестиция
тартудағы тәжірибелеріне сүйенсек Латын Америкасы құрлығындағы Чили
мемлекетінде шетелдік инвестиция тарту тәжірибесінде оңды жақтар бар. Бұл
факт 1994 жылдың соңындағы Мексикалық дағдарыста және Азия елдеріндегі
қаржы дағдарыс кездерінде колданылды. Енді оның экономикалық тарихына көз
жүгіртсек. 1973 жылы Чилиді генерал Пиночет баскарды. Сол кезде Чили
үкіметі М. Фридман идеясын еңгізді. Олар экономиканы неолибералды
экономикаға карай бағыттады, ягни ішкі өндірістік ақпараттарды қайта күруға
бағыт алды. Мемлекеттік кәсіпорындар мен банктерге жекешелендіру
жүзеге асқаннан кейін шетелдік капиталды кедергісіз импортталды.
Шетелдік банктер ел қызметі үшін көптеген талаптар қойды. Жеке
қаржылық секторды тез дамыту үшін процент ставкаға ешқандай мемлекеттік
бақылау орнатпады. Бұл шетелдік капиталдың көптен келуіне жол ашты. 1982
жылы әлемдік нарыққа Чилиден негізгі экспорттық өнім ретінде мыс бағасының
төмендеуі экономикаға теріс фактор ретінде әсер етті.
Экономикалық және қаржылык дағдарыстың нәтижесінде 1982 жылы елдің ЖІӨ
14% төмендеді, мемлекеттік сектор дефициті ЖІӨ 3,5% қүрады. Содан кейінгі
жылдары Чили мемлекеті саяси, экономикалық реформаларды жүргізу
арқылы нәтижелері оң болды. 90-жылдардың алғашқы жартысында Чили 4,5млрд
АҚШ долларына жуық инвестиция басқа елдерге салды, негізгі бағыты Аргентина
мемлекеті болды. Соның нәтижесінде Аргентинада 1990 жылдардың ортасында
шетелдік инвестиция тартудағы Чили мемлекетінің үлесі 13,8%
құрады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 Инвестиция түсінігі және оның экономикалық
тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...7
1.1 Инвестиция және оны бағалаудың ғылыми- теориялық аспектілерінің
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Инвестициялық жоба тиімділігін бағалау әдістері мен негізгі
принциптері
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Инвестициялық саясатты реттеудегі шетелдік тәжірибе ... ... ... ... ... 31
2. "қазақстан темір жолы ҰК" АҚ-ның инвестициялық саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .40
2.1 "Қазақстан темір жолы ҰК"АҚ-ның қызметіне сипаттама ... ... ... ... ..40
2.2 "Қазақстан темір жолы ҰК"АҚ-ның инвестициялық саясатын және қаржылық
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.3 Кәсіпорынның инвестициялық саясатындағы кедергілер ... ... ... ... ...72
3 Қазақстан республикасының кәсіпорындарының инвестициялық саясатын
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...75
3.1 Кәсіпорындағы инвестициялық қызметті жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75 3.2
Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
8
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 91
Кіріспе
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға көшу жағдайындағы
экономикалық реформалардың жүргізіле бастауына байланысты, сонымен қатар
реформалардың негізгілерінің бірі болып саналатын инвестициялық процес
барысын және инвестиция тиімділігін жоғарлатудың негізгі бағытын анықтау
кажеттіліктері нақтылана түсуде. Еліміздің нарықтық экономикаға өтуі
кезеңінде, әсіресе халық шаруашылағының, оның ішінде өнеркәсіп дамуының
тиімділігінен республика халқы мен табысының хал-ахуалы тәуелді және
өнеркәсіп салаларында жалпы ұлттык өнімнің жартысына жуығы жасалады,
сонымен бірге өнеркәсіптің материалдық өндіріс саласы ретіндегі басыңкы
рөлі - оның халық шаруашылығының басқа салаларын индустрияландырудың шешуші
факторы екендігіне де байланысты, сондыктан өнеркәсіп секторының дамуының
маңызы жоғары.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорынның
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіндік алды. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті
таңдауға қол жетті, себебі болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі
көбінесе осыған байланысты. Сонымен қатар кәсіпорын шаруашылық және қаржы
жағдайын тұрақтандыру үшін тиімділігі жоғары инвестициялық жобаларды жүзеге
асыру болып табылады.[1].
Бүгінгі күні өнеркәсіп салаларының басты міндеті импорт алмастырушы
және экспортқа бағытталган өнім өндірісінің көлемін арттыру, толық қуатын
қамтамасыз ету болып табылады. Бұл қазіргі уақытта кез-келген кәсіпорынның
өмір сүруі мен оның нарықтағы түрақтылығы қаржылық ресурстарды тиімді
пайдалану және инвестициялық жоба тиімділіктерін анықтау, инвестициялық
қаржылық көздерін пайдалану болып табылады. Нарық жағдайында кәсіпорынның
өміршеңдігінің кепілімен даму сатыларының негізі оның қаржы тұрақтылығы
болып табылады. Ол ақша қаражаттың еркін орын алмастыра отырып қолданып,
тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін
қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның каржы түрактылығын бағалау, инвестициялық жобаларды талдау
обьективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару өндірістік, әсіресе
қаржылық шешімдер қабылдау және инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін
оның каржылык жағдайын талдауы кажет.
Қандай да болмасын мемлекеттің тұрақты экономикалық дамуы -
инвестициялық қатынастардың, жалпы инвестициялық процестің сапасымен
анықталады. "Қазақстан - 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі,
қауіпсіздігі және ел - ауқатының артуы" стратегиясында деңгейі жоғары
инвестиция мен ішкі қорларға сүйенген ашық экономика негізінде әлеуметтік-
экономикалық өсудің дәйекті де, ұлғаймалы қарқынына жету еліміздің алдында
тұрған ең басты басылымдықтардың бірі ретінде айқындалған.
Әрбір келген инвестициялық қаржы белгілі бір инвестициялық жобаны
жүзеге асыруына байланысты болып келеді. Ал сол инвестициялык жоба
тиімділігін анықтау жөніндегі мәселе, іс жүзінде әрбір компания
мен кез-келген инвестордың алдында тұрған үлкен мәселе және оның талдау
процесіне аса көңіл бөлінеді. Капитал салу немесе өз кәсіпорнына басқа
капитал салу жөніндегі шешім қабылдамас бұрын инвестицияны жоспарлау,
талдау және оның тиімділігін анықтау мен жүзеге асыру шараларын білу қажет.
Біздің кәсіпорындар иелері бұрын-соңды нарықтық экономикада өмір
сүрмегендіктен, біздің еліміз нарықтық қатынастары дамыған мемлекеттерде
инвестицияларды жоспарлау мен талдау, бағалау мен жүзеге асыру әдістерінің
жеткілікті мөлшерде тәжірибелерін жинақтап, солардың тиімділерін өз
кәсіпорындарының қаржы жағдайларын тиімді пайдалану үстінде.[2]
Осыған орай кәсіпорындардың инвестициялық саясатының маңыздылығын
нарық жағдайында кәсіпорынның экономикалық даму келешегімен түсіндіруге
және дипломдық жұмыстың өзектілігін байқауға болады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Темір Жолы ҰК АҚ
мен кәсіпорындағы жүргізілетін инвестициялық саясат.
Ал зерттеу пәні – кәсіпорынның инвестициялық саясатын тұрақтандыру
және жетілдіру жолдары.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның инвестициялық
саясатын қалыптастыру принциптері және ерекшеліктерімен танысу болып
табылады. Алға қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
- Инвестиция түсінігі және оның экономикалық тиімділігін білу;
- Қазақстан Темір Жолы ҰК АҚ-ның инвестициялық іс - әрекетін реттеуді
қарастыру;
- Кәсіпорын инвестициялық саясатын реттеудің мәселелерімен және
жетілдіру жолдарымен танысу;
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болып,
инвестиция теориясы саласында қазақстандық, Г.Ө.Жолдасбаева,
А.Қ.Мейірбеков, М.Б.Бисенғазиев және ресейлік Г.В.Савинцкий,
Е.М. Четыркин, Уилям Ф.Шарп ғалымдардың еңбектері, Қазақстан
Республикасының заңнамалық және нормативті құқықтық актілері, экономикалық
бағдарламалары табылады. Сонымен қатар, қазақстандық газет-басылымдар,
мысалы Банки Казахстана, Аль-пари, Транзитная экономика, Саясат
т.б.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда инвестиция
түсінігі және оның экономикалық тиімділігі, бағалаудың ғылыми-теориялық
аспектілері, инвестициялық жоба тиімділігін бағалау әдістері мен негізгі
принциптері қарастырылған. Екінші тарауда Қазақстан Темір Жолы ҰК АҚ-ның
инвестициялық саясатын сипаттау және кедергілерін талдау қарастырылған.
Үшінші тарауда кәсіпорынның саясатын реттеуді жетілдіру жолдары
көрсетілген. Оның ішінде 10 кесте және 5 сурет келтірілген.
1 ИНВЕСТИЦИЯ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ
1.1 Инвестиция және оны бағалаудың ғылыми-теориялық
аспектілерінің негіздері
Кеңестік экономикалық әдебиеттерде инвестицияны тармағынада капитал
салу сөзімен алмастырып синоним ретінде пайдаланды. Ал батыстың
экономикалық ойлауларында инвестиция сөзіне кең мағынада карайды. Дж.Кейнс
инвестиция деген белгілі уақыт аралығында өндіріс өнімінен түскен
пайданың пайдаланалмай қалған бөлігін айтады. Соншалықты мәнерлеп,
сырмалап айтылған, бірақ түсінікті. Мұнанда анығырак етіп Л.Гитман мен
М.Джонин айтқан. Инвестиция - қүнын сақтап қалатын не қүнын өсіретін
немесе кірістің шамасын арттыруды қамтамасыз ететін, ақша салуға болатын
кез-келген құрал, - дейді. Инвестицияға түсінік беруде біздід
көзқарасымызға және шындыққа жақын П.Массе мен У.Шарп береді. П.Массе былай
деп жазады: инвестиция салу арқылы түтынушының қазіргі және болашақтағы
сүранысын қанағаттандыратын актісі, - дейді. У.Шарп өзінің Инвестиция
атты кітабында мынандай анықтама береді: инвестиция дегеніміз - бүгінгі
таңда белгілі бір қүндылықтан бас тарту арқылы, болашақтағы қүндылыққа
негіз салу. Жоғарыда айтылған қүндылык жайлы П.Массе мен У.Шарптың
анықтамасы жалпы инвестиция жайлы мінездеме береді. Әдетте инвесгицияны
заттардың қаржылықтық, материалдық шығыны және жұмсалуы деген түсінік бар:
1. Инвестицияның қайтарымы белгілі бір уақыттан кейін болуы
мүмкін.
Инвестиция нәтижесі жайлы айтқанда міндетті түрде
анықталмағандық және тәуекелдік элементі бар.
Инвестициялар - кәсіпкерлік қызметтің және нәтижесінде пайда (табыс)
қүралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да
түрлерінің обьектілеріне жұмсалған мүліктік және интеллектілік
құндылықтардың барлық түрлері, капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі
экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы. Инвестициялар және олардың
құрылымдарын, бөліну жағдайлары келесі суретте көрсетілген (сурет 1).[3].
Барлық инвестицияларды екі негізгі топқа бөлуге болады: нақты және
портфельді (қаржы).
Нақты инвестициялар - өндіріс процесіне қатысатын инвестициялар немесе
капиталдың өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына, қүрылысқа және тағы басқа
жұмсалымы. Бұл кезде инвесторлар өз инвестицияларын өзінің өндірістік
капиталының көлемін, өндірістік қорлар мен айналым қорларын ұлғайтуға
жұмсайды.
Портфельді (қаржы) инвестициялар мемлекеттен, басқа да
кәсіпорындардан, инвестициялық қорлардан, бағалы қағаздар
және акцияларды сатып алуға бағытталған. Портфельді инвестиция жағдайында
инвесторлардың негізгі мақсаты оптималды инвестиция портфелін құрастыру
және басқару немесе инвесторлардан бағалы қағаздардан дивиденд алу арқылы
өзінің қаржы капиталын ұлғайту болып табылады. Әдетте, ол қорнарығындағы
құнды қағаздарды сатып алу мен сатуға операциялары арқылы жүргізіледі.
Осыған орай портфельді инвестициялар көбінесе қысқа мерзімді қаржылық
операциялар түрінде көрінеді. Сонымен қатар, инвестициялар тікелей және
жанама болып бөлінеді. Ол Қазақстан Республикасының Тікелей
инвестицияларды мемлекеттік қолдау заңы бойынша бөлінеді.[4].
Тікелей инвестициялар - республиканың тәуелсіздік кепілдігіне
байланысты және арнайы техникалық көмек грантқа арналған инвесторлардан
басқа да барлық инвестиция түрлері.
Жанама инвестициялар - қоржындағы инвестициялар, басқаша айтқанда құнды
кағаздар мен мүліктік бағалы кағаздар. Инвестициялық қоржынға кіретін
бағалы қағаздар олардың атқарымдық мақсатына қарай банктердің инвестициялық
қоржынында жетекші рольге ие болып отырған меншікті инвестициялар және
қайталама өтімді резервтер дейтінге, яғни өтімді активтерге ең алдымен
мемлекеттік міндеттемелерге бөлінеді.
Сурет 1- Инвестициялар құрылымы
Кез-келген кәсіпорынның іс-әрекетінің маңызды бір бөлігі -инвестициялық
операция болып табылады, яғни жобаларды іске асырудағы жіберілген ақша
қаражаттары жайлы операция. Нарықтық кезеңде және коммерциялық тәжірибеде
мұндай инвестициялардың түрлері:
- нақты активтерге инвестициялар;
- ақша активтеріне инвестициялар;
- материалдық емес активтерге инвестициялар.
1. Нақты активтерге инвестициялар ендірістік ғимараттар мен кұрылымдар,
қызмет ету уақыты бір жылдан асатын әртүрлі машиналар мен жабдықтар және
өндіріс процесінде қолданылатын басқа да мүліктер жатады.
2. Ақша активтеріне инвестициялар - басқа да жеке және заңды түлғалардан
ақша қаражатын алуға болатын құқық жатады.
3. Материалдық емес активтерге инвестициялар - кәсіпорынның, фирмалардың
немесе үйымдардың жүмысшыларының қайта жеке оқыту және біліктіліктерін
жоғарлату арқылы, сауда белгілерін жасау, өнертапкыштық патенттер мен
лицензия алу, жерді қолдануға құқық алу аркылы алынған құндылықтар
жатады.[4].
Нақты активтерге байланысты инвестициялар мынадай топтарға бөлінеді:
1. Тиімділікті арттыруға бағытталған инвестициялар. Олардың негізгі мақсаты
жабдықтарды ауыстыруға, персоналды оқыту және өндіріс қуаттарын өндірістің
тиімді жағдайы бар аймақтарға қарай ауыстыру арқылы кәсіпорынның
шығындарын азайтуға жағдай жасау.
2. Өндірісті кеңейтуге бағытталған инвестициялар. Бұл кездегі басты мақсат
өндіріс орындарының нарыққа тауар шығару қабілеттілігін кеңейту.
3. Жаңа өндіріс орындарын ашуға бағытталған инвестициялар. Жаңа өнімдер,
тауарлар шығара алатын жаңа кәсіпорындар салуға бағытталады.
4. Мемлекеттік басқару ұйымдарының талаптарын орындауға
бағытталған инвестициялар. Бүл инвестициялар кәсіпорынның, мемлекеттік
уйымдардың экологиялық стандарттар өнімінің қауіпсіздігі және
басқа
жағдайларға байланысты талаптарын орындау жағдайда қолданылады.
Бұл инвестициялардың түрлері инвестицияның тәуекелділік деңгейіне
тікелей байланысты болады. Инвестицияның түрлері мен тәуекелділік деңгейі
арасындағы байланыс төмендегі кесте түрінде болады.[7].
Кесте 1- Инвестиция түрлері мен тәуекел деңгейлерінің байланысы
Жаңа өндірісті өндірісті Тиімділікті Мемлекеттік
салуға бағытталғанкеңейтуге арттыруға ұйымдар талаптарын
инвестициялар инвестиция инвестиция орындауға
инвестициялар
Тәуекелділік деңгейі жоғары Тәуекелділік деңгейі төмен
Сонымен бірге инвестициялар салыну обьектісіне қарай келесі
түрлерге жіктеледі:
Мүліктік инвестициялар.
Материалдык емес инвестициялар.
Қаржы инвестициялар.
1. Мүліктік инвестициялар - бұл нақты инвестициялар.
2. Материалдық емес инвестициялар - инвестициялық жоба тиімділігін
зерттеу мен талдау жасау, кадрлар даярлау, жарнама және басқаларға
салынатын инвестициялар жатады.
3. Қаржы инвестициялар - бұл каржылық мүлікке салынатын салымдар басқа
фирмалардың жұмыстарына катысу және борыштық құқығына ие болу, яғни
кәсіпорынның бағалы қағаздарды алуға кеткен шығындары, кәсіпорындағы
үлестік қатысулар, басқа кәсіпорындарға вексельдік қарыз беру және басқа да
борыштық міндеттемелер, нарық экономикасындағы есептің аса маңызды
обьектісі болып табылады. Инвестициялар өз іс-әрекетінің бағытына қарай
келесідей бөлінеді:
1. Бастапқы инвестициялар немесе нетто-инвестициялар. Олар
кәсіпорындарды негіздеуге немесе сатып алуда жүзеге асырылатын
инвестициялар.
2. Өндірістік потенциалды ұлғайтуға бағытталған кеңейту инвестициялары
(экстенсивті инвестициялар).
3. Қайта инвестициялау, яғни кәсіпорынның негізгі қорының қүрамын
колдау мақсатында бағытталған бос инвестициялық қаражаттармен байланысты
инвестициялар. Оларға мыналарды жатқызуға болады:
• бар обьектілерді жаңа обьектілермен ауыстыруға бағытталған ауыстыру
инвестициялары;
• рационализациялауға арналған инвестициялар, техникалық,
технологиялық жабдықтарды немесе процестерді жетілдіруге жұмсалады;
• шығару бағдарламасын өзгертуге жұмсалатын инвестициялар;
• диверсификациялауға арналған инвестициялар, олар өнімнің
номенклатурасының өзгеруіне, өнімнің жаңа түрлерін шығаруға және жаңа сату
нарығын ұйымдастыруға жұмсалатын инвестициялар;
• болашақта кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етуге бағытталған
инвестициялар. Бұған ғылыми жұмыстарға, кадрлар дайындауға, жарнама
жасауға, қоршаған ортаны қорғауға бағытталған инвестициялар кіреді.[6].
Қазақстан Республикасының заң, құқықтық - нормативтік актілерге
байланысты инвестициялық қызметті қаржыландыру көздері келесідей:
• ішкі шаруашылық резервтер және өзіндік қаржылық ресурстар;
• несиелік қаржылық ресурстар;
• бюджет аралық қор құралдары;
• республикалық бюджет құралдар есебінен;
• шетелдік инвестиция құралдары;
• заңды және жеке тұлғалардың қайырымдылық жарналары;
• тартыгған қаржылық ресурстар.[8].
Өзіндік қаржылык ресурстары кәсіпорынның алғашқы жинақталу және құрылушы
жарнасы, шаруашылық қызметтің нәтижелі есебінің капитал салымы
қаржыландырудың бағыты болып табылады. Өзіндік жарнасының қаржылық бөлімі
алғашқы үлесі негізгі қорлар табысы болып саналады. Ең алғашқы кезекте
амортизациялық төлемдер болады, айналымдағы тауарлар кұрамы және
табыстың алынуы. Кәсіпорынның инвестициялық қаржыландырудың
үлкен көздері амортизациялық төлемдер болып табылады.
Амортизациялык толемдер - кәсіпорынның негізгі құралдарының құнын тауарлар
немесе қызметтерге аудару процесі. Ол негізгі құралдардың құнына байланысты
есептеліп, белгілі бір мерзім өткеннен соң жойылады.
Кесте 2- Қаржыландыру көздерінің жіктелуі
Қаржылық ресурстар Кәсіпорын инвистиция Ескерту
көздері
1. Өзіндік
1.1.амортизациялы Неігзгі құралдар және
төлемдер материалдық емес
активтер
1.2. тауар және қызмет Айналымдағы табыс
айналымдағы табыс
1.3. ішкі айналым Ішкі айналыстағы Банктік дипозиттер және
сальдо нәтижесі табыстар бағалы қағаздар табысы
1.4. резервтік және өзіндік құн және таза Жарғылық қорда
жөндеу қоры табыс ескеріледі
1.5. сақтандыру қоры өзіндік құн және таза Жарғылық қорда бар
табыс
2. Несиелі Кредиторларға тиісті ресурстар
2.1. банк несиесі -
2.2. қаржылық Лизинг
институттар несиесі
2.3. бюджеттік несие - Салықтық несие
2.4. коммерциялық несие- Вексельдік несие және
т.б.
2.5. басқа да көздер -
3. тартылған. Кредиторларға тиісті ресурстар.
3.1. ағымдағы
инвестициялық қатысу
құралдар үлесі
3.2. бағалы қағаздар Жергілікті бюджет және
эмиссиялы құрал т.б. көздер
3.3. сақтандыру Сақтандыру жарна және
төлемдері мерзімі
4 бюджеттік бөлінулер Бюджет қаржыландыру Дотация, субсидия т.б.
көздері
5. ішкі бюджет қорлары Ішкі бюджет қорлары Экологиялық және т.б.
құралдары зоналар
Сонымен қатар кәсіпорынның өзіндік қаржылық ресурстарына пайданың алатын
ролі зор. Пайда - кәсіпорынның таза табысының негізгі формасы, өнімнің
құнынан құралады. Оның мөлшері айналымдағы өнім бағасы мен өзіндік құнына
байланысты болады және кәсіпорынның коммерциялық кызмет көрсеткіші
болып табылады. Салық және басқа да бюджеттік төлемдер төлегеннен
соң қалған табыс таза пайда болады. Пайданың бағыттары
өндірістік капитал салымы мен әлеуметтік жағдайларға
байланысты жұмсалады. Сонымен қатар сақтандыру және жөндеу қорларына және
тағы басқа мақсаттарға байланысты жұмсалады.[9].
Несиелік құралдар көзі несиелер болып табылады. Несие қарыз беруші мен
қарыз алушы арасындағы экономикалық қатынастан көрінеді. Несиелік реттеудің
негізгі элементі оның процент ставкасы болып табылады. Заңды және жеке
тұлғалар қатынастары кредиттерінің негізгісі несиелік келісім-шарт болып
табылады. Бұл құжатта келесі талаптар қарастырылады: қарыз сомасы, мерзімі,
пайдалану және жүзеге асыру жолдары, процент ставкасы, міндеттемені
қамтамасыз ету формалары (кепілдемелік зат, кепілдік келісім шарты,
сақтандыру келісімі) кәсіпорынның құжаттары, банк талаптары және тағы
басқалар. Несиелік келісім шартта кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен
қаржылық жағдайы, тәуекелділік деңгейі және тағы басқа қатынастары терең
зерттеліп қарастырылады. Кәсіпорындар несие алу үшін берілетін негізгі
құжаттар: кәсіпорын жарғысы. Сонғы 3 жылдағы бухалтерлік есеп жағдайы,
салық инспекциясының қатынас қағаздары, бизнес-жоспар тағы басқа құжаттар.
Өтпелі кезеңде негізгі инвестициялаудың бағыттарының бірі - лизинг. Лизинг
- бұл машина, кұрал - жабдықтарды, транспорттық құралдарды, өндірістік
құралдарды ұзақ мерзімге жалға алу. Барлық лизингтік операциялардың екі
түрі бар.
▪ Операциялық лизинг барлық келісімдерді білдіреді, яғни
жылжымайтын мүлікті белгілі бір мерзімге беру болып табылады.
Операциялық лизинг типтері:
а) рентинг - мүлікті қысқа мерзімге жалға беру;
б) хайринг - мүлікті орта мерзімге беру.
Қаржылық лизинг. Бүл жерде қаржыландыру мүлікті жалға алуға
лизингтік компаниялар арқылы пайдалануға болады. Лизингтік компания
келісіміне байланысты арендалық төлем біткен соң мүлік қайта иесіне
тапсырылады. Лизинг компаниялардың жүмысы келесі салаларда колданғанда
тиімді болады:
• жеңіп өнеркәсіпте;
• қара және түсті металлургияда;
• ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеуде;
• фармацептикалық өнімдерде.
Тартылған құралдар - ағымдағы қызметке қатысушыларға, бағалы қағаздар
шығаруға, сақтандыру төлемдерінде, еңбек ұжымдарының жарнасының үлестерінде
қолданылады.
Бюджеттік бөлінулер - бұл бюджеттік қаржыландырудың құралдары. Қазақстан
Республикасының бюджетінен орталықтандырылған мемлекеттік аса маңызды
стратегиялық обьектілер мен ғимараттарға бөлінеді. Бұл обьектілер мен
ғимараттар республикалық бюджет сметасында болады.[10].
1.2 Инвестициялық жоба тиімділігін бағалау әдістері мен
негізгі принциптері
Барлық дамыған елдер үшін қабылданып, бүгінгі таңда қолданылып отырған
инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау әдістері мен
жоспарлау әдістер тіліне айналған. Бұларға VNIDO, Дүниежүзілік банк,
Еуропалық банк секілді ірі халықаралық ұйымдардың инвестициялық
жобалардың тиімділігін бағалау әдістемелерін жатқызуға болады. Олардың
барлығы да ақша ағымын талдау әдісіне негізделген,
инвестициялык жобаларды қаржылық талдау принциптеріне сүйенеді. Ағылшын
тілінде Кэш-флоу деген түсінік барлық дамыған елдердің
экономистерінің лексиконына еніп отыр. Бүгінгі таңда Кэш-
флоу талдауын өз инвестициялық қызметінде қолданбайтын ұйым жоқтың
қасы. Бұл ақша ағымын талдау инвестициялардың талдаудың классикалық
әдістеріне негіз болып және инвестициялық жобалардың
тиімділігін бағалау мен жоспарлаудың танымал әдістемелерінді
қолданылатына байланысты болып отыр..[11].
Инвестициялық жобалардың тиімділігін талдауда қолданылатын
құжаттар мен қажетті көрсеткіштерді келесі суретте көрсетілген. Саsh-Flow
(Кэш-флоу) деп аударғанда бар ақша ағымы деген мағына береді. Бұл
талдауды қолданған кезде қаржылық жоспарды құраушы және инвестициялық
жобаны жоспарлауға, талдау мен бақылауға мүмкіндік беретін 3 негізгі құжат
бар:
1. Бухалтерлік баланс
2. Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
3. Ақша қаражаттардың қозғалысы туралы есеп
Бухалтерлік баланс кәсіпорынның белгілі бір уақыт арасындағы нақты
мерзімдегі қаржылық жағдайын сипаттайды. Баланс белгілі бір мерзімде жобаны
жүзеге асырып отырған кәсіпорынның қаржылық жағдайын қаншалықты мөлшерде
түрақты екенін көрсетеді. Баланс көлденең нысанда екі жақтан қүралады:
актив және пассив. Актив кәсіпорынның меншігіңдегі жағдайды, ал пассив
кәсіпорынның кімге, неше қарыз екендігін көрсетеді.
Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп кәсіпорынның белгілі
бір уақыт аралықтарындағы операциялық немесе өндірістік қызметінің жағдайын
сипаттайды. Сонымен қатар, өндірістік іиығындардын өнімді өткізуден түскен
табыс пен өтелуі тұрғысынан алғандағы оның тиімділігін көрсетеді.
Басқаша айтқанда, бұл есептен кәсіпорыннын өзінің негізгі қызметін қалай
орындап отырғанын байқауға болады.
Бұл есеп кестесін жасау үшін сату жоспарының мәліметтері, өнімді
өткізуден түскен және шығындар жоспарының мәліметтері, түрақты және
айнымалы шығындар сомалары қажет болады. Қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепте кәсіпорын қызметінің 3 негізгі салаға бөлінген:
Кәсіпорынның операциялық қызметі Қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепте көрініс тапты;
Инвестициялық қызметтен болатын ақша қаражаттарының қозғалысы
бөлімінде түсімдер есебінде кәсіпорын иелерінің салымдары, акционерлік
капитал, ұзақ және қысқа мерзімдегі капитал, алымдар бойынша пайыздар
есептеледі. Төлемдер есебінде қарыздарды өтеу, дивиденд төлеу болып
саналады. Бұл бөлімде меншікті капитал мен қарыз қаражатының құрамы мен
мөлшеріндігі өзгерістер көрсетіледі.[7]
Сурет 2- Инвестициялық жобалардың тиімділігін талдаудың құжаттары және
көрсеткіштері
3. Ақша қаражаттардың қозғалысы туралы есеп
ақша каражаттарының қозғалысын сипаттайды және кәсіпорын қызметін
кезеңнен кезеңге қарағандағы динамикасын көрсетеді. Бұл орайда айта кетер
бір жайт, еркін айырбастала келген валютамен келген барлық түсімдер мен
төлемдер курс айырмасы бойынша теңгеге ауыстырылуы қажет. Шоттағы ақша
қаражаттарының қалдығы кәсіпорындар төлемдер жасау үшін, алдағы кезеңдердің
өндірістік қызметін қамтамасыз ету үшін инвестицияларға, қарыз өтеуге,
салық төлеуге және жеке тұтынуға пайдалы.
Инвестициялық жобаның тиімділігін талдауға қатысатын негізгі
факторлар болып операциялық қызметтен алынатын ақша ағымының және тағы
басқа табыстарының қосындысы және инвестицияға жүмсалған шығын мөлшері
танылады . Инвестициялық жобаның тиімділік көрсеткіштерін 2 негізгі топқа
бөлуге болады:
1. Өндірістік қызметтің тиімділігінің және жобаны жүзеге асырып
отырған кәсіпорынның ағымдық және болашақтағы қаржылық жағдайының
көрсеткіштері.
2. Инвестиция тиімділігінің көрсеткіштері немесе Кэш-Флоу
дисконтталғанбелгілері. Өндірістік қызмет тиімділігінің көрсеткіштеріне
барлық активтер мен олардың құрамдас бөліктерінің табыстылығының
салыстырмалы көрсеткіштері, іскерлік белсенділік көрсеткіштері, төлем
қабілеттілігі және өтімділік көрсеткіштері жатады. Бүгінгі таңда сонымен
қатар инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалауда дүние жүзіне кең
тараған аса маңызды критерийлер бар. Инвестициялықжобаны онда туатын
ақша ағымдары арқылы бейнелеуге болады. Осы ақша ағымдырының арқасында
инвестициялық жобалардың қаржылық тиімділігінің экономикалық критерийлері
шығарылады.
Жобалардың қаржылай бағалауының пайдалылығының критерийлері келесі
талаптарға сай болуы тиіс:
• жобаның даму сатыларының деңгейін қамтамасыз ету;
• тиімділіктің минималды дәрелсесі жетілгенін хабарлау;
• жобаның капитал салым деңгейінің тәуекел деңгейін анықтау;
• жобаның жүзеге асқаннан кейінгі экономикалық жағдайын
бағалау.
Бұл жобалардың жүзеге асуына байланысты жобаның критерийлері келесі
категория бойынша топтастырылған:
жобаның экономикалық маңызды критерийі, ол жобаның жузеге асқаннан кейінгі
басты эффектісі анықтайды лсәне еңбек өнімділігінің өсуімен бірге жылдық
пайда мөлшерімен есептеледі;
• капитал салым көлемін анықтау;
материалдық өндіріс, еңбек лсәне қарсы ресурстарынын қамтамасыз ету;
• уақыт факторын есептейтін критерийлер(жоба мерзімі);
• сыртқы экономикалық критерийлер.
Қазіргі кезде дүниежүзі инвестициялық жобалардың тиімділігін
бағалауда қолданылатын көрсеткіштер:
• таза дисконтталған табыс (NPV);
• ішкі табыстылық нормасы (IRR);
• қайтарым уақыты (РВР);
• табыстылық индексі (РІ).
Инвестициялық жоба тиімділігі ол инвестициялық жобаның күтілу
нәтижесімен оның қатысушыларының күткен ынтасына сай келеді. Тиімді
жобалардың іске асуы жалпы ішкі өнімнің көбеюіне әкеледі, ол жобаға
катысушылыр арқасында бөлінеді. Жобаға қатысушыларының шығындары мен
табыстары арқылы инвестициялық жоба тиімділігінің әртүрлілігі анықталады.
Жобаның бағалау тиімділік түрлері келесідей сипатталады:
• жобаның мақсатты тиімділігі;
• жобаның қатысушы тиімділігі.
Жобаның мақсатты тиімділігі жобаның потенциалды мүмкіндігімен анықталып,
жобада қатысушылар мен қаржыландыру көздерін іздеуге пайдаланады. Олар
келесілерден құралады:
• жобаның қоғамдық тиімділігі немесе әлеуметтік-экономикалық;
• жобаның коммерциялык тиімділігі.
Жобаның мақсатты тиімділік көрсеткіші негізгі шығындар мен табыстармен
бірге, сыртқы экономикалық шығын мен нэтижені ескереді. Олар: экономика
секторы нәтижесі мен шыгындары, экологиялық, әлеуметтік жэне сыртқы
экономикалық тиімділіктер. Сыртқы эффектілер сандық мөлшерде есептелмейтін
болса, онда оны сапалы бағалауда ескеруі тиіс. Бұл ереже аймақтың тиімділік
көрсеткіштеріне де есептеледі.[14]
Жобаның коммерциялық тиімділік көрсеткіштері жобаға
қатысушылардың қаржылық жағдайына байланысты, жобаның жүзеге асыру
барысындағы барлық шығындар мен табыстар ескеріледі. Жобаның мақсатты
тиімділік көрсеткіштері техникалық, технологиялық және жоба ұйымдастыру
шешімдері экономикалық көзқараспен сипатталады. Жобаның қатысушы тиімділігі
инвестициялық жобаға қатысудың және оны барлық
қатысушылардың ынтасына аударумен есептеледі. Жобаның қатысушы
тиімділіктері келесі қүралдардан түрады:
жобаға кәсіпорын катысу тиімділігі;
кәсіпорынның акциясына инвестиция құю тиімділігі;
жобаға қатысушы тиімділік қүрлымы инвестициялық жобамен қатысушы
кәсіпорындар қатынастары деңгейі, сонымен қатар халық шаруашылық
және аймақтық тиімділігі мемлекеттің халык шаруашылық және жекелеген аймақ
үшін немесе салалық тиімділігі халық шаруашылығының жекелеген салалар үшін,
өнеркәсіп-қаржылық топтармен, оіріккен кәсіпорындар мен холдинг құрылымдар
үшін;
• инвестициялық жобаның бюджеттік тиімділігі.
Инвестициялық жоба тиімділігін бағалаудың негізгі принциптеріне
тоқтала өтсек. Ол кезде инвестициялық жобаның негізгі принциптері ретінде
техникалық, технологиялық, қаржылық, салалық немесе аймақтық
айырмашылықтарына байланысты принциптері келесідей қолданылуы мүмкін:
- инвестициялауда басынан аяғына дейін терең зерттеу қажеті;
- ақша ағымдарын модельдеу, оның ішіне жобадағы барлық табыс пен
шығындар есептеу мерзімінде әртүрлі валюталарды пайдалану;
- жекелеген жобалар мен қызметтік салыстыру;
- максимум және жоғарғы тиімділік эффектісі,
- уақыт факторын есептеу.
Жоба тиімділігін бағалауда жекелеген уақыт аспектілер факторы
ескеріледі, себебі: өндіріс аралық өнім немесе ресурс түсімі және жалақы,
уақытқа байланысты ресурстар мен шығындар және тағы басқа динамикалық
параметрлер:
- шығын мен табыстың міндетті түрде есептелуі;
- жобамен немесе жобасыз салыстыру. Инвестициялық жоба тиімділігін
бағалауда өндірістегі жағдайға байланысты жобаға дейін және жобадан
кейін немесе жобамен және жобасыз параметрлері салыстырылады;
- жобаға қатысушылардың жекелеген есептеулері, капитал өзіндік құннан
жекелей бағалау және нәтижелері айырмашылықтарының болуы, дисконт
нормасының жекелей есептелуі;
- көп кезеңді бағалау. Жоба жүзеге асуды және өңдеудегі жекелеген
стадиялардағы бағалаулар, тиімділіктерін анықтау (инвестиция көзі,
техника-экономикалық негіздеме, қаржыландыру схемасын талдау,
экономикалық мониторинг);
- инвестициялык жоба тиімділігінің капитал айналымға
әсерінің есебі;
- жобаға көптеген валюталарды пайдалану жолдарын қатыстыру мүмкіндігі
және инфляция әсері есебі (ресурстар мен өнімдер бағасының өзгеруі);
- жоба жүзеге асыру тәуекел әсерлерінің есебі.
Тиімділікті бағалауда жобаның қоғамдық мазмүны анықталады. Жобаның
тиімділігін бағалаудың іске асу этапына байланысты айырмашылықтар бар. Олар
келесі стадиялар бойынша жүзеге асады:
• инвенстициялық ұсынысты өңдеу және декларациясын жасау;
• инвестиция негіздемесін жасау;
• жобаның техника-экономикалық негіздемесін өңдеу;
• инвестициялык жобаны экономикалық мониторингтеу.
Инвестициялық жобаның тиімділігін бағалау принциптері барлық
стадиялар ушін бірдей. Бағалау қарастырылатын тиімділіктің түрі бойынша
айырылады. Инвестиция негіздемесін өңдеу және техника-экономикалық
негіздемесі тиімділіктің түрлі жоғары бағалануы мүмкін. Ондағы негізгілері:
инвестицияны өңдеу стадиясында оның қаржыландыру көздерін анықтау мен
техника-экономикалық негіздемесінде нақты қазіргі мәліметтерді
пайдалану, каржыландыру схемасы мен саны.[15]
Инвестициялық жобаның экономикалық мониторинг процесіндежобаға
кәсіпорынның қатысу тиімділік көрсеткіштері салыстырмалы
есептеледі. Егер қажетті мәліметтер жетіспесе, онда жобаға қатысушылар
үшін инвестиция тиімділігінің есебі сипатталады, себебі:
жобаға катысушылар үшін инвестициялық шығын мен табыстары, инвестициялау
көздері нақты бағалануы тиіс.
Инвестициялық жоба тиімділігі ағымды есептік мерзімде бағаланады,
онда жоба басталғаннан аякталғанға дейінгі уақыт интервалына байланысты.
Есептік мерзімнің басталуы инвестициялық жоба тиімділігінің есептелу
тапсырмасымен анықталуы сипатталады. Мысалы: жоба – зерттеу жұмыстарына
қаржы бөлу қызметінен басталады, Есептеу мерзімі бірнеше I кадамнан түрады,
олар қаржылық бағалау көрсеткіші үшін пайдаланады. Әр кадам өз мөлшерімен
белгілінеді. Есептік мерзімдегі уақыт жылға немесе ж жыл үлестерінежәңе
онда уақыт жылдармен бастап есептеледі. Инвестициялық жобаның каржылық
ағымы - қаржылық түсім уақытынан және жобада төлеу уақытына дейін болып,
есептеу мерзімі мен ақша ағымы мөлшерімен φ(t) анықталады. Қаржылық ағым
әрбір қадамда былайша көрсетіледі:
• кіріс, тең мөлшерлі қаржылық кіріс (өзіндік құн нәтижесі);
• шығыс, әрбір қадамдағы тең төлем;
• сальдо, кіріс пен шығыс арасындағы мөлшер.
Қаржылық ағым жекелеген қызмет түрлер ағымынан тұрады:
• қаржылык ағымның инвестициялық қызметі φi(t) ;
• каржылық ағымның операциялық қызметі φ0(t)
• қаржылық ағымның қаржылық қызметі φф(t)
Қаржылық қызметтің инвестициялық қызметі үшін:
капитал салымының шығыстары: жұмыстан босату шығындары, жобаның соңғы
ликвидациялық шығындары, айналым капиталдары мен құралдарын көбейту
шығындары, қосымша қор салысы;
кірістер, жоба іске асыру мерзіміндегі және ағымдағы активін сату, айналым
капиталын көбейту есебі кірісінен.
Қаржылық қызметтің операциялық қызметі үшін:
• айналыс қордағы кірістерге кіретіндер: ішкі айналым және басқа
да табыстар, қосымша қор салымы және құрал түсім есебі;
• шығыстар-өндірістік шығындар мен салықтар.
Қаржылық қызметтің қаржылық қызметі үшін:
• кірістерге кіретіндер: өзіндік капитал салымы және тартылған курал,
субсидия және дотация, заем қүралдары, сонымен қатар кәсіпорынның шығарған
өзіндік ұзақ мерзімді бағалы қағаздары;
• шығыстарға кіретіндер: қарыздарды қайтару және акциялар үшін дивиденд
төлеу тағы басқалар.
Қаржылық ағымдар ағымдағы, болжамды немесе дефляцияланған бағаға
байланысты және қандай бағадағы әрбір қадамның кіріс пен шығыс
көрсетілімдері көрсетіледі. Ағымдағы бағада негізінен жобада инфляциясыз
жасалатын бслып табылады. Болжамды баға болашақ қадам есебінде кутіледі
(инфляция есебінен). Дефлированды баға уақыт кезеңдегі баға деңгейі барлық
инфляция индексімен есептеледі.[16]
Инвестициялық жобаның тиімділігін талдауда пайдаланатын көрсеткіштердің
бірі - дисконт нормасы. Дисконт нормасы негізгі экономикалық
көрсеткіштердің бірі болып табылады, инвестициялық жоба тиімділігін
талдауда негізгі нормативтердің бағыты болып келеді. Дисконт нормасы әр
уақыттағы шығынды, нәтиже мен тиімділікті әкелу үшін қажетті норма
кірісінің капиталға теңдігі болып табылады. Дисконт нормалардың келесі
түрлері болады:
• коммерциялық дисконт нормасы;
• жобаға қатысушылық дисконт нормасы;
• әлеуметтік дисконт нормасы;
• бюджеттік дисконт нормасы.
Коммерциялык дисконт нормасы - жоба тиімділігінің коммерциялық бағалау
үшін пайдаланады, ол капитал пайдалану тиімділігінің альтернативті
есептерінде анықталады.
. Жобаға қатысушылық дисконт нормасы - жобадағы қатысушы кәсіпорын
тиімділігін көрсетеді. Оны қатысушылар есептейді.
Әлеуметтік дисконттық нормасы - қоғамдық тиімділік көрсеткіші есебі және
жобаның қоғамдық тиімділігінің минималды талаптарымен сипатталады. Ол
ұлттық параметрлер және халық шаруашылығының орталықтан басқару органы
ұсынуы мүмкін.
Бюджеттік дисконт нормасы - бюджеттік тиімділік көрсеткіштер есебінде және
бюджет құралдарының альтернативті өзіндік құнын пайдалануда колданылады.
Оны басқару органдары белгілейді.
Инвестициялық жобаның коммерциялътқ тиімділігіне әсер ететіндер:
жалпы инфляция - экономикадағы өндіріс ресурстарына (шикізат, капитал,
еңбек) және шығарылатын өнімге бағаның жалпы деңгейінің өзгеруі;
инфляцияның әртектес болуы, яғни әртүрлі көлемі өнім түрлері мен өндіріс
ресурстары бойынша, инфляция деңгейінің шетел валютасының курсынан жоғары
болуы.
Бюджеттік тиімділіктің көрсеткіштері - жобаны жүзеге асыру нәтижелерінің
жергілікті және аймақтық бюджет кірісі мен шығысына әсер етуі. Бюджеттің
шығыстар құрамына кіретіндер:
жобаны бюджеттік қаржыландыруға тікелей бөлінген қаражаттар.
ұлттық, аймақтық, басқа да банктердің жобаны жүзеге асыруға және жеке
қатысушыларға берген несиесі. Олар қарызға беріледі де, бюджет арқылы
жабылады;
• отын және энергия тасымалдаушылардың нарықтық бағасына қосымша
бөлінген тікелей бюджеттік ассигнациялаулар.
• жобаны іске асыру барысындағы жұмыссыз қалған
адамдарға
: жәрдемақы төленуі;
• мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша төлемдер;
шетелдік және еліміздің қатысушыларына, инвестициялық
тәуекелшілдіктен мемлекеттік, аймақтық кепілдік;
жобаны іске асыру барысында туындауы мүмкін шығындардың
әсерлерін кетіруге бюджеттен бөлінетін қаражаттар.[17]
Бюджеттің кірістерінің құрамына кіретіндер:
жоба жүзеге асқаннан кейінгі шетел және отандық инвесторлардың бюджетке
төлейтін арнайы салықтары мен басқа да салықтық төлемдер;
кәсіпорындардың қаржылық жағдайына тиімді әсер етуі;
жоба бойынша өнімдерден түскен кедендік баж алымы мен акциздер;
• жер, су, тағы басқа табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін жобаны
орындау барысынды геологиялық-барлау жұмыстарын жүргізуге берілетін
лицензия үшін түскен түсімдер;
зейнетақы қорларына, жұмыспен қамтамасыз ету қорларына және
тағы басқа бюджеттік емес қорларға түскен түсімдер; жобаны қаржыландыру
үшін шығарылған акциялар мен басқа да бағалы қағаздардан түскен
түсімдер;
• жоба бойынша жұмысшылардан алынған, яғни жүмысты орындаған үшін
берілген жалақысынан бюджетке түскен табыс салығы.
Экономикалык тиімділіктің көрсеткіштерін халық шаруашылығы бойынша
есептегенде жобаның нәтижелеріне мыналар кіреді: соңғы өндірістік нәтижелер
(сатудан түскен табыстар), интеллектуалды меншікті сатудан түскен табыс,
әлеуметтік және экологиялық нәтижелер, тікедей-қаржылық нәтижелер, шетелдік
инвесторлардың, банкілер мен фирмалардың карыздары мен несиелері.[18]
Қандай да болмасын инвестициялық жобаны жүзеге асыруда, соңғы
кәтижелерге жетуде тәуекелділік кездеседі. Олар жобаны іске асыру
жағдайларына берілген бастапкы бөлімдердің, соның ішінде шығындар мен
табыстардың көлемдері жайлы ақпараттардың толық еместігіне, жоспарланбаған
түрлі жағдайларга байланысты туындайды. Иивестициялық жобаларды жүзеге
асыруға тәуекелділіктің маңыздырақ түрлері мен себептері:
экономикалық заңдылыктар мен ағымдағы экономикалық жагдайлардың
турақсыздығынан пайда болатын тәуекелділік;
әртүрлі сауда операцияларымен жеткізушілерге тиым салу мүмкіндігінен,
шекараның жабылу мүмкіндігінен туған сыртқы экономикалық тәуекелділік;
елдегі саяси жағдай тәуекелі;
баға динамикасы, техника мен технология параметрлері' лсайлы а;спараттардың
толық еместігі;
нарық коньюнктурасы, валюта курсьшың, несие беру жагдайларьшың тағы басқа
ауытқулар;
өндірістік технологиялық тәуекелділік жабдықтың істен шығуы. әкдірістік
авариялар, өндірістік ақаулар);
• қатысушы кәсіпорындардың каржы жағдайлары.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі бизнестің,
инвестициялык жобалардың тәуекелдіксіз болмайтынын көрсетеді. Сол үшін оны
сң төменгі мүмкін болатын деңгейге дейін азайтатынын білу қажет.
Тәуекелділік ұғымы - кәсіпорын ресурстардың бір бөлігін жоғалту
ықтималдылығын, қьізметті жүзеге асыру нәтюкесінде табыстардың толық
алынбауын немесе қосымша шығындардың пайда болуын білдіреді. Кез-келген
инвестициялық жобаларды жүзеге асыруда тәуекел түрлерінің пайда
болуыболады. Олар: өндірістік, коммерциялық және каржылық.[19]
1. Өндірістік тәуекел - бұл өнім өндірумен, қызмет көрсетумен,
басқа да өндіріс қызметін жүзеге асыруға байланысты болады. Оның пайда
болу себептері: өндіріс көлемінің төмендеуі, материалдық шығындардың
өсуі; қызметкерлердің наразылығы, менеджерлердің қатесі, көтеріңкі
аударым сомалары мен салықтарды төлеу тағы басқалар;
2. Коммерциялық тәуекел - кәсіпорын ендірген немесе сатып алған
қызмеітерді және тауарларды өткізу процесінде пайда болады.
Коммерциялык тәуекелдің пайда болу себептері: өнімді
өткізу көлемінің төмендеуі, сатып алатын ресурстардың бағасының жоғарлауы,
айналым шығындардың өсуі, экономиканың тұрақсыздығы, бәсекелестердің
әрекеті және басқалар.
3. Қаржылық тәуекел - кәсіпорынның банктермен, басқа да қаржылық
институттармен қатынас кезінде пайда болады. Себептері: қарыз және меншікті
қаражаттардың арақатынас көлемінің жоғарылауы, кредиторларға тәуекелділік,
капиталдың әрекетсіздігі және тағы басқалар. Қаржылық тәуекел мына
операциялардан алынған шығындарда көрсетіледі: несиелік, инвестициялық,
құнды қағаз эмиссиясы. Айналым мен өндіріс кезіндегі кәсіпороіндар үшін
қаржылық тәуекелдіктің кұрамдастарын ажырата білу керек. Қаржылық тәуекелді
басқару процесі 5 негізгі тәуекел аймағынан тұрады; мақсаттарды анықтау,
тәуекелді анықтау, тәуекелді бағалау, операцияларды жүзеге асыру мен
нәтижелерді бағалау.[20]
Нарықтық экоңомика жағдайында кез-келген кәсіпорын қызметінің бес
негізгі тәуекел аймағын белгілеуге болады:
Тәуекелсіз аймақ. Ол операция жүргізген кезде кәсіпорын ешқандай тәуекел
жасамайды, шығындар жұмсалмайды, кәсіпорын кем дегенде есепті табыс алады.
Аз тәуекелді аймақ. Бұл кездегі қызмет нәтижесінде кәсіпорын белгілі бір
табыс көреді.
Жоғарғы тәуекелді аймақ. Кәсіпорын бұл жағдайда барлық шығындарын жабады,
ал жақсы болған кезде есепті деңгейден төмен табыс алады.
Қауіпті тәуекелді аймақ. Кәсіпорын есепті табысты ғана емес, сонымен қатар
өнімді өткізуден түскен табысты жоғалту ықтималдылығы бар және шығындар өз
есебін қайтаруы шамалы.
Жарамайтын тәуекел. Кәсіпорын қызмёті банкроттыққа әкеледі,
барлық инвестициялық жобалардың жүзеге асыру процесі төмендейді.
Жүйелілік амал тұрғысынан инвестициялық тәуекелдерді 2топқа бөлуге
болады: жүйелі және жүйесіз. Жүйелі тәуекел инвестицияның барлық
түрлеріне қатысты және макроэкономиканың мүмкін болатын өзгерістеріне
байланысты жалпы нарық жағдайымен анықталады. Олардың пайда болу
себептері: инфляция, экономикалық құлдырау, жоғарғы пайыздық
мөлшерлеме, әскери-саяси жағдай және басқалар. Жүйесіз тәуекелге
бәсекелестік тәуекелмен байланысты барлық тәуекелдер жатады. Олардың
пайда болу себептері: фималар мен кәсіпорындардың өз міндеттемелерін
орындамауы, сатып алушылардың тәуекелі, бәсекенің тәуекелі, келісім
шарттардың бұзылуы және қабылдануы басқалар. Инвестициялық жобалау
тәуекелділігін тоқтатуына әсер ететін 2 жолы бар: алдын алу және бақылау
мумкіндігі. Сондықтан инвестициялық жобаны іске асыру схемасында
инвестициялық жобаны орындау кезеңдердің және тағы басқа ақпараттардың
қадағалап отыруды іске асырған жөн.[21]
Кесте 3 - Инвестиция түрі мен тәуекел деңгей қатынастары
Жаңа өндіріс Өндірісті Тиімділікті Табиғат қорғау және басқа
жасау кеңейту жоғарылату да мемлекеттік орган
инвестициясы инвестициясы инвестициясы талаптарын орындау үшін
инвестиция
Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысында тәуекелдердің әсерін
көңілге алған жөн. Тәуекелдік пен инвестиция пайдасы арасындағы қатынас
тура пропорционал болып табылады. Тәуекелділіктің деңгейі инвестициялық
жобаның тиімділігіне тікелей әсерін тигізе отырып, нақты және дәлелді
есептілік пен талдауды қажет етеді.
Инвестициялық жоба тиімділігінің есеп көрсеткіштерінің негізгі
принциптері келесідей:
• жобада өнімдер, қызметтер немесе материалдық ресурстар алдын-ала ағымдағы
немесе болжамды бағалардың негізінде қолдану;
• жобада ресурс және өнім төлемі алдын-ала анықталады және каржылық ағым
валютамен есептеледі;
• операциялық шығындар мөлшерлері мен құрамына кіретіндер жобада
міндетті түрде болуы қажет;
• жобаның мерзімінің анық көрсетілуі, табыстар мен шығындар
есебі;
• салық және салықтан басқа да төлемдер есебі заңға сәйкес
жүргізіледі, салық жеңілдіктері арнайы нормативтік-құқықтық актілермен
белгіленеді;
• егер жобада бір уақытта бірнеше операциялық шығындар түрлері көрсетілсе,
онда олардың әрқайсысы үшін жеке-жеке есептелуі;
• қарсылық ағым тиімділіктерінің есебі.
1.3 Инвестициялық саясатты реттеудегі шетелдік тәжірибе
Көптеген шетелдік елдерде инвестициялық белсенділік
және экономикалық өсімге сәйкес шетелдік капитал қатысуын қолдайды. Ашық
нарықтық экономикалы елдерде халықаралық капитал қозғалысына,
халықаралық еңбек бөлінісіне және шаруашылықтарды интеграциялауға белсене
қатысуда. Өтпелі кезеңде кез-келген елде өндірісті ұйымдастыру
құрылымдардың өзгеруіне сәйкес шетелдік капитал салымы өзімен бірге озық
технологияны, басқару тәжірибесін, жаңа нарықты іздеу тәжірибелерін
әкеледі. Қытай мемлекеті экономикалық өсуі бойынша қазіргі кезеңде
ерекшеленуде, себебі: олар бірінші орынға елге сыртқы инвестицияны тарту
іліміне барлық жағдай жасады. Шетелдік инвистиция жалпы ішкі өнімнен 30%-ын
алады, ол инвестицияның үлкен көлемі Гонконг елі арқылы жүзеге асқан.
Шетелдік инвестиция көлемі ЖІӨ қатынасы бойынша келесі елдерде мынадай
көлемде болуда: Эстония-14%, Албания-12%, Чехия-12,5% және тағы
басқалар.
Тікелей шетелдік инвестиция Орталык және шығыс Европа елдері мен
тәуелсіз мемлекеттерде 6,5млрд АҚШ долларын құрайды. Оның ішінде
Малайзия мен Тайланд мемлекетінде капитал көлемі көбірек болуда. Өтпелі
экономикалық кезеңде шетелдік инвестиция өсуі мемлекеттің жеке ұлттық
капитал жинақталуына, нарықтық және кұрылымдық қайта
кұруға, халықаралық нарықта елдің бәсекеге қабілетін көтеруге әкеледі.
Нарықтық экономика дамыған елдер шетелдік инвесторлармен қатынаста
келесі құжаттарға негізделе жүреді: Халықаралық инвестицияны басқару
принциптері (1972), ОЭСР (экономикалық достастық және даму уйымы), Капитал
қозғалысын либеризациялау Кодексі (1961) және Халықаралық капитал салымы
және көпұлтты кәсіпорындар туралы декларация(1976). ОЭСР-ге мүше елдерге
декларация келесідей сипатталады: Қатысушы мүше елдер арасында басқа
елдерге тікелей немесе жанама жұмыс істеуші кәсіпорындар немесе азаматтар
сол елдің заңдарын, ережелерін қүрметтеуі тиіс, бірақ олардың құқықтары
халықаралық құкықпен қорғалады.
Батыс Европада шетелдік инвесторлар қызметі негізгі ұлттық заңдармен
әкімшілік процедуралар және шешімдермен, сонымен бірге барлық жергілікті
кәсіпкерлермен бірдей қорғалады. Ұлттық заңдылықтар жекелеген ұлттық және
шетелдік компания арасындағы шаруашылық кызметтер аспектісі өздерінің
азаматтық және сауда құқық ережелерімен бірдей қорғалады және жүзеге
асырылады.
Батыс елдерінде шетелдік инвестиция үшін арнайы заңдар мен
кодекстер жоқ, бірақ әкімшілік шешімдер және жекелеген заңдарда бірқатар
баптар қарастырылған. Шетелдік инвестиция үшін арнайы заңдар мен кодекстер
бірқатар Жерорта теңіз және Британ аралдарында қолдануда.
Нарықтық экономикасы дамушы елдерде шетелдік инвесторлар назарына
және мемлекеттік кепілдік құқығын 3деңгейге құжатталған:
• осы елдің Конститутциясына негізделеді;
• шетелдік инвестицияны қолдау және қорғау туралы екі жақты
мемлекетаралық келісімдер арқылы;
• конвенцияға қатысушы мемлекетаралық және басқа ел
азаматтарын инвестициялық келіспеушіліктерін реттеу.
Батыс елдердің территориясына тікелей инвестицияны жүзеге
асыруы алдын-ала шешім қажеттіліктері тұрады. Мұндай шешімдер тек
талаптарды қояды. Кейбір мемлекеттер инвестиция көлеміне алдын-ала шешім
қажеттіліктерін қояды. Мысалы: Австралия мемлекеті инвестиция көлеміне
1млн. Австралия долларын және одан көп болуын, Ирландия - 1 млн.
ирлан, фунттан төмен емес. (Франция, Греция, Исландия, Норвегия,
Финляндия, ІІІвеция, Бельгия). Шетелдік инвестицияны жүзеге асыру үшін
шешімдегі талабын ұлттық орган қолданады, шетелдік
компания қатысушылар қызметі мен мазмұнын бақылайды. Бір елдерде бүл
орталық банк немесе сауда және өнеркәсіп министрлігі, қаржы, экономика және
тағы басқа орталық органдар болып келеді, себебі: олардың негізгі
функциялары компаниялар мен шетелдік қатысушылар қызметтерімен тығыз
байланысты. Сонымен бірге басқа елдерде бұл қызметпен арнайы орган шетелдік
компанияларды бақылау үшін қолданады. Осындай арнайы органдар едәуір шек
қойғак. Мысалы: Финляндияда кеңес коммиссиясы шетелдік капитал салымымен
сауда және өнеркәсіп министрлігімен, себебі: инвестор компанияның негізгі
акция пакетін алуға талап қойса ғана араласады.[22]
Көптеген батыс елдерінде шетелдік инвесторлармен жүргізілетін қызметпен
ұлттық ұйымдар айналысады.
Барлық мемлекеттердің кейбір салаларға шетелдік капитал салымына шек
қойған. Басқаша жағдайда мүндай салымдар тек органдар шешімімен жүзеге
асырылуда. Көптеген елдерде мұндай салаларға тек ұлттық, мемлекеттік немесе
жартылай мемлекеттік ұйымдар мен компаниялар тартылған. Мұндай салаларға
почта, телеграф, телефон, теле және радио тарату, транспорт, энергетика
және тағы басқа салалар жатады. Чили мемлекетінің шетелдік инвестиция
тартудағы тәжірибелеріне сүйенсек Латын Америкасы құрлығындағы Чили
мемлекетінде шетелдік инвестиция тарту тәжірибесінде оңды жақтар бар. Бұл
факт 1994 жылдың соңындағы Мексикалық дағдарыста және Азия елдеріндегі
қаржы дағдарыс кездерінде колданылды. Енді оның экономикалық тарихына көз
жүгіртсек. 1973 жылы Чилиді генерал Пиночет баскарды. Сол кезде Чили
үкіметі М. Фридман идеясын еңгізді. Олар экономиканы неолибералды
экономикаға карай бағыттады, ягни ішкі өндірістік ақпараттарды қайта күруға
бағыт алды. Мемлекеттік кәсіпорындар мен банктерге жекешелендіру
жүзеге асқаннан кейін шетелдік капиталды кедергісіз импортталды.
Шетелдік банктер ел қызметі үшін көптеген талаптар қойды. Жеке
қаржылық секторды тез дамыту үшін процент ставкаға ешқандай мемлекеттік
бақылау орнатпады. Бұл шетелдік капиталдың көптен келуіне жол ашты. 1982
жылы әлемдік нарыққа Чилиден негізгі экспорттық өнім ретінде мыс бағасының
төмендеуі экономикаға теріс фактор ретінде әсер етті.
Экономикалық және қаржылык дағдарыстың нәтижесінде 1982 жылы елдің ЖІӨ
14% төмендеді, мемлекеттік сектор дефициті ЖІӨ 3,5% қүрады. Содан кейінгі
жылдары Чили мемлекеті саяси, экономикалық реформаларды жүргізу
арқылы нәтижелері оң болды. 90-жылдардың алғашқы жартысында Чили 4,5млрд
АҚШ долларына жуық инвестиция басқа елдерге салды, негізгі бағыты Аргентина
мемлекеті болды. Соның нәтижесінде Аргентинада 1990 жылдардың ортасында
шетелдік инвестиция тартудағы Чили мемлекетінің үлесі 13,8%
құрады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz