Топ және конфликт
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе____________________________ ____________________________ 3
1. Үлкен әлеуметтік топ және қарым-қатынастағы конфликт мәселесі
1.1 Үлкен әлеуметтік топ психологиясы_______________________ __
1.2 Конфликт-қоғамдық өмірдегі әлеуметтік феномен ретінде_______
2 Конфликт және оның негізгі түрлері
2.1 Жеке бас аралық конфликт___________________________ ______
2.2 Әлеуметтік-педагогикалық үрдістегі конфликт________________
2.3 Топ және конфликт___________________________ ____________
2.4 Этностар арасындағы конфликт___________________________ _
2.5 Конфликт кезіндегі зорлық-зомбылық____________________ __
3 Конфликт мәселесін шешу жолдары
3.1 Конфликт мәселесін анықтаудың әдіс-тәсілдері________________
3.2 Конфликтінің алдын-алу жолдары___________________________
3.3 Қарым-қатынасты қалыпқа келтіру жолдары__________________
Қорытынды__________________________ ________________________
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi_____________________________ ____
КIРIСПЕ
Зерттеудiң көкейтестiлiгi. Адам өмірінің цивилизациясының тарихы әр
түрлі конфликтілерге толы. Бір конфликтілер бүтіндей бір контингентті және
ондаған мемлекеттер мен халқтар арасында, келесілері үлкен және кіші
әлеуметтік қауымдастықтар арасында, ал үшіншілері жекелеген адамдар арсында
болып жатады.
Бұрынғы заманнан бері адамдар пайда болғаннан қарсыластықтарды шешуге
тырысты және конфликтілі емес қоғамда тұруды аңсады. Мемлекеттердің пайда
болуы универсалды механизімді құруға талпынуға және конфликтінің шешімдерін
табуға талпыныс ретінде қарауға болады.
Хетт патшасы Хаммаурапизде (б.з.д. 1792-1750жж) конфликтілі жағдаятты
шешудің ондаған тәсілдері болған. Аңыз бойынша Соламон патшасы (б.з.д. 965-
928жж) конфликтіден қашу және оны шеше алу арқасында танымал болған.
Ғасырлар бойы адамзаттың ақылгөйлері конфликтілі емес қоғамның
теориялық моделін жасауға тырысты, ал кейде оны өмірде қолданып та көрді.
Үлкен өкінішке орай барлық тырысқан мүмкіндіктер сәтсіздікпен
аяқталды, одан да қатыгезді конфликтілерді бірінің артынан бірі туып
отырды.
Бүгінгі конфликт-күнделікті шындық. Белгілі бір туындаған конфликтіні
тиімді етіп шешу үшін адамға белгілі бір теориялық және конфликтілі
жағдайаттағы мінез-құлық дағдысын тәжірибелік тұрғыдан меңгеруі керек.
Конфликт (латын тілінен-conflikt) деген сөздің өзі тараптардың
ойларының, күштерінің, қызығушылықтарының, қажеттіліктерінің қақтығысы
дегенді білдіреді. Қақтығыстардың түрлі себептері ретінде: материялдық
ресурстар, өмірге қажетті тұжырымдар, әлеуметтік құрылымдағы статусты-
рөлдік айырмашылықтар, жеке бастық (эмоционалды-психологиялық)
айырмашылықтар және т.б.
Конфликт өзінің маңызы жағынан әлеуметтік өзара қарым-қатынастың бір
түрі, олардың субъектілері мен қатысушылары ретінде индивиттер, үлкен және
кіші әлеуметтік топтар және ұйымдар болады. Конфликт адам өмірінің барлық
аймағын, әлеуметтік қатынастар жиынтығын қамтиды. Конфликтілі бірлескен
әрекет тараптардың қажеттілігін білдіреді, яғни бір-біріне бағытталған
әрекет. Белгілі бір конфликтінің негізінде субъективті-объективті
қарсыластықтар жатыр, бірақ бұл екі қақтығысты біріктіруге болмайды.
Қарсыластық ұзақ уақытқа дейін өмір сүруі мүмкін және ол конфликтіге
айналып кетпейді. Сондықтан мынаны есімізде сақтауымыз керек.
Конфликтінің негізінде тек сиыспайтын қызығушылықтар, қажеттіліктер
және құндылықтар жатады. Бұндай қарсыластықтар ереже бойынша тараптардың
ашық күресіне трансформаланады. Тараптардың күресі азды-көпті интенсивті
және азды көпті зорлық-зомбылықты болып келеді. Интенсивтілік дегеніміз
жекелеген конфликт кезіндегі индивидтердің шығаратын энергиясы.
Қарсыластық формасы-зорлық-зомбылықты және зорлық-зомбылықты емес түрлі
факторға байланысты.
Сонымен, үлкен әлеуметтік топтағы конфликт-ашық күрес, әлеуметтік
бірлескен әрекет негізіндегі бір немесе бірнеше субъектілердің және
қатысушылардың қақтығысы, олардың негізгі себебі ретінде қажеттіліктердің,
қызығушылықтардың және құндылықтардың сәйкес келмеуі.
Зерттеу мақсаты. Мақсат конфликт ұғымына толықтай тоқталу.
Конфликтінің түрлеріне анықтама беру. Конфликтінің адам өміріндегі алатын
орнын анықтау. Үлкен әлеуметтік топтағы конфликтінің пайда болу себептерін,
конфликтінің өту кезеңдерін, конфликтіні реттеу және шешу жолдарын табу.
Конфликт әлі туындамаған үлкен әлеуметтік топта алдын алу (профилактика)
жұмыстарын жүргізу және үлкен әлуметтік топтың дамуына конфликтінің
тигізетін жағымды және жағымсыз әсерін анықтау.
Зерттеу міндеті.
• адам өміріндегі әр түрлі конфликтілердің түрлерін болдырмау.
• адам өміріндегі конфликтінің маңыздылығын анықтау.
• жалпы адамзат өміріне конфликт керек пе немесе оны қалай
болдырмаулығы туралы жол іздеу.
• конфликтілі жағдаяттарда тығырықтардан шығу жолдарын іздеу.
Зерттеу нысаны. Әлеуметтік-педагогикалық үрдістегі және топтағы
конфликтіні зерттеу
Зерттеу пәнi. Конфликтіні қоғамдық өмірдегі феномен ретінде
қарастырып, зерттеу.
Зерттеудiң әдiснамалық негiздерi: К.Томастың Конфликт кезіндегі
адамның тәртіп стратегиясы деген тестті, Т.Лиридің Конфликтілі жеке
бассыз ба? деген сауалнамасы және Жеке бастың конфликтілі деңгейін
атықтау тесті.
Зерттеу әдiстерi: Зерттеудің міндеттері мен мақсатарына сәйкес
теориялық және эксперименталдық әдістемелердің кешені кең тұрғыда
қолданылды, шетел және кеңес әдебиеттеріндегі өзін-өзі бағалау мен
талаптану деңгейін зерттеу мәселесі бойынша теориялық талдау;
Зерттеудің теориялық мәнi.
Эксперименттің нәтижесінде алынған мәліметтер казіргі кезеңдегі әлеуметтік-
педагогикалық үрдістегі және топтағы конфликтілерді шешудің тиімді жолдарын
көрсетті.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Әлеуметтік-педагогикалық үрдістегі
және топтағы конфликтілерді шешудің әдіс-тәсілдері бойынша алынған
мәліметтерді мектептегі практикалық психологтың жұмысын ұйымдастыру
барысында қолдануға тиімді болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми еңбек кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу базасы: Семей қаласының № 48 жалпы білім беретін орта мектептің
оқытушылар ұжымы және 11 сынып оқушылары, №19 отбасылық емхана
1 Үлкен әлеуметтік топ және қарым-қатынастағы конфликт мәселесі
1.1 Үлкен әлеуметтік топ психологиясы
Топ проблемасы адамдардың бірлесіп әрекет жасауы және қарым-қатынас
процессі кезінде әлеуметік ұйымдасуының негізгі формасы ретінде – ол
әлеуметтік психологияда негізгілердің бірі болып табылады. Топқа қызығу
бірнеше принцепиалды кезеңдермен байланысты. Бір жағынан жеке бас, оның
өзіндік санасы, онымен қабылданған құндылықтар және нормалар, әлемді
елестету жүйесі адамдарда өмір бойында әр түрлі топтардың әрекеті
негізінде қалыптасады. Оның психикалық құрылымы, жеке мазмұндары әр түрлі
топтардың әрекеті негізінде қалыптасады. Сол себепті адамды түсіну мүмкін
емес, ал өзінің психологиялық қалыптасу кезеңінен өзінің жеке
қасиеттерінен жалпы әрекет жасайды.[54;299]
Яғни, топ – ол өздігінен әрекет ететін субъект, өзіндік әрекет ететін
процесстер және құрылым ретінде қарастыра аламыз. Әлеуметтік психологиялық
топтың негізгі параметірлерін қарастырайық. Оның көмегімен топтық
әлеуметтік психологиялық анализі мүмкін болады. Бұл параметірлердің барлық
жиынтығы топтың өзіндік мінездемесіне бөлінуі мүмкін. Олар топтағы жеке
бастың орынын анықтайды.
Біріншілерге келетін топтық композиция, құрылым, және әлеуметтік
процесстер.
Топтың композициясы немесе оның жас аралық немесе жыныстық құрамы ол топ
мүшелерінің жиынтығы. Мысалы топтық сана оның жас аралық немесе жыныстық
құрамы, ұлттылығы немесе топ мүшелерінің жағдайы және т.б. [55;25]
Мұндай мінездемелер көптеген, неғұрлым маңыздылығын таңдау нақтылы
мысалдар көптеп кездеседі. Егер студенттік топтарды кіші топ деп алсық
онда композицияның ішінде мыналар көрінуі керек. Әртүрлі жынысты
студенттердің байланысы, студенттер арасындағы әлеуметтік айырмашылық, топ
мүшелерінің үлгерімі.
Топтың құрамы. Топ мүшелерінің атқаратын функциялары бойынша құралады
және өзара қарым-қатынасы.
Топтық процесстерге жатады, ең біріншіден: топтың дамуы және бірлігі,
топтың динамикалық көрсеткіштері, топтық қысым көрсету, шешімдерді өңдеу.
Екінші жиынтықтың көрсеткіштеріне жатады: топтық күту жүйесі. Жеке бастың
топтық жүйеде орыны ең біріншіден оның статусы мен атқаратын рөлдерімен
сипатталады.
Статус – бұл жиынтық немесе адамның психологиялық мінездемелерінің
жиынтығы. Ол жеке бастың топтағы орынын және топтың басқа мүшелері оны
қалай қабылдайтынын анықтайды. Статус рөлдік жүйе арқылы жүзеге асады. Яғни
түрлі функциялар, өзінің топтағы жағдайына байланысты орындалады.
Үлкен топтарға жатады, бір жағынан қысқа мерзімде өмір сүретін, аяқ
астынан пайда болған тобыр типі, бұқаралық, аудиториялық, ал бір жағынан
ұзақ мерзімде өмір сүретін, тұрақты пыйда болу, мысалға этникалық және
әлеуметтік топтар[56;59].
Үлкен топтың қорытындысы, әсіресе, екінші типтегі әлеуметтік
процесстердің көптеген заңдылықтары маңызды болып табылады. Сонымен қатар
үлкен немесе кіші топтардың әсерінен топтық нормалар, құндылықтар немесе әр
түрлі кіші топтардың бағыттары, яғни үлкен әлеуметтік топ кіші әлеуметтік
білім арқылы микросоциум әсер етеді.
Кіші әлеуметтік топ құрамы жағынан аз адамдар құрайды, олардың мүшелері
өзінің әрекетіне байланысты болады. Ол топтың пайда болуына және дамуына
әсерін тигізеді. Бірнеше әлеуметтік психологиялық зерттеулер көрсеткендей
топ мүшелерінің сенімділігі арта түскенде ол топтық нормаға келіскенін
көрсете бермейді. Сондықтан топ бірлігі нығая түскенде соғұрлым оның
мүшелері өзінің ойларын оны топ басшысы және басқа да топ мүшелері
жазалайды деп қорықпайтынын білдіреді. Және керісінше топтастырылған
ойларға келісу топтың бірлігі нығайған сайын топтағы топ бірлігінің
бұзылуынан қашу. Бұл талпыныс топ басшысының немесе топ мүшелерінің
көпшілігі дұрыс ұсыныстар беретіндігіне сендіреді.
Біріккен топта қорқыныш әр жеке бас өзінің келіспеушілігін қалғандары
ұсынылған ұсыныстарға сыни қорытынды жасамай – ақ жақсы екенін
білгендігінде. [57;78]
Топтық нормалар – ол белгілі бір ереже. Топ мүшелері топтық норманы үш
негізгі себептермен сақтайды. Бірінші және өте көп таралған себеп – ол
келісу, яғни норманы сақтаудың мақсаты си ақы алу немесе жазалаудан қашу.
Адамдар топтық нормамен әрекет жасаған кезде олар нормалармен бірлескен
мінез-құлық еш нәрсеге тәуелді емес деп сенеді, олар норманың арасынан
жүріп отырудың белгілі артықылығы бар деп ойлайды, ал шындыққа сай келмеу
нормалары – белгілі бір шығын.
Нормаға келісудің екінші бір себебі-өзіңді норманың қолдаушыларымен
байланыстыру, яғни норманы басқа біреулер сақтағаны үшін.
Үшінші және ең күшті потенциялды топ норманы сақтау-ол интерализация,
яғни адамның ішкі сендірулері норма ұсынған мінез-құлық шынында да дұрыс ,
сондықтан ол сол жол бойынша жүру керек.
Топ жетекшілері өздерінің топ мүшелерінің мінез-құлқын басқаруды
топтың жаңа мүшелері қаншалықты рөлдерге ие болғандығыиен байланысты. Жаңа
топ мүшелерінің рөлдерді игеруін – социолизация деп атайды. Басқа да
мүшелері оларда не күтетінін білмейді. Топтық норманы сақтау шынында да
қажет, егер топтық нормалар топқа алдыға қойған мақсатқа жету жолында өз
мүшелерінің мінез-құлқын қадағалауда тигізеді. Ал егер топтық нормаларды
дұрыс емес және этикасы жоқ болса ше?
Коптеген нормалар, мысалға алғанда өзіңді тұтынушылармен жақсы қарым-
қатынаста ұстау немесе өзіңнің жұмыс орыныңды таза қалтыру, организациялық
тиімділікте тәуелді бірақ бұл барлық топ нормаларында кездесе бермейді.
Анормальді, яғни нормадан ауытқу-топ мүшелерінің норманы бұзуды айтады.
Әдетте топ анормальдіға үш себептен әсер етеді. Біріншіден топ кінәліні өз
мініз- құлқын өзгертуге тырысады. Мысалы оған норманың неліктен маңызды
екенін түсіндіріп немесе кінәлә топ нормасын бұзған жалғыз мүше екендігін
айту. Екіншіден топ бұзақыны топтан шығаруға тырысады. Мысалы, ресторан
қызметкерлері оны басқа біреулердің столын тартып алған даяршымен істеуіне
болады. Үшіншіден топ бұзылған норманы бұзуға сай қылып өзгертуі. [59;78]
Әр әлеуметтік топ өзінің әлеуметтік құрамына ие, ол үш китке
негізделген, статусты-рөлдік қатынастар, профессионалды классификацияланған
мінездемелер және жыныс ерекшелік құрам.
Біз жиі топтағы қайшылықты жағдайлар, теріс эмоциялар қайдан
шығатынын түсіне алмаймыз. Оның қайнар көзін табуға болады екен, егер
Олпорт ұсынған адамның рөлдік мінез-құлқы туралы сызбаны қарасық. Барлығы
әлеуметтік рөлдерді орындаудағы қажеттіліктен басталады.Мысалға, адамды
жетекшілік орынға тағайындағылары келеді. Күту критерилары әр топта әр
түрлі болады, біреулері демократиялық немесе либералды басқаруды күтеді,
біреулері қатал және авторитарлы басқаруды күтеді. Ары қарай рөл адамға
беріледі және оның ең басты факторы ретінде жеке бастығы және
индивидуалдығы болып табылады. Адам одан не күтетінін және одан қандай
талаптар қойылатынын білу керек. Өз рөлін түсінбесе және басты
функциялармен жұмыс істеу білмесе өз рөліңді басқару қиынға соғады.
Адам өз рөлін түсініп болған соң оны не өолдау керек не қайтарып
тастау керек, оның арнайы психологиялық ерекшеліктеріне сай келмегендігі
үшін.
Рөлдерді қабылдамау жаңа функция бойынша оқыту, анықталған позицияны
өңдеу, мінез-құлық стилімен және қарым-қатынаспен бірге жүріп отырады. Жаңа
рөлді түсіну және қабылдау өте қиын жүмыс, ол миға күш түсу, ішкі қайта
құрауды, өзінің жаңа орынын түсінуді талап етеді. Адамға мұндай қиын
жұмысты түсіну үшін уақыт беріп және рөлді қабылдау.[58;99]
Рөлдік мінез-құлықтың келесі кезеңі-рөлді қолдану. Оның екі жағы
болады: рөлді қабылдау кезіндегі адамның мінез-құлқы және қоршаған
адамдардың беретін бағасы. Екіншісі өзін-өзі бағалау ретінде адам мен және
басқа адамдармен де қолданылады. Олар әр адамда бағаланғанда белгілі бір
статусқа ие, былай айтылады: жоғарыдан, бүйірден, төменнен. Арнайы
эксперименталды анкета құрастырған кезде әдетте мына үш түрлі бағалауды
қолданады. Жиі өзіндік бағалау және басқа адамдардың дағалауның арқасында
үлкен айырмашылықтар болады, сондықтан үнемі кері байланыс болуы керек,
яғни көңіл аудару, әсіресе жетекші ол туралы жоғарыдан,бүйірден және
төменнен не ойлайтыны туралы біліп және сол арқылы өзінің мінез-құлқын
түзетуге болады.
Екінші кит топтың әлеуметтік құрылым-профессионалды классификациялық
мінездемесі. Онда топ мүшелерінің білім, мамандығы және классификациялық
деңгейі қалыптасады. Бұл топтың интелектуалдылық және профессионалды
потенциялдығын білдіреді.
Үшінші кит-топтың жыныстық жас ерекшелік жетекшіге психологиялық
көзқарас тұрғысынан психологиялық ерекшеліктері болотынын білу керек, оны
жетекші есепке алуға ұмтылуы керек. Сонымен қатар топтың қалыптасуы кезінде
оның жас ерекшелік құрылымын және болжамды есепке алу қажет.
Әйелдер мен еркектердің психологиялық ерекшеліктері топ ішінде өзара қарым-
қатынаста өз ізін қалтырып отырады. Ерлердің тобы көбіне қатыгез,
рационалды, бірақ регитті және әр түрлі қарама-қайшылықтарға дайын.
Сондықтан топқа әйелдер мен еркектердің бірігуі топтың дамуына және топта
психологиялық хал ақуалдың жақсы болуына өз ісерін тигізеді. [58:99]
1.2 Конфликт- қоғамдық өмірдегі әлеуметтік феномен ретінде.
Конфликт латын тілінен аударғанда тараптардың, ойлардың күштердің
қақтығысы деген мағынаны білдіреді. Қақтығыстардың себептері әр түрлі болуы
мүмкін; материялдық ресурстар, өмідегі басты құндылықтар, әлеумкттік
құрылымдағы статусты-рөлдік айырмашылықтыр, жеке бастық (эмоционалды-
психологиялық) айырмашылықтар, және т.б.Конфликт адам өмірінің барлық
өрісін, әлеуметтік қатынастардың барлық жиынтығын, әлеуметтік өзара
қатынасты қамтиды. Конфликт өзінің мәнісінде әлеуметтік өзара қатынастардың
бір түрі, оған суъектілер және қатысушылар жекелеген индивидтер, үлкен және
ұжымдар кіреді.[1;92]
Конфликтінің негізінде субъективтік-объективтік қайшылықтар
жатыр,бірақ бұл екі көріністі (қайшылық және конфликт) ұқсатуға болмайды.
Қайшылықтар ұзақ уақыт бойы сақталуы мүмкін және ол конфликтіге айналмауы
мүмкін. Сондықтанда мынаны ескертү керек, конфликтінің негізінде сиыспайтын
қызығушылықтар, қажеттіліктер және құндылықтар жытыр. Бұндай қайшылықтар
ереже бойынша таптырмалардың ашық күресінен ,ашық қақтығысқа айналуы
мүмкін. Интенсивтілік дегеніміз қақтығыстардың энергияны қосуы, сонымен
қатар жекелеген конфликтілердің әлеуметтік маңыздылығын білдіреді.
Қақтығыстардың формалары- зорлық-зомбылық көретү немесе зорлық-зомбылық
көрсетпеу. Ол көптеген факторларға байланысты. Сонмен, әлеуметтік конфликт-
ол ашық қақтығыс,әлеуметтік өзара қақтығыста екі немесе бірнеше
субъектілердің немесе қатысушылардың қақтығысы, оның себептері болып
қажеттіліктердің, құндылықтардың және қызығушулықтардың
сиыспаушылығы.[2;80]
Конфликтінің субъектілері және қатысушалары.
Конфликтінің қатысушылары және субъектілері деген түсінік үнемі сай
болып келмейді.Субъект-ол белсенді жақ, өзінің қызығушылығы бойынша
конфликтілі жағдайларды тудырады және конфликтінің жүруне өз әсерін
тигізеді. Конфликтінің қатысушысы оған саналы қатысуы мүмкін, ал мүмкін аяқ
астынан немесе өзінің ерік-жігерінсіз конфлитіге араластырылуы мүмкін.
Сонымен қатар конфликтіге қатысатын тікелей немесе жанама
қатысушыларды анықтап алу керек. Ақырғылары белгілі бір күшті көрсетіп,
өзіне бөтен конфликтіден өзінің қызығушылықтарын көздейді.
Жанама қатысушылар мынаны істеуі мүмкін;
• Конфликтіні тудырып және оның дамуына өз үлестерін қосу;
• Конфликтінің интенсивтілігін азайтуга көмектесү және түпкілікті
тоқтату,
• Бірінші немесе екінші жақты қолдау немесе бір мезетте екі жақты
қолдау,
Конфликтінің жанама қатысушылары конфликтілер жүріп жататын
белгілі бір ортаны құрайды.Сондықтан әлеуметтік орта не катализатор
ретінде, конфликтінің дамуында ортаңғы фактор болып табылады.
Кейде жанама қатысушыларды үшінші жақ немесе үшінші қатысушылар деп
атайды.Әлеуметтік конфликтілердің қатасушылары және субъектілері әр түрлі
рангта, статуста және белгілі күшті иеленүі мүмкін.
Ранг неміс тілінен аударғанда-атақ, шен, дәреже, категория деген
мағынаны білдіреді. Әлеумкттік конфликталогияда ол жоғары төмен принцептер
арқылы анықталады. [8;25] Шын мәнісіндегі конфликтерде әр тараптар
қарсыласының рангісін түсіріп, өзінікін көтерүге тырысады.
Әлеумкттік статус- бұл қоғамдағы жеке бастың немесе әлеуметтік топтың
жалпы орыны,ол белгілі ережелер және міндеттер жиынтығымен байланысты.
Статус конфликт кезінде қатысушыларға және субъектілерге әсер етүі мүмкін.
Әлекметтік конфликтідегі күш- бұл қарсыластардың кері әрекетіне қарамастан
өздерірің мақсаттарына жету. Ол өзінің жинтығына ресурстарды қамтиды.
Қоршаған орта-әлеуметтік конфликтінің құрылымындағы әр элемент болып
табылады. Ол физикалық ортадан (географиялық клматтық, эклогиялық және
басқа факторлар ) тұрады.
Әлеуметтік конфликтінің негізгі түрлері.
Әлеуметтік конфлитілерді классификациялауда зерттеушілерде бірынғай
көзқарастар әлі қалыптаса қойған жоқ. Конфликтінің мотивациясына байланысты
зерттеушілер әлеуметтік конфликтінің 3 блогын бөліп қарастырады;
1. билік өкілділігін және позициясын бөліп берумен байланысты;
2. материялдық ресурстарға байланысты;
3. өмірдің маңызды құндылықтарымен байланысты.
А.Г. Здравомыслев конфликтінің қозғаушы күші жайлы және өмір сүру
сферасына байланысты өз сызбасын ұсынды. Конфликтінің қозғаушы күшін,
мотивациясы мен байланыстырып, А.Г.Здравомыслев оларды қажеттілік,
қызығушылық және құндылықтар арқылы белгілеген. [34;103]
Кесте 1.
Конфликтінің қозғаушы күшінің айқасқан қорытындысы және өмір
әрекетінің сферасы.
Қозғаушы Өмір әрекетінің сферасы
күш
Эканомика Саясат Рухани өмір
Қажеттілік Ресурстарды қолдану Өзіндік ұйымдастыру Рационалды-
нұсқалары нұсқалары эмоциналды
адам
Қызығушылық Үйлестіру институты Бөліну интеграциясы Мәдениет
типтері
Құндылық Мемлекет саудасына Билік өзіндік мақсат Жоғары
бағыт ретінде құндылықтар
интеграйиясы
Кесте 2.
Әлеуметтік конфликтілер типалогиясы.
Конфликт формасы Қатысушылар
Жеке бас аралық Топ аралық институционалды
Рөлдік
Әкімшілік
Саяси
Конфликтінің өмірде қиын формасыда бар, онда бір мезетте әр конфликт
типінің қызығушылықтары әсер етеді.
Әлеуметтік конфликтілер өз формасына байланысты зорлық-зомбылықты және
зорлық-зомбылықты емес, интенсивті және интенсивті емес, ашық және жабық
болып бөлінеді. Конфликтінің жүру барысына байланысты ұзақтатылған және
тездетілген болып бөлінеді. Бөліну маштапына байланысты-локальді және кең
маштапты болып бөлінеді.
Конфликтнің мотивациясына және субъективті қабылдауға байланысты
жағдайлар конфликтінің түрін бөліп көсетеді. [27;71]
1. Жалған конфликт-негізгі себептер болмаса да субъект жағдайды
конфликт деп түсінеді.
2. Потенциялды конфликт-конфликтінің тууына негіз бар, бірақ бір
немесе екі тарап та конфликтілі жағдай деп түсінгенше.
3. Шын конфликт- тараптардың шын қақтығысы.
Өз кезегінде шын мәнісіндегі конфликтіні келесі түрге бөлуге болады;
1. Конструктивті- субъектілердің арасандағы өмір сүретін қарсыластықтан
туған конфликт;
2. Кездейсоқ- жағдайлардың аяқ астынан немесе келеңсіз туған конфликт;
3. Жасырын-өзінің негізгі себептері жасырылып, жалған негізде конфликтнің
тууы. Мысалы, өзінің бағысына риза болмаған студент емтихан
қабалдаған мұғаліммен конфронтацияға түсуі;
4 Жүйелі жазалған конфликт – бұл конфликтінің негізгі қатысушылары,
субъектілері сахнаның сыртында қалып, ал конфликтіге ешқандай қатысы жоқ
адамдардың қатыстырылуы. Мысалы, аламды қатысы жоқ қылмысқа кінәләу.
Егер классификацияның негізіне тараптардың психикалық күйін негізгі
деп алса және конфликтілі жағдайға адамның мінез-құлқы сай келсе, онда
конфликтіні рационалды және эмоционалды деп бөледі.Конфликтінің мақсатына
және зардабына байланысты позетивті және негативті, конструктивті және
деструктивті болып бөлінеді. [36;36]
Конфликтінің дамуының негізгі сатысы.
Әдетте әлеуметтік конфликтіні төрт даму сатысын бөледі.
1. Конфликт алды сатысы.
2. Кәзіргі уақыттағы конфликт.
3. Конфликтіні шешу сатысы.
4. Конфликтіні шешкеннен кейінгі саты.
Конфликт алды жағдайлар- конфликтінің потенциалды субъектілердің
арасын-дағы қатынастардың шиеленісуі, олар белгілі бір қарсылықтармен
шақырылған. Бірақ қарсылықтар үнемі конфликтіге айнала бермейді. Тек
конфликтінің потенциалды субъектілерімен сай келмейді деп шешкендері
әлеуметтік шиеленістерінің қақтығысына әкеледі.
Әлеуметтік шиеленіс бұл да үнемі конфликтінің жаршысы болып келмейді.
Бұл күрделі әлеуметтік феномен, оның пайда болу себептері әр түрлі болуы
мүмкін. Әлеуметтік шиеленісті тудыратын себептерді атап кетейік; [39:88]
1.адамдардың қызығушылықтарының, қажеттіліктерінің және
құндылықтарының төмендеуі.
2. жалпы қоғамдағы немесе әлеуметтік шағын қоғамдастықтардағы
өзгерістерді адекватты қабылдау.
3.фактілер, жағдайлар туралы нервті немесе ескірген ақпараттар.
Әлеуметтік шиеленіс өзінің маңыздылығы жағынан адамның психологиялық
күйін көрсетеді және конфликтінің басталуыда латентті мінез-құлық
білдіреді. Әлеуметтік шиеленістің көрінуі бұл кезеңде топтық эмоцияға
түседі. Оптималды, функциоланданған қоғамда әлеуметтік шиеленістің белгілі
бір деңгейі әлеуметтік оргонизімнің табиғи қорғаныс және бейімделген
реакцясы. Әйтсе де, әлеуметтік шиеленістің бейімделген деңгейі конфликтіге
әкеп соғуы мүмкін.
Шын өміде әлеуметтік шиеленістің пайда болу себептері бірінің үстіне
бірі қаланып немесе бірі біріне ауыстырылуы мүмкін.
Әлеуметтік конфликтіде қанағаттанбаушылық деген бір түсінік бар. Өмір
сүрген ортасына байланысты қанағаттанбаушылықтың көбеюі әлеуметтік
шиеленістің өсуіне әкеледі. Қанағаттанбаушылық трансформациясы субъективті
- объективті қатынастарға байланысты. [35;58]
Конфликт алды сатының дамудың үш фазасына бөлуге болады, оларға келесі
ерекшеліктер тән;
1. белгілі бір даулы объектіге байланысты қарсыластық, сенімсіздіктің
өсуі және әлеуметтік шиеленіс, байланыстардың төмедеуі және
өкпешілдіктің көбеюі;
2. өзара әрекет құрылымының бұзылуы, екі жақты кінәләудан қорқытуға
кіөшу, агрессивтіліктің өсуі жау образының қалыптасуы және
қарсыласуға бағыт.
3. өзінің стериотиптеріне тоқталу, эмоционалды сферада ояну және жек
көру.
Осыдан кейін конфликтілі жағдай біртіндеп ашық конфлтктіге
тронсформацияланды, ол көп уақыт өмір сүріп конфликтіге айналмауы
мүмкін.Конфликт жалғыз болуы үшін оқиға керек. [38:25]
Конфликтінің даму сатысы.
Тараптардың ашық қақтығыстарының бастамасы конфликтілі мінез-
құлықтың шын қорытындысы болып табылады. Конфликталогияда мінез-құлық
конфликтінің бірнешее формасын бөліп қарастырады;
• белсенді – конфликтілі мінез-құлық (шақыру);
• баяу-конфликтілі мінез-құлық (шақыуға-жауап);
• ұжымды – копромисті мінез-құлық;
• компромисті мінез-құлық.
Конфликтілі тұжырымдарға және тараптардың мінез-құлық формасына қарай
конфликт логикалық дамуға ұқсайды.Өсіп келе жатқан конфликт қосымша
тереңдетілген және жоғарлатылған тенденцияға ие болады.
Сондықтан әр конфликт белгілі бір деңгеиде ерекше болып табылады.
Конфликтінің екінші сатыдағы дамуының негізгі үш фазасын бөліп көрсетүге
болады; [8:25]
1. Конфликтінің латентті жағдайдан тараптардың ашық қарсыластығына
ауысуы. Қарсыластық шектелген ресурстарымен жүргізіліп және локальді
мінез-құлыққа ие.Бірінші күш сынасу өтеді.Бұл фазада қарсыластықты
тоқтатып және конфликтіні басқа да әдістермен шешүге болады.
2. Қарсылықтың арғы эсколациясы. Өз мақсаттарына жетүде және қарсыласының
әрекеттерін тоқтатуда тараптарға жаңа ресурстар қолданылады.
Компромисті шешім қбылдауға барлық жағдай бар.Конфликт барған сайын
реттеүге және тоқтатуға көнбей барады.
3. Конфликт өзінің шырқау шегі апогейіне жетті және тотальді форманы
қабылдауда. Бұл фазада тараптар конфликтінің себептерін ұмытқандай
болады. Қарсылтастықтың басты мақсаты қарсыласты мыксималды жою.
Конфликтіні шешу сатысы.
Конфликтінің ұзақтығы және интенсивтілігі тараптардың мақсаттарына және
тұжырымдарына, қарсыластықты жүргізү әдістеріне қоршаған ортаның
конфликтіге реакциясы, жеңү және жеңіліс символдарына, консенсусты амалдар
табуға байланысты.
Сондай-ақ конфликтіні реттеу нормативінің деңгеиіне байланысты
класификацияланады,; континиумның бір аяғында- институцияланған,
ал келесісінде- абсолютті конфликтілер .
Конфликтіні шешeсатысында оқиға дамуының нұсқалары;
1. неғұрлым кұшейген тарап жеңіліп бара жатқан тарапқа конфликтнің
тоқтатуын айтады;
2. қрсыластық екі тараптаң біреуінің аяғына дейін жеңілүіне барады;
3. қақтығыс рнсурстардың жеткіліксіздігінен қиын, ұзақталған түрге ие;
4. тараптар конфликтіде бірлескен көнүге келіп, барлық мүмкіндіктерді
қолданап жнңілпазды анықтау;
5. конфликт үшінші күшінің қысым көрсетілүімен тоқтатылуы мүмкін.
Әлеуметтік конфликт оның тоқтатылуына нағыз себеп болмағанша жүріп
жатады.
Абсолютті конфликт деген ұғым бар, бұнда күрес екі қарсыластың біреуінің
толық құртылғанына дейін жүреді.Даулы сұрақтар нақты анықталмаған сайын
тараптардың конфликтерінің шешілүіне әсерін тигізеді.
Конфликтіні аяқтау әдітері конфликтілі жағдайды өлшеуге бағытталған,
немесе қатысушылардың өзара әрекетіне, конфликтінің объектісін өлшеуге
немесе басқада әдістермен анықталады. Сол әдістердің кейбіреулерін
қарастырайық; [18;37]
1. конфликт объектілерін жою.
2. бір объектінің орынын екіншіге ауыстыру.
3. конфликтіге қатысатые бір тараптаың қатысушыларын жою.
4. тараптардың позициясын жою.
5. конфликтінің объектісін және субъектісінің мінездемесін өлшеу.
6. жаңа объектілер түралы хабар алу немесе қосымша жағдай жасау.
Конфликтіні аяқтаудың әдістерінің бірі – күштеу. Мысалы, сербтар,
мұсылмандар арасындағы конфликт. Б.Ұ.Ұ. оларды келіссөздер столына күштап
отырғызды.
Келіссөздер.
Конфликтіні шешүдің ақырғы сатысы келіссөзді жүргізү және қол жеткен
келісүлерді заңды дайындауды талап етеді. Жеке бас аралық және топ аралық
конфликтіледе келіссөздердің қорытындысы ауызша формада немесе тараптардың
өзара міндеттерімен көрінүі мүмкін. Әдетте келіссөз процесінің бастамасы
уақытша достасу болып табылады.
Келіссөздер конфликтілі тараптардың арасында компромисті шешімді
іздеп және өзіне мүмкін болатын процедуроларды қамтмды.
1. Конфликтінің бар екенін білү.
2. Процедуралық ережлер мен нормаларды нақтылау.
3. Даулы сұрықтардың бастыларын айқындау.
4. Проблеманы шешүдің басқа жолдарын іздеу.
5. Конфликтіні жалпы реттеуде дауы сұрақтардың шешімін шешү.
6. Барлық қол жеткен келіссөздерді қағаз жүзінде дайындау.
7. Өзара келісілген міндеттерді орындау.
Келіссөздер келісілген тараптардың деңгейлері бойынша және болатын
келіспеушіліктер арқылы ерекшеленүі мүмкін. Бірақ келіссөздердің басты
элементтері өзгермеген түрде қалады. [128;44]
Келіссөз процесінің негізіне компромисс әдісі негіз болуы мүмкін, ол
тараптардың өзара тоқтамға келүіне негізделген, немесе консенсус әдісі, ол
өмір сүретін проблемаларды бірлесіп шешүге негізделген.
Конфликтіден кейінгі саты.
Тараптардың ұзақ уақыт болған күресүшілігінің аяқталуы үнемі
конфликтінің аяқталғанын білдірмейді. Тараптардың қанағаттанбаушылығы
немесе қанағаттанбаушылығы, бейбіт келіссөздерге келүі келесі жағдайларға
байланысты;
• конфликт барысында және ақырғы келіссөздер барысында көзделген
мақсатқа жетү қаншалықты мүмкін болды.
• күресeқандай әдістермен және тәсілдермен жүргізілді.
• тараптардың зардап шеккен адамдары қаншалықты жоғары.
• тараптардың арасында бейбіт келіссөздер орнатылғаннан кейін
эмоционалдық шиеленістер басылды ма.
• келіссөздер процестерінің негізіне қандай әдістер салынды.
• тараптардың қызығушылықтарын азайту мүмкін болды ма.
• әлеуметтік қоршаған ортаның конфликтінің қорытындысына көзқарасы
қандай.
Егер тараптар бейбіт келіссөздерге қол қойса олардың қызығушылықтарын
төмендетеді, шиеленістер сақталады, ал конфликтінің тоқтатылуын уақытша
демалу деп қадылдайды.
Конфликтіні шешүдің кез-келген нұсқасында бұрынғы қарсыластарының
арасында әлеуметтік шинленіс бнлгілі бір уақытқа дейін сақталады.Кейде
өзара негативті қабылдауларды ұмыту үшін ондаған жылдар үақыт керек, әлі
өткен конфликтіні ұмыту үшін жаңа ұрпақтар ауысуы керкек.
2 Конфликт және оның негізгі түрлері.
2.1 Жеке бас аралық конфликт.
Жеке бас аралық конфликтіні бірлескен қарым-қатнас процесінде жеке
бчстардың қақтығысы деп айтуға болады. Бұндай қақтығыстар өмірде әр түрлі
болуы мүмкін (эканомикалық, саяси, өнеркәсіптік, соц мәдени т.б.). Бұндай
қақтығыстардың себептері көп түрлі. Басқа да әлеуметтік конфликтілердіе
секілді мұнда объективті және субъективті үлеспеушілік немесе қарама-
қарысы қызығушылықтар, қажеттіліктер, мақсаттар, құндылықтар, тұжырымдар,
қабылдаулар, бағалаулар, ойлар,мінез-құлық тәсілдері т.б.
Объективті факторлар конфликтінің тууына мотенциялды жол береді.
Мысалы, мекемеде бастықтың орынына таласу екі қызмеркер арасында
конфликтіні тудыруы мүмкін. [31:25]
Жеке бас аралық конфликтідегі субъективтік факторлар жеке бастың
индивидуалды ерекшеліктеріне байланысты (әлеуметтік- психологиялық,
физиологиялық, дүниетанымдық т.б.). Бұл факторларжеке бас аралық
конфликтінің динамикасының дамуын анықтайды .
❖ Жеке бас аралық конфликтілер бірінші кездескен адамдар арасында және
үнемі кездесіп жүрген субъект, басқаға қалай көрінеді.
адамдар арасында түындауы мүмкін. Бірінші немесе екінші жағдайда да басты
орынды қарсыласын жеке бастық қабылдаулыр алады. Жеке бас арралық қабылдау
процескүрделі құрылымға ие. Әлеуметтік психологияда рефлексия процесі
минимум үш субективті сипаттайтын үш позицияны ұсынады; [38;88]
❖ субъект өзі, шындығында ол қндай;
❖ субъект, ол өзін-өзі қалай көреді;
Субъектілердің өзара қақтығысында біз сол ұш позицияны көреміз.
Қортындысында біз екеуленген, айна тәріздес, субъектілердің бір-бірімен
қатынасын көреміз.(сурет 1).
Эрик Берн рефлексиялық құрылым жағынан ұқсас, субъектерердің өзара
қақтығысу туралы сызбаны американдық психотерапевт ұсынды.(сурет 2).
Бұл сызбада конфликтінің негізі болып бірлескен әрекетте
субъектірердің жай күйі, ал конфликтіні арандататын-байланыстырылған
трансфакиця А және Б комбинациясы конфликтілі болып табылады. В
комбинациясында бірлескен әрекетте субъектіледдің біреуі басқалардан басым
немесе қорғау позициясын атқарады. Бұл композийиясын міндет деп қабылдауына
байланысты болмайды.
Адамдардың өнімді қарым-қатнасты Г позициясы болып табылады. (В=В).
Бұл адамдардың тең қарым-қатнасы, тараптар бір-бірінің беделдерін
түсірмейді.
Адам басқа бір адамды адекватты қабылдау үшін оған пайда болған
стериотиптер бөгет жасайды. Мысалы, адамдарда бастықтар туралы жаман
ойлардың қалыптасуы. Өз кезегінде бастықтар да қарапайым келген адам туралы
да жаман ой қалыптасуы мүмкін.
Жеке бас аралық конфликтінің тууына келеңсіздік себеп болуы
мүмкін(бір адам екінші адамды дұрыс түсінбеуі). Бұл заттарды,фактыларды,
көріністерді әр түрлі түсіну және т.б. Біз үнемі күтеміз- деп жазады
Максуэлл Мольц- айналамыздағы қоршаған адамдар сол фактілерге және
жағдайларға біз секілді көңіл аударады және қорытынды шығарады. Адамдар
негізгі фактілерге емес өзінің көріністеріне көңіл аударатынын ұмытып
кетеміз. Адакмдарда көріністер әр түрлі болады, тіпті кейде диометральді
қарсы және бұны табиғи көрініс деп қабылдап, бұл үшін конфлиет туғызу керек
емес, керісінше басқаларды түсінүге ұмтылуымыз керек.
Адамдармен әрекет жасай отырып, жеке бас ең біріншідін өз
қызығушылықтарын қорғайды және бұл дұрыс нәрсе. Бұл жөнінде конфлшикт
туындауы мақсатқа жетү реакциясына кедергі жасаумен анықталады
Жеке бастық қарым-қатнаста басты орында опоненттердің индивидуалдық
сапалары, олардың өзіндіәк бағалар, өзіндік рефлексиялары, мінез-құлық
типі, соц мәдени айырмашылықтары тұрады. Жеке бас аралық сәйкестілік және
жеке бас аралық сәйкессіздік деген екі ұғым өмір сүреді. Сәйкестілік
ұғымына қарым-қатнаста және бірлескен әрекетте адмдар бір-бірлерін түсінү
кіреді. Сәйкес келмеүшілік-бірін-бірі қабылдамау ол әлеуметтік
тұжырымдардың, құндылықтардың , қызығушылықтардың, мінез-құлықтардың,
темпераменттің, психофизиологиялық реакциялардың, бірлескен әрекетте
субъектілердің инднвидуалды- психологиялық мінездемелері кіреді.
Жеке бастық сай келмеушілік эмоционалды конфликтінің тууының себепшісі
болуы мүмкін (психологиялы онтогонгизм), ол жнке бас аралық күресте өте
ауыр және шешілетін формасы болып табылаты.
Жеке бас аралық конфликтінің дамуында әлеуметтік көріністерді және
әлеуметтік-психологиялық ортаны есепке алуымыз керек. Мысала, қыздардың
көзінше болған ұлдардың арасында болған конфликтілер өте ауыр және
кеомпромисті болмайды . [47;201]
Жеке бас аралық конфликтілерге жолыққан индивидтер тек өздерінің ғана
жеке бостық қызығушылықтарын ғана қорғамайды. Олар және де жекелеген
топтардың, институттардың, ұйымдардың, еңбек колективтерінің, жалпы
қоғамның қызығушылықтарын қорғауы мүмкін.
Жеке бас аралық конфликтілерінің шығу себебі.
Жеке бас аралық конфликтілер мақсыттардың және ызығушылықтардың
Қақтығысынан пайда болады, оларды үш негізгі түрге бөлүге болады.
1. Принцепиялды қақтығыстарды көздейді, онда опоненттердің мақсаттары
және қызығушылықтары тек басқалардың қүқықтарын таптау арқылы өз
қызығушылығына жету.
2. Адамдар арасындағы тек қатынастарды қамтиды, бірақ та олардың рухани,
моральді және мотериялдық құндылықтарын және қызығушылықтарын аяққа
таптамайды.
3. Алдамшы қарсылықтарды көрсетеді, олар не жалған ақпараттар, не
жағдайлар мен фактілердің нервті интнрпритациясы арқылы тууы мүмкін.
Жеке бас аралық қатынастар келесі формада өтеді;
• бәсекелестік- басымдылыққа ұмтылу ;
• дауласу–бірлескен проблеманы шешу жолында келіспеушіліктер;
• дискуссия-даулы сұрақтарды талқылау.
Конфликтінің себептері және опонеттердің конфликтілі мінез-құлқына
байланысты жеке бас аралық конфликт келесі түрге ие;
1. конфликтінің аяқтауынан кетү, тараптрдың біреуі пайда болған
қарсылдастықтарды елемеці мүмкін;
2. қарсыластықтарды жуып-шаю, тараптардың бір жағы қойылған
талаптармен келісүі, немесе өзін ақтауға тырысады.
3. компромисс-екі тараптыңда өзара келісімгн келүі;
4. шиеленістің эскалациясы және барлық қарсыластықтың конфликтіге
дейін өсуі;
5. күштеу нұсқасы, екі тарапты да күштеп бір шешімге келтіру. [63:63]
Ескерту және жеке бас аралық конфликтілерді шешу.
Егер де конфликтілі жағдай туындаса онда ең біріншіден төбелеске кіріп
кетүден бұрын пайда болған конфликтідегі дұрыс және қате дегендерді
ойланып және бірнеше сұрақтар қою керек;
1. шындығында да конфликт тудыратындай себептер бар ма?
2. конфликтіге жүгінбей-ақ шешетін басқа жолдар бар ма?
3. алда болатын конфликтіде өзіңіз күткен қортындыларға жетесіз бе?
4. сізге және сіздің опонентіңізге жеңү және жеңілістің болғаны
қаншалықты болмық?
5. конфликтіден кейін жағдай қандай болмық ?
6. сыртқы орта конфликтіге қалый әсер етеді ?
Ең үтымдысы сіздің опонентіңіз жақындап келе жатқан конфликтіге, оның
шешү жолдарына назар аударған жөн. Кенфликтілі жағдайдың жан-жақты
қорытындысы тараптардың арасында екі жаққа да үтымды шешім қабылдауға,
тараптардың ашық конформациясын тоқтатуға және бұрынғы опонеттердың
арасында тұрақты қатынастарды сақтауға ғана емес, сонымен қатар екі жаққа
да ұтымды келісімге келүге көмеетеседі.
Конфликтіден кетүдің тағы бір жолы сізді ұнатпайтын және сіз ұнатпайтын
адамдармен қарым-қатнастан алшақ болу керек.
Қитын адам деп аталатын адамдар типі бар, олармен қарым-қатнасқа түсү
қолайсыз. Осы типтердің кейбіреулері мыналар;
1. агрессивтілер- егер оларды тыңдамаса басқалардыңт мазасын алады
және өздері де ашуланады.
2. шағымшыл- өздері үнемі шағымданады, бірақ проблеманы шешүге өз
күшін жұмсамайды.
3. сөйлемейтін- тыныш және көп сөйлемейді, бірақ олардың не ойлап
отырғанын және нені қалайтынын біү қиын;
4. өте көнгіш- бәрімен бірдей келіседі, қорғауға сөз береді, бірақ
олардың сөздерімен істері байланыспайды.
5. үнемі писсемистер- үнемі сәтсіедікті күтеді, қолынан ештеңе
келмейді деп ойлайды.
6. білгіш- өзін жоғары санайды, барлығынан ақылды және бәр жерде өзін
көрсеткіш адам.
7. шешім қабылдай алмайтын – шешім қабылдауға асықпайды, өйткені
қателесүге қорқады.
8. максималды- бір нәрсе керек болмаса да аяқ астынан бірдемені керек
етеді.
9. тұйық- өкперелін ішіне сақтайды және опонентіне аяқ астынан
секіреді.
10. кінәлі емес өтірікшілер- басқаларды өтірік алдап соғады.
11. өтірікші альтуистар- өтірік жақсы істер жасайды.
Егер кейбір себептер бойынша қиын адамдардан қарым-қатнасқа түсүден
қашудың жолы болмаса, онда олармен өзара қатынаста кейбір сай келетін
жағдайларды еске сақтауымыз керек. Барлық осы жағдайлар Джини Сиоттың
ойынша негізгі принцептерге негізделген;
1. адам араласуға өте қиын екенін мойындаңыз және қай типке жататынын
анықтаңыз;
2. ол адмнаң әсеріне, козқарасына, дүниетанымына әсерленіп қалмаңыз,
өзіңізді дұрыс ұстап және қашықтық сақтаңыз;
3. егер ол адаммен қарым- қатнасты тоқтатқыңыз келмесе онда ол неге қиын
адам екенін сұрыңыз;
4. оның жасырылған қызығушылығын және қажеттілігін қанағаттандыруға
тырысыңыз;
5. конфликтіні шешүде бірігіп шешім қабылдаңыз.
Конфликтілі жағдайдан бірігіп шығуда бірнеше жағдайларды есепке алуыңыз
керек;
• конфликтінің негізгі себептерін оқиғадай бөліп алу керек- қақтығыстың
бастамасына формальді себеп;
• өз зейініңді жеке эмоцияларға емес пайда болған проблемаларға аудару;
• қазір және осында принцепі бойынша әрекеттенү, яғни басқа даулы
жағдайлармен фактілерді еске түсірмей негізгі конфликтіні тудырған
себептерді шншү;
• өзің үшін ғана сөйлеу;басқаны тыңдауға үйренү;
• өзара сенім және әрекеттестік климатты тудыру;
• опоненттің жеке басына си көрсетү, жеке бастың сапаларын емес фактілер
және жағдайлар туралы сөйлеу;
• конфликтілерді реттеу жолында тең құқылы жағдайды туғызу.
Егер жеке бас аралық конфликтілерде негативті тенденциялар етек алса
және опоненттер диологқа келк алмаса немесе оны қаламаса, онда конфликтіні
реттеудің бірінші этабында жеке бас аралық конфликтіні жанама ретттеу
әдістері бар. Осы әдістердің кейбіреулерін қарастырайық. [77:55]
1. Сезімдердің шығуы . Опонентке өз ойында жатқан бір нәрсені айтуға
мүмкіндік береді, сол арқылы эмоционалды-психологиялық шиеленістен туған
конфликтіні төмендетеді.Осыдан кейін адам конфликтілі жағдайды
конструктивті раттеуге негізделеді.
2. Жеке басқа жағымды қатынас. Конфликтілі адам кінәсіз немесе кінәлі- ол
зардап шегүші, оған өзіңіздің жанашырлығыңызды білдіріп және оның жеке
басына жағымды сипаттама беру; Сіз ақылды адмсыз және т.б.. Оған
айтылған жағымды бағаға қарап опонент конфликтіні шешүде конструктивті
әдістерді қолданады.
3. Авторитарлы үшіншінің араласу әдісі жеке бас аралық конфликтіде
болған адамдар екені бойынша опоненті айтқан жағымды сөздерді өзіне
қабылдамайды.Мұндай жағдайға әсер етү ұшін беделді ұшінші адам болуы
тиіс. Сол арқылы опонент өзінің қарсыласының тек жаман ғана ойламайтынын
біліп компромисті шешімге барудың алғашқы қадамы болуы мүмкін.
4. Опонентін күштеп тыңдау. Конфликтілі тараптарға бір-бірін шыңдауға
жағдай жасау. Тараптардың әрқайсысы өзінің опонентіне жоуап бермес үшін
оның ақырғы сөзін нақты қайталап айту керек, Бұны жасау өте қиын болып
табылады, өйткені жан-жалдасып жатқан адамдармен өздерінен басқа ешкімді
естімейді.
5. Позийиямен айырбас. Жан-жалдасып жатқан тараптарға бір-бдіріне
талаптарын айтуға мүмкіндік беріледі. Бұл тәсіл оларға өзінің жеке
ренжіштерінен шығуға, опонентінің мақсатын, қызықушылығын түсінүге
м.мкіндік береді.
6. Жауласып жатқан адамдардың рухани көкжиегін кеңейтү. Бұл конфликтілі
тараптардың субъективті қабылдаулардан шығарып және ситуацияны жалпы
көрүге көмкетесу.
Конфликтіні шешу жолындағы басты этап оны шешүге өзіндік
дайындық.Бұндай дайындық тараптардың қарсыластықты жалғастырудың ешқандай
себептерін көргкеде анықталады.Бүндай кезеңде жағдайға, опонентіне, өз-
өзіне қатынас өзгереді. Сонымен қатар конфликтілі тұжырымдарда өзгереді.
Хелены Корнелиус пен Шошаны Феирдің ойларынша өз-өздігінен проблема
дегенді білдірмейді. Ол мынаны білдіреді; сіздің қарсыласыңыздың
терістігін дәлелдеуде сіз басыңызды тартыңыз .
Конфликтіні шеш үшін ең бірінші тараптардың қалауларры болуы керек.
Конфликтіні шешу үшін алғашқы қадам жасау өте қиын; әр қайсысы қарсыласы
артқа шегінү керек деп ойлайды.
2.2 Әлеуметтік-педагогикалық үрдістегі болатын басты қарсыластықтар
Әлеуметтік–педагогикалық үрдістің басты мақсаты жеке басты тәрбиелеу
(білім беру,оқыту),ол арнайы соцмәдени сапалармен анықталады.Бұл үрдісте
басты тапсырыс берүші-қоғам,ал орындаушы-білім берү және тәрбиелеудің
барлық жүйесі. Сондықтан әлеуметтік-педагогикалық үрдістегі конфликтілер
білім берү жүйесімен және қоғамның арасында болады.(сурет 3).
Орта деңгейде қарсыластық келксі тізбек бойынша; [101;256]
• администрация арасында (білім берү жүиесіндегі түрлі деңгейдегі
бастықтар) бір жағынан мұғалімдермен ;
• администрация мен ата –аналар арасында;
• оқу орынының арминистрациясы мен оқушылрдың арасында.
Қарсыластықтың төменгі деңгейінде мұғалім- оқушы және ата-ана- оқушы
болады. Жоғарыда айтылған конфликтілерді вертикальді конфоликтілерге
жатқызуға болады.
Әлеуметтік-педагогикалық конфликтіде вертикальді конфликтілерімен
қатар горизантальді конфликтілнрде бар. Мысалы, қоғам деңгейіндегі
конфликтілер қоғамдағы жүргізіліп жатқан саясатқа білім берү аймағында,
тәрбиеге байланысы туындауы мүмкін.
Администрация деңгейінде вертикальді конфлтктілер секілді
горизонтальді конфликтілер бар (администрация мен әр түрлі оқу орындарының
арасында ).
Мұғалім және ата-ана арасында горизонтальді конфликтілер пайда
болады; оқытушы-ата-ана, оқытушы-оқытушы, ата-ана-ата-ана.
Оқушы деңгейінде горизонтальді конфликтілі болып отырады.Мысалы,
оқушы-оқушын.
Жоғары оқу орынындағы білім берү жүйесідде мектептегі секілді ата-ана
рөл атқармайды, өйткені студент оқу үрдісінің толық субъектісі болып
табылады. Сондықтан ж.о.о. білім берү жүйесінде конфликтінің үш тобын
көрсетүге болады (дара әрекеттіктің үш деңгейі ) [87;78]
1. Конфликт түрі қоғам-жоғарңы оқу орын.
2. Конфликт түрі ректорат-ұжым.
3. Конфликт түрі студент-оқытушы, оқытуш-оқытушы, студент-студент.
Әлеуметтік-педагогикалық үрдістегі конфликтінің пайда болу себептері.
Педагогикалық үрдістің өмір бойғы қиыншылықтары-неге үйретү және
қалай үйретү деген проблемалар глобальді болып табылады. Олар әсіресе 20
ғасырдан шиеленісті. Қазіргі уақытта дүние жүзілік білім берү жүйесінде
күйзелістер болып жатыр.
Білім беру жүйесінде сай болатын конфликтілердің түллерін
қарастырайық.
Қоғам және білім беру деңгейінде келесі қарсыластвқтарды бөліп
қарастыруға болады.
1. Жаңа білім беру саясатындағы біртұтастық концепциясының жоқтығы (білім
беру жүйесіндегі даму стратегиясы).Демократизация үрдісінің арқасында
ресейдің білім беру жүйесі тоталитарлық идеологиядан, жеке бастық
комунистік типінен қаша алды.Утопиялық идеялармен және білім беру
мақсатымен қатар басты құндылқтарын жоғалтып алды.Ал қоғам мен талап
етілмеген жоғарғы деңгейдегі интелектілі адамдардың әсерінен білім
берудің девальвациясына әкелді. Орта білімде маңызды болмай қалды.
2. Білім беру жүйесінде матариядық-техникалық қамтамасыз етү жеткіліксіз.
Бұл проблемалар объективті секілді субъективті себептері бар.
Объективті себеп ресей өзінің білім берү жүйесіне керккті
ресурстарды бере алмайды, өйткені оның экономикасы құлдырауда. Субъективті
себеп-толық қамтамасызданбағаннының әсерін отандық білім берү жүйесі
құлдырауда.
3 Бөлінген қаражаттың жеткліксіздігінен мынандай негативті жағдайлар
болады;
• әлеуметтік-еңбектік конфликт, ереуіл, митенктар, аштық жариялау
және т.б. 90 жылдардың ортасында ресей елінде шамамен 5000-дай
ереуілдер мен ұжымдық еңбектік даулар болған. Осының 70% білім берү
сферасына байланысты.
• Білім берү мекемелерін қаражатының жеткіліксіздігінен жабу.(жылу
берү, эектор қуаты, жөндеу жұмыстары т.б.).
• Оқушылардың тамақтануына, оқу-құралдарына, басқа керек нәселеріне
арналған дотацияларды мемлекеттің тоқтатуы;
• Білім берү жұйесінің қызметкерлері өздерінің еңбек ақларына
көңілдері толмағандықтан.
Біздің қоғамымызда милиондаған балалар мен жеткіншектер бағытталған
педагогикалық үрдістен шет қалып отыр. Көптеген жұмыстары, ақшалары жоқ ата-
аналар өздерінің балаларын өмір тәлкегіне қалтырып кетеді. Көптеген
санаулар бойынша Ресейде екіден төрт милионға дейін қараусыз, үйсіз жүрген
балалар көп. Олар өздерінің әке-шешелеріне, білім беру жүйесіне, қоғамға,
мемлекетке керексіз болып қалды. Біздің мына қатыгез қомға өмір сүрүге
бейімделуі үшін олар бандаларға бірігіп түрлі жаман әрекеттер жасайды.
Орта мектептегі мұғалімдер ұжымына тән конфликтілердің себептері;
• Бір-бірімен қатынастағы дөрекілік;
• Сабақ кестесінің қолайсыздығы;
• Мектепте ойланбай жаңа нәрсені кіргізү;
• Басқа біреудің міндеттерін мұғалімдерге жүктеу;
• Педагогикалық уақыттың дұрыс құрылмауы.
Мұғалімдер арасындағы шиеленістер мен конфликтінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе____________________________ ____________________________ 3
1. Үлкен әлеуметтік топ және қарым-қатынастағы конфликт мәселесі
1.1 Үлкен әлеуметтік топ психологиясы_______________________ __
1.2 Конфликт-қоғамдық өмірдегі әлеуметтік феномен ретінде_______
2 Конфликт және оның негізгі түрлері
2.1 Жеке бас аралық конфликт___________________________ ______
2.2 Әлеуметтік-педагогикалық үрдістегі конфликт________________
2.3 Топ және конфликт___________________________ ____________
2.4 Этностар арасындағы конфликт___________________________ _
2.5 Конфликт кезіндегі зорлық-зомбылық____________________ __
3 Конфликт мәселесін шешу жолдары
3.1 Конфликт мәселесін анықтаудың әдіс-тәсілдері________________
3.2 Конфликтінің алдын-алу жолдары___________________________
3.3 Қарым-қатынасты қалыпқа келтіру жолдары__________________
Қорытынды__________________________ ________________________
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi_____________________________ ____
КIРIСПЕ
Зерттеудiң көкейтестiлiгi. Адам өмірінің цивилизациясының тарихы әр
түрлі конфликтілерге толы. Бір конфликтілер бүтіндей бір контингентті және
ондаған мемлекеттер мен халқтар арасында, келесілері үлкен және кіші
әлеуметтік қауымдастықтар арасында, ал үшіншілері жекелеген адамдар арсында
болып жатады.
Бұрынғы заманнан бері адамдар пайда болғаннан қарсыластықтарды шешуге
тырысты және конфликтілі емес қоғамда тұруды аңсады. Мемлекеттердің пайда
болуы универсалды механизімді құруға талпынуға және конфликтінің шешімдерін
табуға талпыныс ретінде қарауға болады.
Хетт патшасы Хаммаурапизде (б.з.д. 1792-1750жж) конфликтілі жағдаятты
шешудің ондаған тәсілдері болған. Аңыз бойынша Соламон патшасы (б.з.д. 965-
928жж) конфликтіден қашу және оны шеше алу арқасында танымал болған.
Ғасырлар бойы адамзаттың ақылгөйлері конфликтілі емес қоғамның
теориялық моделін жасауға тырысты, ал кейде оны өмірде қолданып та көрді.
Үлкен өкінішке орай барлық тырысқан мүмкіндіктер сәтсіздікпен
аяқталды, одан да қатыгезді конфликтілерді бірінің артынан бірі туып
отырды.
Бүгінгі конфликт-күнделікті шындық. Белгілі бір туындаған конфликтіні
тиімді етіп шешу үшін адамға белгілі бір теориялық және конфликтілі
жағдайаттағы мінез-құлық дағдысын тәжірибелік тұрғыдан меңгеруі керек.
Конфликт (латын тілінен-conflikt) деген сөздің өзі тараптардың
ойларының, күштерінің, қызығушылықтарының, қажеттіліктерінің қақтығысы
дегенді білдіреді. Қақтығыстардың түрлі себептері ретінде: материялдық
ресурстар, өмірге қажетті тұжырымдар, әлеуметтік құрылымдағы статусты-
рөлдік айырмашылықтар, жеке бастық (эмоционалды-психологиялық)
айырмашылықтар және т.б.
Конфликт өзінің маңызы жағынан әлеуметтік өзара қарым-қатынастың бір
түрі, олардың субъектілері мен қатысушылары ретінде индивиттер, үлкен және
кіші әлеуметтік топтар және ұйымдар болады. Конфликт адам өмірінің барлық
аймағын, әлеуметтік қатынастар жиынтығын қамтиды. Конфликтілі бірлескен
әрекет тараптардың қажеттілігін білдіреді, яғни бір-біріне бағытталған
әрекет. Белгілі бір конфликтінің негізінде субъективті-объективті
қарсыластықтар жатыр, бірақ бұл екі қақтығысты біріктіруге болмайды.
Қарсыластық ұзақ уақытқа дейін өмір сүруі мүмкін және ол конфликтіге
айналып кетпейді. Сондықтан мынаны есімізде сақтауымыз керек.
Конфликтінің негізінде тек сиыспайтын қызығушылықтар, қажеттіліктер
және құндылықтар жатады. Бұндай қарсыластықтар ереже бойынша тараптардың
ашық күресіне трансформаланады. Тараптардың күресі азды-көпті интенсивті
және азды көпті зорлық-зомбылықты болып келеді. Интенсивтілік дегеніміз
жекелеген конфликт кезіндегі индивидтердің шығаратын энергиясы.
Қарсыластық формасы-зорлық-зомбылықты және зорлық-зомбылықты емес түрлі
факторға байланысты.
Сонымен, үлкен әлеуметтік топтағы конфликт-ашық күрес, әлеуметтік
бірлескен әрекет негізіндегі бір немесе бірнеше субъектілердің және
қатысушылардың қақтығысы, олардың негізгі себебі ретінде қажеттіліктердің,
қызығушылықтардың және құндылықтардың сәйкес келмеуі.
Зерттеу мақсаты. Мақсат конфликт ұғымына толықтай тоқталу.
Конфликтінің түрлеріне анықтама беру. Конфликтінің адам өміріндегі алатын
орнын анықтау. Үлкен әлеуметтік топтағы конфликтінің пайда болу себептерін,
конфликтінің өту кезеңдерін, конфликтіні реттеу және шешу жолдарын табу.
Конфликт әлі туындамаған үлкен әлеуметтік топта алдын алу (профилактика)
жұмыстарын жүргізу және үлкен әлуметтік топтың дамуына конфликтінің
тигізетін жағымды және жағымсыз әсерін анықтау.
Зерттеу міндеті.
• адам өміріндегі әр түрлі конфликтілердің түрлерін болдырмау.
• адам өміріндегі конфликтінің маңыздылығын анықтау.
• жалпы адамзат өміріне конфликт керек пе немесе оны қалай
болдырмаулығы туралы жол іздеу.
• конфликтілі жағдаяттарда тығырықтардан шығу жолдарын іздеу.
Зерттеу нысаны. Әлеуметтік-педагогикалық үрдістегі және топтағы
конфликтіні зерттеу
Зерттеу пәнi. Конфликтіні қоғамдық өмірдегі феномен ретінде
қарастырып, зерттеу.
Зерттеудiң әдiснамалық негiздерi: К.Томастың Конфликт кезіндегі
адамның тәртіп стратегиясы деген тестті, Т.Лиридің Конфликтілі жеке
бассыз ба? деген сауалнамасы және Жеке бастың конфликтілі деңгейін
атықтау тесті.
Зерттеу әдiстерi: Зерттеудің міндеттері мен мақсатарына сәйкес
теориялық және эксперименталдық әдістемелердің кешені кең тұрғыда
қолданылды, шетел және кеңес әдебиеттеріндегі өзін-өзі бағалау мен
талаптану деңгейін зерттеу мәселесі бойынша теориялық талдау;
Зерттеудің теориялық мәнi.
Эксперименттің нәтижесінде алынған мәліметтер казіргі кезеңдегі әлеуметтік-
педагогикалық үрдістегі және топтағы конфликтілерді шешудің тиімді жолдарын
көрсетті.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Әлеуметтік-педагогикалық үрдістегі
және топтағы конфликтілерді шешудің әдіс-тәсілдері бойынша алынған
мәліметтерді мектептегі практикалық психологтың жұмысын ұйымдастыру
барысында қолдануға тиімді болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми еңбек кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу базасы: Семей қаласының № 48 жалпы білім беретін орта мектептің
оқытушылар ұжымы және 11 сынып оқушылары, №19 отбасылық емхана
1 Үлкен әлеуметтік топ және қарым-қатынастағы конфликт мәселесі
1.1 Үлкен әлеуметтік топ психологиясы
Топ проблемасы адамдардың бірлесіп әрекет жасауы және қарым-қатынас
процессі кезінде әлеуметік ұйымдасуының негізгі формасы ретінде – ол
әлеуметтік психологияда негізгілердің бірі болып табылады. Топқа қызығу
бірнеше принцепиалды кезеңдермен байланысты. Бір жағынан жеке бас, оның
өзіндік санасы, онымен қабылданған құндылықтар және нормалар, әлемді
елестету жүйесі адамдарда өмір бойында әр түрлі топтардың әрекеті
негізінде қалыптасады. Оның психикалық құрылымы, жеке мазмұндары әр түрлі
топтардың әрекеті негізінде қалыптасады. Сол себепті адамды түсіну мүмкін
емес, ал өзінің психологиялық қалыптасу кезеңінен өзінің жеке
қасиеттерінен жалпы әрекет жасайды.[54;299]
Яғни, топ – ол өздігінен әрекет ететін субъект, өзіндік әрекет ететін
процесстер және құрылым ретінде қарастыра аламыз. Әлеуметтік психологиялық
топтың негізгі параметірлерін қарастырайық. Оның көмегімен топтық
әлеуметтік психологиялық анализі мүмкін болады. Бұл параметірлердің барлық
жиынтығы топтың өзіндік мінездемесіне бөлінуі мүмкін. Олар топтағы жеке
бастың орынын анықтайды.
Біріншілерге келетін топтық композиция, құрылым, және әлеуметтік
процесстер.
Топтың композициясы немесе оның жас аралық немесе жыныстық құрамы ол топ
мүшелерінің жиынтығы. Мысалы топтық сана оның жас аралық немесе жыныстық
құрамы, ұлттылығы немесе топ мүшелерінің жағдайы және т.б. [55;25]
Мұндай мінездемелер көптеген, неғұрлым маңыздылығын таңдау нақтылы
мысалдар көптеп кездеседі. Егер студенттік топтарды кіші топ деп алсық
онда композицияның ішінде мыналар көрінуі керек. Әртүрлі жынысты
студенттердің байланысы, студенттер арасындағы әлеуметтік айырмашылық, топ
мүшелерінің үлгерімі.
Топтың құрамы. Топ мүшелерінің атқаратын функциялары бойынша құралады
және өзара қарым-қатынасы.
Топтық процесстерге жатады, ең біріншіден: топтың дамуы және бірлігі,
топтың динамикалық көрсеткіштері, топтық қысым көрсету, шешімдерді өңдеу.
Екінші жиынтықтың көрсеткіштеріне жатады: топтық күту жүйесі. Жеке бастың
топтық жүйеде орыны ең біріншіден оның статусы мен атқаратын рөлдерімен
сипатталады.
Статус – бұл жиынтық немесе адамның психологиялық мінездемелерінің
жиынтығы. Ол жеке бастың топтағы орынын және топтың басқа мүшелері оны
қалай қабылдайтынын анықтайды. Статус рөлдік жүйе арқылы жүзеге асады. Яғни
түрлі функциялар, өзінің топтағы жағдайына байланысты орындалады.
Үлкен топтарға жатады, бір жағынан қысқа мерзімде өмір сүретін, аяқ
астынан пайда болған тобыр типі, бұқаралық, аудиториялық, ал бір жағынан
ұзақ мерзімде өмір сүретін, тұрақты пыйда болу, мысалға этникалық және
әлеуметтік топтар[56;59].
Үлкен топтың қорытындысы, әсіресе, екінші типтегі әлеуметтік
процесстердің көптеген заңдылықтары маңызды болып табылады. Сонымен қатар
үлкен немесе кіші топтардың әсерінен топтық нормалар, құндылықтар немесе әр
түрлі кіші топтардың бағыттары, яғни үлкен әлеуметтік топ кіші әлеуметтік
білім арқылы микросоциум әсер етеді.
Кіші әлеуметтік топ құрамы жағынан аз адамдар құрайды, олардың мүшелері
өзінің әрекетіне байланысты болады. Ол топтың пайда болуына және дамуына
әсерін тигізеді. Бірнеше әлеуметтік психологиялық зерттеулер көрсеткендей
топ мүшелерінің сенімділігі арта түскенде ол топтық нормаға келіскенін
көрсете бермейді. Сондықтан топ бірлігі нығая түскенде соғұрлым оның
мүшелері өзінің ойларын оны топ басшысы және басқа да топ мүшелері
жазалайды деп қорықпайтынын білдіреді. Және керісінше топтастырылған
ойларға келісу топтың бірлігі нығайған сайын топтағы топ бірлігінің
бұзылуынан қашу. Бұл талпыныс топ басшысының немесе топ мүшелерінің
көпшілігі дұрыс ұсыныстар беретіндігіне сендіреді.
Біріккен топта қорқыныш әр жеке бас өзінің келіспеушілігін қалғандары
ұсынылған ұсыныстарға сыни қорытынды жасамай – ақ жақсы екенін
білгендігінде. [57;78]
Топтық нормалар – ол белгілі бір ереже. Топ мүшелері топтық норманы үш
негізгі себептермен сақтайды. Бірінші және өте көп таралған себеп – ол
келісу, яғни норманы сақтаудың мақсаты си ақы алу немесе жазалаудан қашу.
Адамдар топтық нормамен әрекет жасаған кезде олар нормалармен бірлескен
мінез-құлық еш нәрсеге тәуелді емес деп сенеді, олар норманың арасынан
жүріп отырудың белгілі артықылығы бар деп ойлайды, ал шындыққа сай келмеу
нормалары – белгілі бір шығын.
Нормаға келісудің екінші бір себебі-өзіңді норманың қолдаушыларымен
байланыстыру, яғни норманы басқа біреулер сақтағаны үшін.
Үшінші және ең күшті потенциялды топ норманы сақтау-ол интерализация,
яғни адамның ішкі сендірулері норма ұсынған мінез-құлық шынында да дұрыс ,
сондықтан ол сол жол бойынша жүру керек.
Топ жетекшілері өздерінің топ мүшелерінің мінез-құлқын басқаруды
топтың жаңа мүшелері қаншалықты рөлдерге ие болғандығыиен байланысты. Жаңа
топ мүшелерінің рөлдерді игеруін – социолизация деп атайды. Басқа да
мүшелері оларда не күтетінін білмейді. Топтық норманы сақтау шынында да
қажет, егер топтық нормалар топқа алдыға қойған мақсатқа жету жолында өз
мүшелерінің мінез-құлқын қадағалауда тигізеді. Ал егер топтық нормаларды
дұрыс емес және этикасы жоқ болса ше?
Коптеген нормалар, мысалға алғанда өзіңді тұтынушылармен жақсы қарым-
қатынаста ұстау немесе өзіңнің жұмыс орыныңды таза қалтыру, организациялық
тиімділікте тәуелді бірақ бұл барлық топ нормаларында кездесе бермейді.
Анормальді, яғни нормадан ауытқу-топ мүшелерінің норманы бұзуды айтады.
Әдетте топ анормальдіға үш себептен әсер етеді. Біріншіден топ кінәліні өз
мініз- құлқын өзгертуге тырысады. Мысалы оған норманың неліктен маңызды
екенін түсіндіріп немесе кінәлә топ нормасын бұзған жалғыз мүше екендігін
айту. Екіншіден топ бұзақыны топтан шығаруға тырысады. Мысалы, ресторан
қызметкерлері оны басқа біреулердің столын тартып алған даяршымен істеуіне
болады. Үшіншіден топ бұзылған норманы бұзуға сай қылып өзгертуі. [59;78]
Әр әлеуметтік топ өзінің әлеуметтік құрамына ие, ол үш китке
негізделген, статусты-рөлдік қатынастар, профессионалды классификацияланған
мінездемелер және жыныс ерекшелік құрам.
Біз жиі топтағы қайшылықты жағдайлар, теріс эмоциялар қайдан
шығатынын түсіне алмаймыз. Оның қайнар көзін табуға болады екен, егер
Олпорт ұсынған адамның рөлдік мінез-құлқы туралы сызбаны қарасық. Барлығы
әлеуметтік рөлдерді орындаудағы қажеттіліктен басталады.Мысалға, адамды
жетекшілік орынға тағайындағылары келеді. Күту критерилары әр топта әр
түрлі болады, біреулері демократиялық немесе либералды басқаруды күтеді,
біреулері қатал және авторитарлы басқаруды күтеді. Ары қарай рөл адамға
беріледі және оның ең басты факторы ретінде жеке бастығы және
индивидуалдығы болып табылады. Адам одан не күтетінін және одан қандай
талаптар қойылатынын білу керек. Өз рөлін түсінбесе және басты
функциялармен жұмыс істеу білмесе өз рөліңді басқару қиынға соғады.
Адам өз рөлін түсініп болған соң оны не өолдау керек не қайтарып
тастау керек, оның арнайы психологиялық ерекшеліктеріне сай келмегендігі
үшін.
Рөлдерді қабылдамау жаңа функция бойынша оқыту, анықталған позицияны
өңдеу, мінез-құлық стилімен және қарым-қатынаспен бірге жүріп отырады. Жаңа
рөлді түсіну және қабылдау өте қиын жүмыс, ол миға күш түсу, ішкі қайта
құрауды, өзінің жаңа орынын түсінуді талап етеді. Адамға мұндай қиын
жұмысты түсіну үшін уақыт беріп және рөлді қабылдау.[58;99]
Рөлдік мінез-құлықтың келесі кезеңі-рөлді қолдану. Оның екі жағы
болады: рөлді қабылдау кезіндегі адамның мінез-құлқы және қоршаған
адамдардың беретін бағасы. Екіншісі өзін-өзі бағалау ретінде адам мен және
басқа адамдармен де қолданылады. Олар әр адамда бағаланғанда белгілі бір
статусқа ие, былай айтылады: жоғарыдан, бүйірден, төменнен. Арнайы
эксперименталды анкета құрастырған кезде әдетте мына үш түрлі бағалауды
қолданады. Жиі өзіндік бағалау және басқа адамдардың дағалауның арқасында
үлкен айырмашылықтар болады, сондықтан үнемі кері байланыс болуы керек,
яғни көңіл аудару, әсіресе жетекші ол туралы жоғарыдан,бүйірден және
төменнен не ойлайтыны туралы біліп және сол арқылы өзінің мінез-құлқын
түзетуге болады.
Екінші кит топтың әлеуметтік құрылым-профессионалды классификациялық
мінездемесі. Онда топ мүшелерінің білім, мамандығы және классификациялық
деңгейі қалыптасады. Бұл топтың интелектуалдылық және профессионалды
потенциялдығын білдіреді.
Үшінші кит-топтың жыныстық жас ерекшелік жетекшіге психологиялық
көзқарас тұрғысынан психологиялық ерекшеліктері болотынын білу керек, оны
жетекші есепке алуға ұмтылуы керек. Сонымен қатар топтың қалыптасуы кезінде
оның жас ерекшелік құрылымын және болжамды есепке алу қажет.
Әйелдер мен еркектердің психологиялық ерекшеліктері топ ішінде өзара қарым-
қатынаста өз ізін қалтырып отырады. Ерлердің тобы көбіне қатыгез,
рационалды, бірақ регитті және әр түрлі қарама-қайшылықтарға дайын.
Сондықтан топқа әйелдер мен еркектердің бірігуі топтың дамуына және топта
психологиялық хал ақуалдың жақсы болуына өз ісерін тигізеді. [58:99]
1.2 Конфликт- қоғамдық өмірдегі әлеуметтік феномен ретінде.
Конфликт латын тілінен аударғанда тараптардың, ойлардың күштердің
қақтығысы деген мағынаны білдіреді. Қақтығыстардың себептері әр түрлі болуы
мүмкін; материялдық ресурстар, өмідегі басты құндылықтар, әлеумкттік
құрылымдағы статусты-рөлдік айырмашылықтыр, жеке бастық (эмоционалды-
психологиялық) айырмашылықтар, және т.б.Конфликт адам өмірінің барлық
өрісін, әлеуметтік қатынастардың барлық жиынтығын, әлеуметтік өзара
қатынасты қамтиды. Конфликт өзінің мәнісінде әлеуметтік өзара қатынастардың
бір түрі, оған суъектілер және қатысушылар жекелеген индивидтер, үлкен және
ұжымдар кіреді.[1;92]
Конфликтінің негізінде субъективтік-объективтік қайшылықтар
жатыр,бірақ бұл екі көріністі (қайшылық және конфликт) ұқсатуға болмайды.
Қайшылықтар ұзақ уақыт бойы сақталуы мүмкін және ол конфликтіге айналмауы
мүмкін. Сондықтанда мынаны ескертү керек, конфликтінің негізінде сиыспайтын
қызығушылықтар, қажеттіліктер және құндылықтар жытыр. Бұндай қайшылықтар
ереже бойынша таптырмалардың ашық күресінен ,ашық қақтығысқа айналуы
мүмкін. Интенсивтілік дегеніміз қақтығыстардың энергияны қосуы, сонымен
қатар жекелеген конфликтілердің әлеуметтік маңыздылығын білдіреді.
Қақтығыстардың формалары- зорлық-зомбылық көретү немесе зорлық-зомбылық
көрсетпеу. Ол көптеген факторларға байланысты. Сонмен, әлеуметтік конфликт-
ол ашық қақтығыс,әлеуметтік өзара қақтығыста екі немесе бірнеше
субъектілердің немесе қатысушылардың қақтығысы, оның себептері болып
қажеттіліктердің, құндылықтардың және қызығушулықтардың
сиыспаушылығы.[2;80]
Конфликтінің субъектілері және қатысушалары.
Конфликтінің қатысушылары және субъектілері деген түсінік үнемі сай
болып келмейді.Субъект-ол белсенді жақ, өзінің қызығушылығы бойынша
конфликтілі жағдайларды тудырады және конфликтінің жүруне өз әсерін
тигізеді. Конфликтінің қатысушысы оған саналы қатысуы мүмкін, ал мүмкін аяқ
астынан немесе өзінің ерік-жігерінсіз конфлитіге араластырылуы мүмкін.
Сонымен қатар конфликтіге қатысатын тікелей немесе жанама
қатысушыларды анықтап алу керек. Ақырғылары белгілі бір күшті көрсетіп,
өзіне бөтен конфликтіден өзінің қызығушылықтарын көздейді.
Жанама қатысушылар мынаны істеуі мүмкін;
• Конфликтіні тудырып және оның дамуына өз үлестерін қосу;
• Конфликтінің интенсивтілігін азайтуга көмектесү және түпкілікті
тоқтату,
• Бірінші немесе екінші жақты қолдау немесе бір мезетте екі жақты
қолдау,
Конфликтінің жанама қатысушылары конфликтілер жүріп жататын
белгілі бір ортаны құрайды.Сондықтан әлеуметтік орта не катализатор
ретінде, конфликтінің дамуында ортаңғы фактор болып табылады.
Кейде жанама қатысушыларды үшінші жақ немесе үшінші қатысушылар деп
атайды.Әлеуметтік конфликтілердің қатасушылары және субъектілері әр түрлі
рангта, статуста және белгілі күшті иеленүі мүмкін.
Ранг неміс тілінен аударғанда-атақ, шен, дәреже, категория деген
мағынаны білдіреді. Әлеумкттік конфликталогияда ол жоғары төмен принцептер
арқылы анықталады. [8;25] Шын мәнісіндегі конфликтерде әр тараптар
қарсыласының рангісін түсіріп, өзінікін көтерүге тырысады.
Әлеумкттік статус- бұл қоғамдағы жеке бастың немесе әлеуметтік топтың
жалпы орыны,ол белгілі ережелер және міндеттер жиынтығымен байланысты.
Статус конфликт кезінде қатысушыларға және субъектілерге әсер етүі мүмкін.
Әлекметтік конфликтідегі күш- бұл қарсыластардың кері әрекетіне қарамастан
өздерірің мақсаттарына жету. Ол өзінің жинтығына ресурстарды қамтиды.
Қоршаған орта-әлеуметтік конфликтінің құрылымындағы әр элемент болып
табылады. Ол физикалық ортадан (географиялық клматтық, эклогиялық және
басқа факторлар ) тұрады.
Әлеуметтік конфликтінің негізгі түрлері.
Әлеуметтік конфлитілерді классификациялауда зерттеушілерде бірынғай
көзқарастар әлі қалыптаса қойған жоқ. Конфликтінің мотивациясына байланысты
зерттеушілер әлеуметтік конфликтінің 3 блогын бөліп қарастырады;
1. билік өкілділігін және позициясын бөліп берумен байланысты;
2. материялдық ресурстарға байланысты;
3. өмірдің маңызды құндылықтарымен байланысты.
А.Г. Здравомыслев конфликтінің қозғаушы күші жайлы және өмір сүру
сферасына байланысты өз сызбасын ұсынды. Конфликтінің қозғаушы күшін,
мотивациясы мен байланыстырып, А.Г.Здравомыслев оларды қажеттілік,
қызығушылық және құндылықтар арқылы белгілеген. [34;103]
Кесте 1.
Конфликтінің қозғаушы күшінің айқасқан қорытындысы және өмір
әрекетінің сферасы.
Қозғаушы Өмір әрекетінің сферасы
күш
Эканомика Саясат Рухани өмір
Қажеттілік Ресурстарды қолдану Өзіндік ұйымдастыру Рационалды-
нұсқалары нұсқалары эмоциналды
адам
Қызығушылық Үйлестіру институты Бөліну интеграциясы Мәдениет
типтері
Құндылық Мемлекет саудасына Билік өзіндік мақсат Жоғары
бағыт ретінде құндылықтар
интеграйиясы
Кесте 2.
Әлеуметтік конфликтілер типалогиясы.
Конфликт формасы Қатысушылар
Жеке бас аралық Топ аралық институционалды
Рөлдік
Әкімшілік
Саяси
Конфликтінің өмірде қиын формасыда бар, онда бір мезетте әр конфликт
типінің қызығушылықтары әсер етеді.
Әлеуметтік конфликтілер өз формасына байланысты зорлық-зомбылықты және
зорлық-зомбылықты емес, интенсивті және интенсивті емес, ашық және жабық
болып бөлінеді. Конфликтінің жүру барысына байланысты ұзақтатылған және
тездетілген болып бөлінеді. Бөліну маштапына байланысты-локальді және кең
маштапты болып бөлінеді.
Конфликтнің мотивациясына және субъективті қабылдауға байланысты
жағдайлар конфликтінің түрін бөліп көсетеді. [27;71]
1. Жалған конфликт-негізгі себептер болмаса да субъект жағдайды
конфликт деп түсінеді.
2. Потенциялды конфликт-конфликтінің тууына негіз бар, бірақ бір
немесе екі тарап та конфликтілі жағдай деп түсінгенше.
3. Шын конфликт- тараптардың шын қақтығысы.
Өз кезегінде шын мәнісіндегі конфликтіні келесі түрге бөлуге болады;
1. Конструктивті- субъектілердің арасандағы өмір сүретін қарсыластықтан
туған конфликт;
2. Кездейсоқ- жағдайлардың аяқ астынан немесе келеңсіз туған конфликт;
3. Жасырын-өзінің негізгі себептері жасырылып, жалған негізде конфликтнің
тууы. Мысалы, өзінің бағысына риза болмаған студент емтихан
қабалдаған мұғаліммен конфронтацияға түсуі;
4 Жүйелі жазалған конфликт – бұл конфликтінің негізгі қатысушылары,
субъектілері сахнаның сыртында қалып, ал конфликтіге ешқандай қатысы жоқ
адамдардың қатыстырылуы. Мысалы, аламды қатысы жоқ қылмысқа кінәләу.
Егер классификацияның негізіне тараптардың психикалық күйін негізгі
деп алса және конфликтілі жағдайға адамның мінез-құлқы сай келсе, онда
конфликтіні рационалды және эмоционалды деп бөледі.Конфликтінің мақсатына
және зардабына байланысты позетивті және негативті, конструктивті және
деструктивті болып бөлінеді. [36;36]
Конфликтінің дамуының негізгі сатысы.
Әдетте әлеуметтік конфликтіні төрт даму сатысын бөледі.
1. Конфликт алды сатысы.
2. Кәзіргі уақыттағы конфликт.
3. Конфликтіні шешу сатысы.
4. Конфликтіні шешкеннен кейінгі саты.
Конфликт алды жағдайлар- конфликтінің потенциалды субъектілердің
арасын-дағы қатынастардың шиеленісуі, олар белгілі бір қарсылықтармен
шақырылған. Бірақ қарсылықтар үнемі конфликтіге айнала бермейді. Тек
конфликтінің потенциалды субъектілерімен сай келмейді деп шешкендері
әлеуметтік шиеленістерінің қақтығысына әкеледі.
Әлеуметтік шиеленіс бұл да үнемі конфликтінің жаршысы болып келмейді.
Бұл күрделі әлеуметтік феномен, оның пайда болу себептері әр түрлі болуы
мүмкін. Әлеуметтік шиеленісті тудыратын себептерді атап кетейік; [39:88]
1.адамдардың қызығушылықтарының, қажеттіліктерінің және
құндылықтарының төмендеуі.
2. жалпы қоғамдағы немесе әлеуметтік шағын қоғамдастықтардағы
өзгерістерді адекватты қабылдау.
3.фактілер, жағдайлар туралы нервті немесе ескірген ақпараттар.
Әлеуметтік шиеленіс өзінің маңыздылығы жағынан адамның психологиялық
күйін көрсетеді және конфликтінің басталуыда латентті мінез-құлық
білдіреді. Әлеуметтік шиеленістің көрінуі бұл кезеңде топтық эмоцияға
түседі. Оптималды, функциоланданған қоғамда әлеуметтік шиеленістің белгілі
бір деңгейі әлеуметтік оргонизімнің табиғи қорғаныс және бейімделген
реакцясы. Әйтсе де, әлеуметтік шиеленістің бейімделген деңгейі конфликтіге
әкеп соғуы мүмкін.
Шын өміде әлеуметтік шиеленістің пайда болу себептері бірінің үстіне
бірі қаланып немесе бірі біріне ауыстырылуы мүмкін.
Әлеуметтік конфликтіде қанағаттанбаушылық деген бір түсінік бар. Өмір
сүрген ортасына байланысты қанағаттанбаушылықтың көбеюі әлеуметтік
шиеленістің өсуіне әкеледі. Қанағаттанбаушылық трансформациясы субъективті
- объективті қатынастарға байланысты. [35;58]
Конфликт алды сатының дамудың үш фазасына бөлуге болады, оларға келесі
ерекшеліктер тән;
1. белгілі бір даулы объектіге байланысты қарсыластық, сенімсіздіктің
өсуі және әлеуметтік шиеленіс, байланыстардың төмедеуі және
өкпешілдіктің көбеюі;
2. өзара әрекет құрылымының бұзылуы, екі жақты кінәләудан қорқытуға
кіөшу, агрессивтіліктің өсуі жау образының қалыптасуы және
қарсыласуға бағыт.
3. өзінің стериотиптеріне тоқталу, эмоционалды сферада ояну және жек
көру.
Осыдан кейін конфликтілі жағдай біртіндеп ашық конфлтктіге
тронсформацияланды, ол көп уақыт өмір сүріп конфликтіге айналмауы
мүмкін.Конфликт жалғыз болуы үшін оқиға керек. [38:25]
Конфликтінің даму сатысы.
Тараптардың ашық қақтығыстарының бастамасы конфликтілі мінез-
құлықтың шын қорытындысы болып табылады. Конфликталогияда мінез-құлық
конфликтінің бірнешее формасын бөліп қарастырады;
• белсенді – конфликтілі мінез-құлық (шақыру);
• баяу-конфликтілі мінез-құлық (шақыуға-жауап);
• ұжымды – копромисті мінез-құлық;
• компромисті мінез-құлық.
Конфликтілі тұжырымдарға және тараптардың мінез-құлық формасына қарай
конфликт логикалық дамуға ұқсайды.Өсіп келе жатқан конфликт қосымша
тереңдетілген және жоғарлатылған тенденцияға ие болады.
Сондықтан әр конфликт белгілі бір деңгеиде ерекше болып табылады.
Конфликтінің екінші сатыдағы дамуының негізгі үш фазасын бөліп көрсетүге
болады; [8:25]
1. Конфликтінің латентті жағдайдан тараптардың ашық қарсыластығына
ауысуы. Қарсыластық шектелген ресурстарымен жүргізіліп және локальді
мінез-құлыққа ие.Бірінші күш сынасу өтеді.Бұл фазада қарсыластықты
тоқтатып және конфликтіні басқа да әдістермен шешүге болады.
2. Қарсылықтың арғы эсколациясы. Өз мақсаттарына жетүде және қарсыласының
әрекеттерін тоқтатуда тараптарға жаңа ресурстар қолданылады.
Компромисті шешім қбылдауға барлық жағдай бар.Конфликт барған сайын
реттеүге және тоқтатуға көнбей барады.
3. Конфликт өзінің шырқау шегі апогейіне жетті және тотальді форманы
қабылдауда. Бұл фазада тараптар конфликтінің себептерін ұмытқандай
болады. Қарсылтастықтың басты мақсаты қарсыласты мыксималды жою.
Конфликтіні шешу сатысы.
Конфликтінің ұзақтығы және интенсивтілігі тараптардың мақсаттарына және
тұжырымдарына, қарсыластықты жүргізү әдістеріне қоршаған ортаның
конфликтіге реакциясы, жеңү және жеңіліс символдарына, консенсусты амалдар
табуға байланысты.
Сондай-ақ конфликтіні реттеу нормативінің деңгеиіне байланысты
класификацияланады,; континиумның бір аяғында- институцияланған,
ал келесісінде- абсолютті конфликтілер .
Конфликтіні шешeсатысында оқиға дамуының нұсқалары;
1. неғұрлым кұшейген тарап жеңіліп бара жатқан тарапқа конфликтнің
тоқтатуын айтады;
2. қрсыластық екі тараптаң біреуінің аяғына дейін жеңілүіне барады;
3. қақтығыс рнсурстардың жеткіліксіздігінен қиын, ұзақталған түрге ие;
4. тараптар конфликтіде бірлескен көнүге келіп, барлық мүмкіндіктерді
қолданап жнңілпазды анықтау;
5. конфликт үшінші күшінің қысым көрсетілүімен тоқтатылуы мүмкін.
Әлеуметтік конфликт оның тоқтатылуына нағыз себеп болмағанша жүріп
жатады.
Абсолютті конфликт деген ұғым бар, бұнда күрес екі қарсыластың біреуінің
толық құртылғанына дейін жүреді.Даулы сұрақтар нақты анықталмаған сайын
тараптардың конфликтерінің шешілүіне әсерін тигізеді.
Конфликтіні аяқтау әдітері конфликтілі жағдайды өлшеуге бағытталған,
немесе қатысушылардың өзара әрекетіне, конфликтінің объектісін өлшеуге
немесе басқада әдістермен анықталады. Сол әдістердің кейбіреулерін
қарастырайық; [18;37]
1. конфликт объектілерін жою.
2. бір объектінің орынын екіншіге ауыстыру.
3. конфликтіге қатысатые бір тараптаың қатысушыларын жою.
4. тараптардың позициясын жою.
5. конфликтінің объектісін және субъектісінің мінездемесін өлшеу.
6. жаңа объектілер түралы хабар алу немесе қосымша жағдай жасау.
Конфликтіні аяқтаудың әдістерінің бірі – күштеу. Мысалы, сербтар,
мұсылмандар арасындағы конфликт. Б.Ұ.Ұ. оларды келіссөздер столына күштап
отырғызды.
Келіссөздер.
Конфликтіні шешүдің ақырғы сатысы келіссөзді жүргізү және қол жеткен
келісүлерді заңды дайындауды талап етеді. Жеке бас аралық және топ аралық
конфликтіледе келіссөздердің қорытындысы ауызша формада немесе тараптардың
өзара міндеттерімен көрінүі мүмкін. Әдетте келіссөз процесінің бастамасы
уақытша достасу болып табылады.
Келіссөздер конфликтілі тараптардың арасында компромисті шешімді
іздеп және өзіне мүмкін болатын процедуроларды қамтмды.
1. Конфликтінің бар екенін білү.
2. Процедуралық ережлер мен нормаларды нақтылау.
3. Даулы сұрықтардың бастыларын айқындау.
4. Проблеманы шешүдің басқа жолдарын іздеу.
5. Конфликтіні жалпы реттеуде дауы сұрақтардың шешімін шешү.
6. Барлық қол жеткен келіссөздерді қағаз жүзінде дайындау.
7. Өзара келісілген міндеттерді орындау.
Келіссөздер келісілген тараптардың деңгейлері бойынша және болатын
келіспеушіліктер арқылы ерекшеленүі мүмкін. Бірақ келіссөздердің басты
элементтері өзгермеген түрде қалады. [128;44]
Келіссөз процесінің негізіне компромисс әдісі негіз болуы мүмкін, ол
тараптардың өзара тоқтамға келүіне негізделген, немесе консенсус әдісі, ол
өмір сүретін проблемаларды бірлесіп шешүге негізделген.
Конфликтіден кейінгі саты.
Тараптардың ұзақ уақыт болған күресүшілігінің аяқталуы үнемі
конфликтінің аяқталғанын білдірмейді. Тараптардың қанағаттанбаушылығы
немесе қанағаттанбаушылығы, бейбіт келіссөздерге келүі келесі жағдайларға
байланысты;
• конфликт барысында және ақырғы келіссөздер барысында көзделген
мақсатқа жетү қаншалықты мүмкін болды.
• күресeқандай әдістермен және тәсілдермен жүргізілді.
• тараптардың зардап шеккен адамдары қаншалықты жоғары.
• тараптардың арасында бейбіт келіссөздер орнатылғаннан кейін
эмоционалдық шиеленістер басылды ма.
• келіссөздер процестерінің негізіне қандай әдістер салынды.
• тараптардың қызығушылықтарын азайту мүмкін болды ма.
• әлеуметтік қоршаған ортаның конфликтінің қорытындысына көзқарасы
қандай.
Егер тараптар бейбіт келіссөздерге қол қойса олардың қызығушылықтарын
төмендетеді, шиеленістер сақталады, ал конфликтінің тоқтатылуын уақытша
демалу деп қадылдайды.
Конфликтіні шешүдің кез-келген нұсқасында бұрынғы қарсыластарының
арасында әлеуметтік шинленіс бнлгілі бір уақытқа дейін сақталады.Кейде
өзара негативті қабылдауларды ұмыту үшін ондаған жылдар үақыт керек, әлі
өткен конфликтіні ұмыту үшін жаңа ұрпақтар ауысуы керкек.
2 Конфликт және оның негізгі түрлері.
2.1 Жеке бас аралық конфликт.
Жеке бас аралық конфликтіні бірлескен қарым-қатнас процесінде жеке
бчстардың қақтығысы деп айтуға болады. Бұндай қақтығыстар өмірде әр түрлі
болуы мүмкін (эканомикалық, саяси, өнеркәсіптік, соц мәдени т.б.). Бұндай
қақтығыстардың себептері көп түрлі. Басқа да әлеуметтік конфликтілердіе
секілді мұнда объективті және субъективті үлеспеушілік немесе қарама-
қарысы қызығушылықтар, қажеттіліктер, мақсаттар, құндылықтар, тұжырымдар,
қабылдаулар, бағалаулар, ойлар,мінез-құлық тәсілдері т.б.
Объективті факторлар конфликтінің тууына мотенциялды жол береді.
Мысалы, мекемеде бастықтың орынына таласу екі қызмеркер арасында
конфликтіні тудыруы мүмкін. [31:25]
Жеке бас аралық конфликтідегі субъективтік факторлар жеке бастың
индивидуалды ерекшеліктеріне байланысты (әлеуметтік- психологиялық,
физиологиялық, дүниетанымдық т.б.). Бұл факторларжеке бас аралық
конфликтінің динамикасының дамуын анықтайды .
❖ Жеке бас аралық конфликтілер бірінші кездескен адамдар арасында және
үнемі кездесіп жүрген субъект, басқаға қалай көрінеді.
адамдар арасында түындауы мүмкін. Бірінші немесе екінші жағдайда да басты
орынды қарсыласын жеке бастық қабылдаулыр алады. Жеке бас арралық қабылдау
процескүрделі құрылымға ие. Әлеуметтік психологияда рефлексия процесі
минимум үш субективті сипаттайтын үш позицияны ұсынады; [38;88]
❖ субъект өзі, шындығында ол қндай;
❖ субъект, ол өзін-өзі қалай көреді;
Субъектілердің өзара қақтығысында біз сол ұш позицияны көреміз.
Қортындысында біз екеуленген, айна тәріздес, субъектілердің бір-бірімен
қатынасын көреміз.(сурет 1).
Эрик Берн рефлексиялық құрылым жағынан ұқсас, субъектерердің өзара
қақтығысу туралы сызбаны американдық психотерапевт ұсынды.(сурет 2).
Бұл сызбада конфликтінің негізі болып бірлескен әрекетте
субъектірердің жай күйі, ал конфликтіні арандататын-байланыстырылған
трансфакиця А және Б комбинациясы конфликтілі болып табылады. В
комбинациясында бірлескен әрекетте субъектіледдің біреуі басқалардан басым
немесе қорғау позициясын атқарады. Бұл композийиясын міндет деп қабылдауына
байланысты болмайды.
Адамдардың өнімді қарым-қатнасты Г позициясы болып табылады. (В=В).
Бұл адамдардың тең қарым-қатнасы, тараптар бір-бірінің беделдерін
түсірмейді.
Адам басқа бір адамды адекватты қабылдау үшін оған пайда болған
стериотиптер бөгет жасайды. Мысалы, адамдарда бастықтар туралы жаман
ойлардың қалыптасуы. Өз кезегінде бастықтар да қарапайым келген адам туралы
да жаман ой қалыптасуы мүмкін.
Жеке бас аралық конфликтінің тууына келеңсіздік себеп болуы
мүмкін(бір адам екінші адамды дұрыс түсінбеуі). Бұл заттарды,фактыларды,
көріністерді әр түрлі түсіну және т.б. Біз үнемі күтеміз- деп жазады
Максуэлл Мольц- айналамыздағы қоршаған адамдар сол фактілерге және
жағдайларға біз секілді көңіл аударады және қорытынды шығарады. Адамдар
негізгі фактілерге емес өзінің көріністеріне көңіл аударатынын ұмытып
кетеміз. Адакмдарда көріністер әр түрлі болады, тіпті кейде диометральді
қарсы және бұны табиғи көрініс деп қабылдап, бұл үшін конфлиет туғызу керек
емес, керісінше басқаларды түсінүге ұмтылуымыз керек.
Адамдармен әрекет жасай отырып, жеке бас ең біріншідін өз
қызығушылықтарын қорғайды және бұл дұрыс нәрсе. Бұл жөнінде конфлшикт
туындауы мақсатқа жетү реакциясына кедергі жасаумен анықталады
Жеке бастық қарым-қатнаста басты орында опоненттердің индивидуалдық
сапалары, олардың өзіндіәк бағалар, өзіндік рефлексиялары, мінез-құлық
типі, соц мәдени айырмашылықтары тұрады. Жеке бас аралық сәйкестілік және
жеке бас аралық сәйкессіздік деген екі ұғым өмір сүреді. Сәйкестілік
ұғымына қарым-қатнаста және бірлескен әрекетте адмдар бір-бірлерін түсінү
кіреді. Сәйкес келмеүшілік-бірін-бірі қабылдамау ол әлеуметтік
тұжырымдардың, құндылықтардың , қызығушылықтардың, мінез-құлықтардың,
темпераменттің, психофизиологиялық реакциялардың, бірлескен әрекетте
субъектілердің инднвидуалды- психологиялық мінездемелері кіреді.
Жеке бастық сай келмеушілік эмоционалды конфликтінің тууының себепшісі
болуы мүмкін (психологиялы онтогонгизм), ол жнке бас аралық күресте өте
ауыр және шешілетін формасы болып табылаты.
Жеке бас аралық конфликтінің дамуында әлеуметтік көріністерді және
әлеуметтік-психологиялық ортаны есепке алуымыз керек. Мысала, қыздардың
көзінше болған ұлдардың арасында болған конфликтілер өте ауыр және
кеомпромисті болмайды . [47;201]
Жеке бас аралық конфликтілерге жолыққан индивидтер тек өздерінің ғана
жеке бостық қызығушылықтарын ғана қорғамайды. Олар және де жекелеген
топтардың, институттардың, ұйымдардың, еңбек колективтерінің, жалпы
қоғамның қызығушылықтарын қорғауы мүмкін.
Жеке бас аралық конфликтілерінің шығу себебі.
Жеке бас аралық конфликтілер мақсыттардың және ызығушылықтардың
Қақтығысынан пайда болады, оларды үш негізгі түрге бөлүге болады.
1. Принцепиялды қақтығыстарды көздейді, онда опоненттердің мақсаттары
және қызығушылықтары тек басқалардың қүқықтарын таптау арқылы өз
қызығушылығына жету.
2. Адамдар арасындағы тек қатынастарды қамтиды, бірақ та олардың рухани,
моральді және мотериялдық құндылықтарын және қызығушылықтарын аяққа
таптамайды.
3. Алдамшы қарсылықтарды көрсетеді, олар не жалған ақпараттар, не
жағдайлар мен фактілердің нервті интнрпритациясы арқылы тууы мүмкін.
Жеке бас аралық қатынастар келесі формада өтеді;
• бәсекелестік- басымдылыққа ұмтылу ;
• дауласу–бірлескен проблеманы шешу жолында келіспеушіліктер;
• дискуссия-даулы сұрақтарды талқылау.
Конфликтінің себептері және опонеттердің конфликтілі мінез-құлқына
байланысты жеке бас аралық конфликт келесі түрге ие;
1. конфликтінің аяқтауынан кетү, тараптрдың біреуі пайда болған
қарсылдастықтарды елемеці мүмкін;
2. қарсыластықтарды жуып-шаю, тараптардың бір жағы қойылған
талаптармен келісүі, немесе өзін ақтауға тырысады.
3. компромисс-екі тараптыңда өзара келісімгн келүі;
4. шиеленістің эскалациясы және барлық қарсыластықтың конфликтіге
дейін өсуі;
5. күштеу нұсқасы, екі тарапты да күштеп бір шешімге келтіру. [63:63]
Ескерту және жеке бас аралық конфликтілерді шешу.
Егер де конфликтілі жағдай туындаса онда ең біріншіден төбелеске кіріп
кетүден бұрын пайда болған конфликтідегі дұрыс және қате дегендерді
ойланып және бірнеше сұрақтар қою керек;
1. шындығында да конфликт тудыратындай себептер бар ма?
2. конфликтіге жүгінбей-ақ шешетін басқа жолдар бар ма?
3. алда болатын конфликтіде өзіңіз күткен қортындыларға жетесіз бе?
4. сізге және сіздің опонентіңізге жеңү және жеңілістің болғаны
қаншалықты болмық?
5. конфликтіден кейін жағдай қандай болмық ?
6. сыртқы орта конфликтіге қалый әсер етеді ?
Ең үтымдысы сіздің опонентіңіз жақындап келе жатқан конфликтіге, оның
шешү жолдарына назар аударған жөн. Кенфликтілі жағдайдың жан-жақты
қорытындысы тараптардың арасында екі жаққа да үтымды шешім қабылдауға,
тараптардың ашық конформациясын тоқтатуға және бұрынғы опонеттердың
арасында тұрақты қатынастарды сақтауға ғана емес, сонымен қатар екі жаққа
да ұтымды келісімге келүге көмеетеседі.
Конфликтіден кетүдің тағы бір жолы сізді ұнатпайтын және сіз ұнатпайтын
адамдармен қарым-қатнастан алшақ болу керек.
Қитын адам деп аталатын адамдар типі бар, олармен қарым-қатнасқа түсү
қолайсыз. Осы типтердің кейбіреулері мыналар;
1. агрессивтілер- егер оларды тыңдамаса басқалардыңт мазасын алады
және өздері де ашуланады.
2. шағымшыл- өздері үнемі шағымданады, бірақ проблеманы шешүге өз
күшін жұмсамайды.
3. сөйлемейтін- тыныш және көп сөйлемейді, бірақ олардың не ойлап
отырғанын және нені қалайтынын біү қиын;
4. өте көнгіш- бәрімен бірдей келіседі, қорғауға сөз береді, бірақ
олардың сөздерімен істері байланыспайды.
5. үнемі писсемистер- үнемі сәтсіедікті күтеді, қолынан ештеңе
келмейді деп ойлайды.
6. білгіш- өзін жоғары санайды, барлығынан ақылды және бәр жерде өзін
көрсеткіш адам.
7. шешім қабылдай алмайтын – шешім қабылдауға асықпайды, өйткені
қателесүге қорқады.
8. максималды- бір нәрсе керек болмаса да аяқ астынан бірдемені керек
етеді.
9. тұйық- өкперелін ішіне сақтайды және опонентіне аяқ астынан
секіреді.
10. кінәлі емес өтірікшілер- басқаларды өтірік алдап соғады.
11. өтірікші альтуистар- өтірік жақсы істер жасайды.
Егер кейбір себептер бойынша қиын адамдардан қарым-қатнасқа түсүден
қашудың жолы болмаса, онда олармен өзара қатынаста кейбір сай келетін
жағдайларды еске сақтауымыз керек. Барлық осы жағдайлар Джини Сиоттың
ойынша негізгі принцептерге негізделген;
1. адам араласуға өте қиын екенін мойындаңыз және қай типке жататынын
анықтаңыз;
2. ол адмнаң әсеріне, козқарасына, дүниетанымына әсерленіп қалмаңыз,
өзіңізді дұрыс ұстап және қашықтық сақтаңыз;
3. егер ол адаммен қарым- қатнасты тоқтатқыңыз келмесе онда ол неге қиын
адам екенін сұрыңыз;
4. оның жасырылған қызығушылығын және қажеттілігін қанағаттандыруға
тырысыңыз;
5. конфликтіні шешүде бірігіп шешім қабылдаңыз.
Конфликтілі жағдайдан бірігіп шығуда бірнеше жағдайларды есепке алуыңыз
керек;
• конфликтінің негізгі себептерін оқиғадай бөліп алу керек- қақтығыстың
бастамасына формальді себеп;
• өз зейініңді жеке эмоцияларға емес пайда болған проблемаларға аудару;
• қазір және осында принцепі бойынша әрекеттенү, яғни басқа даулы
жағдайлармен фактілерді еске түсірмей негізгі конфликтіні тудырған
себептерді шншү;
• өзің үшін ғана сөйлеу;басқаны тыңдауға үйренү;
• өзара сенім және әрекеттестік климатты тудыру;
• опоненттің жеке басына си көрсетү, жеке бастың сапаларын емес фактілер
және жағдайлар туралы сөйлеу;
• конфликтілерді реттеу жолында тең құқылы жағдайды туғызу.
Егер жеке бас аралық конфликтілерде негативті тенденциялар етек алса
және опоненттер диологқа келк алмаса немесе оны қаламаса, онда конфликтіні
реттеудің бірінші этабында жеке бас аралық конфликтіні жанама ретттеу
әдістері бар. Осы әдістердің кейбіреулерін қарастырайық. [77:55]
1. Сезімдердің шығуы . Опонентке өз ойында жатқан бір нәрсені айтуға
мүмкіндік береді, сол арқылы эмоционалды-психологиялық шиеленістен туған
конфликтіні төмендетеді.Осыдан кейін адам конфликтілі жағдайды
конструктивті раттеуге негізделеді.
2. Жеке басқа жағымды қатынас. Конфликтілі адам кінәсіз немесе кінәлі- ол
зардап шегүші, оған өзіңіздің жанашырлығыңызды білдіріп және оның жеке
басына жағымды сипаттама беру; Сіз ақылды адмсыз және т.б.. Оған
айтылған жағымды бағаға қарап опонент конфликтіні шешүде конструктивті
әдістерді қолданады.
3. Авторитарлы үшіншінің араласу әдісі жеке бас аралық конфликтіде
болған адамдар екені бойынша опоненті айтқан жағымды сөздерді өзіне
қабылдамайды.Мұндай жағдайға әсер етү ұшін беделді ұшінші адам болуы
тиіс. Сол арқылы опонент өзінің қарсыласының тек жаман ғана ойламайтынын
біліп компромисті шешімге барудың алғашқы қадамы болуы мүмкін.
4. Опонентін күштеп тыңдау. Конфликтілі тараптарға бір-бірін шыңдауға
жағдай жасау. Тараптардың әрқайсысы өзінің опонентіне жоуап бермес үшін
оның ақырғы сөзін нақты қайталап айту керек, Бұны жасау өте қиын болып
табылады, өйткені жан-жалдасып жатқан адамдармен өздерінен басқа ешкімді
естімейді.
5. Позийиямен айырбас. Жан-жалдасып жатқан тараптарға бір-бдіріне
талаптарын айтуға мүмкіндік беріледі. Бұл тәсіл оларға өзінің жеке
ренжіштерінен шығуға, опонентінің мақсатын, қызықушылығын түсінүге
м.мкіндік береді.
6. Жауласып жатқан адамдардың рухани көкжиегін кеңейтү. Бұл конфликтілі
тараптардың субъективті қабылдаулардан шығарып және ситуацияны жалпы
көрүге көмкетесу.
Конфликтіні шешу жолындағы басты этап оны шешүге өзіндік
дайындық.Бұндай дайындық тараптардың қарсыластықты жалғастырудың ешқандай
себептерін көргкеде анықталады.Бүндай кезеңде жағдайға, опонентіне, өз-
өзіне қатынас өзгереді. Сонымен қатар конфликтілі тұжырымдарда өзгереді.
Хелены Корнелиус пен Шошаны Феирдің ойларынша өз-өздігінен проблема
дегенді білдірмейді. Ол мынаны білдіреді; сіздің қарсыласыңыздың
терістігін дәлелдеуде сіз басыңызды тартыңыз .
Конфликтіні шеш үшін ең бірінші тараптардың қалауларры болуы керек.
Конфликтіні шешу үшін алғашқы қадам жасау өте қиын; әр қайсысы қарсыласы
артқа шегінү керек деп ойлайды.
2.2 Әлеуметтік-педагогикалық үрдістегі болатын басты қарсыластықтар
Әлеуметтік–педагогикалық үрдістің басты мақсаты жеке басты тәрбиелеу
(білім беру,оқыту),ол арнайы соцмәдени сапалармен анықталады.Бұл үрдісте
басты тапсырыс берүші-қоғам,ал орындаушы-білім берү және тәрбиелеудің
барлық жүйесі. Сондықтан әлеуметтік-педагогикалық үрдістегі конфликтілер
білім берү жүйесімен және қоғамның арасында болады.(сурет 3).
Орта деңгейде қарсыластық келксі тізбек бойынша; [101;256]
• администрация арасында (білім берү жүиесіндегі түрлі деңгейдегі
бастықтар) бір жағынан мұғалімдермен ;
• администрация мен ата –аналар арасында;
• оқу орынының арминистрациясы мен оқушылрдың арасында.
Қарсыластықтың төменгі деңгейінде мұғалім- оқушы және ата-ана- оқушы
болады. Жоғарыда айтылған конфликтілерді вертикальді конфоликтілерге
жатқызуға болады.
Әлеуметтік-педагогикалық конфликтіде вертикальді конфликтілерімен
қатар горизантальді конфликтілнрде бар. Мысалы, қоғам деңгейіндегі
конфликтілер қоғамдағы жүргізіліп жатқан саясатқа білім берү аймағында,
тәрбиеге байланысы туындауы мүмкін.
Администрация деңгейінде вертикальді конфлтктілер секілді
горизонтальді конфликтілер бар (администрация мен әр түрлі оқу орындарының
арасында ).
Мұғалім және ата-ана арасында горизонтальді конфликтілер пайда
болады; оқытушы-ата-ана, оқытушы-оқытушы, ата-ана-ата-ана.
Оқушы деңгейінде горизонтальді конфликтілі болып отырады.Мысалы,
оқушы-оқушын.
Жоғары оқу орынындағы білім берү жүйесідде мектептегі секілді ата-ана
рөл атқармайды, өйткені студент оқу үрдісінің толық субъектісі болып
табылады. Сондықтан ж.о.о. білім берү жүйесінде конфликтінің үш тобын
көрсетүге болады (дара әрекеттіктің үш деңгейі ) [87;78]
1. Конфликт түрі қоғам-жоғарңы оқу орын.
2. Конфликт түрі ректорат-ұжым.
3. Конфликт түрі студент-оқытушы, оқытуш-оқытушы, студент-студент.
Әлеуметтік-педагогикалық үрдістегі конфликтінің пайда болу себептері.
Педагогикалық үрдістің өмір бойғы қиыншылықтары-неге үйретү және
қалай үйретү деген проблемалар глобальді болып табылады. Олар әсіресе 20
ғасырдан шиеленісті. Қазіргі уақытта дүние жүзілік білім берү жүйесінде
күйзелістер болып жатыр.
Білім беру жүйесінде сай болатын конфликтілердің түллерін
қарастырайық.
Қоғам және білім беру деңгейінде келесі қарсыластвқтарды бөліп
қарастыруға болады.
1. Жаңа білім беру саясатындағы біртұтастық концепциясының жоқтығы (білім
беру жүйесіндегі даму стратегиясы).Демократизация үрдісінің арқасында
ресейдің білім беру жүйесі тоталитарлық идеологиядан, жеке бастық
комунистік типінен қаша алды.Утопиялық идеялармен және білім беру
мақсатымен қатар басты құндылқтарын жоғалтып алды.Ал қоғам мен талап
етілмеген жоғарғы деңгейдегі интелектілі адамдардың әсерінен білім
берудің девальвациясына әкелді. Орта білімде маңызды болмай қалды.
2. Білім беру жүйесінде матариядық-техникалық қамтамасыз етү жеткіліксіз.
Бұл проблемалар объективті секілді субъективті себептері бар.
Объективті себеп ресей өзінің білім берү жүйесіне керккті
ресурстарды бере алмайды, өйткені оның экономикасы құлдырауда. Субъективті
себеп-толық қамтамасызданбағаннының әсерін отандық білім берү жүйесі
құлдырауда.
3 Бөлінген қаражаттың жеткліксіздігінен мынандай негативті жағдайлар
болады;
• әлеуметтік-еңбектік конфликт, ереуіл, митенктар, аштық жариялау
және т.б. 90 жылдардың ортасында ресей елінде шамамен 5000-дай
ереуілдер мен ұжымдық еңбектік даулар болған. Осының 70% білім берү
сферасына байланысты.
• Білім берү мекемелерін қаражатының жеткіліксіздігінен жабу.(жылу
берү, эектор қуаты, жөндеу жұмыстары т.б.).
• Оқушылардың тамақтануына, оқу-құралдарына, басқа керек нәселеріне
арналған дотацияларды мемлекеттің тоқтатуы;
• Білім берү жұйесінің қызметкерлері өздерінің еңбек ақларына
көңілдері толмағандықтан.
Біздің қоғамымызда милиондаған балалар мен жеткіншектер бағытталған
педагогикалық үрдістен шет қалып отыр. Көптеген жұмыстары, ақшалары жоқ ата-
аналар өздерінің балаларын өмір тәлкегіне қалтырып кетеді. Көптеген
санаулар бойынша Ресейде екіден төрт милионға дейін қараусыз, үйсіз жүрген
балалар көп. Олар өздерінің әке-шешелеріне, білім беру жүйесіне, қоғамға,
мемлекетке керексіз болып қалды. Біздің мына қатыгез қомға өмір сүрүге
бейімделуі үшін олар бандаларға бірігіп түрлі жаман әрекеттер жасайды.
Орта мектептегі мұғалімдер ұжымына тән конфликтілердің себептері;
• Бір-бірімен қатынастағы дөрекілік;
• Сабақ кестесінің қолайсыздығы;
• Мектепте ойланбай жаңа нәрсені кіргізү;
• Басқа біреудің міндеттерін мұғалімдерге жүктеу;
• Педагогикалық уақыттың дұрыс құрылмауы.
Мұғалімдер арасындағы шиеленістер мен конфликтінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz