Мүгедектіктің британдық моделі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Күрделі патологиясы бар адамдарды ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Күрделі әлеуметтік патология және оны зерттеудің негізгі
бағыттарына әлеуметтанулық талдау
1.2 Күрделі әлеуметтік патологиясы бар адамдарды реабилитациялау және
оның ерекшеліктері
2 Күрделі әлеуметтік патологиясы бар адамдар мәселелерін шешудегі
әлеуметтік-медициналық жұмыстың рөлі
2.1 Күрделі әлеуметтік патологиясы бар адамдарға медико-әлеуметтік
көмек көрсетудің аспектілері, негізгі бағыттары мен алғышарттары
2.2 Күрделі әлеуметтік патологиясы бар адамдардың денсаулығын қорғауда
қолданылатын әлеуметтік технологиялар мен мемлекеттік бағдарламалар
Қортынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаты. Дипломдық жұмыс Күрделі патологиясы
бар адамдармен әлеуметтік-медициналық жұмыс тақырыбына арналған. Жұмыста
жалпы әлеуметтік патология ұғымына анықтама берілген, күрделі әлеуметтік
патологиясы бар адамдар қатары аталып, олардың әрқайсысына әлеуметтанулық
талдау жасалған. Сонымен қатар, күрделі патологиясы бар адамдарға, соның
ішінде мүгедектерге көрсетілетін әлеуметтік-медициналық көмектің түрлеріне
де жан-жақты сипаттама берілген.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. ХХ ғ. аяғында барша адамзат алдында,
адамдардың өмір сүруіне қауіп төндіретін, дағдарысты құбылыстардың күрделі
әлеуметтік мәселелері орын алды. Қатты толғандыратыны қоғамда орын алып
отырған экономикалық және экологиялық жағдай, жер бетінде адам саны
өсімінің әркелкілігі, кедейшілік, жұмыссыздық, аурулардың көбейуі,
нашақорлық, маскүнемдік, жезөкшелік, психологиялық аурулардың және ақыл-ой
дамуының артта қалуы сияқты күрделі әлеуметтік патологияларды атауға болды.
Осындай қауіпті тенденциялардан әлеуметтік қызметкерлер мен денсаулық
сақтау органдарының қызметкерлері ХХІ ғ. ер адамдар мен балалар саны
азаятындығын, халықтың көп бөлігін қартайған жесір әйелдер, күрделі ауру
адамдар құрайтындығын айтады. Мемлекеттік статистика агенттігінің
мәліметіне сүйенетін болсақ, 1990 жылдан бері, өзінің табиғи өсімімен емес,
яғни жүрек ауруларыныа қайтыс болған жұмысқа қабілетті ер адамдардың саны
екі есеге дейін көбейген. Қазіргі уақытта ер адамдардың өмір ұзақтығы орта
есеппен 63,5 жас, әйелдерде – 73,2 жас мөлшерін көрсетуде. Мұның барлығы
күрделі патологиялардың көбейуінен орын алып отырған жағдай десек
қателеспеген болар едік [1; 5-6 бб.].
Елдегі орын алып отырған саяси және әлеуметтік-экономикалық төңкерістер
қылмыстың, сыбайлас жемқорлықтың өсуіне, байлар мен кедейлер табысының
арасындағы елеулі айырмашылықтарын, яғни халықтың өмір сүру деңгейінің
төмендеуімен әлеуметтік қысымның жоғарылауы мәселелеріне алып келеді.
Мұндай жағдайларда халықты әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік қызмет көрсету
жеткіліксіз болып саналады.
Әлеуметтік патология термині (әлеуметтік ауру) әлеуметтік
ғылымдарда да кеңінен қолданылады. Әлеуметтік патология термині қарапайым
түрде қылмыс, ішімдікке салыну, нашақорлық, жезөкшелік, сыбайлас жемқорлық
және т.б. арқылы түсіндіріледі. Кей жағдайда әлеуметтік патология термині
социопатия термині арқылы әлеуметтік жағдайлармен тығыз байланысты
ауруларды (туберкулез, жұқпалы аурулар, маскүнемдік, нашақорлық және т.б.)
түсіндіру үшін қолданылады.
Алайда әлеуметтік патология терминіне әлеуметтану, әлеуметтік жұмыс,
криминология, девиантология (әлеуметтік девиация туралы ғылым) саласындағы
ғылыми әдебиеттерде әртүрлі анықтама беріледі. Енді осыған толығырақ
тоқталып өтсек.
Патология сөзі грек тілінен потоа - азап шегу, жапа шегу, қайғы-
қасірет көру дегенді білдірсе, ал логос сөзі ғылым дегенді, нақтырақ
айтатын болсақ тірі организмнің (адам мен жануардың) бойындағы ауруды
білдіретін ғылым болып табылады.
Ауыспалы мағынада патология бұл – белгілі-бір органдардың немесе тірі
организмнің дамуы, жұмыс жасауы немесе жалпы құрылымның аурушаңдық бұзылуы
(жүрек патологиясы, асқазан патологиясы, ақыл-ой дамуының патологиясы
(яғни, мүгедектік) және т.б.). Осы тұрғыда патология медициналық термині
әлеуметтік салаға ауысып биологиялық сипатқа ие болады.
Патология – бұл организмнің және оның жеке органдарының қалыпты, сау
құрылымның жұмыс жасауының немесе дамуының бұзылуы болып табылады.
Алайда, біріншіден, норма түсінігі биологиялық жүйе үшін де нақты
анықталмаған.
Екіншіден, патологиясыз (аномалия, бұзылусыз) ешқандай, бірде-бір
тірі организм болмайды, сондықтан да адам дене мүшесіндегі кез-келген
ауруларды да патология ретінде қарастыруымыз қажет.
Үшіншіден, патологиялық, нормаға қарсы өзгерістер жалпылай алғанда
бейімделуге сай болып келеді. Кез-келген даму белгілі-бір стандарттар мен
нормалардың бұзылуынсыз болмайды.
Егер патология түсінігін биологиялық жүйеде қолдану кемшіліксіз емес
болса, онда әлеуметтік жүйелер мен процестерді сипаттауда тиімді болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Ғылыми жұмыстың негізгі зерттеу нысаны
күрделі әлеуметтік патологиясы бар адамдар, соның ішінде, әлеуметтік
көмекті қажет ететін әлсіз топ ретінде мүгедектер болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Ғылыми жұмыстың негізгі мақсаты қоғамда
орын алып отырған әлеуметтік патологияның алдын-алу. Сонымен бірге, күрделі
әлеуметтік патологиясы бар адамдарды анықтап, оларға әлеуметтік-медициналық
көмек көрсетуді нақты бағыттау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Қазіргі уақытта күрделі патологияны
анықтау және олардың пайда болуына ықпал ететін факторларды анықтау.
Сонымен бірге, олардың себептерін талдай отырып, жоюдың және алдын-алудың
жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. Өмір жағдайының өзгеру
әсерімен ағзаның жағымсыз қасиетінің пайда болуы немесе нормадан ауытқуы
кей жағдайда позитивті қызметтерді де атқаруы мүмкін. И.П. Павлов ауруды
тек адаптациялық механизмнің бұзылуымен ғана емес, сонымен бірге
бейімделушілік реакцияның физиологиялық нормасы ретінде қарастырған
болатын.
И.В. Давыдовский осы бағытты зерттей отырып, ауруды қалыпты
физиологиялық реакциямен байланыстырған болатын. Оның тұжырымдауы бойынша:
Патологиялық процестер мен аурулар – бұл жай ғана бейімделушілік
процесінің ерекшелігі болып табылады.
Г.Селье өзінің жұмысында стресті зерттей отырып, оның функционалдық
мәнінің біржақты емес екендігін дәлелдеген болатын. Яғни, стресс
организмнің жағымсыз факторларға деген тұрақтылығын жоғарылатады немесе
төмендетеді деген тұжырымға тоқтады.
Әлеуметтанушылар тарапынан әлеуметтік патологияны ең алғаш зерттеген
ғалым Э.Дюркгейм болды. Ол әлеуметтік патологияны қылмыспен
байланыстырып қарастырды.
Психологиялық тұрғыда З.Фрейдтің дегенерация концепциясы да баршаға
белгілі, онда дегенерацияның (психика патологиясы) әсерінен девианттық
мінез-құлықтың пайда болатындығы дәлелденген.
Әлеуметтанулық бағыт шеңберінде әлеуметтік патология мәселесімен Эдвин
Лемерт айналысты, стигматизация теориясының және екінші реттік девианттылық
концепциясының авторы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс жалпы 61
бетті құрайды.
1 Күрделі патологиясы бар адамдарды ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Күрделі әлеуметтік патология және оны зерттеудің негізгі
бағыттарына әлеуметтанулық талдау
Әлеуметтік патология термині (әлеуметтік ауру) әлеуметтік
ғылымдарда кеңінен қолданылады. Әлеуметтік патология термині қарапайым
түрде нашақорлық, қылмыс, ішімдікке салыну, жезөкшелік, сыбайлас жемқорлық
және т.б. арқылы түсіндіріледі. Кей жағдайда әлеуметтік патология термині
социопатия термині арқылы әлеуметтік жағдайлармен тығыз байланысты
ауруларды (туберкулез, жұқпалы аурулар, маскүнемдік, нашақорлық және т.б.)
түсіндіру үшін қолданылады.
Алайда әлеуметтік патология терминіне әлеуметтану, әлеуметтік жұмыс,
криминология, девиантология (әлеуметтік девиация туралы ғылым) саласындағы
ғылыми әдебиеттерде әртүрлі анықтама беріледі. Енді осыған толығырақ
тоқталып өтсек.
Патология сөзі грек тілінен потоа - азап шегу, жапа шегу, қайғы-
қасірет көру дегенді білдірсе, ал логос сөзі ғылым дегенді, нақтырақ
айтатын болсақ тірі организмнің (адам мен жануардың) бойындағы ауруды
білдіретін ғылым болып табылады.
Ауыспалы мағынада патология бұл – белгілі-бір органдардың немесе тірі
организмнің дамуы, жұмыс жасауы немесе жалпы құрылымның аурушаңдық бұзылуы
(жүрек патологиясы, асқазан патологиясы, ақыл-ой дамуының патологиясы
(яғни, мүгедектік) және т.б.). Осы тұрғыда патология медициналық термині
әлеуметтік салаға ауысып биологиялық сипатқа ие болады.
Алғаш рет әлеуметтік патологияның қалыпты жағдай екендігін Э.Дюркгейм
қарастырған болатын: Қылмыс – бұл қалыпты жағдай, себебі кез-келген қоғам
қылмыссыз өмір сүруі мүмкін емес. Қылмыс қажетті құбылыс; ол кез-келген
әлеуметтік өмірдің негізгі жағдайларымен тығыз байланысты, сондықтан да ол
тиімді болып саналады, себебі ол мораль мен құқықтың қалыпты дамуының
ажырамас бөлігі болып табылады.
Осылайша, Дюркгейм мынадай қорытындыға келеді: Қылмыс болашақты алдын-
ала сезіну, алдағы күтіп тұрғандарға қадам болып табылады!. Қылмыс, кез-
келген әлеуметтік патологиялар сияқты функционалды, сондықтан да
патология болып табылмайды [2; 39-44 бб.].
Дюркгеймен кейін әлеуметтік патология түсінігін психологиялық,
биологиялық, әлеуметтанулық және криминологиялық бағыт өкілдері қарастыра
бастады. З.Фрейдтің дегенерация концепциясы да баршаға белгілі, онда
дегенерацияның (психика патологиясы) әсерінен девианттық мінез-құлықтың
пайда болатындығы дәлелденген [3; 54 б.].
Әлеуметтанулық бағыт шеңберінде әлеуметтік патология мәселесімен Эдвин
Лемерт айналысты, стигматизация теориясының және екінші реттік девианттылық
концепциясының авторы. Осы жерде стигматизация теориясына қысқаша тоқтала
кетсек.
Стигматизация теориясы қақтығыстанудың негізгі идеясына сүйенеді (грек
тілінен stigmo – таңба, белгі), яғни индивидтер бір-бірімен өмірге деген
көзқарастары мен қызығушылықтарына байланысты жиі келісе алмайды; ал билік
басында тұрғандар өзінің көзқарастары мен принциптерін білдіре алады және
ол осы нормаларды бұзғандарға жағымсыз таңбалар тағуға бейім болады.
Зерттеушілерді қызықтыратын процесі - бұл жеке индивидтер девиант таңбасына
ие болады және өзінің мінез-құлқын девиантты ретінде қарастырады.
Біріншіден, ешқандай іс-әрекет өзінен-өзі криминалды немесе криминалды
емес болып саналмайды. Іс-әрекетттің жағымсыздығы оның ішкі мазмұнымен
анықталмайды, керісінше оны қоршаған ортаның қалай бағалайтыны мен әсер
ететіндігімен негзделеді.
Екіншіден, девиантты мінез-құлық барлық адамдарға кез-келген нормаларды
бұзуға байланысты тән болып келеді. Бұл теорияның зерттеушілері адамдарды
қалыптылар және белгілі-бір патологиясы барлар деп екіге бөледі. Мысалы,
кейбіреулер жол жүру жылдамдығын арттырады, дүкендерде ұрлық жасайды, салық
инспекциясынан кірістерін жасырады, жеке меншік құқығын бұзады.
Стигматизация теориясының жақтаушылары мұндай іс-әрекеттерді әлеуметтік
нормаларды бұзушы және құқық қорғау органдарының назарынан тыс қалатын
мінез-құлық ретінде анықтап, бірінші реттік девиация деп атайды.
Үшіншіден, адамдардың нақты іс-әрекеттері девиантты деп қарастырады ма,
ол адамдардың қандай іс-әрекет жасағандығына және басқа адамдардың оған
қалай жауап қайтаратындығына, яғни қоғамда қандай орынға ие болатындығына
байланысты болып табылады. Жол жүру жылдамдығын арттырғандарды, дүкендерді
ұрлағандарды, кірісін жасырғандарды және жекеменшік құқығын бұзғандарды
барлығы бірдей айыптамайды.
Төртіншіден, адамдарға таңбалар тағу, мұндай адамдар белгілі-бір
зардапқа әкеп соқтырады. Ол, басқалар тарапынан қолданылатын санкцияларға
жауап ретінде, екінші реттік девиацияға – девиантты мінез-құлыққа алып
келетін жағдай тудырады.
Стигматизация теориясының зерттеушілерінің тұжырымдауы бойынша мұндай
нормадан ауытқу заң шығарушы органдар мен заңға бағынушы азаматтар
тарапынан өшпенділік реакциясы қалыптасады. Осыған орай индивид бұқаралық
анықтамаға ие болады да, ол заң бұзушы, зорлықшы, нашақор немесе қылмыскер
деп табылады. Заң бұзушыға мұндай таңба тағылғаннан кейін, ол өзінің
мәртебесін девианттылықтың нақты типі ретінде қабылдап, әрі қарай өмірін
осы мәртебеге сай қалыптастырады.
Бесіншіден, заң бұзушы таңбасына ие болғандар өздерін заңға бағынушылар
жазғырады деп ойлайды да олармен ортақ әрекеттен бойын аулақ ұстауға
тырысады; олардан туысқандары мен достары да теріс айналуы мүмкін; кей
жағайларда оларды жазасын өтеу орындарына немесе жандүниесі ауыратындарды
емдейтін орындарға орналастыруы да мүмкін.
Сонымен, сигматизация теориясынна сай, девиация мінез-құлықпен
анықталмайды, белгілі-бір мінез-құлыққа қоғамның реакциясы арқылы
анықталады. Адамдардың мінез-құлқы қабылданған нормалардан ауытқыған
ретінде қарастырылатын болса, бұл әлеуметтік реакцияның пайда болуына ықпал
етеді. Кейбіреулері мінез-құлықты анықтап, бағалай отырып, оларға заң
бұзушы деген таңба тағады. Сондықтан да индивитің бойында осы таңбаға сай
іс-әрекеттер қалыптаса бастайды да, нәтижесінде ол бейсаналы түрде девиация
жолына түсуге мәжбүр болады [4; 135-137 бб.].
Социология ғылымдарының докторы, профессор Әбдікерова Г.О. Әлеумет
тынысы ақпараттық-сараптамалық журналында Мүмкіндігі шектеулі адамды
әлеуметтік қорғау – әлеуметтік саясаттың маңызды аспектісі ретінде атты
мақаласында мүмкіндігі шектеулі адамдарды қорғаудың өзектілігін қарастырған
[14].
Сонымен қатар, Әбдікерова Г.О. Түркі әлемі ақпараттық газетінде ҚР
мүмкіндігі шектеулі топтарды қорғау мәселелері атты мақаласында
мүгедектерді қорғаудағы әртүрлі мәселелерге тоқталған [15].
Жоғары атап өткеніміздей, әлеуметтік патология термині қарапайым
түрде нашақорлық, қылмыс, ішімдікке салыну, жезөкшелік, сыбайлас жемқорлық
және т.б. арқылы түсіндіріледі деген болатынбыз. Дипломдық жұмыс тақырыбын
зерттеу барысында жоғарыда аталған әлеуметтік патологияларға қысқаша
тоқтала кеткеніміз жөн деп санаймын.
Нашақорлық – есірткі заттарын қолданғаннан оларға деген тәуелділік
туындайтын, ағзаның өте ауыр тұрақты, тәндік және психикалық өзгеруіне, көп
жағдайда өлімге әкеп соқтыратын дерт.
Нашақорлықтың жолына түскен адам өзінің азаматтық, адамгершілік
қасиетін жоғалтып, имандылықтан біртіндеп айырылады, психикалық жағынан
күйзеліске ұшырайды, достарын, отбасын жоғалтады, кәсібін, мамандығын
тастап, жұмыссыз қалады, қылмыстық ортаға тап болады, соңында біртіндеп
өзінің тәнін құлдырауға әкеліп, жаппай жеңіліске ұшырайды. Есірткі – қатер,
өйткені ол адамдық бетпердені жоққа шығарып, кісіні мүсәпір ететін зат
десек қателеспеген болар едік.
Қазіргі таңда сананы улап, есті алған есірткі күннен-күнге тамырын
кеңге жайып, отандастарымызға мықтап ауыз сала бастағаны ащы шындық. 1990
жылдың басында нашақор, есірткі деген сөздерді тек шетел жаңалықтарынан
естіп, басылым беттерінен оқысақ, бүгін аталған қауіп біздің де басымызға
төніп тұр. Ең сұмдығы есірткінің тырнағына егеменді еліміздің болашағы -
өскелең ұрпақ, мектеп оқушылары ілігуде. Стастика мәліметтерін сүйенетін
болсақ, ең жас нашақор сегіз жастағы жасөспірім болып отыр [32].
Есірткіге тәуелділік деген не: есірткі қабылдауға деген құштарлық;
психикалық және тәндік қолайсыздықтың пайда болуы; есірткінің мөлшерін
үнемі арттырып, қолдану мөлшерін бақылай алмау; қоршаған ортаға
қызығушылықтың төмендігі; есірткінің зиянды зардаптарын біле тұра қолдануды
жалғастыру.
Есірткі қолданудың басты белгілері: көңіл-күйдің кенеттен бұзылуы; ұйқы
ырғағының бұзылуы; тәбетпен тамақтану әдетінің өзгеруі. Сонымен қатар,
оқушының сабақтан қалуы, оқу үлгерімінің төмендеуі, үйден бағалы заттар мен
ақшаның жоғалуы, сөйлеу мәнерінің өзгеруі, таблеткалардың, резеңке
жгуттардың, инелердің, шприцтердің пайда болуы, көз қарашығы көлемінің
өзгеруі, денесідегі тамырға салынған ине іздері болуы мүмкін.
Есірткі нашақорлардың, ең біріншіден, нерв жүйесіне әсер етеді. Бас
миының, жүйке жасушаларының жойылуы адамның ойлау қызметіне нұқсан
келтіреді. Екіншіден, адамның мінез-құлқын өзгертеді. Әрбір есірткі-у. Бұл
у - бауыр қызметін істен шығарады. Вирустың гепотит, СПИД ауруының жұғуын,
бауыр циррозы мен қатерлі ісігін, жүрек бұлшық етінің тозуын, нәрсізденуін
тудырады. Жүрек бұлшық етінің тозуы - есірткіні шамадан тыс қолданғанда
жүрек қызметін тоқтатып, өлімге душар етеді. Сонымен бірге, иммундық жүйе
қызметін төмендетіп, сепсиске әкеліп соқтырады.
Дәрігерлердің айтуынша, есірткінің зияндылығын түсініп, оның зардабы
бойға сіңбей тұрғанда емделуге келгендер кеселден тез айығып кетеді. Ал
әбден бойға сіңіп дендеген дерттің қайтуы қиын. Нашақорлықты емдеу ауру
адамның және туған туыстарының зор күш-жігерін, медицина қызметкерлерінің
жоғары кәсіби дәрежесін қажет ететін ұзақ, күрделі, сатылы процесс.
Сондықтан қай кезде де дерттің алдын алған ұтады. Соңғы кездері мектеп
оқушылары арасында насыбай ату да кеңінен етек ала бастады. Нашақорлықтың
алғашқы баспалдағы осындай насыбай ату мен темекі шегуден бастау алады. Бұл
екеуіне әбден үйір болғандар бірте-бірте осы заттардан сезінетін эйфориялық
көңіл-күйлерінің азайғандығын сезеді [28].
Ғасырдың сын көтермес мәселелерінің бірі болып отыр. Барша азаматтың
қайғысына айналып отырған аталмыш індеттің кесірінен қаншама жан қайғы-мұң
кешуде. Ақпарат көздерінен алынған мәліметтерге қарасақ, жан түршігеді. Ал,
әлі белгісіздері қаншама? Шөпті бірнеше жыл шегіп келген адам апиын мен
героинге, марихуана мен гашишқа қарағанда ертерек үйренеді. Егер есірткі
заттары еркін сатылатын немесе қолданылатын болса, онда естен тандырар пәле
шөптің алғашқы құрбаны балалар мен жасөспірімдер болары сөзсіз.
Статистикалық деректерге жүгінер болсақ әрбір кінәлі нашақор жаман әдетін
марихуана шегуден бастайды [32].
Сонымен қатар, Қазақстанда жанар май иіскеу, яғни токсикомания
жасөспірімдер арасында кең етек алып отыр. Мұндай әдетке бала 9-12 жасынан
әуес бола бастайды. Бензинге батырылған шүберекті полиэтилен қалтаға салып,
тұншыға искеген балаға дәл сол сәтте небір қорқынышты бейнелер елестейді. 3-
4 рет қолданған баланың бұған еті үйреніп алады. Миға, бауырға, салмақ пен
бойға әсер ететін улы заттың кесірінен қаншама жас жанын қинап, өмірін
өксітіп жүр.
Есірткі жалпы адамның, жүйке жүйесі мен психикасына айтарлықтай кері
әсерін тигізеді. Сол себепті есірткіге салынған адамды емдегенде, алдымен,
оның моральдық-психологиялық жағдайына, жас ерекшелігіне баса назар аудару
керек. Есірткіге әуестенушілікке баланың қоршаған ортасы, яғни жанұядағы
келеңсіздік, өзінен үлкендерге еліктеушілігі себеп болады. Сонымен қатар,
есірткі заттарының оңай жолмен табылуы да зиянын тигізеді. Нашақорлықты
емдеу үдерісі ұзақ та ауыр. Оған тек қана емдеуші дәрігер мен дәрі-дәрмек
емес, психолог, педагог, әлеуметтік қызметкер сияқты басқа да мамандардың
көмегі қажет. Сонда ғана, ем өз мәнін табары сөзсіз. Нашақорлық арақ пен
темекіге әуестіктен басталады. Жасөспірім 12-14 жасынан нашақорлыққа
салынса, онда ол темекіні жеті жастан үйреніп, арақтың дәмін он жастан
татқан болып шығады.
Есірткіге әуестік жоғарыда атап өткен бірнеше себептермен қатар,
жасөспірімнің қызығушылығынан да пайда болады. Статискалық мәліметтерге
сүйенетін болсақ, жастардың 68 пайызы нашақорлыққа сол қызығушылықтың
кесірінен келгенін жасырмады [16].
Нашақорлықпен ерікті түрде сырқаттанудың өзі – індет. Себебі, нашақор
жылына кем дегенде 5 адамды қатарына тартады екен. Нашақорлықтың таралу
себептері биологиялық, психологиялық және әлеуметтік болып бірнеше түрге
бөлінеді. Биологиялық түрге токсикоманияға генетикалық бейімділік жатады.
Нашақорлық психологиялық және физикалық тәуелділікке байланысты.
Психологиялық тәуелділік деп есірткі заттарын үздіксіз пайдаланып,
психологиялық тұрғыдағы қажеттілігін қанағаттандыру үшін қабылдауды
айтамыз.
Физикалық тәуелділік дегеніміз - есірткі ағзаға қажет заттардың орнын
алмастырып, есірткі болмаған жағдайдағы ағзаның күйрей күйзеліске түсуі.
Бұндай кезде адамның буын-буындарында, ас қорыту мүшелерінде жан төзгісіз
ауру пайда болады. Ол кезде нашақор есірткі табу жолында қандай іске
болмасын даяр тұрады.
Нашақорлыққа қарсы күрес бүкіл әлемдік деңгейде жүріп жатқанмен,
есірткіге есі кетер еліккен жастар саны кемімей отыр. Сондықтан Жұмыла
көтерген жүк жеңіл демекші, жасөспірімдерге ата-ана, ұстаздар, салауатты
өмір салтын қорғау орталығы бірлесе отырып, салауатты тәрбие бере білсе,
болашақта орын алар көптеген келеңсіздіктің тамырына балта шапқан болар
едік [17].
Көкнәр-қызғалдақтарға ұқсап өсетін, гүлдейтін және түйнектейтін
өсімдік. Бұл өсімдіктің үлкен түйнегі жұмыртқаның көлеміндей болады. Осы
түйнектен көк кезінде жұқа пышақ арқылы тіліп, сүт түсті шырынын шығарады.
Шырындары кепкен кезде қоңыр тартып қалады. Бұны апиын дейді. Ал көкнәрдің
түйнегі піскен уақытта оны үзіп, оның ішіндегі дәнін жарып алады. Қалған
қабығының өзі ащы болады. Көкнәршілар осы қабықтарын талқандап, майдалап,
шүберек қалтаға салып, оны ыстық суда жібітіп езеді. Одан шыққан қара қоңыр
қоймалжың ерітіндіні ішеді. Бұл көкнәр ерітіндісі ішімдіктің әсер етуіндей
бірнеше рет жүйке жүйесіне қатты әсер етеді. Оны ішкен адам елітіп, елеріп,
есіркеніп, ақырына ұйқыдан да айырылып қалады. Көкнәр ерітіндісінің әсері
қаннан тазарғанша адам сыртқы дүниені онша сезбей, алданып, мең-зең болып
жүреді.
Сонда көкнәрді аптасына екі-үш рет қабылдағынның өзінде де адам
ағзасында оның уы сақталады. Бұл зиянды әдет келе-келе тұрақты ауруға
айналады.
Героин – ақ түсті ұнтақ тәрізді химиялық зат. Оның үш түрлі пайдалану
жолы бар, 1) ұнтақты тікелей иіскеу арқылы, 2) қанға шприц арқылы егу
(героин, таза су, димидрол), 3) фолганың үстіне салып, күйдіріп, түтінін
искеп, жұту. Бір грамм героинді – 10-12 бөлшекке бөледі. Әрбір бөлшекті,
яғни чекті орап сатады. Көбіне героин (тағы да басқа да есірткі заттары)
сататын адамдар өздері қолданбайды. Себебі оны қолданса, былай айтқанда
тауары және ақшасы құриды. Героинге көбіне, олар бірінші жас балаларды
тартады. Алдап түсіру әдісі. Мынаны көрсең, біріншіден, ешкімге қарамай
істегің келген нәрсеңді істейсің, шаршамайсың, денең рахаттанып қалады,-
деп, бірінші бергенде тегін береді. Тегін берген нәрсеге, көбіне ешкім
қарсы болмайды. Бір-екі рет қолданып көрген соң оған ұнап қалады да,
ынтығып қайта сұрағанда, ол енді: Сатып ал, - деп ақшаға береді. Оған
үйреніп қалған әсіресе, жастар героин алу үшін, ақшаны барлық әдіс-
айламен табуға әрекет жасайды. Яғни ұрлық жасайды, үйіндегі заттарды
сатады. Әке-шешесін алдайды және басқалардың үй-мүліктерін тонауға дейін
барады. Аптасына героинді 2-3 иіскеген бала, 1-2 ай өткенде онсыз тұра
алмайтын күйге жетеді. Көбінесе героинді қолдану иіскеу жолы арқылы
басталады. Біртіндеп уақыт өткен сайын, жасөспірімдер героинді пайдалану
мөлшерін, дозасын арттыра бастайды.
Өйткені оның иіскеген мөлшері алғашқыдай әсер етпей қалады, сондықтан
иіскеуге героин ұнтағының мөлшері көбірек алуға мәжбүр болады. Енді героин
қымбатқа түсетіндіктен, оның екінші пайдалану жолы (қанға егу) - арзан
түріне көшеді.
Ал, инеге отырған жасөспірімдер бірте-бірте героиннің мөлшерін көбейте
береді. Осындай жағдай героинді пйдаланудың үшінші жолында да (түтінін
иіскеу) болады. Сөйтіп, көбейте-көбейте ақырында, ол мөлшерге кәмелетке
жеткен болса да ағзасы, әсіресе, жүрегі шыдамай әлсізденіп көз жұмады.
Сонда инеге отырған ұлдар мен қыздардың шамамен 5-6 жыл ғана өмір сүре
алатыны анықталып отыр. Егер жасөспірім 14-16 жасында инеге отыруға мәжбүр
болса, ол 20-22 жасында еселеп өсетін есірткі мөлшеріне төтеп бере алмай
өледі. Зиянды әдет ауруға ұласуынан өмірі қиылады [29].
Қорытындылай келе бала тәрбиесінде әдет-ғұрып, салт-дәстүріміздің жақсы
мен жамандығын ажыратып, жақсысын алып ұрпақтарымыздың бойына сіңетін
пайдалы әдеттерге: денсаулықтың кепілі – дене (тән) және жан тәрбиесі
екендігі, сондай-ақ, қазақтың кеңпейілді, биязы мінез-құлқын
қалыптастыратын бірден-бір бұлақ көзі туралы – сахих хадистер таңдамалы
жинақтарын насихаттау жұмыстарын жүргізу қажет сияқты.
Тағы да жастарымызды зиян әдеттерден: арақ-шарап, көкнәр, апиын, наша
тарту, насыбай ату, темекі мен героинге - есірткіге әуестенуден
сақтандыруға көп мән беріп, әдеттің ауруға айналуының мәнісін жоғарыда
келтірілген мысалдармен түсіндіруге болады. Жаман зиянды әдеттер, әсіресе
маскүнемдік, ұрпақтарымыдың болмысына, мінез-құлқына, олардың тағдырына
әсері және ХХ ғасырдың опаттарының біріне айналған героиннің
жасөспірімдердің өмірін қысқартып жатқанын көреміз. Енді айтылған пайдалы
және зиянды әдеттерді ажыратып, көңілге тоқып, әрекет қылсақ денсаулығымыз
артып, жасымызға жас қосар едік.
Ғасырдың қауіпті дерттерінің бірі нашақорлыққа қарсы күрес жүргізу
қоғамда өмір сүріп отырған әр азаматтың борышы. Өрмекшінің торы іспетті
нашақорлық құрығына еліміздің болашағы саналатын жастардың түсіп қалатыны,
өкінішті. Соның алдын-алу үшін республикалық деңгейде нашақорлыққа қарсы
күрес диспансерімен бірлесе отырып, әр аудандық әкімшіліктер жұмыс
жүргізуге тиісті [18].
Жоғарыда атап өткеніміздей, әлеуметтік патология тек адамдардың
нашақорлық, қылмыс, ішімдікке салыну, жезөкшелік қана емес. Ауыспалы
мағынадасында патология бұл – белгілі-бір органдардың немесе тірі
организмнің дамуы, жұмыс жасауы немесе жалпы құрылымның аурушаңдық бұзылуы
(жүрек патологиясы, асқазан патологиясы, ақыл-ой дамуының патологиясы
(яғни, мүгедектік) және т.б.). Осы тұрғыда патология медициналық термині
әлеуметтік салаға ауысып биологиялық сипатқа ие болады.
Патология – бұл организмнің және оның жеке органдарының қалыпты, сау
құрылымның жұмыс жасауының немесе дамуының бұзылуы болып табылады.
Әлеуметтік патология бұл әлеуметтік организмнің дамуын және оның жұмыс
жасауын әлсірететін ауру болып табылады. Мұның қатарына ақыл-ой дамуының,
дене мүшесінің (мүгедектік) патологиясын жатқызуымызға болады.
Мүгедектікті күрделі әлеуметтік патология ретінде қарастыру барысында
оның концептуалдық модельдеріне тоқтала кетсек:
1. моральдық (діни) модель;
2. медициналық модель;
3. реаблитациялық модель;
4. экономикалық модель;
5. әлеуметтік модель. Бұл модельдің өзі бірнешеге бөлінеді: Британдық
моделі: материалистік моделі; тәуелсіз өмір моделі. Американдық моделі:
психо-әлеуметтік модель; әлеуметтік-саяси модель; мәдени; адамның
көптүрлілігі моделі; мүгедектіліктің ең жаңа парадигмасы.
Кейбір зерттеушілер мүгедектіліктің модельдерін былай топтастырған:
- ескі (дәстүрлі) модель, оған моральдық, медициналық, реаблитациялық
және экономикалық модельдер жатады, яғни мүгедектілікке деген медициналық
ыңғай;
- жаңа (постдәстүрлі) модель мүгедектілікке деген әлеуметтік ыңғай;
- мүгедектіліктің ең жаңа парадигмасы.
Осылайша классификациялау мүгедектілікке деген көзқарастардың
дамуындағы тарихи аспектімен және іс жүзіндегі бағытталуына байланысты
болып отыр. Аталған классификациялардың негізінде әлеуметтік саясаттың
концепциялары дәстүрлі және прогрессивті болып бөлінеді.
1. Моральдық (діни) модель – тарих тұрғысынан көне және қазіргі таңда
аз қолданылатын модель, мүгедектілікті күнәләрі үшін діни жаза және масқара
ретінде қарастырады. Мүгедектілік, адамның Құдайға ұқсас жүйесінен шығып
қалу ретінде қарастырылды. Ақауы бар жан, осыған сәйкес толымсыз жан
ретінде қабылданып, назардан тыс қалдырылды. Мүгедек қоршағандардың
бейтарап қарым-қатынасына да үміттене алмайды, себебі қандай да бір ақау,
ауытқушылық күнәсі үшін адамдардың жазалануы не болмаса оның тағдырына
Сатананың араласуы деп саналады.
Кейбір мәдениеттер мен субмәдениеттер әлі күнге дейін мүгедектілікті
діни жаза, кінәлілік, ұлт сезімдерімен, тіл мен әлеуметтік мәртебемен,
мүгедектіңғ оның отбасының оқшаулануымен байланыстырылады, бұл сезімдер
діни доктринаға негізделінуі де мүмкін. Бұл модель мүгедектер үшін аса ауыр
болып келеді, себебі ол әлеуметтік остронизм мен өзін-өзі жек көрушілікті
тудырады.
Қазіргі таңда бұл модель елдің әлеуметтік саясатында қолданылмайды,
дегенмен қоғамда кең тараған мүгедекке көзқарас болып қалып қалуда.
2. Мүгедектіліктің медициналық моделі (немесе әкімшілік модель) –
адамдардың арасындағы физикалық және психологиялық айырмашылықтарды
патологиялық ауытқулар мен дефекттер терминдерінде қарастырады.
Мүгедектілікпен байланысты барлық мәселелер адам ағзасының функционалды
ерекшеліктерін терминдер арқылы көрсетті.
Осы модельге сәйкес адамның қоғамдық толыққанды мүшесі бола алмауы
адамдарда дефектілердің болуының нәтижесі ретінде қарастырылды.
Медициналық модельдің айрықша белгісі ол мүмкіндігі шектеулі адамдарды
өз-өзіне қарай алмайтын, еңбек ете алмайтын, күтімді қажет ететіндер
ретінде және қоғамға қауіпті болуы мүмкін ретінде де қарастырылады.
Мүгедектерге барлық проблемалардың шешімі медициналық модельде
ағзасының зақымдалуына байланысты мүгедектерге түрлі компенсацияларға
негізделді. Олар үшін оқшауланған арнайы интернаттар мен коррекциялық
мектептер құрылды.
Мұндай көзқарас мүмкіндіктері шектеулі адамдарға төменгі әлеуметтік
мәртебені бекітті және олардың тәуелділігіне, сенімсіздігіне қатысты
әлеуметтік стереотиптерді күшейтті. Мұнда мүгедектер әлеуметтік саясаттың
субъектісі емес объектісі ретінде қарастырылды.
Бұрынғы кезде басшылық еткен мүгедектіктің медициналық моделі
мүгедектікті адам ағзасының қызметінің бұзылуы деп, ал адамды енжарлы
дәрігер кәсіпқойларға толық тәуелді деп қарастырды. Реабилитация тек еңбек
мүмкіндіктерін қалпына келтіру жағынан ғана қарастырылады. Қоғамдық санада
мүгедектік пен еңбекке қабілетсіздік тең мағыналы термин ретінде
қабылданды. Осындай амалды жоққа шығару қажеттігі мүгедектіктің әлеуметтік
моделі деген түсініктің пайда болуына алып келді. Мәселені қарастырудың
мұндай аспектісі нормативті құжаттармен саналған бұзылымдар мен
патологиядан аурулардың шарасыз шектелген тізімінен шықпайды, осы қоғам
үшін үйреншікті сипат пен деңгейдің әлеуметтік қызмет етуге қабілеттілігін
жоғалу деңгейінен және бар болу шартынан шығады. Мүгедектікке байланысты
проблемаларды шешу біріншіден функционалды бұзылымдары бар адамдарға көмек
көрсету арқылы, әлеуметтік қызмет көрсету мекемелер жүйесін құру арқылы
жүргізіледі [19; 291-294 бб.].
Мүгедек балалар үшін мамандандырылған оқу орындары да медициналық
модельдің бейнесі болып табылады.
3. Реабилитациялық модель.
Бұл модель мүгедектердің басты мәселесін, медициналық емдеу мен
реабилитацияны қажет ететін, ауру, қалыпты емес дененің немесе психиканың
болуы және оның мақсаты пайда болған функционалды ауытқуларды жою немесе
компенсациялау болып табылады.
Жұмыспен қамту мен мемлекеттік қызмет сияқты әлеуметтік институттар ең
алдымен, сау адамдар үшін құрылған. Қалыпты өмірінің бейнесі ретіндегі
жұмысқа көптеген мүгедектерге қол жеткізу қиын. Осы институттарды барлық
адамдардың қажеттіліктеріне бейімдеудің орнына қоғам басқа жолмен жүріп,
мүгедектерді арнайы құрылған паралельді кеңістікке шектетті. Мүгедектерге
арналған арнайы жұмыс орындары беделінің төмендігімен және жалақының
аздығымен сипатталады.
Реабилитациялық модельдің мәні мүгедекті қоғамға бейімдеу,
адаптациялау. Мүгедектердің реабилитациялық және медициналық модельдері
өзара ұқсас. Бұл модель бойынша денсаулығындағы кемшіліктері бар адамдар
мүгедек болып табылады. Сонымен бірге реабилитациялық модель мүгедектікті
функционалдық шектеу, яғни мүгедекті дені сау адамдар ортасында өзінің
қызметін орындай алмайтын адам ретінде қарастырады.
4. Экономикалық модель. Негіз ретінде мүгедектіліктің медициналық
анықтамасы алынатын қоғамның түрлі қабаттарының арасындағы табыстарды
бөлуді қарастырады, яғни дені сау адамдарға қарағанда мүгедектер аз
ауыртпалықпен жұмыс істеуі керек. Олай болса оларды өнімділік деңгейі
төмен және экономикалық тұрғыдан аз пайда әкеледі.
Мүгедектіліктің экономикалық моделінің ықпалы мүгедектілік еңбекке
қабілетсіздік ретінде қарастырылып, мүгедектердің еңбек ету түрлеріне
шектеу қойылғанда көрініс табады.
Егер индивид денсаулығының тұрақты ауытқуларына қарамастан еңбектің
өнімділігінің нормаларына сай келсе, оның мүгедектілігі заң жүзінде алынып
тастауы мүмкін. Экономикалық модель бойынша қоғамның әртүрлі қабаттарында
табыс тең мөлшерде таратылуы тиіс, мүгедектікті медицина негізінде
анықтайды. Сол себептен мүгедектер дені сау адамдарға қарағанда жеңіл
жұмыстарды орындайды, яғни экономикалық өндірістік тұрғыдан олар кем болып
саналады.
5. Әлеуметтік модель. Мүгедектіліктің постдәстүрлі моделі мүмкіндіктері
шектеулі адамдардың кемшіліктеріне емес, мүгедек пен қоршаған ортаның,
жалпы қоғамның арасындағы қарқынды өзара әрекеттестікке мән берді. Бұл
парадигма мүгедектіктің бірқатар әлеуметтік модельдерінен тұрады, олар
шартты түрде британдық және американдық модельдер болып бөлінген.
Мүгедектіктің британдық моделі. Британдық материалистік модель
К.Маркс ілімінен шығатын мүгедектіктің әлеуметтік моделі болып табылады,
әдістемелік база ретінде марксистік социология пайдаланады. Мүгедектіктің
матералистік моделінің негізгі элементтері:
а) мүмкіндіктері шектеулі адамдар жабырқаулы (рухы түскен) әлеуметтік
топ болып табылады дейді;
б) адамдар ие болатын зақымдау мен адамдар түйісетін жабырқаушылық
арасына айырмашылық қояды;
в) мүгедектікті мүгедектер сезінетін жабырқаушылық деп анықтайды.
Мүгедектер не үшін әлеуметтік жеңілгендер болатындығына марксизм
политэкономиясы түсінік береді. Осы нұсқауға сәйкес мүгедектер кез болатын
жабырқаушылық капитализмнің экономикалық және әлеуметтік құрылымынан
шығады. Қоғамның ұйымдасуының өзі мүгедектердің институтционалды
сепарациясын, яғни олардың жаппай дискриминациясын жетілдіруді өзі
шығарады.
Бұл модельде қоғам өзінің әлеуметтік институттарымен денсаулығында
проблемасы бар адамдардан мүгедекті жасаушы ретінде көрсеткен.
Мүгедектік категориясын шығарудағы басты рөл экономикада. Себебі,
капиталистік өндірістің негізгі мақсаты - пайда алу болып табылғандықтан,
оларды мүгедектер деп анықтай отырып, денсаулығы бұзылған адамдардың баяу
және аз нәтижелі қарқындағы жұмысына қызығушылық білдірмейді. Яғни, олар
қоғамның экономикасына елеулі үлес қоса алмайды.
Дербес өмірдің британдық моделі нормализация (қалыптанған) және
әлеуметтік валоризация теориясынан шығады. Бұл модель Ұлыбритания, Швеция,
АҚШ сияқты батыс мемлекеттерінде мүгедектік саласында әлеуметтік саясат
концепциясының құрылуына әсер етті.
Нормализация идеясы дербес өмір идеологиясына келісетін, өз-өзіне
көмектесуді (самопомощь) дамытудан тұрады. Қоғам инфрақұрылымына
мүгедектігі бар адам өзінің шектеулі мүмкіндіктерін өкілетті ете алатын
әлеуметтік қызмет жүйесін енгізу, оны өзінше шешім қабылдайтын және өз
ісіне жауапкершілігі бар қоғамның тең құқылы мүшесіне айналдырар еді.
Ақылы және тегін негізде әлеуметтік және медициналық қызметте
жекеменшік секторды дамытуға бағытталу да болады. Ірі мемлекеттік
мекемелерге осы модельдегі кішігірім агенттіліктер өз клиенттерінің
сұранысына сергек қарайтын болады деп есептелді. Мүмкіндігі шектеулі
адамдарға қатысты қалыпты өмір жағдайы өз үйіне ие болуды, білім алу,
жұмысқа орналастыру, демалу, тіршілік етуге қанағат, әртүрлі әлеуметтік
игіліктерді пайдалану мүмкіндігін өзіндік қызмет көрсету мен қатынасты
көздеді.
Осы модельдің оппоненттері былай бөлінеді:
- біріншіден, нормализация теориясы мүгедектердің капиталистік қоғамда
неге қаналған және кемсітілгендігіне қанағаттанарлық түсінік бермейді;
- екіншіден, осы кемсітушіліктер босанудың стратегиясы көрсетілмеген
дербес өмірдің жеке тактикалары бар;
- үшіншіден, құрылатын қалыптылық (нормальность) дихоматиясының
көмескілігі білінеді, сондықтан да мүмкіндіктері шектеулі адамдардың
жағдайын бағалауда қолданылмауы керек.
Мүгедектіктің американдық моделі. Мүгедектіктің психоәлеуметтік моделі
Гоуфман ілімінен шығады және әдістемелік база ретінде символикалық
интеракционизм социологиясын және постмодернистік концепцияларды
пайдаланды.
Гоуфман мүгедектікті стигма күтпеген айырмашылықтар әрекетінің нәтижесі
ретінде анықтайды. Осылайша сау адамдар мен мүгедектер, яғни норма мен
аномалия арасындағы шекара әлеуметтік құрылым болып табылады. Бұл шекара
жазықтықта уақыт пен кеңістікте өзгереді. Осыдан мүгедектік тек ағзаның
физиологиялық патологиясы адамдардың мінезінің немесе сыртқы түрінің
кемістігі деп қана емес әлеуметтік анықтау стигма, белгі ретінде анықтауға
болады. Бұл белгіні (ярлык) – мүгедектік туралы білімді адамға осы жағдай
нормадан ауытқу деп есептелетін нақты әлеуметтік жүйе жапсыруы мүмкін.
Әлеуметтік ортаны өзгертіп, басқа әлеуметтік топқа өте отырып өзінен осы
белгіні алып тастауға немесе мүгедектің мүмкіндіктерін аз деңгейде
шектейтін басқа белгіге ауыстыруға болады. Мүгедектерді қанаудың теориялық
үлгісі немесе мүгедектің әлеуметтік-саяси үлгісін 1994 ж. Харлан Хан
ұсынды. Хан үлгісі мүгедектің әлеуметтік модельінің бірі болып табылады. Ол
мүгедектерді қазіргі қоғамда қанаудағы азшылық тобы деп қарастырады және
мүгедектікті мүгедек пен қоғамдық жағдайлар арасындағы жазықтық ішіне
араластырады. Мүгедектік пен қоршаған орта арасындағы лайықсыз жағдайдың
нәтижесі болып табылады. Мүгедектіктің әлеуметтік саяси үлгісінде 3 негізгі
постулат бар:
а) мүгедек кез болатын мәселелердің көбісінің қайнар көзі әлеуметтік
аттитюдтардың салдары болып табылады;
б) қоршаған ортаның көптеген қажетті жағдайлары ыңғайлы жария саясат
арқасында құрылуы мүмкін;
в) демократиялық қоғамда саясат таралатын орнатулар мен мақсаттардың
рефлекциясы ғана емес олардың белсенді құрылуына әсер ету керек.
Ханның ойынша жария саясатты жеке алғанда мемлекеттік саясатты өзгерту
қоршаған ортаның мүгедектер үшін әділетсіз физикалық және әлеуметтік
құрылысын жою мүгедектерге қатысты жағымсыз аттитюдтарға жол бермеудің
қажетті шарты. Демек, мүгедектік мәселесін шешу ішкі емес сыртқы болу
керек, мақсаты теңдік пен еркіндіктің нормативті стандарттарын клиникалық
шараларға қарағанда жоғарғы деңгейде көтерілу болып табылатын саяси
(медициналық емес) іс болуы қажет.
Мүгедектіктің мәдени моделі. Осы модельге сәйкес мүгедектікті басқа
мәдени феномендерден айырмашылығы ерекше бір мәдени феномен ретінде
қарастыруға болады. Мүгедектіктің мәдени моделі туралы пікірталас
әлеуметтік сәйкестік адамдарды біріктіреді, мүгедектердің мәдениеті мен
өнері қалайша мүмкіндігі шектеулі адамдарға қоғамда өзінің жағымды көпшілік
алдындағы имиджін құруға мүмкіндік береді деген сұрақтар төңірегінде
болады. Мүгедектік мәдениеті ұйым, топ, ұжым қатарына жататындығы үшін
абырой тудырады әртүрлі мүгедектерді біріктіреді, қоғамның позициясын
күшейтеді.
Өз-өзін сәйкестіндіру (самоидентификация) топтық сәйкестік үшін ең
тұрақты сипаттама болып табылады. Мүгедектердің өз-өзін сәйкестендіруі
жиынтық шешімдерді қажет етеді, ең алдымен:
- мүмкіндіктері шектеулі адамдардың қоғамда билік ететін топтардың
мәдени ерекше ықыластарының иерархиясына тәуелділігін жеңу.
- мүгедектіктің ерекше субмәдениетін құру.
Мүгедектікті зерттеушілер мүгедектердің әлемдік әлеуметтік
қозғалысындағы екінші фаза басталатындығы туралы жазады, екінші фаза
ұжымдық сәйкестік үшін күресті білдіреді. Екінші фазаның негізгі мақсаты,
мүгедектік мәдениетін құру, себебі ол қоғамға толық бірігу үшін қажет өз
мемлекетінің мәдени өміріне белсенді қатысуды тұспалдайды. Қоғамның
жағымсыз орнатуларын белсенді өзгерту болып табылады.
Вин Финкелштейн - Лидса қалалық университетінің мүгедектікті зерттеу
орталығының зерттеушісі мүгедектік мәдениетінің мүмкіндігі шектеулі
адамдарды психологиялық көңіл-күйіне жағымды әсерін айта отырып, былай
дейді: Бұл мәдениет жеке индивидтер мәдениеті емес, көлеміне, кеңістікте
орналасуына, ұлтына тәуелсіз, халықтың жеке алынған тобының өмір стилі
туралы мәдениет. Егер біз қоғамға өз үлесімізді қоссақ, онда ол мүгедектік
қозғалыс лидерінің немесе психолог-терапевтің үлесі емес ұжымдық үлес болу
керек.
Мәдени плюрализм моделіне сәйкес индивид - көптеген ерекшеліктердің
ішінде мүгедектігі тек оған ғана тән ерекшелік болып табылатын көп қырлы
индивид. Бұл жерде теңдік түсінігіне негізгі көңіл бөлінеді. Қоғам өмірінің
барлық аспектілері қоғамның барлық мүшелеріне олардың басқалардан
ерекшелігіне байланыссыз бірдей қолжетерлік болу керек. Мүгедек адамдарды
қоғам өміріне қатысатын және өз үлесін қосатын адамдар ретінде бейнелейді.
Азшылық моделі (саяси құқықтық үлгісі). Соңғы жылдарда мүгедектіктің
саяси құқықтық үлгісі түсінігі таралуда. Мүгедектігі бар адам әлеуметтік
азшылық ретінде қаралады, олардың құқығы мен еркіндігі сырқы шектеулер
арқылы шек қойылады: архитектуралық ортаға қол жетпестікпен, тұйық араласу
ортасымен қоғам өмірінің барлық аспектілеріне, коммуникация құралына және
ақпаратқа, мәдениет пен спортқа қатысуға шектелген мүмкіндікпен шек
қойылады.
Бұл үлгі мүгедектік мәселесін шешуге былайша жақындайды, ол мүгедек
адамдардың қоғам өмірінің барлық аспектілеріне қатысуының тең құқығы заңмен
бекітілуі керек және әлеуметтік құрылыммен құрылатын тең мүмкіндіктермен
қамтамасыз етілуі керек.
Адамның әртүрлілігінің моделі. Адамның әртүрлілігінің үлгісі
методологиялық база ретінде постмодернизм социологиясын және феменистік
социологияны пайдаланды. Осы үлгі шеңберінде мүгедектік өмір стилінің
көптеген жеке ерекшеліктерінің бірі адам әртүрлілігінің куәсы болып
табылады. Осындай тәсіл бойынша мүгедектік - адамның қалыпты жағдайы.
Біздің физикалық тіршілік ету деңгейінде әртүрлілік абсолютті табиғи жағдай
болып табылады және біздің айырмашылықтарды иерархиялық анықтаудан тыс
қабылдауымызды қажет етеді. Басқаша қарастыруда айырмашылық қақтығыс емес
идеологиялық құрылым болып табылады, себебі барлық адамзат өзара
байланысты.
Мүгедектіктің жаңа парадигмасы. Мүгедектіктің тап осындай түсінігін
жоққа шығарады. Зерттеушілердің ойынша осы пікірді қорғауда үш негізгі
ескерту айтуға болады:
- мүгедек пен қоғамның өзара әлеуметтік қатынасын талқылау сырқат пен
ауру кеңістігінде жүргізіледі;
- дуализм, дихоматия сырқат мүгедектік бар, мүгедектік қоғамды дені сау
мен басқаларға (ауру) бөле отырып индивидте ауру мен сырқат бар болуының
салдары ретінде бейнеленеді. Келесі тіркесу дұрысырақ қоршаған ортаға қол
жетімді мүгедектік;
- мүмкіндігі шектеулі адамдармен сәйкестікте мүгедектік олардың басқа
қасиеттеріне қарағанда негізгі болып қалады.
Осы сыннан алыстай отырып, мүгедектік және әлеуметтік саясат туралы
түсініктердің мүмкін болатын бірнеше траекториясын бөлуге болады.
HANDICAP – тұжырымдамасы 70 ж. европалық әлеуметтік жұмысшылар
инвалид терминінен бас тартады, себебі ол жарамсыз деген мағына береді,
оның орнына англосаксондық HANDICAP (hand in cap) (қалпақтағы қол) сөзін
қолданды.
HANDICAP – ойын материалы жоқ жағдайда өз бос уақытын ұйымдастырғысы
келген адамдармен ойлап табылған ойын. Ойынға қатысушылар байланған қолымен
белгілі бір әрекеттерді орындайды. Ойыншыларға өзінің уақытша жағдайын
мүгедектердің қайтымсыз жағдайымен салыстыруға және адамзаттың көпшілігімен
салыстырғанда олар қандай қиын жағдайда болатындығын түсіну мүмкіншілігі
берілген.
Осылайша, Ф. Вуд өз тұжырымдамасын қарапайым постулатпен құрды. Алдына
әрекет етуге кедергі келтіретін кедергілер мен шектеулер тұрған кез-келген
адам мүгедек болуы мүмкін, соның нәтижесінде ол әлеуметтік қолайсыз
жағдайға түседі. Сәтсіз жағдай ауру т.б себептері қолайсыз жағдайдың
әлеуметтік сәтсіздіктің себебі болатын ағза функцияларының кемдігін
шақыртатын негізгі бұзылымдарға алып келуі мүмкін. HANDICAP
филасофиялық, әлеуметтік, медициналық модель болып табылады. Мүмкіндіктері
шектеулі адамдарды интегралдау барлық мүмкін әлеуметтік кедергілерді алу
арқылы оған өзінің жеке қызмет бабын дамыту мүмкіндігін беру әлеуметтік
жұмыстың ғылым ретінде және практикалық әрекет ретінде негізгі міндеті
болып табылады [5; 116 б.].
1.2 Күрделі әлеуметтік патологиясы бар адамдарды реабилитациялау және оның
ерекшеліктері
Мүгедек балалардың көпшілігі толық емес жеткілікті түрде қамтамасыз
етілмеген материалдық жағдайы төмен жанұяларда өмір сүреді және олар
реабилитациялық қызметтерді қажет етеді.
Мүгедек балаларға арналған әлеуметтік-реабилитациялық орталықта,
негізгі басым бағыт мынадай топтарға бөлінеді: толық емес, көпбалалы,
материалдық жағдайы төмен, қолайсыз жағдайлар мен әскери әрекеттерден азап
шеккен, асыранды балаларға, психикалық дамуы мен мінез-құлқында ауытқулары
бар балалар топтарына.
Реабилитациялық орталықтарда әртүрлі патологиялардың түрлері бар
балаларға қызмет көрсететін, көп-кәсіптік мекеме: тыныс алу жолдары, несеп
жолдары, ішек-қарын жолдары, жүрек қантамырлары жүйесінің аурулары, сүйек-
бұлшық ет жүйелері, неврологиялық және басқа да патологиялар. Жеті жылдық
жұмыс барысында орталықтың тиімді құрылымы қалыптасты, бұл реабилитациялық
іс-шаралардың жүйесін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ол мынадай
қызметтерден тұрады: ақпараттық талдау, әлеуметтік реабилитация,
медициналық реабилитация, психология-педогогикалық реабилитация, тіршілік
әрекетімен қамтамасыз ету.
Ендігі кезекте Алматы қаласында орналасқан мүгедек балаларға арналған
реабилитациялық орталықтарға тоқталып өтсек. Кешенді реабилитациялық
Кеңес орталығы үкіметтік емес және ақысыз ұйым болып табылады. Орталық
1992 жылы 7 ақпанда заңды түрде қызмет атқара бастады. Мұнда бойында
психофизикалық дамуының бұзылуы орын алған балаларға әртүрлі әлеуметтік-
медициналық қызметтер көрсетіледі. Соның ішінде, әлеуметтік бейімделу және
еңбек реабилитациясы мақсатында, қозғалыс, ақыл-ой және психикалық
бұзылуларына арнайы оқыту бағдарламалары қолданылады. Орталық 1992 жылдан
бастап 7-17 жас аралығындағы балаларды күндізгі стационарда қабылдау жобасы
бойыша қызмет атқарды. Ақыл-ойы бұзылған күрделі әлеуметтік патологиясы бар
балалар үшін арнайы әлеуметтік бейімдеу және түзету топтары ашылды. 1994
жылдан бастап тірек-қимыл аппараты бұзылған, соныен бірге психикасы
бұзылған, ауытқымалы мінез-құлықты және сөйлеу мәнері бұзылған балаларды
қабылдай бастады. 1995 жылы күндізгі стационарда жоба бойынша 5 топ
құрылып, жұмыс жасады.
1995 жылы тірек-қимыл аппараты бұзылған балалар үшін қозғалыстық
реабилитация жобасы ашылды. Харрикейн компаниясының қолдауымен 2000 жылға
қарай бұл жоба кеңейтілді, яғни ЕДШ (емдік денешынықтыру) арналған арнайы
кабинеттер, құрал-жабдықтар, жүзу бассейндері, сенсорлық бөлмелермен
жабдықталды.
Түзету сыныбы. 1998 жылдан бастап терең діл ерекшелігі бар балаларға
арналған түзету сыныбы ашылды. 2000 жылдан бері орталық Көмекке
мұқтаждарды әлеуметтендірудің Халықаралық моделі жобасы бойынша өз
қызметін жалғастыруда. Бұл модель Сорос-Қазақстан қорының қолдауымен
құрылған болатын. Бұл жоба бойынша оқытудың келесі баспалдақтары құрылды:
әлеуметтік бейімделу, әлеуметтік-тұрмыстық бағытталу, әлеуметтік-еңбектік
оқыту және интеграция (сау және ауру балалар). 2001 жылы бұл жоба
Нидерланды елшілігінің қолдауымен әлеуметтік-тұрмыстық бағыттау тобы
құрылды. 2002 жылы Харрикейн, Шварцкопф компанияларымен және Нидерланды
елшілігінің қолдауымен Day care жобасы қолдау тапты. Яғни, Day care -
психофизикалық ерекшеліктері бар балалар мен үлкендерге арналған
Жұмысбастылық орталығы ашылды.
Одан бері қарай, орталықтың жұмысын, балаларға жағдай жасау мақсатында
бірнеше халықаралық семинарлар өткізіліп, Ерекше балалар веб-сайты да
ашылды. 2004 жылы Қозғалыстық реабилитация жобасы қолға алынып, 2005 жылы
осы жоба бойынша көптеген жаңарту жұмыстары жүргізілді.
Жоғарыда аталған барлық жобалар мен бағдарламалар бүгінгі күнге дейн
қаржылық және кәсіби ресуртардың, сонымен бірге Қоғамдық бірлестік
мүшелерінің белсенділігі арқасында ұзақ мерзімде жұмыс жасауда. 2003
жылдан бастап орталық Орта Азия елдері үшін моделді кеңістік болып табылады
және Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Әзірбайжан сияқты көршілес елдер
үшін және Қазақстандағы ҮЕҰ мен мекемелерге семинар, тренингтер өткізіп
отырады. Сонымен қатар, ҮЕҰ-мен қатар әлеуметтік қызметкерлерге де
Республикалық деңгейде бірқатар семинарлар ұйымдастырылды.
Алғашқыда Кеңес орталығының негізгі мақсаты психофизикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Күрделі патологиясы бар адамдарды ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Күрделі әлеуметтік патология және оны зерттеудің негізгі
бағыттарына әлеуметтанулық талдау
1.2 Күрделі әлеуметтік патологиясы бар адамдарды реабилитациялау және
оның ерекшеліктері
2 Күрделі әлеуметтік патологиясы бар адамдар мәселелерін шешудегі
әлеуметтік-медициналық жұмыстың рөлі
2.1 Күрделі әлеуметтік патологиясы бар адамдарға медико-әлеуметтік
көмек көрсетудің аспектілері, негізгі бағыттары мен алғышарттары
2.2 Күрделі әлеуметтік патологиясы бар адамдардың денсаулығын қорғауда
қолданылатын әлеуметтік технологиялар мен мемлекеттік бағдарламалар
Қортынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаты. Дипломдық жұмыс Күрделі патологиясы
бар адамдармен әлеуметтік-медициналық жұмыс тақырыбына арналған. Жұмыста
жалпы әлеуметтік патология ұғымына анықтама берілген, күрделі әлеуметтік
патологиясы бар адамдар қатары аталып, олардың әрқайсысына әлеуметтанулық
талдау жасалған. Сонымен қатар, күрделі патологиясы бар адамдарға, соның
ішінде мүгедектерге көрсетілетін әлеуметтік-медициналық көмектің түрлеріне
де жан-жақты сипаттама берілген.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. ХХ ғ. аяғында барша адамзат алдында,
адамдардың өмір сүруіне қауіп төндіретін, дағдарысты құбылыстардың күрделі
әлеуметтік мәселелері орын алды. Қатты толғандыратыны қоғамда орын алып
отырған экономикалық және экологиялық жағдай, жер бетінде адам саны
өсімінің әркелкілігі, кедейшілік, жұмыссыздық, аурулардың көбейуі,
нашақорлық, маскүнемдік, жезөкшелік, психологиялық аурулардың және ақыл-ой
дамуының артта қалуы сияқты күрделі әлеуметтік патологияларды атауға болды.
Осындай қауіпті тенденциялардан әлеуметтік қызметкерлер мен денсаулық
сақтау органдарының қызметкерлері ХХІ ғ. ер адамдар мен балалар саны
азаятындығын, халықтың көп бөлігін қартайған жесір әйелдер, күрделі ауру
адамдар құрайтындығын айтады. Мемлекеттік статистика агенттігінің
мәліметіне сүйенетін болсақ, 1990 жылдан бері, өзінің табиғи өсімімен емес,
яғни жүрек ауруларыныа қайтыс болған жұмысқа қабілетті ер адамдардың саны
екі есеге дейін көбейген. Қазіргі уақытта ер адамдардың өмір ұзақтығы орта
есеппен 63,5 жас, әйелдерде – 73,2 жас мөлшерін көрсетуде. Мұның барлығы
күрделі патологиялардың көбейуінен орын алып отырған жағдай десек
қателеспеген болар едік [1; 5-6 бб.].
Елдегі орын алып отырған саяси және әлеуметтік-экономикалық төңкерістер
қылмыстың, сыбайлас жемқорлықтың өсуіне, байлар мен кедейлер табысының
арасындағы елеулі айырмашылықтарын, яғни халықтың өмір сүру деңгейінің
төмендеуімен әлеуметтік қысымның жоғарылауы мәселелеріне алып келеді.
Мұндай жағдайларда халықты әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік қызмет көрсету
жеткіліксіз болып саналады.
Әлеуметтік патология термині (әлеуметтік ауру) әлеуметтік
ғылымдарда да кеңінен қолданылады. Әлеуметтік патология термині қарапайым
түрде қылмыс, ішімдікке салыну, нашақорлық, жезөкшелік, сыбайлас жемқорлық
және т.б. арқылы түсіндіріледі. Кей жағдайда әлеуметтік патология термині
социопатия термині арқылы әлеуметтік жағдайлармен тығыз байланысты
ауруларды (туберкулез, жұқпалы аурулар, маскүнемдік, нашақорлық және т.б.)
түсіндіру үшін қолданылады.
Алайда әлеуметтік патология терминіне әлеуметтану, әлеуметтік жұмыс,
криминология, девиантология (әлеуметтік девиация туралы ғылым) саласындағы
ғылыми әдебиеттерде әртүрлі анықтама беріледі. Енді осыған толығырақ
тоқталып өтсек.
Патология сөзі грек тілінен потоа - азап шегу, жапа шегу, қайғы-
қасірет көру дегенді білдірсе, ал логос сөзі ғылым дегенді, нақтырақ
айтатын болсақ тірі организмнің (адам мен жануардың) бойындағы ауруды
білдіретін ғылым болып табылады.
Ауыспалы мағынада патология бұл – белгілі-бір органдардың немесе тірі
организмнің дамуы, жұмыс жасауы немесе жалпы құрылымның аурушаңдық бұзылуы
(жүрек патологиясы, асқазан патологиясы, ақыл-ой дамуының патологиясы
(яғни, мүгедектік) және т.б.). Осы тұрғыда патология медициналық термині
әлеуметтік салаға ауысып биологиялық сипатқа ие болады.
Патология – бұл организмнің және оның жеке органдарының қалыпты, сау
құрылымның жұмыс жасауының немесе дамуының бұзылуы болып табылады.
Алайда, біріншіден, норма түсінігі биологиялық жүйе үшін де нақты
анықталмаған.
Екіншіден, патологиясыз (аномалия, бұзылусыз) ешқандай, бірде-бір
тірі организм болмайды, сондықтан да адам дене мүшесіндегі кез-келген
ауруларды да патология ретінде қарастыруымыз қажет.
Үшіншіден, патологиялық, нормаға қарсы өзгерістер жалпылай алғанда
бейімделуге сай болып келеді. Кез-келген даму белгілі-бір стандарттар мен
нормалардың бұзылуынсыз болмайды.
Егер патология түсінігін биологиялық жүйеде қолдану кемшіліксіз емес
болса, онда әлеуметтік жүйелер мен процестерді сипаттауда тиімді болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Ғылыми жұмыстың негізгі зерттеу нысаны
күрделі әлеуметтік патологиясы бар адамдар, соның ішінде, әлеуметтік
көмекті қажет ететін әлсіз топ ретінде мүгедектер болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Ғылыми жұмыстың негізгі мақсаты қоғамда
орын алып отырған әлеуметтік патологияның алдын-алу. Сонымен бірге, күрделі
әлеуметтік патологиясы бар адамдарды анықтап, оларға әлеуметтік-медициналық
көмек көрсетуді нақты бағыттау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Қазіргі уақытта күрделі патологияны
анықтау және олардың пайда болуына ықпал ететін факторларды анықтау.
Сонымен бірге, олардың себептерін талдай отырып, жоюдың және алдын-алудың
жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. Өмір жағдайының өзгеру
әсерімен ағзаның жағымсыз қасиетінің пайда болуы немесе нормадан ауытқуы
кей жағдайда позитивті қызметтерді де атқаруы мүмкін. И.П. Павлов ауруды
тек адаптациялық механизмнің бұзылуымен ғана емес, сонымен бірге
бейімделушілік реакцияның физиологиялық нормасы ретінде қарастырған
болатын.
И.В. Давыдовский осы бағытты зерттей отырып, ауруды қалыпты
физиологиялық реакциямен байланыстырған болатын. Оның тұжырымдауы бойынша:
Патологиялық процестер мен аурулар – бұл жай ғана бейімделушілік
процесінің ерекшелігі болып табылады.
Г.Селье өзінің жұмысында стресті зерттей отырып, оның функционалдық
мәнінің біржақты емес екендігін дәлелдеген болатын. Яғни, стресс
организмнің жағымсыз факторларға деген тұрақтылығын жоғарылатады немесе
төмендетеді деген тұжырымға тоқтады.
Әлеуметтанушылар тарапынан әлеуметтік патологияны ең алғаш зерттеген
ғалым Э.Дюркгейм болды. Ол әлеуметтік патологияны қылмыспен
байланыстырып қарастырды.
Психологиялық тұрғыда З.Фрейдтің дегенерация концепциясы да баршаға
белгілі, онда дегенерацияның (психика патологиясы) әсерінен девианттық
мінез-құлықтың пайда болатындығы дәлелденген.
Әлеуметтанулық бағыт шеңберінде әлеуметтік патология мәселесімен Эдвин
Лемерт айналысты, стигматизация теориясының және екінші реттік девианттылық
концепциясының авторы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс жалпы 61
бетті құрайды.
1 Күрделі патологиясы бар адамдарды ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Күрделі әлеуметтік патология және оны зерттеудің негізгі
бағыттарына әлеуметтанулық талдау
Әлеуметтік патология термині (әлеуметтік ауру) әлеуметтік
ғылымдарда кеңінен қолданылады. Әлеуметтік патология термині қарапайым
түрде нашақорлық, қылмыс, ішімдікке салыну, жезөкшелік, сыбайлас жемқорлық
және т.б. арқылы түсіндіріледі. Кей жағдайда әлеуметтік патология термині
социопатия термині арқылы әлеуметтік жағдайлармен тығыз байланысты
ауруларды (туберкулез, жұқпалы аурулар, маскүнемдік, нашақорлық және т.б.)
түсіндіру үшін қолданылады.
Алайда әлеуметтік патология терминіне әлеуметтану, әлеуметтік жұмыс,
криминология, девиантология (әлеуметтік девиация туралы ғылым) саласындағы
ғылыми әдебиеттерде әртүрлі анықтама беріледі. Енді осыған толығырақ
тоқталып өтсек.
Патология сөзі грек тілінен потоа - азап шегу, жапа шегу, қайғы-
қасірет көру дегенді білдірсе, ал логос сөзі ғылым дегенді, нақтырақ
айтатын болсақ тірі организмнің (адам мен жануардың) бойындағы ауруды
білдіретін ғылым болып табылады.
Ауыспалы мағынада патология бұл – белгілі-бір органдардың немесе тірі
организмнің дамуы, жұмыс жасауы немесе жалпы құрылымның аурушаңдық бұзылуы
(жүрек патологиясы, асқазан патологиясы, ақыл-ой дамуының патологиясы
(яғни, мүгедектік) және т.б.). Осы тұрғыда патология медициналық термині
әлеуметтік салаға ауысып биологиялық сипатқа ие болады.
Алғаш рет әлеуметтік патологияның қалыпты жағдай екендігін Э.Дюркгейм
қарастырған болатын: Қылмыс – бұл қалыпты жағдай, себебі кез-келген қоғам
қылмыссыз өмір сүруі мүмкін емес. Қылмыс қажетті құбылыс; ол кез-келген
әлеуметтік өмірдің негізгі жағдайларымен тығыз байланысты, сондықтан да ол
тиімді болып саналады, себебі ол мораль мен құқықтың қалыпты дамуының
ажырамас бөлігі болып табылады.
Осылайша, Дюркгейм мынадай қорытындыға келеді: Қылмыс болашақты алдын-
ала сезіну, алдағы күтіп тұрғандарға қадам болып табылады!. Қылмыс, кез-
келген әлеуметтік патологиялар сияқты функционалды, сондықтан да
патология болып табылмайды [2; 39-44 бб.].
Дюркгеймен кейін әлеуметтік патология түсінігін психологиялық,
биологиялық, әлеуметтанулық және криминологиялық бағыт өкілдері қарастыра
бастады. З.Фрейдтің дегенерация концепциясы да баршаға белгілі, онда
дегенерацияның (психика патологиясы) әсерінен девианттық мінез-құлықтың
пайда болатындығы дәлелденген [3; 54 б.].
Әлеуметтанулық бағыт шеңберінде әлеуметтік патология мәселесімен Эдвин
Лемерт айналысты, стигматизация теориясының және екінші реттік девианттылық
концепциясының авторы. Осы жерде стигматизация теориясына қысқаша тоқтала
кетсек.
Стигматизация теориясы қақтығыстанудың негізгі идеясына сүйенеді (грек
тілінен stigmo – таңба, белгі), яғни индивидтер бір-бірімен өмірге деген
көзқарастары мен қызығушылықтарына байланысты жиі келісе алмайды; ал билік
басында тұрғандар өзінің көзқарастары мен принциптерін білдіре алады және
ол осы нормаларды бұзғандарға жағымсыз таңбалар тағуға бейім болады.
Зерттеушілерді қызықтыратын процесі - бұл жеке индивидтер девиант таңбасына
ие болады және өзінің мінез-құлқын девиантты ретінде қарастырады.
Біріншіден, ешқандай іс-әрекет өзінен-өзі криминалды немесе криминалды
емес болып саналмайды. Іс-әрекетттің жағымсыздығы оның ішкі мазмұнымен
анықталмайды, керісінше оны қоршаған ортаның қалай бағалайтыны мен әсер
ететіндігімен негзделеді.
Екіншіден, девиантты мінез-құлық барлық адамдарға кез-келген нормаларды
бұзуға байланысты тән болып келеді. Бұл теорияның зерттеушілері адамдарды
қалыптылар және белгілі-бір патологиясы барлар деп екіге бөледі. Мысалы,
кейбіреулер жол жүру жылдамдығын арттырады, дүкендерде ұрлық жасайды, салық
инспекциясынан кірістерін жасырады, жеке меншік құқығын бұзады.
Стигматизация теориясының жақтаушылары мұндай іс-әрекеттерді әлеуметтік
нормаларды бұзушы және құқық қорғау органдарының назарынан тыс қалатын
мінез-құлық ретінде анықтап, бірінші реттік девиация деп атайды.
Үшіншіден, адамдардың нақты іс-әрекеттері девиантты деп қарастырады ма,
ол адамдардың қандай іс-әрекет жасағандығына және басқа адамдардың оған
қалай жауап қайтаратындығына, яғни қоғамда қандай орынға ие болатындығына
байланысты болып табылады. Жол жүру жылдамдығын арттырғандарды, дүкендерді
ұрлағандарды, кірісін жасырғандарды және жекеменшік құқығын бұзғандарды
барлығы бірдей айыптамайды.
Төртіншіден, адамдарға таңбалар тағу, мұндай адамдар белгілі-бір
зардапқа әкеп соқтырады. Ол, басқалар тарапынан қолданылатын санкцияларға
жауап ретінде, екінші реттік девиацияға – девиантты мінез-құлыққа алып
келетін жағдай тудырады.
Стигматизация теориясының зерттеушілерінің тұжырымдауы бойынша мұндай
нормадан ауытқу заң шығарушы органдар мен заңға бағынушы азаматтар
тарапынан өшпенділік реакциясы қалыптасады. Осыған орай индивид бұқаралық
анықтамаға ие болады да, ол заң бұзушы, зорлықшы, нашақор немесе қылмыскер
деп табылады. Заң бұзушыға мұндай таңба тағылғаннан кейін, ол өзінің
мәртебесін девианттылықтың нақты типі ретінде қабылдап, әрі қарай өмірін
осы мәртебеге сай қалыптастырады.
Бесіншіден, заң бұзушы таңбасына ие болғандар өздерін заңға бағынушылар
жазғырады деп ойлайды да олармен ортақ әрекеттен бойын аулақ ұстауға
тырысады; олардан туысқандары мен достары да теріс айналуы мүмкін; кей
жағайларда оларды жазасын өтеу орындарына немесе жандүниесі ауыратындарды
емдейтін орындарға орналастыруы да мүмкін.
Сонымен, сигматизация теориясынна сай, девиация мінез-құлықпен
анықталмайды, белгілі-бір мінез-құлыққа қоғамның реакциясы арқылы
анықталады. Адамдардың мінез-құлқы қабылданған нормалардан ауытқыған
ретінде қарастырылатын болса, бұл әлеуметтік реакцияның пайда болуына ықпал
етеді. Кейбіреулері мінез-құлықты анықтап, бағалай отырып, оларға заң
бұзушы деген таңба тағады. Сондықтан да индивитің бойында осы таңбаға сай
іс-әрекеттер қалыптаса бастайды да, нәтижесінде ол бейсаналы түрде девиация
жолына түсуге мәжбүр болады [4; 135-137 бб.].
Социология ғылымдарының докторы, профессор Әбдікерова Г.О. Әлеумет
тынысы ақпараттық-сараптамалық журналында Мүмкіндігі шектеулі адамды
әлеуметтік қорғау – әлеуметтік саясаттың маңызды аспектісі ретінде атты
мақаласында мүмкіндігі шектеулі адамдарды қорғаудың өзектілігін қарастырған
[14].
Сонымен қатар, Әбдікерова Г.О. Түркі әлемі ақпараттық газетінде ҚР
мүмкіндігі шектеулі топтарды қорғау мәселелері атты мақаласында
мүгедектерді қорғаудағы әртүрлі мәселелерге тоқталған [15].
Жоғары атап өткеніміздей, әлеуметтік патология термині қарапайым
түрде нашақорлық, қылмыс, ішімдікке салыну, жезөкшелік, сыбайлас жемқорлық
және т.б. арқылы түсіндіріледі деген болатынбыз. Дипломдық жұмыс тақырыбын
зерттеу барысында жоғарыда аталған әлеуметтік патологияларға қысқаша
тоқтала кеткеніміз жөн деп санаймын.
Нашақорлық – есірткі заттарын қолданғаннан оларға деген тәуелділік
туындайтын, ағзаның өте ауыр тұрақты, тәндік және психикалық өзгеруіне, көп
жағдайда өлімге әкеп соқтыратын дерт.
Нашақорлықтың жолына түскен адам өзінің азаматтық, адамгершілік
қасиетін жоғалтып, имандылықтан біртіндеп айырылады, психикалық жағынан
күйзеліске ұшырайды, достарын, отбасын жоғалтады, кәсібін, мамандығын
тастап, жұмыссыз қалады, қылмыстық ортаға тап болады, соңында біртіндеп
өзінің тәнін құлдырауға әкеліп, жаппай жеңіліске ұшырайды. Есірткі – қатер,
өйткені ол адамдық бетпердені жоққа шығарып, кісіні мүсәпір ететін зат
десек қателеспеген болар едік.
Қазіргі таңда сананы улап, есті алған есірткі күннен-күнге тамырын
кеңге жайып, отандастарымызға мықтап ауыз сала бастағаны ащы шындық. 1990
жылдың басында нашақор, есірткі деген сөздерді тек шетел жаңалықтарынан
естіп, басылым беттерінен оқысақ, бүгін аталған қауіп біздің де басымызға
төніп тұр. Ең сұмдығы есірткінің тырнағына егеменді еліміздің болашағы -
өскелең ұрпақ, мектеп оқушылары ілігуде. Стастика мәліметтерін сүйенетін
болсақ, ең жас нашақор сегіз жастағы жасөспірім болып отыр [32].
Есірткіге тәуелділік деген не: есірткі қабылдауға деген құштарлық;
психикалық және тәндік қолайсыздықтың пайда болуы; есірткінің мөлшерін
үнемі арттырып, қолдану мөлшерін бақылай алмау; қоршаған ортаға
қызығушылықтың төмендігі; есірткінің зиянды зардаптарын біле тұра қолдануды
жалғастыру.
Есірткі қолданудың басты белгілері: көңіл-күйдің кенеттен бұзылуы; ұйқы
ырғағының бұзылуы; тәбетпен тамақтану әдетінің өзгеруі. Сонымен қатар,
оқушының сабақтан қалуы, оқу үлгерімінің төмендеуі, үйден бағалы заттар мен
ақшаның жоғалуы, сөйлеу мәнерінің өзгеруі, таблеткалардың, резеңке
жгуттардың, инелердің, шприцтердің пайда болуы, көз қарашығы көлемінің
өзгеруі, денесідегі тамырға салынған ине іздері болуы мүмкін.
Есірткі нашақорлардың, ең біріншіден, нерв жүйесіне әсер етеді. Бас
миының, жүйке жасушаларының жойылуы адамның ойлау қызметіне нұқсан
келтіреді. Екіншіден, адамның мінез-құлқын өзгертеді. Әрбір есірткі-у. Бұл
у - бауыр қызметін істен шығарады. Вирустың гепотит, СПИД ауруының жұғуын,
бауыр циррозы мен қатерлі ісігін, жүрек бұлшық етінің тозуын, нәрсізденуін
тудырады. Жүрек бұлшық етінің тозуы - есірткіні шамадан тыс қолданғанда
жүрек қызметін тоқтатып, өлімге душар етеді. Сонымен бірге, иммундық жүйе
қызметін төмендетіп, сепсиске әкеліп соқтырады.
Дәрігерлердің айтуынша, есірткінің зияндылығын түсініп, оның зардабы
бойға сіңбей тұрғанда емделуге келгендер кеселден тез айығып кетеді. Ал
әбден бойға сіңіп дендеген дерттің қайтуы қиын. Нашақорлықты емдеу ауру
адамның және туған туыстарының зор күш-жігерін, медицина қызметкерлерінің
жоғары кәсіби дәрежесін қажет ететін ұзақ, күрделі, сатылы процесс.
Сондықтан қай кезде де дерттің алдын алған ұтады. Соңғы кездері мектеп
оқушылары арасында насыбай ату да кеңінен етек ала бастады. Нашақорлықтың
алғашқы баспалдағы осындай насыбай ату мен темекі шегуден бастау алады. Бұл
екеуіне әбден үйір болғандар бірте-бірте осы заттардан сезінетін эйфориялық
көңіл-күйлерінің азайғандығын сезеді [28].
Ғасырдың сын көтермес мәселелерінің бірі болып отыр. Барша азаматтың
қайғысына айналып отырған аталмыш індеттің кесірінен қаншама жан қайғы-мұң
кешуде. Ақпарат көздерінен алынған мәліметтерге қарасақ, жан түршігеді. Ал,
әлі белгісіздері қаншама? Шөпті бірнеше жыл шегіп келген адам апиын мен
героинге, марихуана мен гашишқа қарағанда ертерек үйренеді. Егер есірткі
заттары еркін сатылатын немесе қолданылатын болса, онда естен тандырар пәле
шөптің алғашқы құрбаны балалар мен жасөспірімдер болары сөзсіз.
Статистикалық деректерге жүгінер болсақ әрбір кінәлі нашақор жаман әдетін
марихуана шегуден бастайды [32].
Сонымен қатар, Қазақстанда жанар май иіскеу, яғни токсикомания
жасөспірімдер арасында кең етек алып отыр. Мұндай әдетке бала 9-12 жасынан
әуес бола бастайды. Бензинге батырылған шүберекті полиэтилен қалтаға салып,
тұншыға искеген балаға дәл сол сәтте небір қорқынышты бейнелер елестейді. 3-
4 рет қолданған баланың бұған еті үйреніп алады. Миға, бауырға, салмақ пен
бойға әсер ететін улы заттың кесірінен қаншама жас жанын қинап, өмірін
өксітіп жүр.
Есірткі жалпы адамның, жүйке жүйесі мен психикасына айтарлықтай кері
әсерін тигізеді. Сол себепті есірткіге салынған адамды емдегенде, алдымен,
оның моральдық-психологиялық жағдайына, жас ерекшелігіне баса назар аудару
керек. Есірткіге әуестенушілікке баланың қоршаған ортасы, яғни жанұядағы
келеңсіздік, өзінен үлкендерге еліктеушілігі себеп болады. Сонымен қатар,
есірткі заттарының оңай жолмен табылуы да зиянын тигізеді. Нашақорлықты
емдеу үдерісі ұзақ та ауыр. Оған тек қана емдеуші дәрігер мен дәрі-дәрмек
емес, психолог, педагог, әлеуметтік қызметкер сияқты басқа да мамандардың
көмегі қажет. Сонда ғана, ем өз мәнін табары сөзсіз. Нашақорлық арақ пен
темекіге әуестіктен басталады. Жасөспірім 12-14 жасынан нашақорлыққа
салынса, онда ол темекіні жеті жастан үйреніп, арақтың дәмін он жастан
татқан болып шығады.
Есірткіге әуестік жоғарыда атап өткен бірнеше себептермен қатар,
жасөспірімнің қызығушылығынан да пайда болады. Статискалық мәліметтерге
сүйенетін болсақ, жастардың 68 пайызы нашақорлыққа сол қызығушылықтың
кесірінен келгенін жасырмады [16].
Нашақорлықпен ерікті түрде сырқаттанудың өзі – індет. Себебі, нашақор
жылына кем дегенде 5 адамды қатарына тартады екен. Нашақорлықтың таралу
себептері биологиялық, психологиялық және әлеуметтік болып бірнеше түрге
бөлінеді. Биологиялық түрге токсикоманияға генетикалық бейімділік жатады.
Нашақорлық психологиялық және физикалық тәуелділікке байланысты.
Психологиялық тәуелділік деп есірткі заттарын үздіксіз пайдаланып,
психологиялық тұрғыдағы қажеттілігін қанағаттандыру үшін қабылдауды
айтамыз.
Физикалық тәуелділік дегеніміз - есірткі ағзаға қажет заттардың орнын
алмастырып, есірткі болмаған жағдайдағы ағзаның күйрей күйзеліске түсуі.
Бұндай кезде адамның буын-буындарында, ас қорыту мүшелерінде жан төзгісіз
ауру пайда болады. Ол кезде нашақор есірткі табу жолында қандай іске
болмасын даяр тұрады.
Нашақорлыққа қарсы күрес бүкіл әлемдік деңгейде жүріп жатқанмен,
есірткіге есі кетер еліккен жастар саны кемімей отыр. Сондықтан Жұмыла
көтерген жүк жеңіл демекші, жасөспірімдерге ата-ана, ұстаздар, салауатты
өмір салтын қорғау орталығы бірлесе отырып, салауатты тәрбие бере білсе,
болашақта орын алар көптеген келеңсіздіктің тамырына балта шапқан болар
едік [17].
Көкнәр-қызғалдақтарға ұқсап өсетін, гүлдейтін және түйнектейтін
өсімдік. Бұл өсімдіктің үлкен түйнегі жұмыртқаның көлеміндей болады. Осы
түйнектен көк кезінде жұқа пышақ арқылы тіліп, сүт түсті шырынын шығарады.
Шырындары кепкен кезде қоңыр тартып қалады. Бұны апиын дейді. Ал көкнәрдің
түйнегі піскен уақытта оны үзіп, оның ішіндегі дәнін жарып алады. Қалған
қабығының өзі ащы болады. Көкнәршілар осы қабықтарын талқандап, майдалап,
шүберек қалтаға салып, оны ыстық суда жібітіп езеді. Одан шыққан қара қоңыр
қоймалжың ерітіндіні ішеді. Бұл көкнәр ерітіндісі ішімдіктің әсер етуіндей
бірнеше рет жүйке жүйесіне қатты әсер етеді. Оны ішкен адам елітіп, елеріп,
есіркеніп, ақырына ұйқыдан да айырылып қалады. Көкнәр ерітіндісінің әсері
қаннан тазарғанша адам сыртқы дүниені онша сезбей, алданып, мең-зең болып
жүреді.
Сонда көкнәрді аптасына екі-үш рет қабылдағынның өзінде де адам
ағзасында оның уы сақталады. Бұл зиянды әдет келе-келе тұрақты ауруға
айналады.
Героин – ақ түсті ұнтақ тәрізді химиялық зат. Оның үш түрлі пайдалану
жолы бар, 1) ұнтақты тікелей иіскеу арқылы, 2) қанға шприц арқылы егу
(героин, таза су, димидрол), 3) фолганың үстіне салып, күйдіріп, түтінін
искеп, жұту. Бір грамм героинді – 10-12 бөлшекке бөледі. Әрбір бөлшекті,
яғни чекті орап сатады. Көбіне героин (тағы да басқа да есірткі заттары)
сататын адамдар өздері қолданбайды. Себебі оны қолданса, былай айтқанда
тауары және ақшасы құриды. Героинге көбіне, олар бірінші жас балаларды
тартады. Алдап түсіру әдісі. Мынаны көрсең, біріншіден, ешкімге қарамай
істегің келген нәрсеңді істейсің, шаршамайсың, денең рахаттанып қалады,-
деп, бірінші бергенде тегін береді. Тегін берген нәрсеге, көбіне ешкім
қарсы болмайды. Бір-екі рет қолданып көрген соң оған ұнап қалады да,
ынтығып қайта сұрағанда, ол енді: Сатып ал, - деп ақшаға береді. Оған
үйреніп қалған әсіресе, жастар героин алу үшін, ақшаны барлық әдіс-
айламен табуға әрекет жасайды. Яғни ұрлық жасайды, үйіндегі заттарды
сатады. Әке-шешесін алдайды және басқалардың үй-мүліктерін тонауға дейін
барады. Аптасына героинді 2-3 иіскеген бала, 1-2 ай өткенде онсыз тұра
алмайтын күйге жетеді. Көбінесе героинді қолдану иіскеу жолы арқылы
басталады. Біртіндеп уақыт өткен сайын, жасөспірімдер героинді пайдалану
мөлшерін, дозасын арттыра бастайды.
Өйткені оның иіскеген мөлшері алғашқыдай әсер етпей қалады, сондықтан
иіскеуге героин ұнтағының мөлшері көбірек алуға мәжбүр болады. Енді героин
қымбатқа түсетіндіктен, оның екінші пайдалану жолы (қанға егу) - арзан
түріне көшеді.
Ал, инеге отырған жасөспірімдер бірте-бірте героиннің мөлшерін көбейте
береді. Осындай жағдай героинді пйдаланудың үшінші жолында да (түтінін
иіскеу) болады. Сөйтіп, көбейте-көбейте ақырында, ол мөлшерге кәмелетке
жеткен болса да ағзасы, әсіресе, жүрегі шыдамай әлсізденіп көз жұмады.
Сонда инеге отырған ұлдар мен қыздардың шамамен 5-6 жыл ғана өмір сүре
алатыны анықталып отыр. Егер жасөспірім 14-16 жасында инеге отыруға мәжбүр
болса, ол 20-22 жасында еселеп өсетін есірткі мөлшеріне төтеп бере алмай
өледі. Зиянды әдет ауруға ұласуынан өмірі қиылады [29].
Қорытындылай келе бала тәрбиесінде әдет-ғұрып, салт-дәстүріміздің жақсы
мен жамандығын ажыратып, жақсысын алып ұрпақтарымыздың бойына сіңетін
пайдалы әдеттерге: денсаулықтың кепілі – дене (тән) және жан тәрбиесі
екендігі, сондай-ақ, қазақтың кеңпейілді, биязы мінез-құлқын
қалыптастыратын бірден-бір бұлақ көзі туралы – сахих хадистер таңдамалы
жинақтарын насихаттау жұмыстарын жүргізу қажет сияқты.
Тағы да жастарымызды зиян әдеттерден: арақ-шарап, көкнәр, апиын, наша
тарту, насыбай ату, темекі мен героинге - есірткіге әуестенуден
сақтандыруға көп мән беріп, әдеттің ауруға айналуының мәнісін жоғарыда
келтірілген мысалдармен түсіндіруге болады. Жаман зиянды әдеттер, әсіресе
маскүнемдік, ұрпақтарымыдың болмысына, мінез-құлқына, олардың тағдырына
әсері және ХХ ғасырдың опаттарының біріне айналған героиннің
жасөспірімдердің өмірін қысқартып жатқанын көреміз. Енді айтылған пайдалы
және зиянды әдеттерді ажыратып, көңілге тоқып, әрекет қылсақ денсаулығымыз
артып, жасымызға жас қосар едік.
Ғасырдың қауіпті дерттерінің бірі нашақорлыққа қарсы күрес жүргізу
қоғамда өмір сүріп отырған әр азаматтың борышы. Өрмекшінің торы іспетті
нашақорлық құрығына еліміздің болашағы саналатын жастардың түсіп қалатыны,
өкінішті. Соның алдын-алу үшін республикалық деңгейде нашақорлыққа қарсы
күрес диспансерімен бірлесе отырып, әр аудандық әкімшіліктер жұмыс
жүргізуге тиісті [18].
Жоғарыда атап өткеніміздей, әлеуметтік патология тек адамдардың
нашақорлық, қылмыс, ішімдікке салыну, жезөкшелік қана емес. Ауыспалы
мағынадасында патология бұл – белгілі-бір органдардың немесе тірі
организмнің дамуы, жұмыс жасауы немесе жалпы құрылымның аурушаңдық бұзылуы
(жүрек патологиясы, асқазан патологиясы, ақыл-ой дамуының патологиясы
(яғни, мүгедектік) және т.б.). Осы тұрғыда патология медициналық термині
әлеуметтік салаға ауысып биологиялық сипатқа ие болады.
Патология – бұл организмнің және оның жеке органдарының қалыпты, сау
құрылымның жұмыс жасауының немесе дамуының бұзылуы болып табылады.
Әлеуметтік патология бұл әлеуметтік организмнің дамуын және оның жұмыс
жасауын әлсірететін ауру болып табылады. Мұның қатарына ақыл-ой дамуының,
дене мүшесінің (мүгедектік) патологиясын жатқызуымызға болады.
Мүгедектікті күрделі әлеуметтік патология ретінде қарастыру барысында
оның концептуалдық модельдеріне тоқтала кетсек:
1. моральдық (діни) модель;
2. медициналық модель;
3. реаблитациялық модель;
4. экономикалық модель;
5. әлеуметтік модель. Бұл модельдің өзі бірнешеге бөлінеді: Британдық
моделі: материалистік моделі; тәуелсіз өмір моделі. Американдық моделі:
психо-әлеуметтік модель; әлеуметтік-саяси модель; мәдени; адамның
көптүрлілігі моделі; мүгедектіліктің ең жаңа парадигмасы.
Кейбір зерттеушілер мүгедектіліктің модельдерін былай топтастырған:
- ескі (дәстүрлі) модель, оған моральдық, медициналық, реаблитациялық
және экономикалық модельдер жатады, яғни мүгедектілікке деген медициналық
ыңғай;
- жаңа (постдәстүрлі) модель мүгедектілікке деген әлеуметтік ыңғай;
- мүгедектіліктің ең жаңа парадигмасы.
Осылайша классификациялау мүгедектілікке деген көзқарастардың
дамуындағы тарихи аспектімен және іс жүзіндегі бағытталуына байланысты
болып отыр. Аталған классификациялардың негізінде әлеуметтік саясаттың
концепциялары дәстүрлі және прогрессивті болып бөлінеді.
1. Моральдық (діни) модель – тарих тұрғысынан көне және қазіргі таңда
аз қолданылатын модель, мүгедектілікті күнәләрі үшін діни жаза және масқара
ретінде қарастырады. Мүгедектілік, адамның Құдайға ұқсас жүйесінен шығып
қалу ретінде қарастырылды. Ақауы бар жан, осыған сәйкес толымсыз жан
ретінде қабылданып, назардан тыс қалдырылды. Мүгедек қоршағандардың
бейтарап қарым-қатынасына да үміттене алмайды, себебі қандай да бір ақау,
ауытқушылық күнәсі үшін адамдардың жазалануы не болмаса оның тағдырына
Сатананың араласуы деп саналады.
Кейбір мәдениеттер мен субмәдениеттер әлі күнге дейін мүгедектілікті
діни жаза, кінәлілік, ұлт сезімдерімен, тіл мен әлеуметтік мәртебемен,
мүгедектіңғ оның отбасының оқшаулануымен байланыстырылады, бұл сезімдер
діни доктринаға негізделінуі де мүмкін. Бұл модель мүгедектер үшін аса ауыр
болып келеді, себебі ол әлеуметтік остронизм мен өзін-өзі жек көрушілікті
тудырады.
Қазіргі таңда бұл модель елдің әлеуметтік саясатында қолданылмайды,
дегенмен қоғамда кең тараған мүгедекке көзқарас болып қалып қалуда.
2. Мүгедектіліктің медициналық моделі (немесе әкімшілік модель) –
адамдардың арасындағы физикалық және психологиялық айырмашылықтарды
патологиялық ауытқулар мен дефекттер терминдерінде қарастырады.
Мүгедектілікпен байланысты барлық мәселелер адам ағзасының функционалды
ерекшеліктерін терминдер арқылы көрсетті.
Осы модельге сәйкес адамның қоғамдық толыққанды мүшесі бола алмауы
адамдарда дефектілердің болуының нәтижесі ретінде қарастырылды.
Медициналық модельдің айрықша белгісі ол мүмкіндігі шектеулі адамдарды
өз-өзіне қарай алмайтын, еңбек ете алмайтын, күтімді қажет ететіндер
ретінде және қоғамға қауіпті болуы мүмкін ретінде де қарастырылады.
Мүгедектерге барлық проблемалардың шешімі медициналық модельде
ағзасының зақымдалуына байланысты мүгедектерге түрлі компенсацияларға
негізделді. Олар үшін оқшауланған арнайы интернаттар мен коррекциялық
мектептер құрылды.
Мұндай көзқарас мүмкіндіктері шектеулі адамдарға төменгі әлеуметтік
мәртебені бекітті және олардың тәуелділігіне, сенімсіздігіне қатысты
әлеуметтік стереотиптерді күшейтті. Мұнда мүгедектер әлеуметтік саясаттың
субъектісі емес объектісі ретінде қарастырылды.
Бұрынғы кезде басшылық еткен мүгедектіктің медициналық моделі
мүгедектікті адам ағзасының қызметінің бұзылуы деп, ал адамды енжарлы
дәрігер кәсіпқойларға толық тәуелді деп қарастырды. Реабилитация тек еңбек
мүмкіндіктерін қалпына келтіру жағынан ғана қарастырылады. Қоғамдық санада
мүгедектік пен еңбекке қабілетсіздік тең мағыналы термин ретінде
қабылданды. Осындай амалды жоққа шығару қажеттігі мүгедектіктің әлеуметтік
моделі деген түсініктің пайда болуына алып келді. Мәселені қарастырудың
мұндай аспектісі нормативті құжаттармен саналған бұзылымдар мен
патологиядан аурулардың шарасыз шектелген тізімінен шықпайды, осы қоғам
үшін үйреншікті сипат пен деңгейдің әлеуметтік қызмет етуге қабілеттілігін
жоғалу деңгейінен және бар болу шартынан шығады. Мүгедектікке байланысты
проблемаларды шешу біріншіден функционалды бұзылымдары бар адамдарға көмек
көрсету арқылы, әлеуметтік қызмет көрсету мекемелер жүйесін құру арқылы
жүргізіледі [19; 291-294 бб.].
Мүгедек балалар үшін мамандандырылған оқу орындары да медициналық
модельдің бейнесі болып табылады.
3. Реабилитациялық модель.
Бұл модель мүгедектердің басты мәселесін, медициналық емдеу мен
реабилитацияны қажет ететін, ауру, қалыпты емес дененің немесе психиканың
болуы және оның мақсаты пайда болған функционалды ауытқуларды жою немесе
компенсациялау болып табылады.
Жұмыспен қамту мен мемлекеттік қызмет сияқты әлеуметтік институттар ең
алдымен, сау адамдар үшін құрылған. Қалыпты өмірінің бейнесі ретіндегі
жұмысқа көптеген мүгедектерге қол жеткізу қиын. Осы институттарды барлық
адамдардың қажеттіліктеріне бейімдеудің орнына қоғам басқа жолмен жүріп,
мүгедектерді арнайы құрылған паралельді кеңістікке шектетті. Мүгедектерге
арналған арнайы жұмыс орындары беделінің төмендігімен және жалақының
аздығымен сипатталады.
Реабилитациялық модельдің мәні мүгедекті қоғамға бейімдеу,
адаптациялау. Мүгедектердің реабилитациялық және медициналық модельдері
өзара ұқсас. Бұл модель бойынша денсаулығындағы кемшіліктері бар адамдар
мүгедек болып табылады. Сонымен бірге реабилитациялық модель мүгедектікті
функционалдық шектеу, яғни мүгедекті дені сау адамдар ортасында өзінің
қызметін орындай алмайтын адам ретінде қарастырады.
4. Экономикалық модель. Негіз ретінде мүгедектіліктің медициналық
анықтамасы алынатын қоғамның түрлі қабаттарының арасындағы табыстарды
бөлуді қарастырады, яғни дені сау адамдарға қарағанда мүгедектер аз
ауыртпалықпен жұмыс істеуі керек. Олай болса оларды өнімділік деңгейі
төмен және экономикалық тұрғыдан аз пайда әкеледі.
Мүгедектіліктің экономикалық моделінің ықпалы мүгедектілік еңбекке
қабілетсіздік ретінде қарастырылып, мүгедектердің еңбек ету түрлеріне
шектеу қойылғанда көрініс табады.
Егер индивид денсаулығының тұрақты ауытқуларына қарамастан еңбектің
өнімділігінің нормаларына сай келсе, оның мүгедектілігі заң жүзінде алынып
тастауы мүмкін. Экономикалық модель бойынша қоғамның әртүрлі қабаттарында
табыс тең мөлшерде таратылуы тиіс, мүгедектікті медицина негізінде
анықтайды. Сол себептен мүгедектер дені сау адамдарға қарағанда жеңіл
жұмыстарды орындайды, яғни экономикалық өндірістік тұрғыдан олар кем болып
саналады.
5. Әлеуметтік модель. Мүгедектіліктің постдәстүрлі моделі мүмкіндіктері
шектеулі адамдардың кемшіліктеріне емес, мүгедек пен қоршаған ортаның,
жалпы қоғамның арасындағы қарқынды өзара әрекеттестікке мән берді. Бұл
парадигма мүгедектіктің бірқатар әлеуметтік модельдерінен тұрады, олар
шартты түрде британдық және американдық модельдер болып бөлінген.
Мүгедектіктің британдық моделі. Британдық материалистік модель
К.Маркс ілімінен шығатын мүгедектіктің әлеуметтік моделі болып табылады,
әдістемелік база ретінде марксистік социология пайдаланады. Мүгедектіктің
матералистік моделінің негізгі элементтері:
а) мүмкіндіктері шектеулі адамдар жабырқаулы (рухы түскен) әлеуметтік
топ болып табылады дейді;
б) адамдар ие болатын зақымдау мен адамдар түйісетін жабырқаушылық
арасына айырмашылық қояды;
в) мүгедектікті мүгедектер сезінетін жабырқаушылық деп анықтайды.
Мүгедектер не үшін әлеуметтік жеңілгендер болатындығына марксизм
политэкономиясы түсінік береді. Осы нұсқауға сәйкес мүгедектер кез болатын
жабырқаушылық капитализмнің экономикалық және әлеуметтік құрылымынан
шығады. Қоғамның ұйымдасуының өзі мүгедектердің институтционалды
сепарациясын, яғни олардың жаппай дискриминациясын жетілдіруді өзі
шығарады.
Бұл модельде қоғам өзінің әлеуметтік институттарымен денсаулығында
проблемасы бар адамдардан мүгедекті жасаушы ретінде көрсеткен.
Мүгедектік категориясын шығарудағы басты рөл экономикада. Себебі,
капиталистік өндірістің негізгі мақсаты - пайда алу болып табылғандықтан,
оларды мүгедектер деп анықтай отырып, денсаулығы бұзылған адамдардың баяу
және аз нәтижелі қарқындағы жұмысына қызығушылық білдірмейді. Яғни, олар
қоғамның экономикасына елеулі үлес қоса алмайды.
Дербес өмірдің британдық моделі нормализация (қалыптанған) және
әлеуметтік валоризация теориясынан шығады. Бұл модель Ұлыбритания, Швеция,
АҚШ сияқты батыс мемлекеттерінде мүгедектік саласында әлеуметтік саясат
концепциясының құрылуына әсер етті.
Нормализация идеясы дербес өмір идеологиясына келісетін, өз-өзіне
көмектесуді (самопомощь) дамытудан тұрады. Қоғам инфрақұрылымына
мүгедектігі бар адам өзінің шектеулі мүмкіндіктерін өкілетті ете алатын
әлеуметтік қызмет жүйесін енгізу, оны өзінше шешім қабылдайтын және өз
ісіне жауапкершілігі бар қоғамның тең құқылы мүшесіне айналдырар еді.
Ақылы және тегін негізде әлеуметтік және медициналық қызметте
жекеменшік секторды дамытуға бағытталу да болады. Ірі мемлекеттік
мекемелерге осы модельдегі кішігірім агенттіліктер өз клиенттерінің
сұранысына сергек қарайтын болады деп есептелді. Мүмкіндігі шектеулі
адамдарға қатысты қалыпты өмір жағдайы өз үйіне ие болуды, білім алу,
жұмысқа орналастыру, демалу, тіршілік етуге қанағат, әртүрлі әлеуметтік
игіліктерді пайдалану мүмкіндігін өзіндік қызмет көрсету мен қатынасты
көздеді.
Осы модельдің оппоненттері былай бөлінеді:
- біріншіден, нормализация теориясы мүгедектердің капиталистік қоғамда
неге қаналған және кемсітілгендігіне қанағаттанарлық түсінік бермейді;
- екіншіден, осы кемсітушіліктер босанудың стратегиясы көрсетілмеген
дербес өмірдің жеке тактикалары бар;
- үшіншіден, құрылатын қалыптылық (нормальность) дихоматиясының
көмескілігі білінеді, сондықтан да мүмкіндіктері шектеулі адамдардың
жағдайын бағалауда қолданылмауы керек.
Мүгедектіктің американдық моделі. Мүгедектіктің психоәлеуметтік моделі
Гоуфман ілімінен шығады және әдістемелік база ретінде символикалық
интеракционизм социологиясын және постмодернистік концепцияларды
пайдаланды.
Гоуфман мүгедектікті стигма күтпеген айырмашылықтар әрекетінің нәтижесі
ретінде анықтайды. Осылайша сау адамдар мен мүгедектер, яғни норма мен
аномалия арасындағы шекара әлеуметтік құрылым болып табылады. Бұл шекара
жазықтықта уақыт пен кеңістікте өзгереді. Осыдан мүгедектік тек ағзаның
физиологиялық патологиясы адамдардың мінезінің немесе сыртқы түрінің
кемістігі деп қана емес әлеуметтік анықтау стигма, белгі ретінде анықтауға
болады. Бұл белгіні (ярлык) – мүгедектік туралы білімді адамға осы жағдай
нормадан ауытқу деп есептелетін нақты әлеуметтік жүйе жапсыруы мүмкін.
Әлеуметтік ортаны өзгертіп, басқа әлеуметтік топқа өте отырып өзінен осы
белгіні алып тастауға немесе мүгедектің мүмкіндіктерін аз деңгейде
шектейтін басқа белгіге ауыстыруға болады. Мүгедектерді қанаудың теориялық
үлгісі немесе мүгедектің әлеуметтік-саяси үлгісін 1994 ж. Харлан Хан
ұсынды. Хан үлгісі мүгедектің әлеуметтік модельінің бірі болып табылады. Ол
мүгедектерді қазіргі қоғамда қанаудағы азшылық тобы деп қарастырады және
мүгедектікті мүгедек пен қоғамдық жағдайлар арасындағы жазықтық ішіне
араластырады. Мүгедектік пен қоршаған орта арасындағы лайықсыз жағдайдың
нәтижесі болып табылады. Мүгедектіктің әлеуметтік саяси үлгісінде 3 негізгі
постулат бар:
а) мүгедек кез болатын мәселелердің көбісінің қайнар көзі әлеуметтік
аттитюдтардың салдары болып табылады;
б) қоршаған ортаның көптеген қажетті жағдайлары ыңғайлы жария саясат
арқасында құрылуы мүмкін;
в) демократиялық қоғамда саясат таралатын орнатулар мен мақсаттардың
рефлекциясы ғана емес олардың белсенді құрылуына әсер ету керек.
Ханның ойынша жария саясатты жеке алғанда мемлекеттік саясатты өзгерту
қоршаған ортаның мүгедектер үшін әділетсіз физикалық және әлеуметтік
құрылысын жою мүгедектерге қатысты жағымсыз аттитюдтарға жол бермеудің
қажетті шарты. Демек, мүгедектік мәселесін шешу ішкі емес сыртқы болу
керек, мақсаты теңдік пен еркіндіктің нормативті стандарттарын клиникалық
шараларға қарағанда жоғарғы деңгейде көтерілу болып табылатын саяси
(медициналық емес) іс болуы қажет.
Мүгедектіктің мәдени моделі. Осы модельге сәйкес мүгедектікті басқа
мәдени феномендерден айырмашылығы ерекше бір мәдени феномен ретінде
қарастыруға болады. Мүгедектіктің мәдени моделі туралы пікірталас
әлеуметтік сәйкестік адамдарды біріктіреді, мүгедектердің мәдениеті мен
өнері қалайша мүмкіндігі шектеулі адамдарға қоғамда өзінің жағымды көпшілік
алдындағы имиджін құруға мүмкіндік береді деген сұрақтар төңірегінде
болады. Мүгедектік мәдениеті ұйым, топ, ұжым қатарына жататындығы үшін
абырой тудырады әртүрлі мүгедектерді біріктіреді, қоғамның позициясын
күшейтеді.
Өз-өзін сәйкестіндіру (самоидентификация) топтық сәйкестік үшін ең
тұрақты сипаттама болып табылады. Мүгедектердің өз-өзін сәйкестендіруі
жиынтық шешімдерді қажет етеді, ең алдымен:
- мүмкіндіктері шектеулі адамдардың қоғамда билік ететін топтардың
мәдени ерекше ықыластарының иерархиясына тәуелділігін жеңу.
- мүгедектіктің ерекше субмәдениетін құру.
Мүгедектікті зерттеушілер мүгедектердің әлемдік әлеуметтік
қозғалысындағы екінші фаза басталатындығы туралы жазады, екінші фаза
ұжымдық сәйкестік үшін күресті білдіреді. Екінші фазаның негізгі мақсаты,
мүгедектік мәдениетін құру, себебі ол қоғамға толық бірігу үшін қажет өз
мемлекетінің мәдени өміріне белсенді қатысуды тұспалдайды. Қоғамның
жағымсыз орнатуларын белсенді өзгерту болып табылады.
Вин Финкелштейн - Лидса қалалық университетінің мүгедектікті зерттеу
орталығының зерттеушісі мүгедектік мәдениетінің мүмкіндігі шектеулі
адамдарды психологиялық көңіл-күйіне жағымды әсерін айта отырып, былай
дейді: Бұл мәдениет жеке индивидтер мәдениеті емес, көлеміне, кеңістікте
орналасуына, ұлтына тәуелсіз, халықтың жеке алынған тобының өмір стилі
туралы мәдениет. Егер біз қоғамға өз үлесімізді қоссақ, онда ол мүгедектік
қозғалыс лидерінің немесе психолог-терапевтің үлесі емес ұжымдық үлес болу
керек.
Мәдени плюрализм моделіне сәйкес индивид - көптеген ерекшеліктердің
ішінде мүгедектігі тек оған ғана тән ерекшелік болып табылатын көп қырлы
индивид. Бұл жерде теңдік түсінігіне негізгі көңіл бөлінеді. Қоғам өмірінің
барлық аспектілері қоғамның барлық мүшелеріне олардың басқалардан
ерекшелігіне байланыссыз бірдей қолжетерлік болу керек. Мүгедек адамдарды
қоғам өміріне қатысатын және өз үлесін қосатын адамдар ретінде бейнелейді.
Азшылық моделі (саяси құқықтық үлгісі). Соңғы жылдарда мүгедектіктің
саяси құқықтық үлгісі түсінігі таралуда. Мүгедектігі бар адам әлеуметтік
азшылық ретінде қаралады, олардың құқығы мен еркіндігі сырқы шектеулер
арқылы шек қойылады: архитектуралық ортаға қол жетпестікпен, тұйық араласу
ортасымен қоғам өмірінің барлық аспектілеріне, коммуникация құралына және
ақпаратқа, мәдениет пен спортқа қатысуға шектелген мүмкіндікпен шек
қойылады.
Бұл үлгі мүгедектік мәселесін шешуге былайша жақындайды, ол мүгедек
адамдардың қоғам өмірінің барлық аспектілеріне қатысуының тең құқығы заңмен
бекітілуі керек және әлеуметтік құрылыммен құрылатын тең мүмкіндіктермен
қамтамасыз етілуі керек.
Адамның әртүрлілігінің моделі. Адамның әртүрлілігінің үлгісі
методологиялық база ретінде постмодернизм социологиясын және феменистік
социологияны пайдаланды. Осы үлгі шеңберінде мүгедектік өмір стилінің
көптеген жеке ерекшеліктерінің бірі адам әртүрлілігінің куәсы болып
табылады. Осындай тәсіл бойынша мүгедектік - адамның қалыпты жағдайы.
Біздің физикалық тіршілік ету деңгейінде әртүрлілік абсолютті табиғи жағдай
болып табылады және біздің айырмашылықтарды иерархиялық анықтаудан тыс
қабылдауымызды қажет етеді. Басқаша қарастыруда айырмашылық қақтығыс емес
идеологиялық құрылым болып табылады, себебі барлық адамзат өзара
байланысты.
Мүгедектіктің жаңа парадигмасы. Мүгедектіктің тап осындай түсінігін
жоққа шығарады. Зерттеушілердің ойынша осы пікірді қорғауда үш негізгі
ескерту айтуға болады:
- мүгедек пен қоғамның өзара әлеуметтік қатынасын талқылау сырқат пен
ауру кеңістігінде жүргізіледі;
- дуализм, дихоматия сырқат мүгедектік бар, мүгедектік қоғамды дені сау
мен басқаларға (ауру) бөле отырып индивидте ауру мен сырқат бар болуының
салдары ретінде бейнеленеді. Келесі тіркесу дұрысырақ қоршаған ортаға қол
жетімді мүгедектік;
- мүмкіндігі шектеулі адамдармен сәйкестікте мүгедектік олардың басқа
қасиеттеріне қарағанда негізгі болып қалады.
Осы сыннан алыстай отырып, мүгедектік және әлеуметтік саясат туралы
түсініктердің мүмкін болатын бірнеше траекториясын бөлуге болады.
HANDICAP – тұжырымдамасы 70 ж. европалық әлеуметтік жұмысшылар
инвалид терминінен бас тартады, себебі ол жарамсыз деген мағына береді,
оның орнына англосаксондық HANDICAP (hand in cap) (қалпақтағы қол) сөзін
қолданды.
HANDICAP – ойын материалы жоқ жағдайда өз бос уақытын ұйымдастырғысы
келген адамдармен ойлап табылған ойын. Ойынға қатысушылар байланған қолымен
белгілі бір әрекеттерді орындайды. Ойыншыларға өзінің уақытша жағдайын
мүгедектердің қайтымсыз жағдайымен салыстыруға және адамзаттың көпшілігімен
салыстырғанда олар қандай қиын жағдайда болатындығын түсіну мүмкіншілігі
берілген.
Осылайша, Ф. Вуд өз тұжырымдамасын қарапайым постулатпен құрды. Алдына
әрекет етуге кедергі келтіретін кедергілер мен шектеулер тұрған кез-келген
адам мүгедек болуы мүмкін, соның нәтижесінде ол әлеуметтік қолайсыз
жағдайға түседі. Сәтсіз жағдай ауру т.б себептері қолайсыз жағдайдың
әлеуметтік сәтсіздіктің себебі болатын ағза функцияларының кемдігін
шақыртатын негізгі бұзылымдарға алып келуі мүмкін. HANDICAP
филасофиялық, әлеуметтік, медициналық модель болып табылады. Мүмкіндіктері
шектеулі адамдарды интегралдау барлық мүмкін әлеуметтік кедергілерді алу
арқылы оған өзінің жеке қызмет бабын дамыту мүмкіндігін беру әлеуметтік
жұмыстың ғылым ретінде және практикалық әрекет ретінде негізгі міндеті
болып табылады [5; 116 б.].
1.2 Күрделі әлеуметтік патологиясы бар адамдарды реабилитациялау және оның
ерекшеліктері
Мүгедек балалардың көпшілігі толық емес жеткілікті түрде қамтамасыз
етілмеген материалдық жағдайы төмен жанұяларда өмір сүреді және олар
реабилитациялық қызметтерді қажет етеді.
Мүгедек балаларға арналған әлеуметтік-реабилитациялық орталықта,
негізгі басым бағыт мынадай топтарға бөлінеді: толық емес, көпбалалы,
материалдық жағдайы төмен, қолайсыз жағдайлар мен әскери әрекеттерден азап
шеккен, асыранды балаларға, психикалық дамуы мен мінез-құлқында ауытқулары
бар балалар топтарына.
Реабилитациялық орталықтарда әртүрлі патологиялардың түрлері бар
балаларға қызмет көрсететін, көп-кәсіптік мекеме: тыныс алу жолдары, несеп
жолдары, ішек-қарын жолдары, жүрек қантамырлары жүйесінің аурулары, сүйек-
бұлшық ет жүйелері, неврологиялық және басқа да патологиялар. Жеті жылдық
жұмыс барысында орталықтың тиімді құрылымы қалыптасты, бұл реабилитациялық
іс-шаралардың жүйесін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ол мынадай
қызметтерден тұрады: ақпараттық талдау, әлеуметтік реабилитация,
медициналық реабилитация, психология-педогогикалық реабилитация, тіршілік
әрекетімен қамтамасыз ету.
Ендігі кезекте Алматы қаласында орналасқан мүгедек балаларға арналған
реабилитациялық орталықтарға тоқталып өтсек. Кешенді реабилитациялық
Кеңес орталығы үкіметтік емес және ақысыз ұйым болып табылады. Орталық
1992 жылы 7 ақпанда заңды түрде қызмет атқара бастады. Мұнда бойында
психофизикалық дамуының бұзылуы орын алған балаларға әртүрлі әлеуметтік-
медициналық қызметтер көрсетіледі. Соның ішінде, әлеуметтік бейімделу және
еңбек реабилитациясы мақсатында, қозғалыс, ақыл-ой және психикалық
бұзылуларына арнайы оқыту бағдарламалары қолданылады. Орталық 1992 жылдан
бастап 7-17 жас аралығындағы балаларды күндізгі стационарда қабылдау жобасы
бойыша қызмет атқарды. Ақыл-ойы бұзылған күрделі әлеуметтік патологиясы бар
балалар үшін арнайы әлеуметтік бейімдеу және түзету топтары ашылды. 1994
жылдан бастап тірек-қимыл аппараты бұзылған, соныен бірге психикасы
бұзылған, ауытқымалы мінез-құлықты және сөйлеу мәнері бұзылған балаларды
қабылдай бастады. 1995 жылы күндізгі стационарда жоба бойынша 5 топ
құрылып, жұмыс жасады.
1995 жылы тірек-қимыл аппараты бұзылған балалар үшін қозғалыстық
реабилитация жобасы ашылды. Харрикейн компаниясының қолдауымен 2000 жылға
қарай бұл жоба кеңейтілді, яғни ЕДШ (емдік денешынықтыру) арналған арнайы
кабинеттер, құрал-жабдықтар, жүзу бассейндері, сенсорлық бөлмелермен
жабдықталды.
Түзету сыныбы. 1998 жылдан бастап терең діл ерекшелігі бар балаларға
арналған түзету сыныбы ашылды. 2000 жылдан бері орталық Көмекке
мұқтаждарды әлеуметтендірудің Халықаралық моделі жобасы бойынша өз
қызметін жалғастыруда. Бұл модель Сорос-Қазақстан қорының қолдауымен
құрылған болатын. Бұл жоба бойынша оқытудың келесі баспалдақтары құрылды:
әлеуметтік бейімделу, әлеуметтік-тұрмыстық бағытталу, әлеуметтік-еңбектік
оқыту және интеграция (сау және ауру балалар). 2001 жылы бұл жоба
Нидерланды елшілігінің қолдауымен әлеуметтік-тұрмыстық бағыттау тобы
құрылды. 2002 жылы Харрикейн, Шварцкопф компанияларымен және Нидерланды
елшілігінің қолдауымен Day care жобасы қолдау тапты. Яғни, Day care -
психофизикалық ерекшеліктері бар балалар мен үлкендерге арналған
Жұмысбастылық орталығы ашылды.
Одан бері қарай, орталықтың жұмысын, балаларға жағдай жасау мақсатында
бірнеше халықаралық семинарлар өткізіліп, Ерекше балалар веб-сайты да
ашылды. 2004 жылы Қозғалыстық реабилитация жобасы қолға алынып, 2005 жылы
осы жоба бойынша көптеген жаңарту жұмыстары жүргізілді.
Жоғарыда аталған барлық жобалар мен бағдарламалар бүгінгі күнге дейн
қаржылық және кәсіби ресуртардың, сонымен бірге Қоғамдық бірлестік
мүшелерінің белсенділігі арқасында ұзақ мерзімде жұмыс жасауда. 2003
жылдан бастап орталық Орта Азия елдері үшін моделді кеңістік болып табылады
және Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Әзірбайжан сияқты көршілес елдер
үшін және Қазақстандағы ҮЕҰ мен мекемелерге семинар, тренингтер өткізіп
отырады. Сонымен қатар, ҮЕҰ-мен қатар әлеуметтік қызметкерлерге де
Республикалық деңгейде бірқатар семинарлар ұйымдастырылды.
Алғашқыда Кеңес орталығының негізгі мақсаты психофизикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz