ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ МӘСЕЛЕСІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. 1991-2000 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ
МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1. 1991-1995 жылдардағы қазақ баспасөзіндегі ұлттық идея
мәселесі ... .10
2. 1995-2000 жылдардағы қазақ баспасөзінде көтерілген ұлт саясатының
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. 2001-2010 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
1. 2001-2010 жылдардағы қазақ баспасөзіндегі ұлттық идеяның мәні мен
мазмұны..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 31
2. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев мақалаларындағы ұлттық
идея ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кеңес өкіметі кезінде яғни әкімшіл әміршіл
басқару жуйесі кезінде ұлттық идея жайында айта алмайтын бұл ұғым қазіргі
қазақ азаматтарының талқысында жүр. Ұлттық идеяны тәуелсіздік алғаннан
бастап қолданысқа енгіздік емес пе?
Ал шын мәнісінде бұл ұғымның тарихы ерте кезден бастау алады. Мысалы
аталарымыз қазақ хандығының тұсында өзінің ұлттығын сақтап қалып, кейінгі
ұрпаққа аманат етіп тапсыру үшін салт-дәстұрлерін, мәдени ұстанымдарын,
тарихи ата-тектерін, рухани байлықтарын, территорияларын сақтап қалуға
барынша тырысқаны бізге тарихтан белгілі.
Ұлттық идеяны сөз қылудың өзі бізге жетістік. Өйткені адамдардың ұлт
ретінде одан әрі дамуы, өзінің ұлттық мәселелеріне көңіл аударуы,
адамдардың бірлігіне алып келеді. Ұлттық идеяны бір күнде қалыптастыру
мүмкін емес жағдай, ол ұзақ уақыттық процесс.
Ұлттық идея – бұл бір көптен көтеріліп жүрген тақырып. Мазмұнын көз
жүгіртсек, екі бөліктен тұратынын көреміз. Бірі – ұлт, екіншісі – идея
мәселесі. Ұлттану қазақ даласына ежелден қоныстанған үрдіс екені ақиқат.
Осыдан 3 мың жыл бұрын өмір сүрген Геродоттан тартып кеше Колбинге дейін
әрқилы мақсатқа сай Қазақстанға сырттан келгенде ұлттануға ден қойғаны –
арғы тегіміз сақтарды, салт-дәстүрімізді, рухани-мәдени ұстанымдарымызды,
тарихымызды, яғни қазақтардың қайдан, қашан, қалай шыққанын, болмысын танып-
білуге ұмтылғаны күмән туғызбаса керек.
Қазақтар да әлемнің саяси, тарихи, этникалық дамуынан бейхабар қалған
жоқ. Дала даналарының орыс, қытай, қалмақ, өзбек, араб, парсы жұрттары
жөнінде айтқандары бүгінгі күнге келіп отыр. ХХ ғасыр этностарды мидай
араластырып жіберді. Отарлаудың зорлық-зомбылығынан жоғалып кеткен ұлттар
аз емес. Бір ғана КСРО-ның өзінде 1926-1939 жылдар ішінде 194 ұлттан 100-ге
жетпейтін ұлт қалған екен. Осылайша ұллтану өзекті мәселеге айналды.
Талай-тьалай ойдодолары өтті, том-том кітаптар жарық көрді.
Ғалымдардың, саясаткерлердің, саяхатшылардың үздіксіз ізденісі зая кетпеді.
Қоғамдық санаға адамдардың ұлтқа жіктелетіні аса зор құндылық ретінде
орнықты. Бүгінде ұлтқа берілген анықтама ондап, жүздеп саналады. Тарих
ғылымдарының докторы, профессор Х. Әбжанов: Ұлт дегенеміз - өзінің қазақ
(орыс, неміс, жапон...) екенін тарих тереңінен бастау алған төл санасымен
ұғатын және басқалардан тілдік, рухани, геосаяси, басқа да өзгешелігін
айыра алатын адардардың үлкен қауымдастығы.
Идея – грек сөзі, образ, ұғым, түсінік мағыналарында қолданылады.
Атқаратын міндетіне қарай идея алуан-алуан қырымен көзге түседі. Біз
қарастырғалы отырған ұлттық идея мәселесінің мәні ұлттың тілегі, ниеті, ойы
дегенге саяды. Сондықтан да, ұлттық идеяны зерттеу өзекті мәселе болып
табылады.
Ұлттық идеяға тап бүгінгі керегі толағай сөз ғана емес, нақты іс. Ал
істің жүзеге асуы үшін саяси-мемлекеттік шешім қажет. Ұлттық
идеяныанықтауға Предзидент, Парламен, үкімет ресми түрде араласқанда ғана
оң нәтижеден үміттенуге болады. Сонда бұл істен зиялы қауым, саяси
партиялар, қоғамдық бірлестіктер, үкіметтік емес ұйымдар, БАҚ тыс қалмай,
қоғамдық санадағы бүгінгі самарқаулық жойылар еді.
Жалпы өткен жыл көп нәрсенің басын ашып берді. Әсіресе, ұлттық идеяны
қолдайтындар мен азаматтық қоғам орнатуды қалайтындардың жігі айқын
байқалған еді. Қазақстанды полиэтникалық мемлекет деп түсінетіндер,
жалпыұлттық идеяны көтеріп, азаматтық қоғам орнату керектігін айтты. Олар
қазақ халқының басымдығын білдіретін титулды ұлт ұғымы Қазақстан секілді
көпұлтты мемлекетке зиянды, сондықтан азаматтық идеяны мемлекеттік идеямен
ұштастырайық деген еді.
Ал Ұлттық идеяны көтерген қазақ интеллигенциясы Қазақстандағы жердің
де, мемлекеттің де иесі – қазақ халқы, ол – титулды ұлт, ал қалғандары
диаспоралар екенін айтып бақты.
Екі диспозицияның қақ ортасында қалған мемлекет үшін бүгінде екі
бағыттың бірін таңдап, бірін жығып беру шалыс қадам екені айдан анық.
Өйткені азаматтық қоғам қалыптастырып, қазақ халқын бар мәртебесінен айыру
– тарихи әділетсіздік әрі сорақылық болса, өзге ұлттар көзқарасын елемеу де
ел бірлігіне сызат түсіру деген сөз. Сонда қайтпек керек бізге?
Қызығы, сұрақтың жауабын өзге ұлт өкілдерінің өздері беріп жатыр.
Мәселен, жақында ҚМЭБИ-дің (КИМЭП) оқытушысы, п.ғ.к. Леонид Пуховичтің
Мысль журналының бетінде Составные части национальной идеи в Казахстане
атты мақаласы жарияланды. Автор өзінің қазақстандықтарды қандай ұлттық
идеямен біріктіруге болады деген риторикалық сұрағына тек қана мемлекеттік
тіл деп жауап береді. Ол азаматтық қоғам мен ұлттық идеяның синтезін жасап,
басқа халықтарды қазақ ұлтының төңірегіне топтастыру қажет дейді. Ал оларды
біріктіретін һәм бірлігін арттыратын құрал – тіл. Сол себептен автор орыс
мектептеріндегі Қазақстан тарихы, қазақ әдебиеті, география сияқты бірқатар
пәндерді қазақ тілінде жүргізуді ұсынады. Сөзінің жаны бар Леонид мырза
түптеп келгенде, Қазақстанда жалаң түрде азаматтық қоғам орнату мүмкін
еместігін айтады.
Былтырғы жылы бірқатар ғалымдар барша Қазақстан тұрғындарын ұлтқа
бөлмей, қазақстандықтар деп атау керектігі жайлы бастама көтеріп, оны жеке
куәліктерге жазуды ұсынғанын баршамыз білеміз. Бірақ, халық тарапынан туған
қарсылық бастаманы жол ортада қалдырып еді. Мұның бәрі нені аңғартады? Бұл
деген енді қазақ халқының сана-сезім, ұлтшылдық рухының оянғанының белгісі.
Алайда, ұлтшылдық деген әдемі сөз көбіміздің құлағымызға әлі түрпідей тиіп,
ауызға алуға қорқамыз тіпті.
Алдағы уақытта келесі үш сұраққа нақты да ұғынықты жауап беруіміз
тиіс. Бірінші сұрақ – ұлттық идея дегенде біз нені түсінеміз? Екінші сұрақ
– неге бізге ұлттық идеяны нығайту маңызды? Үшінші сұрақ – ұлттық идеяның
негізі не болып табылады? Бұл сұрақтарға әлі де болса нақтылы жауап
берілмей келуі мәселенің өзектілігін аңғартады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлттық идеяның бары мен жоғын тиянақтауға
жұрттан бұрын ғалымдар кірісіп кетті. Ә. Нысанбаев, Қозыбайтегі М.Қ.,
Ө. Жәнібеков, Ғ. Сапарғалиев, С. Дорженов тәрізді белгілі білімпаздардың
қаламынан туған еңбектер қоғамдық санаға игі әсер еткені сөзсіз.
Ұлт және одан туындайтын ұлттық идея мәселесі объективті түрде
зерттеу мүмкіндігі Кеңестік дәуірде шектелген еді, сондықтан да, тек ХХ
ғасырдың кейінгі 90-жылдарында ғана отандық, ғалымдар тобының зерттеулері
негізінде Қазақстанда да қайтадан саясаттану ғылымындағы өзекті
тақырыптардың біріне айналды. Айта кететін бір жайт, бұл зерттеушілер
ұлттық идея болмысы, оның қалыптасуы жайында әртүрлі пікірде болды.
Негізінен, аталған тақырып төңірегінде Тәуелсіз Қазақстан кезеңдегі
алғашқы мақалалар Қазақстандық саясаттану ғылымында ұлттық идея мен
жалпыұлттық идеяның бүгінгі қазақстандық қоғамдағы идеялық және
идеологиялық негіздемесі және ондағы элитаның рөлі, ұлттық патриотизм
аспектілері жөнінде отандық ғалымдар – Қозыбайтегі М.Қ., Ө. Жәнібеков,
Ғ. Сапарғалиев, С. Дорженов, Т. Жандәулет, Ә. Нысанбаев, Н. Елікбаев,
Р. Әбсаттаров, М. Раушанбекұлы, Ә. Қалмырзаев, С. Нұрмұратов, С. Борбасов,
Р. Қадыржанов, С. Қирабаев, С. Мұқатаев, Қ. Атабаев, Р. Құттыбаева,
М. Кішікбаев, Д. Әубәкір, А. Әлімұлы, А. Смайыл, О. Сәбден, Ж. Әкім,
Ж. Алпысбаев, Ә. Қайдарова, Х. Әбжанов, Әбдіхалықов Қ.С., Назарбаев Н.Ә.
еңбектерінде бар.
1991-1995 жылдар аралығында ұлттық идея мәселесін баспасөз беттерінде
көтеріп, осы тақырыпта қалам тартқан ... сияқты бір топ қоғам
зерттеушілерінің мақалаларынан осы кезең аралығында ұлт мәселесіне қатысты
әр түрлі пікірлер көреміз.
Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарында ұлт мәселесін көтерушілердің
бірі – тарихшы ғалым, Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының академигші
Қозыбайтегі М.Қ. бірнеше мақалаларын жарыққа шығарды. Манаш Қабашұлы 1992
жылы басылып шыққан Біз қазақ қайдан шықтық? атты мақаласында
дүниежүзілік қазақтар құрылтайында сөйлеген сөзінен: Тарих сыры да көп,
айтатын мұны да көп. Түркі текті халықтардың ішіндегі іргелісінің бірі,
бірі де болса бірегейі қазақ халқы. Қазақ түрік емес, қазақсыз түрік
емес, деген ежелгі мәтел ер қазақтың ерен мінезін, абзал қасиетін, асқақ
көңілін, ата тарихына деген сүйіспеншілігін көрсететінін хақ, - дей келе
Қозыбайтегі Манаш тарихымызға, көнеден келіп жеткен асыл мұрамызға қатысты
зерделі ой тұжырымдайды. Ол сол тәуелсіздігіміздің алғышқы жылдарының
өзінде бүкіл қазақ тарихын бес астарлы кезеңге бөліп көрсетті [1, 6-8 бб.].
Қазақстан Республикасы Ұлттық академиясының мүше-корреспонденті Ғайрат
Сапарғалиев 1993 жылы Конституция және ұлттық мемлекет деген тақырыпта
жазылған мақаласында Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заңда
қазақ ұлтының өзін өзі билеу құқығы баян етілгенін айта келе, ол аталған
құжатқана сүйене отырып, жаңа Конституция заңдастырған ұлттық
мемлекетіміздің көрінісі болып табылатын негізі белгілері мен қаситеттерін
атап көрсетті [2, 3 б.] Осы кезеңде ұлттық идея тұрғысында баспаға шыққан
тағы бір мақаланың авторы Қазақ Мемлекеттік басқару академиясының
профессоры, тарих ғылымының докторы Сәкен Дорженов Ұлттық. Қазақтық.
Қазақстандық атты мақаласын 1993 жылы Ақиқат жуналында жариялады. С.
Дорженов аталған мақаласында ұлттық идеяны мәселесін ұлттық, бауырлас
деген ұғымдардың дұрыс қолданылу, қолданылмау мәселесін көтере отырып:
Біздің Республикамыз көп ұлтты емес, сан ұлттың өкілдерінен тұратын
мемлекет, - деп, Қазақстан – көп ұлтты мемлекет дегеннің дұрыс емес
екендігін аңғартады [3, 33-39 бб.].
Сонымен қатар, осы жылы Тұрсынбай Жандәулеттің Ұлттық, жалпыхалықтық
бірлік деген тақырыпта мақаласы жарық көрді. Аталған мақаласында
Т. Жандәулет: Ұлт біріктіруші идеологияның негідері мектепте қалануы
керек. Бүкіл қазақтың біртұтас бауырластығы, атамекенінің бөлшектеуге
келмейтін бүтіндігі, төл мемлекетімізге, елімізге қызмет ету идеялары, әр
қазақ жасының құлағына сәби күнінен бастап құйылып отыруы керек. Тіл
қадірін де мектепте ұғып шыққаны жөн. Әрине, ұлтты біріктіруші идеолгияның
негіздерін құрау біз үшін қиынға соқпас. Біз үшін абайдың өзі идеолгия.
Абайдың қазақ туралы айтқан идеяларын жүзеге асырсақ, соның өзінде біз ұлт
ретінде заңғар рухани биікке көтерілер едік, - деп, ұлттық идея қазақ
халқының басын біріктіруге, оның патриоттық сезімдерін қалыптастырып,
рухани түлеуіне бағыттайтынын ерекшелеп айтады [4, 5 б.].
Қазақстан Ресрубликасы Ұлттық Ғылым Академиясының коррепондент мүшесі,
философия ғылымының докторы, профессор Ә. Нысанбаев, және профессор
Н.Елікбаев ұлт туралы 1993 жылы Егемен Қазақстан № 203 санында жарық
көрген Ұлттық рух және дәуір тынысы мақаласында: Осы уақытқа дейін қазақ
тілінде орысша национализм деген ұғымның ұлтшылдық деген аудармасын
пайдаланып келдік. Оны ескінің қалдығы, саясатымызға қарама – қайшы томпақ
нәрсе деп бағаладық. Сөйтіп сыңаржақты саяси бағалану ұлтқа деген
сүйіспеншілік, жанашу, ұлттық мүддені қорғау сияқты сезімдерден алыстап,
өзімізден өзіміз сырт айналуды дағды еттік. Одан шеккен қасірет жеткілікті.
Кейінгі кезде баспасөз беттерінде ұлтжандылық деген балама сөз пайда
болды. Қарап отырсақ ғылыми-саяси, өміршеңдік тұрғыдан құрметтеуге,
қолдануға лайық ұғым [5, 4 б. ], – деген ой тұжырымдайды.
Философия ғылымының докторы, профессор Раушанбек Әбсаттаров
Конституция және ұлт саясаты атты мақаласында: Алда Қазақстан
экономикасын дағдарыстан қалай шығару міндеті тұрса, ұлт саясаты саласында
да осындай күрделі міндеттер тұр. Бұл міндетті заңдық тұрғыдан Ата Заңымыз
айтарлықтай сәтті шешіп берді. Енді сол заңды басшылыққа, жүзеге асыру
міндеті тұр [6, 5 б.], - дейді.
Марат Раушанбекұлы Ақиқат журналының № 6 санында жариялаған Ұлттық
сезіну мақаласында ұлттық, рулық шектелуге қарсы күресу, ұлт өмірін
демократияландыру, мемлекетті жаңарту, әлеуметтік әділеттікті жүзеге асыру
қажеттілігін көрсетсе [7, 21-24 бб.], Арқас өрбіту қорының президенті,
тарих ғылымдарының кандидаты Өзбекәлі Жәнібеков 1993 жылы Қазақтану керек
пе? деген мақаласында тек ұлттық мемлекет арқылы ғана қазақ халқын
экономикалық, әлеуметтік, парасаттық, құқықтық, мәдени, моральдық,
имандылық, мінез-құлықтық жағынан кемеліне келтіруге болатынын айтады [8, 2
б.].
Фиолософия ғылымының докторы, профессор Әбдеш Қалмырзаев Осы жұрт
қазақ елін біле ме екен? мақаласында: Ұлттық сана ұлттың қадір-қасиетін
танудан басталады [9, 17 б.] – деп, халықтың шын тарихын, мәдениетінің
тамырын, оның үздік үлгілерін әлемге таныту керектігін айтады.
Жоғарыда келірілген ұлттық идеяға қатысты мақалаларда айтылған ой
тұжымдары 1995-2000 жылдар аралығында да баспасөз беттерінде жарияланып,
ұлт саясатының маңызына қатысты салиқалы ой-пікірлер көпшілікке ұсынылды.
1995жылы Ақиқат журналының № 3 саныныда жарық көрген Ұлттық
менталитет және әлем образы деген мақаласында философия ғылымының
кандидаты Серік Нұрмұратов: Ұлттық менталитет – қазақтың халықтық діні
деген ұғымға сәйкес келеді [10, 74 б.], - деп ұлттық менталитетке ұлттық
мәдениет, дәстүр, салт-сана, бағыт-бағдарлар, құндылықтар жататындығын атап
көрсетті. Аталған журналдың № 9 санында 1996 жылы философия ғылымының
докторы Рүстем Қадыржанов Қазақ халқын қалыптастыру хақында атты
мақаласында: Қазақстандағы ұлт саясаты біздің пайымдауымызша, біртұтас
Қазақстан ұлтын қалыптастыруға бағытталуы қажет, - деп Қазақстан үшін
халқынынң құрамы көпэтникалық болғандықтан біртұстас ұлт құруға деген
талпыныстың маңызы ерекше екендігін алға тартады. Р. Қадыржановтың ойынша,
егер Кеңес халқы біртұтас ұлт болғанда Кеңес Одағы ыдырамас еді. Өйткені,
ұлт адамдардың мықты әрі тұрақты қауымдастығы [13], - деп көрсетеді ол.
Ақиқат журналының 1999 жылғы № 8 санында жарық көрген Сейітқазы
Мұқатаевтың Іргелі ел боламыз десек... деген мақаласында: Қазақтың
ұлттық идеологиясы Мұхаммед пайғамбарымыздың хадистеріне суйенген исламдық
шариғат пен қазақтың қанына сіңген ұлттық тәрбиелік әдет -ғұрыптан, салт-
сананың бірігуінен туындайды ...Ұлттық идеологияны негізі бір арнаға құятын
қос куретамыры сол ұлттың діні мен сөйлер тілі [15, 34-35 бб.], - деп
ұлттық идеяға дін мен тілдің қажеттігін ерекшелеп көрсетеді.
Ал енді ХХІ ғасырдың бас кезінен бастап бүгінгі күнге дейін ұлттық
идеяны баспасөз беттерінде көтеріп жүрген Д. Әубәкір, А. Әлімұлы,
А. Смайыл, О. Сәбден, Ж. Әкім, Ж. Алпысбаев, Ә. Қайдарова, Х. Әбжанов
Әбдіқалықов Қ.С. мақалаларын ерекше айтуға болады. Олардың ішінде жазушы
Алдан Смайылдың 2006 жылы Жас Алаш газетінде жарияланған Ұлттық идея
ұстыны атты мақаласында: Ұлттық идея дегеніміз, белгілі бір кезеңге
ұлттың сай болуын қамтамасыз етуге бағытталған ұлттық мұраттар және оларды
жүзеге асырудың жолдары. Оның негізгі нысанасы, ұлттық мемлекет құру. Бұл
мынадай үш өмірлік міндетті алға тартады: 1. Ұлттық саяси элита
қалыптастыру; 2. Ұлттық экономикалық буржуазия қалыптастыр; 3. Ұлтты
жетілдіру, - деп Қазақстандағы ұлттық идеяның қалыптасуындағы тұғырлы үш
міндетін нақты-нақты атап көрсетті [21, 4 б. ].
Сонымен қатар, Жас алаш газетіннің 2006 жылы № 4 санында академик
Оразалы Сәбденнің Біз үшін ұлттық идея – өркениетті, дамыған,
демократиялық ел болу атты мақаласы жарық көрді. Аталған мақаласында
академик: Бір сөзбен айтқанда, біз үшін ұлттық идея дегеніміз –
Қазақстанның демократиялық, дамыған, өркениетті ел болуы. Дүнежүзілік
өркениеттен, ұлы көштен қалып қоймауы. Меніңше, біз үшін ұлттық идеяның ең
негізгі қағидасы – осы. Осыдан енді үш бағыт, үш тармақ тарайды. Бірінші
бағыт – демократиялық саяси жүйе құру. Екінші бағыт – әр адамға жақсы өмір
сүру деңгейін жасау. Үшінші бағыт – тарихи, мәдени, отаншылдық рухымызды,
ұлттық құндылықтарымызды сақтау және дамыту. Бұл үшін қазақ халқының
бірлігін қалыптастыру қажет, мемлекеттік тілді тұғырына қондыру керек.
Ұлттық идеяға келсек, құр айқаймен емес, қазақты ғылым-біліммен қолдау
керек. Қазақты көтеру үшін жас отбасында бір сәби өмірге келсе, сол
отбасына кем дегенде мың доллар берілуі керек. Бұған біздің қаражатымыз
жетеді [22, 5 б.], - деп өз ой-пікірін ашып айтады.
Бұдан кейінгі жылдары Жас Алаш газетінің № 10 санындағы Жанұзақ
Әкімнің Қазақстанның болашағы – қазақ идеясында деген мақаласында:
Ұлттық идея дегеніміз – халықтың әріден алғанда дәуірлік, беріден алғанда
ғасырлық мұратын айқындайтын, келешек ұрпаққа жол көрсететін шамшырақ
болатын заманалық рухани философия. Ұлтты қалыптастырып, біріктіретін –
оның тілі, нәсілі, елі, мемлекеті және діні болса, идея оның негізі болып
саналады [23, 1 б.], - деп ұлттық идеяның негізін жүйелі түрде ұсынады.
2010 жылы Президент және халық газетінің № 40 санында жарияланған
Ұлттық идея – халық мұраты деген мақаласында тарих ғылымдарының докторы,
профессор Хангелді Әбжанов ұлттық идея құндылықтары мен ұстанымдарын екі
әлеуметтік қауым арасында мейілінше дәйекті бекемдеу қажет екендігін
айтады. Оның бірі ретінде – бала бақшада тәрбиеленуші бүлдіршіндерден
бастап, университет аудиториясында отырған жастарға жеткізуден ештеңені
аяуға болмайтынын айтса, екіншісі – мамандар мен зиялылардың ұлттық идеяға
қалтықсыз берілгендігін қалыптастыру. Х. Әбжанов: Ұлттық идея барша
халықтың күш-жігерін, іс-әрекетін уақыт алға қойып отырған аса жауапты
тарихи міндетті шешуге жұмылдыратын, баурап әкететін күш болуын қалаймыз.
Ұлттық идеяның мән-мағынасын дәл қазіргі таңда Қазақ елі. Азаттық. Бірлік
деген ұғым түсініктер аша алады [29, 4 б.], - деп өз ойын қорытындылайды.
Елбасымыз Назарбаев Н.Ә. ұлттық идеяға ерекше мән беріп: Ұлттық идеяға
келетін болсақ, оның іргетасы мүлде басқа. Ол ең алдымен, өзінің ұлттық
тұтастығын айқындай түсуге негізделеді. Ұлттық идея қоғамның өз ішінде
пісіп жетіледі. Онда сырттан танылған сипат болмайды. Ұлттық идея идеология
жәдігөйлерінің ашқан жаңалығы емес, миллиондаған адамдардың өздерінің
ұлттық міндеттерін түсінудің жемесі болып табылады. Ұлттық идеяның
қалыптасуы өзіміздің төл тарихымызды жаңаша ұғыну негізінде ғана мүмкін
болады, - деп ұлттық идеяның негізі ретінде төрт тұғырды атап өтеді. Олар:
1. Ел бірлігі; 2. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігі; 3. Интеллектуалдық
жасампаз қоғам; 4. Өркениетті мемлекет.
Диплом жұмысының мақсат –міндеттері: Дипломдық жұмыстың басты мақсты
– 1991-2010 жылдар аралығында қазақ баспасөзіндегі ұлттық идея мәселесінің
көтерілу деңгейін анықтау. Ол үшін келесі міндеттер алға қойылды:
- 1991-1995 жылдар аралығында қазақ баспасөз беттерінде ұлттық идея
мәселесінің көтерілу деңгейін ғылыми түрде анықтау;
- 1995-2000 жылдардағы қазақ баспасөз беттерінде ұлт саясатын қалыптастыру
тұрғысындағы ой-тұжырымдарға сараптамалық талдау;
- 2001-2010 жылдар аралағында қазақ баспасөз беттерінде жарияланған
мақалалардағы ұлттық идеяның мазмұнын айқындау;
- Назарбаев Н.Ә. шығармашылығы және мақалаларындағы ұлттық идея
мәселесінің қозғалуын жүйелі түрде талдап көрсету.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Бұл дипломдық
жұмыс барысында ұлт мәселесіне байланысты зерделі ой-тұжырымдарын қазақ
баспасөз беттеріне жариялап жүрген Қозыбайтегі М.Қ., Ө. Жәнібеков,
Ғ. Сапарғалиев, С. Дорженов, Т. Жандәулет, Ә. Нысанбаев, Н. Елікбаев,
Р. Әбсаттаров, М. Раушанбекұлы, Ә. Қалмырзаев, С. Нұрмұратов, С. Борбасов,
Р. Қадыржанов, С. Қирабаев, С. Мұқатаев, Қ. Атабаев, Р. Құттыбаева,
М. Кішікбаев, Д. Әубәкір, А. Әлімұлы, А. Смайыл, О. Сәбден, Ж. Әкім,
Ж. Алпысбаев, Ә. Қайдарова, Х. Әбжанов, Әбдіхалықов Қ.С., Назарбаев Н.Ә.
және басқа да зерттеушілердің ғылыми ұстанымдары мен теориялық пікірлеріне
назар аударылып, жұмыс барысында қажетіне қарай қолданыс тауып отырды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық ауқымы. Қазіргі таңдағы тәуелсіз
Қазақстанның жүріп өткен 20 жылдық уақыт ішіндегі ұлттық идеяның баспасөз
беттерінде көтерілуі, қоғамдағы орны мен рөлі жан-жақты зерделенді. Диплом
жұмысының хронологиялық шеңбері 1991-2010 жылдар аралығын қамтиды. Бұлай
алуының себебі тәуелсіздік алғанымыздан бастап ұлт мәселесінің, ұлттық
идеяның баспасөз беттерінде қандай деңгейде көтерілуін анықтау мақсатында
алынды.
Кеңес заманында қазақтар социалистік ұлт аталғанымызбен, елдік
мәселелермен бел шешіп айналыса алмадық. Тәуелсіздікке қол жеткізгенде
халқымыз ең бірінші ұлттық идеяның бары мен жоғын тиянақтай бастады.. Мұның
бәрі, әрине, егеменділіктің арқасында мүмкін болды.
Диплом жұмысының құрылымы. Бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, төрт тараушадан және қорытындыдан құралған.
1. 1991-2000 ЖЖ. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ МӘСЕЛЕСІ
1. 1991-1995 жж. қазақ баспасөзіндегі ұлт мәселесінің қозғалу деңгейі
Кеңес заманында қазақтар социалистік ұлт аталғанымызбен, елдік
мәселелермен бел шешіп айналыса алмадық, ондай істерге ниеттеніп кіріспек
болсақ, бірден “ұлтшыл” болып шыға келіп, орталықтан саяси сынға түсіп,
айыпталып отырдық. Қазақ халқының дербес қоғамы да, тәуелсіз мемлекеті де
болған жоқ, ондай жағдайда елдік қадір-қасиетіміз де шамалы болды. Нағыз
елдікке қазақтар 1991 жылдан бастап ене бастадық, міне, бұған биыл он тоғыз
жыл толмақ, – деп Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев айтқанындай, тәуелсіздік
жарияланғаннан соң, Қазақстан халқы ел атанды. Егемен елдің ендігі сара
бағытын ұлттық идеясы айқындайтын заман келді.
Қазақ халқы өзінің тұңғыш президентін сайлап, өзгелермен терезесі
тең егеменді ел, тәуелсіз мемлекет екендігін айдай әлемге паш етті. Содан
өзіміздің кім екендігімізге назар аударатын кез де келіп жетті. Қазақ
халқының қандай асыл ұлт екендігін баспасөз беттерінде жариялау арқылы
әрбір қазаққа жеткізу қажетілігі туындады. Бірінші кезекте, осы мәселенің,
яғни ұлт мәселесінің баспасөз беттерінде қандай деңгейде көтерілгенін ашып
көрсету қажет.
Ұлт мәселесі тұрғысында көптеген мақалаларын баспасөз беттерінде
жариялап, зерделі ой-тұжырымдар жазып жүрген белгілі тарихшы ғалымдардың
бірі – Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының академигі Манаш Қабашұлы
Қозыбайтегі. Зерде атты көпшілік-ғылыми журналының 1992 жылы №8 санында
жарияланған Біз қазақ қайдан шықтық? атты мақалада Манаш Қозыбайтегінің
дүние жүзі қазақтарының құрылтайында сөйлеген сөзінен үзінділер
келтірілген. Бұл мақаласында: Тарих сыры да көп, айтатын мұңы да көп түркі
текті халықтардың ішіндегі іргелісінің бірі, бірі де болса бірегейі қазақ
халқы. Қазақ түрік емес, қазақсыз түрік емес, - деген ежелгі мәтел ер
қазақтың ерен мінезін, абзал қасиетін, асқақ коңілін, ата тарихына деген
сүіспеншілігін көрсететіні хақ, - деп зерделі ой айтады [1, 6 б.]. Олай
болса біз қазақ ұлтының бірегей ұлттардың бірі екендігін әлемге көрсете
білуіміз қажет. Біз егеменді ел болып, тәуелсіздік алғалы 20 жылды артқа
тастадық. Бұл мәселені әлемге айғайлап жар салмай, алдымен қазақ халқына
мықтап жеткізіп, санасына сіңдіріп, ұлттық ой санасын оятып, ешкімге
тәуелді емес екендігін жақсылап жеткізуіміз қажет.
Ал Егемен Қазақстан газетінің 1993 жылы баспаға шыққан №53 санында
Қазақстан Республикасы Ұлттық академиясының мүше-корреспонденті Ғайрат
Сапарғалиевтің Конституция және ұлттық мемлекет атты мақаласы
жарияланған. Аталған мақаласында Ғ. Сапарғалиев: Қазақ халқы - қазір өзі
мекендеп отырған жер кеңістігінде ежелден қалыптасқан негізгі және бірден-
бір ұлт. Рас, қазақ ұлты жеке мемлекет ретінде жойыла жаздап барып, өзін-
өзі билеу құқығына Қазан революциясынан кейін ғана ие болды. 1920-жылы
автономиялы республика болып құрылып, 1937 жылы одақтас республикалар
шоғырына енгеніміз тарихтан белгілі. Жетпіс жылдық тарихи кезеңді қанша
ғайбаттасақ та, кеңестік дәуірде қазақ халқы дамудың белгілі деңгейіне
жеткенін жоққа шығаруға болмайды [2, 3 б.], - дей келе осы кезеңде
қазақтың шын мәніндегі егеменді ұлттық мемлекеті қалыптаспағанын, өзін-өзі
билеу құқығына ие бола алмағаны, ана тілінен және басқа да ұлттық
қасиеттерінен айырыла бастағанын баса айтады. Бұл әрине баршаға белгілі.
Дегенмен, біз кеңес үкіметі болмағанда дамудың сатысынан өте алар едік па
деп, бұғауланған күдікті ойдан арыла алмаймыз. Мұндай бұғауланған ойдан
тазаруымыз қажет.
Қазақстанның ұлттық, қоғамдық-саяси Ақиқат журналының 1993 жылғы №8
санында ұлт мәселесіне қатысты Қазақ Мемлекеттік басқару Академиясының
профессоры, тарих ғылымының докторы Сәкен Дорженовтың Ұлттық. Қазақтық.
Қазақстандық. атты мақаласы жарияланған. Бұл жерде С. Дорженов: Кейінгі
кезде Қазақстанда ұлттық банк, ұлттық академия, ұлттық университет
сиякты мекемелер, оқу орындары пайда болды. Оның дұрыстығына шәк келтіруге
бомайды. Бірақ бұл ұғымдарға байланысты келімсектер арасында, әсіресе
славяндықтар арасында: мемлекеті ұлттық болса, енді бұл жерде қазақтардан
басқаға тұруға болмайды тұрса да олар екінші, үшінші сортты болады ғой
деген пиғыл орын алғандай. Яки академиясы ұлттық болса, онда бұл ғылыми
ордада қазақтардан басқа ешкім істемес, ұлттық университет есігі де
қазақтардан басқаларға жабық болар дегендей, өзге ұлт өкілдерінің
кейбіреулері тарихи-этникалық отандарына жылжып та жатқанға ұқсайды [3, 33
б.] - деп, одан әрі мұндай теріс түсініктердің негізгі себебі: КСРО
тарағанша коммунистік деп аталған идеологияның принципі бойынша ұлттық
деген ұғымға Кеңес Одағы империясындағы орыстан басқа ұлттардың, ұлыстардың
барлық проблемаларын кіргізіп, түсіну үстемдік алғандығынан, - деген ой
тұжырымдайды.
Сәкен Дорженовтың мақаласында сонымен қатар: Осы жылғы мамырдың
бірінде Республика алаңында бейбітшілік, еңбек салтанатына арналған бір
репортажда директордың қазақ – қазақ көп ұлтты халық, бауырлас халықтар
достығы деген сөз тіркестері біраз ойға шомдырды -дей келе: Бірінші
сөйлемді жаңылысып кетті-ау десем де, жанымды біраз ауыртты. Себебі, қазақ
емес, Қазақстан – көп ұлтты мемлекет дегеннің өзі де, парасаттылықпен
ойлап қарасақ, онша дұрыс емес екендігі айқын аңғарылады. Ал КСРО – ның
ешбір дау – дамайсыз көп ұлтты мемлекет болғаны шындық, - деп жазады. Одан
әрі С. Дорженов шырылдаған шындыты бұрмалағысы келгендерге төмендегідей
жауабын қайтарады: Қанша жерден егемендіміз, тәуелсізбіз, 100-ден аса
мемлекет бізді мойындады, БҰҰ-на мүше болдық десек те кейде тіптен орынсыз
жалтақтап, айдан анық жәйттерге көпе-көрнеу қарсы тұрамыз .Мәселен, Біздің
республикамыз көпұлтты емес, сан ұлттың өкілдерінен тұратын мемлекет
дегенге қарсы тұруымыз әлде жетпіс төрт жыл бойы қараны – ақ, ақты – қара
деп келген мемлекеттің азаматы болғандығымыздан ба? [3,34 б.], - деп ойға
қонымды мәселелерді аша айтады. Ия, біздің мемлекетте сан ұлттардың
өкілдері тұрады. Бірақ, көп ұлтты мемлекет емес. Бұл мемлекеттің бір ғана
иесі бар ол қазақ ұлты.
Сәкен Дорженовтың мақаласынан: Иә, ұлттық проблема – күрмеуі де,
шешуі де қиын мәселе. Оның уақ-түйек нәрседен шиеленісіп кетуі мүмкін.
Айталық, ауру қалса да әдет қалмайды дегендей, астанамыздағы Әл-Фараби
даңғылының басқа көшелермен қиылысқан тұстарына қазақшамен бірге ағылшынша
жазып қойғанды немен түсіндіруге болады? Тегі біреудің тілін қостамасақ
өмір сүре алмаймыз ба? Рас, егемендігімізге байланысты шет елдік меймандар
да, тұрғындар да көбейіп жатыр. Бірақ солардың ешқайсысының елінде,
көшелерінде, мекемелерінің алдыңғы маңдайшаларында мемлекеттік тілден басқа
жазу жоқ. Осындайда Қайнайды қаның, ашиды жаның дегің келеді екен. Бұл
мәселеге әлі күнге дейін көптеген комитеттер, министірліктер көңіл
аудармағанға ұқсайды. [3, 35-36 бб.], - деп жазды.
1993 жылдары баспасөз беттерінде жарияланған ұлт мәселесі
тақырыбындағы мақалалардың бірі Егемен Қазақстан газетінде 1993 жылы
жарық көрген. Егемен Қазақстан газетінде басылып шыққан Ұлттық, жалпы
халықтық бірлік атты мақаласында Тұрсынбай Жандәулет: Қазіргі таңда
өзіміздің төл мемлекеттік идеологиямызды қалыптастыру, оны бұқара арасында
жаю, сол арқылы қазақ қауымын, қала берді елімізді мекендеуші ұлт пен
ұлыстарды ортақ іске – мемлекетті нығайту ісіне жұмылдыру үлкен шаруаға
айналып отыр [4, 5 б.], - дей келе, идеологияны тікелей экономикалық
күшке, саяси қуатқа айналатын баспалдақ ретінде қабылдау керек екендігін
айтады. Одан әрі, Т. Жандаулет: Идеология дегеніміз белгілі бір мақсатқа
бағытталған идеялар жүйесі. Осы идеяларды жүзеге асыру арқылы ұлттық немесе
әлеуметтік топтың түпкілікті мақсатқа жетуі, - деп жазу арқылы мақаланың
бұл жолдарында идеология сөзінің өзіне анықтама береді. Аталған мақаласында
Т. Жандаулет ұлт біріктіруші идеологиялардың негіздері мектепте қалануы
керектігін жазады. Бүкіл қазақтың біртұтас бауырластығы, ата мекеннің
бөлшектенуге келмейтін бүтіндігі, төл мемлекетімізге, елімізге қызмет ету
идеялары, әр қазақ жасының құлағына сәби күнінен бастап құйылып отырылуы
қажеттігін де айтады. Біз Т. Жандәулеттің Ұлттық, жалпы халықтық бірлік
тақарабында жазылған мақаласынан ұлтты біріктіруші идеологияның негіздерін
құрау біз үшін қиынға соқпасын көреміз. Ол аталған мақаласында: Біз үшін
Абайдың өзі идеология. Абайдың қазақ туралы айтқан идеяларын жүзеге
асырсақ, соның өзінде біз ұлт ретінде заңғар рухани биікке көтерілер едік,
- деген тұжырымымен қорытындылайды [4, 5 б.].
Тұрсынбай Жандәулеттің мақаласынан тағы бір үзінді келтірсек:
Қазіргі таңда ұлттық – мемлекттік идеологиямыз бір – бірімен қабысып,
кірігіп жататын екі бөліктен тұруы керек. Мұның біріншісі, әрі негізгісі
–қазақ халқының басын біріктіруге, оның патриоттық сезімдерін
қалыптастырып, рухани түлеуіне бағыттайтын ішкі ұлттық идеологиямыз. Қазақ
халқының даму процесінде әлі рушылдық-тайпалық кезеңнің толық
аяқталмағанын, мұның үстіне ұлтымызда тілдік –мәдени жіктелудің де бар
екенін ескерсек, сондай – ақ елдің тарихи дамуындағы кездейсоқтық факторын
да ұмытпасақ ұлтты біріктіруші идеологияның ауадай қажет екеніне көзіміз
жетер еді [4, 5 б.]
1993 жылы Егемен Қазақстан № 203 санында жарық көрген Ұлттық рух
және дәуір тынысы мақалада Қазақстан Ресрубликасы Ұлттық Ғылым
Академиясының коррепондент мүшесі, философия ғылымының докторы, профессор
Ә. Нысанбаев, және профессор Н.Елікбаев ұлт туралы былай жазды: Осы
уақытқа дейін қазақ тілінде орысша национализм деген ұғымның ұлтшылдық
деген аудармасын пайдаланып келдік. Оны ескінің қалдығы, саясатымызға
қарама – қайшы томпақ нәрсе деп бағаладық. Сөйтіп сыңаржақты саяси бағалану
ұлтқа деген сүйіспеншілік, жанашу, ұлттық мүддені қорғау сияқты сезімдерден
алыстап, өзімізден өзіміз сырт айналуды дағды еттік. Одан шеккен қасірет
жеткілікті. Кейінгі кезде баспасөз беттерінде ұлтжандылық деген балама
сөз пайда болды. Қарап отырсақ ғылыми-саяси, өміршеңдік тұрғыдан
құрметтеуге, қолдануға лайық ұғым. Ұлтжандылықтың қалыптасуы күрделі
тарихи, саяси-идеологиялық құрылыстарға тән. Кейбіреулер ұлтжандылықты
сезімдік қана қасиетке балап жүр [5, 4 б. ], – дей келе олар ұлтжандылық
туралы өз жауаптарын: Біздіңше дұрыс емес. Әрбір азаматтың ұлтжандылығы
экономика, саяси, әлеуметтік-тұрмыстық, мәдени басқа да өмір саласында
ұлтының мүддесін қорғап, қамқорлық көрсетсе, бұл имандылықтың нышаны болып
табылады деп баса айтты. Олар сонымен қатар, ұлттық мүддеге жанын салуды
теріс бағалап шылдыққа ұрындыру қып-қызыл қиянат. екенін де зерделеп
көрсетті. Одан әрі өз ойларын: әрине, өз ұлтын шектен тыс марапаттау,
ерекше бағалау, өзгелерден жоғары қою саяси мәдениетке жат нәрсе. Соған
орай даурықпалық, шоқпар көтеру, өзгелерге жөнсіз кемсіте қарау, күшпен сес
көрсету, қарадүрсіндік сияқты әдепсіздікке ұрыну жақсылыққа апармайды деп
баса жазды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының
корреспондт мүшесі, философия ғылымының докторы, профессор Ә.Нысанбаев,
және профессор Н. Елікбаевтың аталған мақаласында: Мерзімдік баспа
беттеріндегі, радио және телехабарларындағы кейбір материалдарға зер
салсақ, көптеген азаматтар қазақ ұлтының мүдделері туралы өте батыл болуды
жақтайтынын аңғарамыз. Жалпы алғанда, мұны өз жеріндегі қазақ ұлты үшін
дұрыс нәрсе деуге болады [5, 4 б.], - деп айта келе Ә.Нысанбаев және
Н.Елікбаев ары қарай өз ойларын былай жазады, ұлттық рух бірлігі
даңғазалықты көтермейді, түпкі мақсатты түсініп, айқындай білсек, саяси –
салауаттықтың, мәдениеттің өресіне көтерілсек, өзімізді өзіміз танып және
көрсетіп әрі дәлелдеп, өзгелерге мойындата білсек, ұлттық мерейіміз
артадығын айтады. Ақыл айтып, жөн сілтеу, немесе кез - келген нәрсені
дәлелдеу үшін артығырақ білім мен парасат қажеттігін, оған өмірдегі
тәжірбие тағылымын да қосу керектігін айқындап айтты және де қазақтың
байтақ жері, орасан зор байлығы кімді қызықтырмаған. Оған таңдай қағып, көз
салушылар да аз емес. Тіптен мал айдап өткен жерді иемдене берген қандай
халық деп сәуегейлік жасаушылар да жеткілікті. Тарихтың дауылы небір күшті
империяларды шайқалтқан. Кезіндегі от ауызды, айналаны жайпаған Рим, Осман,
Моңғол, Жоңғар, басқа да мемлекеттердің ақыры не болды? Қазіргі ахуалы
нешік? Мұның бәрі үлкен ойға қалдыратынын дәлелді пікірлермен баса жазды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының
корреспондент мүшесі, философия ғылымының докторы, профессор Ә.Нысанбаев,
және профессор Н. Елікбаевтың Ұлттық рух және дәуір тынысы атты
мақаласынан: Ұлттың мәдениеті – халық игілігі. Ол өткен уақыт пен қазіргі
заманның үйлесімді қасиеттерін жинақтауы керек. Олай болса осы кезеңдегі
мәдениет ауқымы ұлтымыздың тарихи шежіресі, ғасырлар ізін тастаған
дәстүріміз [5, 4 б.], - екендігін айта келе, оған өз жауаптарын: Бірақ та,
қазіргі ұлттық мәдениетіміз осы ізгілікті сақтап отырған жоқ. Мәдени
жатсыну үдеп бара жатқанын, оны коммерцияға ұшырату жақсылыққа
жетелемейтіндігін баса айтады. Қанша жетістігімізді атасақ та, барлығы
көненің көздері жасаған деңгеймен салыстыруға келмейді. Ұлттық сипат, оның
тарихи талғамы жұтаңдыққа ұшырауда. Өз байлығымызды негіз етіп алудың
орнына мәдениет ошақтары батыстың әуені мен шығармашылығын насихаттауға
көшті. Ал Еуропа мәдениетінің өзін – өзі қорғауға, насихаттауға бізсіз де
дәрмені жетеді. Мәдениеттің өзара байланысы мен ықпалын, әсерін жоққа
шығарудан аулақпыз. Дегенмен, ұлттық негізге сүйенген дұрыс деп айқындап
жазды.
1993жылы Қазақстанның ұлттық қоғамдық саяси журналы Ақиқаттың № 7
санында жарық көрген Конституция және ұлт саясаты атты мақаласында
философия ғылымының докторы, профессор Раушанбек Әбсаттаровтың қазақ ұлты
туралы: Бүкіл әлемдегі екі мыңнан астам халықтың ішінде қазақтар жалпы
саны жөнінен жетпісінші орында еуропалық – азиялық құрлықта адамзат
тарихында елеулі рөл атқарған бұл халық көшпелілердің мәдени өркениетінің
бірден – бір мұрагері ретінде танылған. Қазақ халқы өзінің сан ғасырлық
тарихында талай – талай от пен судан өтті, талай – талай қияметтерді бастан
кешті. Әсіресе жоңғарлықтармен екі арадағы ақтабан шұбырынды, алқакөл
сұлама жылдары, патшалық отарлау, кеңестендіру келеңсіздігі, голощекиндік,
зұлмат, 1932-1933 жылдардағы қызыл табанашаршылық, тыңды игеру деген
сылтаумен орыстандыру сияқты солақай саясатты бастан кешкен халық он
тоғызыншы ғасырдың басында өз жерінде 92 пайыз болса, 1962 жылы бұл деңгей
29 пайызға дейін құлдырады [6, 5 б.], - дей келе, әсіресе елді жаппай
орыстандыру жылдарында, тарихшылар тоқырау деп атаған кезеңде Қазақстан
федеративтік Ресейдің автономиялы республикасына, дұрысырақ айтсақ отар
өлкесіне ұқсап кеткендігіні, әрине, мұндай саясат елдің эконоимикасы мен
мәдениетіне елеулі нұқсан келтіргендігі баса айтты және мұның бәрі сайып
келгенде, ұлт саясатын мейілінше шиеленістіріп жіберді.
Сонымен қатар, философия ғылымының докторы, профессор Раушанбек
Әбсаттаров өзінің конституция және ұлт саясаты атты мақаласында: Алда
Қазақстан экономикасын дағдарыстан қалай шығару міндеті тұрса, ұлт саясаты
саласында да осындай күрделі міндеттер тұр. Бұл міндетті заңдық тұрғыдан
Ата Заңымыз айтарлықтай сәтті шешіп берді. Енді сол заңды басшылыққа,
жүзеге асыру міндеті тұр [6, 5 б.], - дей келе, Ата Заңымызда атап
көрсетілгендей, азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімді, өзіміз үшін және
өз ұрпақтарымыз үшін лайықты өмірді қамтамасыз ету ұлт мәселесін ғылыми
тұрғыдан шешумен табиғи байланысып жатқандығын, яки ұлттық, жалпыадамзаттық
және интернационалдық бірлік негізіндегі келісім ғана халықтардың
экономикалық теңдігін, саяси және мәдени дамуын, өзара достықты, ұлттық
мүдделер мен ұлттық ерекшеліктерді, тілдердің бір-біріне деген құрметін
қамтамасыз ете алатынын баса айтып жазды және Р.Әбсаттаров өз ойын
қортындылай келе, әлбетте қазіргі жағдайда ұлт саясатының нақты мазмұнын,
яки оның күрделілігі мен қайшылығын жете талдаудың маңызы ерекше. Бұл жерде
ұлт саясатының нақты картинасын айқын әрі тұтас күйінде көре білу манызды
деп қорытындылады.
Қазақстанның ұлттық қоғамдық саяси журналы Ақиқаттың 1993жылы №6
санында жарияланған Марат Раушанбекұлының Ұлттық сезіну мақаласында:
Ұлттық мүдделерді көзге ілмеу, Қазақстанның табиғи байлықтарын талан –
тараж ету, оның көптеген аудандарының экологиялық апат жағдайына ұшырауы,
мекемелік мүдделердің күшеюі қазақ халқының ұлттық сана – сезімінде жабығу,
күйзелу және түңілу түйсіктерін туғызады. Осыған байланысты мынаны ескерген
жөн, осылардың қай – қайсысы болсын ұлттық мүддеге жанаса қалғандай болса,
ұлттық сана өзінің жоғарғы эмоциялық көзқарасын білдіреді [7, 23-24 бб] –
дей келе, бұған президент Нұрсұлтан Назарбаев өте дұрыс көңіл бөлдігін
айтты және оған ягни, бұл мәселеге президенттің: Қазақстан жерінде міне 40
жыл бойы кең көлемде ядролық қаруды сынау жүргізіліп келеді. Жұртшылықтың
оларды тоқтату жөніндегі талабы көзге ілінбеді. Қабылданған біржақты
шешімдердің қазақ халқының ұлттық сезімін қамшыламауы мүмкін емес еді.
Немесе КОКП Орталық Комитетінің Қазақстандағы 1986 жылғы желтоқсан
оқиғасынан кейін қабылданған белгілі қаулысын еске түсірейік. дегенін
жазды.
Сонымен қатар, Қазақстанның ұлттық қоғамдық саяси журналы Ақиқаттың
1993жылы №6 санында жарияланған Марат Раушанбекұлының Ұлттық сезіну атты
мақаласында: Айта кеткен жөн, қазір қазақ халқы түбірінен өзгерді, қалың
ұйқыдан оянып, белсенді бола бастады. Сондықтан да біз кімбіз, қайда
барамыз деген мәселені қарастырудан бұрын біздің халқымыздың тарихи
санасынан хабардар болғанымыз жөн [7, 22 б.], - дей келе, осы яғни тарихи
санаға байланысты өз ойын: Қазақ халқының тарихи санасы бәрінен бұрын
тарихты білуден, сондай-ақ тарихи процесті талдаудан, фактілерге баға
беруден, берік сенімнен тұратындығын, сонымен бірге қазақ халқының тарихи
санасының мазмұны өткеннің оқиғаларынан ғана құралмайтынын және онда тарихи
уақыттың барлық үш түрі – өткеніміз, бүгінгіміз және болашағымыз үйлесе
орналасқандығын зерделеп жазды.
1993жылғы Егемен Қазақстан газетінде жарияланған Өбекәлі
Жәнібековтың Қазақтану керек пе? атты мақаласында: Тек ұлттық мемлекет
құру арқылы ғана қазақ халқын экономикалық, әлеуметтік, парасаттық,
құқықтық, мәдени, моральдық, имандылық, мінез – құлықтық жығынан кемеліне
келтіруге болады. Сонда ғана біз, патша заманында метрополияға, кеңес
үкіметі жылдарында – орталыққа тәуелді болып, керек десеңіз, өнеркәсіптің
шешуші, мәртебелі салаларында ұлттық жұмысшы табын, өзінен шыққан инженер –
техник қызметкерлерін толығынан толықтыра алмай, 30 – жылдардағы аштық –
жалаңаштық, қуғын – сүргін кезінде миллиондаған азаматынан айырылып,
Қазақстанға белгілі бір есеппен жер аударылғандардың есебінен өз мекенінде
көпшілік болудан қалған, өкіметтің құйтырқы саясатынан тарихи мәңгүрттікке
душар болып, тілінен, ұлттық әдет – ғұрыптарынан айырыла бастаған қазақ
халқының парасаттық мүмкіндіктерін түгелдей іске қоса аламыз [8, 2 б.], -
деп жазды.
Снымен қатар Ө. Жәнібековтың Қазақтану керек пе? деген мақаласында
өз ойын: Бірде маған Мұхтар Әуезов музейіндегі халық университетінде
өткізілген дәріс кезінде бір жас жігіттің: Бізге қазақтану керек пе? деп
сұрақ бергені бар [8, 2 б.], - дей келе, қойылған сұраққа өз жауабын:
Қазақтану қазір қажет дүние. Ол ең алдымен халықтың тарихын ғасырлар –
мыңжылдықтар деңгейінде айқындауға, қазақ жасампаздығы мен шығармашылығын,
тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын, дәстүрлі өнерін этнологиялық тұрғыдан кеңінен
зерттеп білуге қолғабысын тигізетін болады, және қазақты антропологиялық
тұрғыдан зерттей түсуде қазақтанушы ғалымдарға үлкен міндет жүктейтіні
белгілі, деп баса айтты. Ары қарай сөзін: Ғылымның бұл саласының халқымызды
жан-жақты зерттеуге, оның болашағына қатысты өзекті мәселелер бойынша
социологтардың, демографтардың, политологтардың, этнографтардың,
лингвистердің, басқа да мамандардың қатысуымен нақтылы болжам, ғылыми
тұжырымдар жасай алатынын ескерсек, көптеген сауалдарға жауап алатынымыз
өзінен – өзі түсінікті. Біздің мәселенің бұл жағына көңіл аударуымыздың
өзіндік мәні бар.екендігін жазды.
Өзбекәлі Жәнібековтың Қазақтану керек пе? атты мақаласында : Патша
үкіметі кезіндегі, онан кейінгі зерттеулердің қай – қайсысын алсақ тарих,
этнография, антропология, әдебиет пен өнер саласында құнды деректер
қалдырғанымен, олар негізінен отарлау, орыстандыру мүддесіне байланысты
жүргізілгендіктен де қазақты халықтық тұрғыдан зерттемеді, оның жан – жақты
дамуына оң ықпал етпеді.[8, 2 б.], - деп айтты. Ө.Жәнібек: Қазақтанудың
егер оған мемлекет тарапынан жеткілікті көңіл бөлінсе, қадым заманы мен
жаңа дәуірдің арасындағы тарихи сабақтастықты, уақыт, ұрпақтар байланысын
аша түсуге, және белгілі дәрежеде халықтың болашағын бағдарлап отыруға
мүмкіндік беретінін даусыз айтты.
1994жылы Қазақстанның ұлттық қоғамдық саяси журналы Ақиқаттың №10
санында жарық көрген Осы жұрт қазақ елін біле мекендеген мақаласында
философия ғылымының докторы, профессор Әбдеш Қалмырзаев: Бүгінгі қоғамдық
өмірді қадағалап отырсаңыз, нені байқайсыз? Ұлттық сана оянып, қазақтың
келешегіне көз жіберу, елдің ертеңгі күні не болмақ деп ойлану күшейе
түсті. Бірақ бұл жақсы нышанның өзінде екі қауіп көзге түспей қоймайды.
Ұлтжандылықтың жолы осы деп өткен – кеткенімізге ойланып, сын көзбен
қарамай, қазақтікінің бәрі жақсы болған еді, енді соның бәрін жоғалттық
деген сарыуайымшылдықтың сарыны басып барады. Еіншіден, ұлттың ертеңі
сәулелі шағы, ежелден аңсаған азат өмірі еткенде жүзеге асатынын дөп
баспай, қайдағы бір дерексіз қиялдың құшағына берілу байқалады.
Республикамыз тәуелсіз ел ретінде тек алғашқы адымын ғана жасады. Тәуелсіз
ел болу, жұрт қатарлы озық өркениетті мемлекет болу оңай шаруа емес.
Өзімізді – өзіміз сөз жүзінде көкке көтеріп, кеудемізді қанша
қаққанымызбен, еліміз еңселі, жеріміз шүйгін, халқымыздың ежелгі тарихы
бай, ол ар – намысына дақ түсірмейтін айбарлы дегенмен, құр сөзге кім бой
ұрады? Ұлылықты, ұлықтықты тек қарымды – қаракетті іс көрсетпей ме? Сол
істі кім атқармақ? Әрине, халық өз қадірін өзі біліп, намысын жоғары ұстауы
үшін, өткенін, тарих тәжірбиесін, аруағы мен айбарын, дәстүрі мен киелісін,
жұрт назарын аударған аяулысын ажырата біліп, оларға құрметпен, ізгі
ілтипатпен қарауы керек [9, 12 б.] – деп жазды.
Фиолософия ғылымының докторы, профессор Әбдеш Қалмырзаевтың Осы жұрт
қазақ елін біле ме екен? мақаласында: Халықты, ұлтты бүкіл әлемге таныту
– күрделі құбылыс. Ол үшін халық өткеннің барын бардай, жоғын жоқтай
танытып білуге тиіс. Өзі танып қоймай, өзге жұртқа да мәлім ету қажет. Ол
үшін халықтың шын тарихын, мәдениетінің тамырын, оның үздік үлгілерін
әлемге таныту керек. Бұл үшін жазылған тарихтың жай – жапсарын аңғарып,
оның анықтығына, дәлдігіне, ақиқатына көз жеткізген жөн. Тарихтың
жазылмаған беттерінің орнын толтыру абзал. Қазақтың төл тарихы жөніндегі
мектеп оқулықтары көңілге қонбайды, аты бар да заты жоқ. Оны қайта жасау
керек. Қазақстан тарихы міндетті түрде енгізілуі керек. Халық өзін бала
күнінен тануы керек. Ұлттық сана ұлттың қадір-қасиетін танудан басталады
[9, 17 б.] – дей келе Ә.Қалмырзаев: Өркениетті халық өзін әлемге айқалап
жүріп емес, немесе жойқын соғыс ашып, дүниені қиратып атын шығармайды.
Нақты ісімен, мықты экономикасымен, шалқыған байлығымен, бай мәдениетімен,
озық техникасымен танылады және тәуелсіздіктің жас, жұпар исіне масайып,
сергектіктен сәл көз жазып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. 1991-2000 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ
МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1. 1991-1995 жылдардағы қазақ баспасөзіндегі ұлттық идея
мәселесі ... .10
2. 1995-2000 жылдардағы қазақ баспасөзінде көтерілген ұлт саясатының
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. 2001-2010 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
1. 2001-2010 жылдардағы қазақ баспасөзіндегі ұлттық идеяның мәні мен
мазмұны..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 31
2. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев мақалаларындағы ұлттық
идея ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кеңес өкіметі кезінде яғни әкімшіл әміршіл
басқару жуйесі кезінде ұлттық идея жайында айта алмайтын бұл ұғым қазіргі
қазақ азаматтарының талқысында жүр. Ұлттық идеяны тәуелсіздік алғаннан
бастап қолданысқа енгіздік емес пе?
Ал шын мәнісінде бұл ұғымның тарихы ерте кезден бастау алады. Мысалы
аталарымыз қазақ хандығының тұсында өзінің ұлттығын сақтап қалып, кейінгі
ұрпаққа аманат етіп тапсыру үшін салт-дәстұрлерін, мәдени ұстанымдарын,
тарихи ата-тектерін, рухани байлықтарын, территорияларын сақтап қалуға
барынша тырысқаны бізге тарихтан белгілі.
Ұлттық идеяны сөз қылудың өзі бізге жетістік. Өйткені адамдардың ұлт
ретінде одан әрі дамуы, өзінің ұлттық мәселелеріне көңіл аударуы,
адамдардың бірлігіне алып келеді. Ұлттық идеяны бір күнде қалыптастыру
мүмкін емес жағдай, ол ұзақ уақыттық процесс.
Ұлттық идея – бұл бір көптен көтеріліп жүрген тақырып. Мазмұнын көз
жүгіртсек, екі бөліктен тұратынын көреміз. Бірі – ұлт, екіншісі – идея
мәселесі. Ұлттану қазақ даласына ежелден қоныстанған үрдіс екені ақиқат.
Осыдан 3 мың жыл бұрын өмір сүрген Геродоттан тартып кеше Колбинге дейін
әрқилы мақсатқа сай Қазақстанға сырттан келгенде ұлттануға ден қойғаны –
арғы тегіміз сақтарды, салт-дәстүрімізді, рухани-мәдени ұстанымдарымызды,
тарихымызды, яғни қазақтардың қайдан, қашан, қалай шыққанын, болмысын танып-
білуге ұмтылғаны күмән туғызбаса керек.
Қазақтар да әлемнің саяси, тарихи, этникалық дамуынан бейхабар қалған
жоқ. Дала даналарының орыс, қытай, қалмақ, өзбек, араб, парсы жұрттары
жөнінде айтқандары бүгінгі күнге келіп отыр. ХХ ғасыр этностарды мидай
араластырып жіберді. Отарлаудың зорлық-зомбылығынан жоғалып кеткен ұлттар
аз емес. Бір ғана КСРО-ның өзінде 1926-1939 жылдар ішінде 194 ұлттан 100-ге
жетпейтін ұлт қалған екен. Осылайша ұллтану өзекті мәселеге айналды.
Талай-тьалай ойдодолары өтті, том-том кітаптар жарық көрді.
Ғалымдардың, саясаткерлердің, саяхатшылардың үздіксіз ізденісі зая кетпеді.
Қоғамдық санаға адамдардың ұлтқа жіктелетіні аса зор құндылық ретінде
орнықты. Бүгінде ұлтқа берілген анықтама ондап, жүздеп саналады. Тарих
ғылымдарының докторы, профессор Х. Әбжанов: Ұлт дегенеміз - өзінің қазақ
(орыс, неміс, жапон...) екенін тарих тереңінен бастау алған төл санасымен
ұғатын және басқалардан тілдік, рухани, геосаяси, басқа да өзгешелігін
айыра алатын адардардың үлкен қауымдастығы.
Идея – грек сөзі, образ, ұғым, түсінік мағыналарында қолданылады.
Атқаратын міндетіне қарай идея алуан-алуан қырымен көзге түседі. Біз
қарастырғалы отырған ұлттық идея мәселесінің мәні ұлттың тілегі, ниеті, ойы
дегенге саяды. Сондықтан да, ұлттық идеяны зерттеу өзекті мәселе болып
табылады.
Ұлттық идеяға тап бүгінгі керегі толағай сөз ғана емес, нақты іс. Ал
істің жүзеге асуы үшін саяси-мемлекеттік шешім қажет. Ұлттық
идеяныанықтауға Предзидент, Парламен, үкімет ресми түрде араласқанда ғана
оң нәтижеден үміттенуге болады. Сонда бұл істен зиялы қауым, саяси
партиялар, қоғамдық бірлестіктер, үкіметтік емес ұйымдар, БАҚ тыс қалмай,
қоғамдық санадағы бүгінгі самарқаулық жойылар еді.
Жалпы өткен жыл көп нәрсенің басын ашып берді. Әсіресе, ұлттық идеяны
қолдайтындар мен азаматтық қоғам орнатуды қалайтындардың жігі айқын
байқалған еді. Қазақстанды полиэтникалық мемлекет деп түсінетіндер,
жалпыұлттық идеяны көтеріп, азаматтық қоғам орнату керектігін айтты. Олар
қазақ халқының басымдығын білдіретін титулды ұлт ұғымы Қазақстан секілді
көпұлтты мемлекетке зиянды, сондықтан азаматтық идеяны мемлекеттік идеямен
ұштастырайық деген еді.
Ал Ұлттық идеяны көтерген қазақ интеллигенциясы Қазақстандағы жердің
де, мемлекеттің де иесі – қазақ халқы, ол – титулды ұлт, ал қалғандары
диаспоралар екенін айтып бақты.
Екі диспозицияның қақ ортасында қалған мемлекет үшін бүгінде екі
бағыттың бірін таңдап, бірін жығып беру шалыс қадам екені айдан анық.
Өйткені азаматтық қоғам қалыптастырып, қазақ халқын бар мәртебесінен айыру
– тарихи әділетсіздік әрі сорақылық болса, өзге ұлттар көзқарасын елемеу де
ел бірлігіне сызат түсіру деген сөз. Сонда қайтпек керек бізге?
Қызығы, сұрақтың жауабын өзге ұлт өкілдерінің өздері беріп жатыр.
Мәселен, жақында ҚМЭБИ-дің (КИМЭП) оқытушысы, п.ғ.к. Леонид Пуховичтің
Мысль журналының бетінде Составные части национальной идеи в Казахстане
атты мақаласы жарияланды. Автор өзінің қазақстандықтарды қандай ұлттық
идеямен біріктіруге болады деген риторикалық сұрағына тек қана мемлекеттік
тіл деп жауап береді. Ол азаматтық қоғам мен ұлттық идеяның синтезін жасап,
басқа халықтарды қазақ ұлтының төңірегіне топтастыру қажет дейді. Ал оларды
біріктіретін һәм бірлігін арттыратын құрал – тіл. Сол себептен автор орыс
мектептеріндегі Қазақстан тарихы, қазақ әдебиеті, география сияқты бірқатар
пәндерді қазақ тілінде жүргізуді ұсынады. Сөзінің жаны бар Леонид мырза
түптеп келгенде, Қазақстанда жалаң түрде азаматтық қоғам орнату мүмкін
еместігін айтады.
Былтырғы жылы бірқатар ғалымдар барша Қазақстан тұрғындарын ұлтқа
бөлмей, қазақстандықтар деп атау керектігі жайлы бастама көтеріп, оны жеке
куәліктерге жазуды ұсынғанын баршамыз білеміз. Бірақ, халық тарапынан туған
қарсылық бастаманы жол ортада қалдырып еді. Мұның бәрі нені аңғартады? Бұл
деген енді қазақ халқының сана-сезім, ұлтшылдық рухының оянғанының белгісі.
Алайда, ұлтшылдық деген әдемі сөз көбіміздің құлағымызға әлі түрпідей тиіп,
ауызға алуға қорқамыз тіпті.
Алдағы уақытта келесі үш сұраққа нақты да ұғынықты жауап беруіміз
тиіс. Бірінші сұрақ – ұлттық идея дегенде біз нені түсінеміз? Екінші сұрақ
– неге бізге ұлттық идеяны нығайту маңызды? Үшінші сұрақ – ұлттық идеяның
негізі не болып табылады? Бұл сұрақтарға әлі де болса нақтылы жауап
берілмей келуі мәселенің өзектілігін аңғартады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлттық идеяның бары мен жоғын тиянақтауға
жұрттан бұрын ғалымдар кірісіп кетті. Ә. Нысанбаев, Қозыбайтегі М.Қ.,
Ө. Жәнібеков, Ғ. Сапарғалиев, С. Дорженов тәрізді белгілі білімпаздардың
қаламынан туған еңбектер қоғамдық санаға игі әсер еткені сөзсіз.
Ұлт және одан туындайтын ұлттық идея мәселесі объективті түрде
зерттеу мүмкіндігі Кеңестік дәуірде шектелген еді, сондықтан да, тек ХХ
ғасырдың кейінгі 90-жылдарында ғана отандық, ғалымдар тобының зерттеулері
негізінде Қазақстанда да қайтадан саясаттану ғылымындағы өзекті
тақырыптардың біріне айналды. Айта кететін бір жайт, бұл зерттеушілер
ұлттық идея болмысы, оның қалыптасуы жайында әртүрлі пікірде болды.
Негізінен, аталған тақырып төңірегінде Тәуелсіз Қазақстан кезеңдегі
алғашқы мақалалар Қазақстандық саясаттану ғылымында ұлттық идея мен
жалпыұлттық идеяның бүгінгі қазақстандық қоғамдағы идеялық және
идеологиялық негіздемесі және ондағы элитаның рөлі, ұлттық патриотизм
аспектілері жөнінде отандық ғалымдар – Қозыбайтегі М.Қ., Ө. Жәнібеков,
Ғ. Сапарғалиев, С. Дорженов, Т. Жандәулет, Ә. Нысанбаев, Н. Елікбаев,
Р. Әбсаттаров, М. Раушанбекұлы, Ә. Қалмырзаев, С. Нұрмұратов, С. Борбасов,
Р. Қадыржанов, С. Қирабаев, С. Мұқатаев, Қ. Атабаев, Р. Құттыбаева,
М. Кішікбаев, Д. Әубәкір, А. Әлімұлы, А. Смайыл, О. Сәбден, Ж. Әкім,
Ж. Алпысбаев, Ә. Қайдарова, Х. Әбжанов, Әбдіхалықов Қ.С., Назарбаев Н.Ә.
еңбектерінде бар.
1991-1995 жылдар аралығында ұлттық идея мәселесін баспасөз беттерінде
көтеріп, осы тақырыпта қалам тартқан ... сияқты бір топ қоғам
зерттеушілерінің мақалаларынан осы кезең аралығында ұлт мәселесіне қатысты
әр түрлі пікірлер көреміз.
Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарында ұлт мәселесін көтерушілердің
бірі – тарихшы ғалым, Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының академигші
Қозыбайтегі М.Қ. бірнеше мақалаларын жарыққа шығарды. Манаш Қабашұлы 1992
жылы басылып шыққан Біз қазақ қайдан шықтық? атты мақаласында
дүниежүзілік қазақтар құрылтайында сөйлеген сөзінен: Тарих сыры да көп,
айтатын мұны да көп. Түркі текті халықтардың ішіндегі іргелісінің бірі,
бірі де болса бірегейі қазақ халқы. Қазақ түрік емес, қазақсыз түрік
емес, деген ежелгі мәтел ер қазақтың ерен мінезін, абзал қасиетін, асқақ
көңілін, ата тарихына деген сүйіспеншілігін көрсететінін хақ, - дей келе
Қозыбайтегі Манаш тарихымызға, көнеден келіп жеткен асыл мұрамызға қатысты
зерделі ой тұжырымдайды. Ол сол тәуелсіздігіміздің алғышқы жылдарының
өзінде бүкіл қазақ тарихын бес астарлы кезеңге бөліп көрсетті [1, 6-8 бб.].
Қазақстан Республикасы Ұлттық академиясының мүше-корреспонденті Ғайрат
Сапарғалиев 1993 жылы Конституция және ұлттық мемлекет деген тақырыпта
жазылған мақаласында Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заңда
қазақ ұлтының өзін өзі билеу құқығы баян етілгенін айта келе, ол аталған
құжатқана сүйене отырып, жаңа Конституция заңдастырған ұлттық
мемлекетіміздің көрінісі болып табылатын негізі белгілері мен қаситеттерін
атап көрсетті [2, 3 б.] Осы кезеңде ұлттық идея тұрғысында баспаға шыққан
тағы бір мақаланың авторы Қазақ Мемлекеттік басқару академиясының
профессоры, тарих ғылымының докторы Сәкен Дорженов Ұлттық. Қазақтық.
Қазақстандық атты мақаласын 1993 жылы Ақиқат жуналында жариялады. С.
Дорженов аталған мақаласында ұлттық идеяны мәселесін ұлттық, бауырлас
деген ұғымдардың дұрыс қолданылу, қолданылмау мәселесін көтере отырып:
Біздің Республикамыз көп ұлтты емес, сан ұлттың өкілдерінен тұратын
мемлекет, - деп, Қазақстан – көп ұлтты мемлекет дегеннің дұрыс емес
екендігін аңғартады [3, 33-39 бб.].
Сонымен қатар, осы жылы Тұрсынбай Жандәулеттің Ұлттық, жалпыхалықтық
бірлік деген тақырыпта мақаласы жарық көрді. Аталған мақаласында
Т. Жандәулет: Ұлт біріктіруші идеологияның негідері мектепте қалануы
керек. Бүкіл қазақтың біртұтас бауырластығы, атамекенінің бөлшектеуге
келмейтін бүтіндігі, төл мемлекетімізге, елімізге қызмет ету идеялары, әр
қазақ жасының құлағына сәби күнінен бастап құйылып отыруы керек. Тіл
қадірін де мектепте ұғып шыққаны жөн. Әрине, ұлтты біріктіруші идеолгияның
негіздерін құрау біз үшін қиынға соқпас. Біз үшін абайдың өзі идеолгия.
Абайдың қазақ туралы айтқан идеяларын жүзеге асырсақ, соның өзінде біз ұлт
ретінде заңғар рухани биікке көтерілер едік, - деп, ұлттық идея қазақ
халқының басын біріктіруге, оның патриоттық сезімдерін қалыптастырып,
рухани түлеуіне бағыттайтынын ерекшелеп айтады [4, 5 б.].
Қазақстан Ресрубликасы Ұлттық Ғылым Академиясының коррепондент мүшесі,
философия ғылымының докторы, профессор Ә. Нысанбаев, және профессор
Н.Елікбаев ұлт туралы 1993 жылы Егемен Қазақстан № 203 санында жарық
көрген Ұлттық рух және дәуір тынысы мақаласында: Осы уақытқа дейін қазақ
тілінде орысша национализм деген ұғымның ұлтшылдық деген аудармасын
пайдаланып келдік. Оны ескінің қалдығы, саясатымызға қарама – қайшы томпақ
нәрсе деп бағаладық. Сөйтіп сыңаржақты саяси бағалану ұлтқа деген
сүйіспеншілік, жанашу, ұлттық мүддені қорғау сияқты сезімдерден алыстап,
өзімізден өзіміз сырт айналуды дағды еттік. Одан шеккен қасірет жеткілікті.
Кейінгі кезде баспасөз беттерінде ұлтжандылық деген балама сөз пайда
болды. Қарап отырсақ ғылыми-саяси, өміршеңдік тұрғыдан құрметтеуге,
қолдануға лайық ұғым [5, 4 б. ], – деген ой тұжырымдайды.
Философия ғылымының докторы, профессор Раушанбек Әбсаттаров
Конституция және ұлт саясаты атты мақаласында: Алда Қазақстан
экономикасын дағдарыстан қалай шығару міндеті тұрса, ұлт саясаты саласында
да осындай күрделі міндеттер тұр. Бұл міндетті заңдық тұрғыдан Ата Заңымыз
айтарлықтай сәтті шешіп берді. Енді сол заңды басшылыққа, жүзеге асыру
міндеті тұр [6, 5 б.], - дейді.
Марат Раушанбекұлы Ақиқат журналының № 6 санында жариялаған Ұлттық
сезіну мақаласында ұлттық, рулық шектелуге қарсы күресу, ұлт өмірін
демократияландыру, мемлекетті жаңарту, әлеуметтік әділеттікті жүзеге асыру
қажеттілігін көрсетсе [7, 21-24 бб.], Арқас өрбіту қорының президенті,
тарих ғылымдарының кандидаты Өзбекәлі Жәнібеков 1993 жылы Қазақтану керек
пе? деген мақаласында тек ұлттық мемлекет арқылы ғана қазақ халқын
экономикалық, әлеуметтік, парасаттық, құқықтық, мәдени, моральдық,
имандылық, мінез-құлықтық жағынан кемеліне келтіруге болатынын айтады [8, 2
б.].
Фиолософия ғылымының докторы, профессор Әбдеш Қалмырзаев Осы жұрт
қазақ елін біле ме екен? мақаласында: Ұлттық сана ұлттың қадір-қасиетін
танудан басталады [9, 17 б.] – деп, халықтың шын тарихын, мәдениетінің
тамырын, оның үздік үлгілерін әлемге таныту керектігін айтады.
Жоғарыда келірілген ұлттық идеяға қатысты мақалаларда айтылған ой
тұжымдары 1995-2000 жылдар аралығында да баспасөз беттерінде жарияланып,
ұлт саясатының маңызына қатысты салиқалы ой-пікірлер көпшілікке ұсынылды.
1995жылы Ақиқат журналының № 3 саныныда жарық көрген Ұлттық
менталитет және әлем образы деген мақаласында философия ғылымының
кандидаты Серік Нұрмұратов: Ұлттық менталитет – қазақтың халықтық діні
деген ұғымға сәйкес келеді [10, 74 б.], - деп ұлттық менталитетке ұлттық
мәдениет, дәстүр, салт-сана, бағыт-бағдарлар, құндылықтар жататындығын атап
көрсетті. Аталған журналдың № 9 санында 1996 жылы философия ғылымының
докторы Рүстем Қадыржанов Қазақ халқын қалыптастыру хақында атты
мақаласында: Қазақстандағы ұлт саясаты біздің пайымдауымызша, біртұтас
Қазақстан ұлтын қалыптастыруға бағытталуы қажет, - деп Қазақстан үшін
халқынынң құрамы көпэтникалық болғандықтан біртұстас ұлт құруға деген
талпыныстың маңызы ерекше екендігін алға тартады. Р. Қадыржановтың ойынша,
егер Кеңес халқы біртұтас ұлт болғанда Кеңес Одағы ыдырамас еді. Өйткені,
ұлт адамдардың мықты әрі тұрақты қауымдастығы [13], - деп көрсетеді ол.
Ақиқат журналының 1999 жылғы № 8 санында жарық көрген Сейітқазы
Мұқатаевтың Іргелі ел боламыз десек... деген мақаласында: Қазақтың
ұлттық идеологиясы Мұхаммед пайғамбарымыздың хадистеріне суйенген исламдық
шариғат пен қазақтың қанына сіңген ұлттық тәрбиелік әдет -ғұрыптан, салт-
сананың бірігуінен туындайды ...Ұлттық идеологияны негізі бір арнаға құятын
қос куретамыры сол ұлттың діні мен сөйлер тілі [15, 34-35 бб.], - деп
ұлттық идеяға дін мен тілдің қажеттігін ерекшелеп көрсетеді.
Ал енді ХХІ ғасырдың бас кезінен бастап бүгінгі күнге дейін ұлттық
идеяны баспасөз беттерінде көтеріп жүрген Д. Әубәкір, А. Әлімұлы,
А. Смайыл, О. Сәбден, Ж. Әкім, Ж. Алпысбаев, Ә. Қайдарова, Х. Әбжанов
Әбдіқалықов Қ.С. мақалаларын ерекше айтуға болады. Олардың ішінде жазушы
Алдан Смайылдың 2006 жылы Жас Алаш газетінде жарияланған Ұлттық идея
ұстыны атты мақаласында: Ұлттық идея дегеніміз, белгілі бір кезеңге
ұлттың сай болуын қамтамасыз етуге бағытталған ұлттық мұраттар және оларды
жүзеге асырудың жолдары. Оның негізгі нысанасы, ұлттық мемлекет құру. Бұл
мынадай үш өмірлік міндетті алға тартады: 1. Ұлттық саяси элита
қалыптастыру; 2. Ұлттық экономикалық буржуазия қалыптастыр; 3. Ұлтты
жетілдіру, - деп Қазақстандағы ұлттық идеяның қалыптасуындағы тұғырлы үш
міндетін нақты-нақты атап көрсетті [21, 4 б. ].
Сонымен қатар, Жас алаш газетіннің 2006 жылы № 4 санында академик
Оразалы Сәбденнің Біз үшін ұлттық идея – өркениетті, дамыған,
демократиялық ел болу атты мақаласы жарық көрді. Аталған мақаласында
академик: Бір сөзбен айтқанда, біз үшін ұлттық идея дегеніміз –
Қазақстанның демократиялық, дамыған, өркениетті ел болуы. Дүнежүзілік
өркениеттен, ұлы көштен қалып қоймауы. Меніңше, біз үшін ұлттық идеяның ең
негізгі қағидасы – осы. Осыдан енді үш бағыт, үш тармақ тарайды. Бірінші
бағыт – демократиялық саяси жүйе құру. Екінші бағыт – әр адамға жақсы өмір
сүру деңгейін жасау. Үшінші бағыт – тарихи, мәдени, отаншылдық рухымызды,
ұлттық құндылықтарымызды сақтау және дамыту. Бұл үшін қазақ халқының
бірлігін қалыптастыру қажет, мемлекеттік тілді тұғырына қондыру керек.
Ұлттық идеяға келсек, құр айқаймен емес, қазақты ғылым-біліммен қолдау
керек. Қазақты көтеру үшін жас отбасында бір сәби өмірге келсе, сол
отбасына кем дегенде мың доллар берілуі керек. Бұған біздің қаражатымыз
жетеді [22, 5 б.], - деп өз ой-пікірін ашып айтады.
Бұдан кейінгі жылдары Жас Алаш газетінің № 10 санындағы Жанұзақ
Әкімнің Қазақстанның болашағы – қазақ идеясында деген мақаласында:
Ұлттық идея дегеніміз – халықтың әріден алғанда дәуірлік, беріден алғанда
ғасырлық мұратын айқындайтын, келешек ұрпаққа жол көрсететін шамшырақ
болатын заманалық рухани философия. Ұлтты қалыптастырып, біріктіретін –
оның тілі, нәсілі, елі, мемлекеті және діні болса, идея оның негізі болып
саналады [23, 1 б.], - деп ұлттық идеяның негізін жүйелі түрде ұсынады.
2010 жылы Президент және халық газетінің № 40 санында жарияланған
Ұлттық идея – халық мұраты деген мақаласында тарих ғылымдарының докторы,
профессор Хангелді Әбжанов ұлттық идея құндылықтары мен ұстанымдарын екі
әлеуметтік қауым арасында мейілінше дәйекті бекемдеу қажет екендігін
айтады. Оның бірі ретінде – бала бақшада тәрбиеленуші бүлдіршіндерден
бастап, университет аудиториясында отырған жастарға жеткізуден ештеңені
аяуға болмайтынын айтса, екіншісі – мамандар мен зиялылардың ұлттық идеяға
қалтықсыз берілгендігін қалыптастыру. Х. Әбжанов: Ұлттық идея барша
халықтың күш-жігерін, іс-әрекетін уақыт алға қойып отырған аса жауапты
тарихи міндетті шешуге жұмылдыратын, баурап әкететін күш болуын қалаймыз.
Ұлттық идеяның мән-мағынасын дәл қазіргі таңда Қазақ елі. Азаттық. Бірлік
деген ұғым түсініктер аша алады [29, 4 б.], - деп өз ойын қорытындылайды.
Елбасымыз Назарбаев Н.Ә. ұлттық идеяға ерекше мән беріп: Ұлттық идеяға
келетін болсақ, оның іргетасы мүлде басқа. Ол ең алдымен, өзінің ұлттық
тұтастығын айқындай түсуге негізделеді. Ұлттық идея қоғамның өз ішінде
пісіп жетіледі. Онда сырттан танылған сипат болмайды. Ұлттық идея идеология
жәдігөйлерінің ашқан жаңалығы емес, миллиондаған адамдардың өздерінің
ұлттық міндеттерін түсінудің жемесі болып табылады. Ұлттық идеяның
қалыптасуы өзіміздің төл тарихымызды жаңаша ұғыну негізінде ғана мүмкін
болады, - деп ұлттық идеяның негізі ретінде төрт тұғырды атап өтеді. Олар:
1. Ел бірлігі; 2. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігі; 3. Интеллектуалдық
жасампаз қоғам; 4. Өркениетті мемлекет.
Диплом жұмысының мақсат –міндеттері: Дипломдық жұмыстың басты мақсты
– 1991-2010 жылдар аралығында қазақ баспасөзіндегі ұлттық идея мәселесінің
көтерілу деңгейін анықтау. Ол үшін келесі міндеттер алға қойылды:
- 1991-1995 жылдар аралығында қазақ баспасөз беттерінде ұлттық идея
мәселесінің көтерілу деңгейін ғылыми түрде анықтау;
- 1995-2000 жылдардағы қазақ баспасөз беттерінде ұлт саясатын қалыптастыру
тұрғысындағы ой-тұжырымдарға сараптамалық талдау;
- 2001-2010 жылдар аралағында қазақ баспасөз беттерінде жарияланған
мақалалардағы ұлттық идеяның мазмұнын айқындау;
- Назарбаев Н.Ә. шығармашылығы және мақалаларындағы ұлттық идея
мәселесінің қозғалуын жүйелі түрде талдап көрсету.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Бұл дипломдық
жұмыс барысында ұлт мәселесіне байланысты зерделі ой-тұжырымдарын қазақ
баспасөз беттеріне жариялап жүрген Қозыбайтегі М.Қ., Ө. Жәнібеков,
Ғ. Сапарғалиев, С. Дорженов, Т. Жандәулет, Ә. Нысанбаев, Н. Елікбаев,
Р. Әбсаттаров, М. Раушанбекұлы, Ә. Қалмырзаев, С. Нұрмұратов, С. Борбасов,
Р. Қадыржанов, С. Қирабаев, С. Мұқатаев, Қ. Атабаев, Р. Құттыбаева,
М. Кішікбаев, Д. Әубәкір, А. Әлімұлы, А. Смайыл, О. Сәбден, Ж. Әкім,
Ж. Алпысбаев, Ә. Қайдарова, Х. Әбжанов, Әбдіхалықов Қ.С., Назарбаев Н.Ә.
және басқа да зерттеушілердің ғылыми ұстанымдары мен теориялық пікірлеріне
назар аударылып, жұмыс барысында қажетіне қарай қолданыс тауып отырды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық ауқымы. Қазіргі таңдағы тәуелсіз
Қазақстанның жүріп өткен 20 жылдық уақыт ішіндегі ұлттық идеяның баспасөз
беттерінде көтерілуі, қоғамдағы орны мен рөлі жан-жақты зерделенді. Диплом
жұмысының хронологиялық шеңбері 1991-2010 жылдар аралығын қамтиды. Бұлай
алуының себебі тәуелсіздік алғанымыздан бастап ұлт мәселесінің, ұлттық
идеяның баспасөз беттерінде қандай деңгейде көтерілуін анықтау мақсатында
алынды.
Кеңес заманында қазақтар социалистік ұлт аталғанымызбен, елдік
мәселелермен бел шешіп айналыса алмадық. Тәуелсіздікке қол жеткізгенде
халқымыз ең бірінші ұлттық идеяның бары мен жоғын тиянақтай бастады.. Мұның
бәрі, әрине, егеменділіктің арқасында мүмкін болды.
Диплом жұмысының құрылымы. Бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, төрт тараушадан және қорытындыдан құралған.
1. 1991-2000 ЖЖ. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ МӘСЕЛЕСІ
1. 1991-1995 жж. қазақ баспасөзіндегі ұлт мәселесінің қозғалу деңгейі
Кеңес заманында қазақтар социалистік ұлт аталғанымызбен, елдік
мәселелермен бел шешіп айналыса алмадық, ондай істерге ниеттеніп кіріспек
болсақ, бірден “ұлтшыл” болып шыға келіп, орталықтан саяси сынға түсіп,
айыпталып отырдық. Қазақ халқының дербес қоғамы да, тәуелсіз мемлекеті де
болған жоқ, ондай жағдайда елдік қадір-қасиетіміз де шамалы болды. Нағыз
елдікке қазақтар 1991 жылдан бастап ене бастадық, міне, бұған биыл он тоғыз
жыл толмақ, – деп Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев айтқанындай, тәуелсіздік
жарияланғаннан соң, Қазақстан халқы ел атанды. Егемен елдің ендігі сара
бағытын ұлттық идеясы айқындайтын заман келді.
Қазақ халқы өзінің тұңғыш президентін сайлап, өзгелермен терезесі
тең егеменді ел, тәуелсіз мемлекет екендігін айдай әлемге паш етті. Содан
өзіміздің кім екендігімізге назар аударатын кез де келіп жетті. Қазақ
халқының қандай асыл ұлт екендігін баспасөз беттерінде жариялау арқылы
әрбір қазаққа жеткізу қажетілігі туындады. Бірінші кезекте, осы мәселенің,
яғни ұлт мәселесінің баспасөз беттерінде қандай деңгейде көтерілгенін ашып
көрсету қажет.
Ұлт мәселесі тұрғысында көптеген мақалаларын баспасөз беттерінде
жариялап, зерделі ой-тұжырымдар жазып жүрген белгілі тарихшы ғалымдардың
бірі – Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының академигі Манаш Қабашұлы
Қозыбайтегі. Зерде атты көпшілік-ғылыми журналының 1992 жылы №8 санында
жарияланған Біз қазақ қайдан шықтық? атты мақалада Манаш Қозыбайтегінің
дүние жүзі қазақтарының құрылтайында сөйлеген сөзінен үзінділер
келтірілген. Бұл мақаласында: Тарих сыры да көп, айтатын мұңы да көп түркі
текті халықтардың ішіндегі іргелісінің бірі, бірі де болса бірегейі қазақ
халқы. Қазақ түрік емес, қазақсыз түрік емес, - деген ежелгі мәтел ер
қазақтың ерен мінезін, абзал қасиетін, асқақ коңілін, ата тарихына деген
сүіспеншілігін көрсететіні хақ, - деп зерделі ой айтады [1, 6 б.]. Олай
болса біз қазақ ұлтының бірегей ұлттардың бірі екендігін әлемге көрсете
білуіміз қажет. Біз егеменді ел болып, тәуелсіздік алғалы 20 жылды артқа
тастадық. Бұл мәселені әлемге айғайлап жар салмай, алдымен қазақ халқына
мықтап жеткізіп, санасына сіңдіріп, ұлттық ой санасын оятып, ешкімге
тәуелді емес екендігін жақсылап жеткізуіміз қажет.
Ал Егемен Қазақстан газетінің 1993 жылы баспаға шыққан №53 санында
Қазақстан Республикасы Ұлттық академиясының мүше-корреспонденті Ғайрат
Сапарғалиевтің Конституция және ұлттық мемлекет атты мақаласы
жарияланған. Аталған мақаласында Ғ. Сапарғалиев: Қазақ халқы - қазір өзі
мекендеп отырған жер кеңістігінде ежелден қалыптасқан негізгі және бірден-
бір ұлт. Рас, қазақ ұлты жеке мемлекет ретінде жойыла жаздап барып, өзін-
өзі билеу құқығына Қазан революциясынан кейін ғана ие болды. 1920-жылы
автономиялы республика болып құрылып, 1937 жылы одақтас республикалар
шоғырына енгеніміз тарихтан белгілі. Жетпіс жылдық тарихи кезеңді қанша
ғайбаттасақ та, кеңестік дәуірде қазақ халқы дамудың белгілі деңгейіне
жеткенін жоққа шығаруға болмайды [2, 3 б.], - дей келе осы кезеңде
қазақтың шын мәніндегі егеменді ұлттық мемлекеті қалыптаспағанын, өзін-өзі
билеу құқығына ие бола алмағаны, ана тілінен және басқа да ұлттық
қасиеттерінен айырыла бастағанын баса айтады. Бұл әрине баршаға белгілі.
Дегенмен, біз кеңес үкіметі болмағанда дамудың сатысынан өте алар едік па
деп, бұғауланған күдікті ойдан арыла алмаймыз. Мұндай бұғауланған ойдан
тазаруымыз қажет.
Қазақстанның ұлттық, қоғамдық-саяси Ақиқат журналының 1993 жылғы №8
санында ұлт мәселесіне қатысты Қазақ Мемлекеттік басқару Академиясының
профессоры, тарих ғылымының докторы Сәкен Дорженовтың Ұлттық. Қазақтық.
Қазақстандық. атты мақаласы жарияланған. Бұл жерде С. Дорженов: Кейінгі
кезде Қазақстанда ұлттық банк, ұлттық академия, ұлттық университет
сиякты мекемелер, оқу орындары пайда болды. Оның дұрыстығына шәк келтіруге
бомайды. Бірақ бұл ұғымдарға байланысты келімсектер арасында, әсіресе
славяндықтар арасында: мемлекеті ұлттық болса, енді бұл жерде қазақтардан
басқаға тұруға болмайды тұрса да олар екінші, үшінші сортты болады ғой
деген пиғыл орын алғандай. Яки академиясы ұлттық болса, онда бұл ғылыми
ордада қазақтардан басқа ешкім істемес, ұлттық университет есігі де
қазақтардан басқаларға жабық болар дегендей, өзге ұлт өкілдерінің
кейбіреулері тарихи-этникалық отандарына жылжып та жатқанға ұқсайды [3, 33
б.] - деп, одан әрі мұндай теріс түсініктердің негізгі себебі: КСРО
тарағанша коммунистік деп аталған идеологияның принципі бойынша ұлттық
деген ұғымға Кеңес Одағы империясындағы орыстан басқа ұлттардың, ұлыстардың
барлық проблемаларын кіргізіп, түсіну үстемдік алғандығынан, - деген ой
тұжырымдайды.
Сәкен Дорженовтың мақаласында сонымен қатар: Осы жылғы мамырдың
бірінде Республика алаңында бейбітшілік, еңбек салтанатына арналған бір
репортажда директордың қазақ – қазақ көп ұлтты халық, бауырлас халықтар
достығы деген сөз тіркестері біраз ойға шомдырды -дей келе: Бірінші
сөйлемді жаңылысып кетті-ау десем де, жанымды біраз ауыртты. Себебі, қазақ
емес, Қазақстан – көп ұлтты мемлекет дегеннің өзі де, парасаттылықпен
ойлап қарасақ, онша дұрыс емес екендігі айқын аңғарылады. Ал КСРО – ның
ешбір дау – дамайсыз көп ұлтты мемлекет болғаны шындық, - деп жазады. Одан
әрі С. Дорженов шырылдаған шындыты бұрмалағысы келгендерге төмендегідей
жауабын қайтарады: Қанша жерден егемендіміз, тәуелсізбіз, 100-ден аса
мемлекет бізді мойындады, БҰҰ-на мүше болдық десек те кейде тіптен орынсыз
жалтақтап, айдан анық жәйттерге көпе-көрнеу қарсы тұрамыз .Мәселен, Біздің
республикамыз көпұлтты емес, сан ұлттың өкілдерінен тұратын мемлекет
дегенге қарсы тұруымыз әлде жетпіс төрт жыл бойы қараны – ақ, ақты – қара
деп келген мемлекеттің азаматы болғандығымыздан ба? [3,34 б.], - деп ойға
қонымды мәселелерді аша айтады. Ия, біздің мемлекетте сан ұлттардың
өкілдері тұрады. Бірақ, көп ұлтты мемлекет емес. Бұл мемлекеттің бір ғана
иесі бар ол қазақ ұлты.
Сәкен Дорженовтың мақаласынан: Иә, ұлттық проблема – күрмеуі де,
шешуі де қиын мәселе. Оның уақ-түйек нәрседен шиеленісіп кетуі мүмкін.
Айталық, ауру қалса да әдет қалмайды дегендей, астанамыздағы Әл-Фараби
даңғылының басқа көшелермен қиылысқан тұстарына қазақшамен бірге ағылшынша
жазып қойғанды немен түсіндіруге болады? Тегі біреудің тілін қостамасақ
өмір сүре алмаймыз ба? Рас, егемендігімізге байланысты шет елдік меймандар
да, тұрғындар да көбейіп жатыр. Бірақ солардың ешқайсысының елінде,
көшелерінде, мекемелерінің алдыңғы маңдайшаларында мемлекеттік тілден басқа
жазу жоқ. Осындайда Қайнайды қаның, ашиды жаның дегің келеді екен. Бұл
мәселеге әлі күнге дейін көптеген комитеттер, министірліктер көңіл
аудармағанға ұқсайды. [3, 35-36 бб.], - деп жазды.
1993 жылдары баспасөз беттерінде жарияланған ұлт мәселесі
тақырыбындағы мақалалардың бірі Егемен Қазақстан газетінде 1993 жылы
жарық көрген. Егемен Қазақстан газетінде басылып шыққан Ұлттық, жалпы
халықтық бірлік атты мақаласында Тұрсынбай Жандәулет: Қазіргі таңда
өзіміздің төл мемлекеттік идеологиямызды қалыптастыру, оны бұқара арасында
жаю, сол арқылы қазақ қауымын, қала берді елімізді мекендеуші ұлт пен
ұлыстарды ортақ іске – мемлекетті нығайту ісіне жұмылдыру үлкен шаруаға
айналып отыр [4, 5 б.], - дей келе, идеологияны тікелей экономикалық
күшке, саяси қуатқа айналатын баспалдақ ретінде қабылдау керек екендігін
айтады. Одан әрі, Т. Жандаулет: Идеология дегеніміз белгілі бір мақсатқа
бағытталған идеялар жүйесі. Осы идеяларды жүзеге асыру арқылы ұлттық немесе
әлеуметтік топтың түпкілікті мақсатқа жетуі, - деп жазу арқылы мақаланың
бұл жолдарында идеология сөзінің өзіне анықтама береді. Аталған мақаласында
Т. Жандаулет ұлт біріктіруші идеологиялардың негіздері мектепте қалануы
керектігін жазады. Бүкіл қазақтың біртұтас бауырластығы, ата мекеннің
бөлшектенуге келмейтін бүтіндігі, төл мемлекетімізге, елімізге қызмет ету
идеялары, әр қазақ жасының құлағына сәби күнінен бастап құйылып отырылуы
қажеттігін де айтады. Біз Т. Жандәулеттің Ұлттық, жалпы халықтық бірлік
тақарабында жазылған мақаласынан ұлтты біріктіруші идеологияның негіздерін
құрау біз үшін қиынға соқпасын көреміз. Ол аталған мақаласында: Біз үшін
Абайдың өзі идеология. Абайдың қазақ туралы айтқан идеяларын жүзеге
асырсақ, соның өзінде біз ұлт ретінде заңғар рухани биікке көтерілер едік,
- деген тұжырымымен қорытындылайды [4, 5 б.].
Тұрсынбай Жандәулеттің мақаласынан тағы бір үзінді келтірсек:
Қазіргі таңда ұлттық – мемлекттік идеологиямыз бір – бірімен қабысып,
кірігіп жататын екі бөліктен тұруы керек. Мұның біріншісі, әрі негізгісі
–қазақ халқының басын біріктіруге, оның патриоттық сезімдерін
қалыптастырып, рухани түлеуіне бағыттайтын ішкі ұлттық идеологиямыз. Қазақ
халқының даму процесінде әлі рушылдық-тайпалық кезеңнің толық
аяқталмағанын, мұның үстіне ұлтымызда тілдік –мәдени жіктелудің де бар
екенін ескерсек, сондай – ақ елдің тарихи дамуындағы кездейсоқтық факторын
да ұмытпасақ ұлтты біріктіруші идеологияның ауадай қажет екеніне көзіміз
жетер еді [4, 5 б.]
1993 жылы Егемен Қазақстан № 203 санында жарық көрген Ұлттық рух
және дәуір тынысы мақалада Қазақстан Ресрубликасы Ұлттық Ғылым
Академиясының коррепондент мүшесі, философия ғылымының докторы, профессор
Ә. Нысанбаев, және профессор Н.Елікбаев ұлт туралы былай жазды: Осы
уақытқа дейін қазақ тілінде орысша национализм деген ұғымның ұлтшылдық
деген аудармасын пайдаланып келдік. Оны ескінің қалдығы, саясатымызға
қарама – қайшы томпақ нәрсе деп бағаладық. Сөйтіп сыңаржақты саяси бағалану
ұлтқа деген сүйіспеншілік, жанашу, ұлттық мүддені қорғау сияқты сезімдерден
алыстап, өзімізден өзіміз сырт айналуды дағды еттік. Одан шеккен қасірет
жеткілікті. Кейінгі кезде баспасөз беттерінде ұлтжандылық деген балама
сөз пайда болды. Қарап отырсақ ғылыми-саяси, өміршеңдік тұрғыдан
құрметтеуге, қолдануға лайық ұғым. Ұлтжандылықтың қалыптасуы күрделі
тарихи, саяси-идеологиялық құрылыстарға тән. Кейбіреулер ұлтжандылықты
сезімдік қана қасиетке балап жүр [5, 4 б. ], – дей келе олар ұлтжандылық
туралы өз жауаптарын: Біздіңше дұрыс емес. Әрбір азаматтың ұлтжандылығы
экономика, саяси, әлеуметтік-тұрмыстық, мәдени басқа да өмір саласында
ұлтының мүддесін қорғап, қамқорлық көрсетсе, бұл имандылықтың нышаны болып
табылады деп баса айтты. Олар сонымен қатар, ұлттық мүддеге жанын салуды
теріс бағалап шылдыққа ұрындыру қып-қызыл қиянат. екенін де зерделеп
көрсетті. Одан әрі өз ойларын: әрине, өз ұлтын шектен тыс марапаттау,
ерекше бағалау, өзгелерден жоғары қою саяси мәдениетке жат нәрсе. Соған
орай даурықпалық, шоқпар көтеру, өзгелерге жөнсіз кемсіте қарау, күшпен сес
көрсету, қарадүрсіндік сияқты әдепсіздікке ұрыну жақсылыққа апармайды деп
баса жазды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының
корреспондт мүшесі, философия ғылымының докторы, профессор Ә.Нысанбаев,
және профессор Н. Елікбаевтың аталған мақаласында: Мерзімдік баспа
беттеріндегі, радио және телехабарларындағы кейбір материалдарға зер
салсақ, көптеген азаматтар қазақ ұлтының мүдделері туралы өте батыл болуды
жақтайтынын аңғарамыз. Жалпы алғанда, мұны өз жеріндегі қазақ ұлты үшін
дұрыс нәрсе деуге болады [5, 4 б.], - деп айта келе Ә.Нысанбаев және
Н.Елікбаев ары қарай өз ойларын былай жазады, ұлттық рух бірлігі
даңғазалықты көтермейді, түпкі мақсатты түсініп, айқындай білсек, саяси –
салауаттықтың, мәдениеттің өресіне көтерілсек, өзімізді өзіміз танып және
көрсетіп әрі дәлелдеп, өзгелерге мойындата білсек, ұлттық мерейіміз
артадығын айтады. Ақыл айтып, жөн сілтеу, немесе кез - келген нәрсені
дәлелдеу үшін артығырақ білім мен парасат қажеттігін, оған өмірдегі
тәжірбие тағылымын да қосу керектігін айқындап айтты және де қазақтың
байтақ жері, орасан зор байлығы кімді қызықтырмаған. Оған таңдай қағып, көз
салушылар да аз емес. Тіптен мал айдап өткен жерді иемдене берген қандай
халық деп сәуегейлік жасаушылар да жеткілікті. Тарихтың дауылы небір күшті
империяларды шайқалтқан. Кезіндегі от ауызды, айналаны жайпаған Рим, Осман,
Моңғол, Жоңғар, басқа да мемлекеттердің ақыры не болды? Қазіргі ахуалы
нешік? Мұның бәрі үлкен ойға қалдыратынын дәлелді пікірлермен баса жазды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының
корреспондент мүшесі, философия ғылымының докторы, профессор Ә.Нысанбаев,
және профессор Н. Елікбаевтың Ұлттық рух және дәуір тынысы атты
мақаласынан: Ұлттың мәдениеті – халық игілігі. Ол өткен уақыт пен қазіргі
заманның үйлесімді қасиеттерін жинақтауы керек. Олай болса осы кезеңдегі
мәдениет ауқымы ұлтымыздың тарихи шежіресі, ғасырлар ізін тастаған
дәстүріміз [5, 4 б.], - екендігін айта келе, оған өз жауаптарын: Бірақ та,
қазіргі ұлттық мәдениетіміз осы ізгілікті сақтап отырған жоқ. Мәдени
жатсыну үдеп бара жатқанын, оны коммерцияға ұшырату жақсылыққа
жетелемейтіндігін баса айтады. Қанша жетістігімізді атасақ та, барлығы
көненің көздері жасаған деңгеймен салыстыруға келмейді. Ұлттық сипат, оның
тарихи талғамы жұтаңдыққа ұшырауда. Өз байлығымызды негіз етіп алудың
орнына мәдениет ошақтары батыстың әуені мен шығармашылығын насихаттауға
көшті. Ал Еуропа мәдениетінің өзін – өзі қорғауға, насихаттауға бізсіз де
дәрмені жетеді. Мәдениеттің өзара байланысы мен ықпалын, әсерін жоққа
шығарудан аулақпыз. Дегенмен, ұлттық негізге сүйенген дұрыс деп айқындап
жазды.
1993жылы Қазақстанның ұлттық қоғамдық саяси журналы Ақиқаттың № 7
санында жарық көрген Конституция және ұлт саясаты атты мақаласында
философия ғылымының докторы, профессор Раушанбек Әбсаттаровтың қазақ ұлты
туралы: Бүкіл әлемдегі екі мыңнан астам халықтың ішінде қазақтар жалпы
саны жөнінен жетпісінші орында еуропалық – азиялық құрлықта адамзат
тарихында елеулі рөл атқарған бұл халық көшпелілердің мәдени өркениетінің
бірден – бір мұрагері ретінде танылған. Қазақ халқы өзінің сан ғасырлық
тарихында талай – талай от пен судан өтті, талай – талай қияметтерді бастан
кешті. Әсіресе жоңғарлықтармен екі арадағы ақтабан шұбырынды, алқакөл
сұлама жылдары, патшалық отарлау, кеңестендіру келеңсіздігі, голощекиндік,
зұлмат, 1932-1933 жылдардағы қызыл табанашаршылық, тыңды игеру деген
сылтаумен орыстандыру сияқты солақай саясатты бастан кешкен халық он
тоғызыншы ғасырдың басында өз жерінде 92 пайыз болса, 1962 жылы бұл деңгей
29 пайызға дейін құлдырады [6, 5 б.], - дей келе, әсіресе елді жаппай
орыстандыру жылдарында, тарихшылар тоқырау деп атаған кезеңде Қазақстан
федеративтік Ресейдің автономиялы республикасына, дұрысырақ айтсақ отар
өлкесіне ұқсап кеткендігіні, әрине, мұндай саясат елдің эконоимикасы мен
мәдениетіне елеулі нұқсан келтіргендігі баса айтты және мұның бәрі сайып
келгенде, ұлт саясатын мейілінше шиеленістіріп жіберді.
Сонымен қатар, философия ғылымының докторы, профессор Раушанбек
Әбсаттаров өзінің конституция және ұлт саясаты атты мақаласында: Алда
Қазақстан экономикасын дағдарыстан қалай шығару міндеті тұрса, ұлт саясаты
саласында да осындай күрделі міндеттер тұр. Бұл міндетті заңдық тұрғыдан
Ата Заңымыз айтарлықтай сәтті шешіп берді. Енді сол заңды басшылыққа,
жүзеге асыру міндеті тұр [6, 5 б.], - дей келе, Ата Заңымызда атап
көрсетілгендей, азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімді, өзіміз үшін және
өз ұрпақтарымыз үшін лайықты өмірді қамтамасыз ету ұлт мәселесін ғылыми
тұрғыдан шешумен табиғи байланысып жатқандығын, яки ұлттық, жалпыадамзаттық
және интернационалдық бірлік негізіндегі келісім ғана халықтардың
экономикалық теңдігін, саяси және мәдени дамуын, өзара достықты, ұлттық
мүдделер мен ұлттық ерекшеліктерді, тілдердің бір-біріне деген құрметін
қамтамасыз ете алатынын баса айтып жазды және Р.Әбсаттаров өз ойын
қортындылай келе, әлбетте қазіргі жағдайда ұлт саясатының нақты мазмұнын,
яки оның күрделілігі мен қайшылығын жете талдаудың маңызы ерекше. Бұл жерде
ұлт саясатының нақты картинасын айқын әрі тұтас күйінде көре білу манызды
деп қорытындылады.
Қазақстанның ұлттық қоғамдық саяси журналы Ақиқаттың 1993жылы №6
санында жарияланған Марат Раушанбекұлының Ұлттық сезіну мақаласында:
Ұлттық мүдделерді көзге ілмеу, Қазақстанның табиғи байлықтарын талан –
тараж ету, оның көптеген аудандарының экологиялық апат жағдайына ұшырауы,
мекемелік мүдделердің күшеюі қазақ халқының ұлттық сана – сезімінде жабығу,
күйзелу және түңілу түйсіктерін туғызады. Осыған байланысты мынаны ескерген
жөн, осылардың қай – қайсысы болсын ұлттық мүддеге жанаса қалғандай болса,
ұлттық сана өзінің жоғарғы эмоциялық көзқарасын білдіреді [7, 23-24 бб] –
дей келе, бұған президент Нұрсұлтан Назарбаев өте дұрыс көңіл бөлдігін
айтты және оған ягни, бұл мәселеге президенттің: Қазақстан жерінде міне 40
жыл бойы кең көлемде ядролық қаруды сынау жүргізіліп келеді. Жұртшылықтың
оларды тоқтату жөніндегі талабы көзге ілінбеді. Қабылданған біржақты
шешімдердің қазақ халқының ұлттық сезімін қамшыламауы мүмкін емес еді.
Немесе КОКП Орталық Комитетінің Қазақстандағы 1986 жылғы желтоқсан
оқиғасынан кейін қабылданған белгілі қаулысын еске түсірейік. дегенін
жазды.
Сонымен қатар, Қазақстанның ұлттық қоғамдық саяси журналы Ақиқаттың
1993жылы №6 санында жарияланған Марат Раушанбекұлының Ұлттық сезіну атты
мақаласында: Айта кеткен жөн, қазір қазақ халқы түбірінен өзгерді, қалың
ұйқыдан оянып, белсенді бола бастады. Сондықтан да біз кімбіз, қайда
барамыз деген мәселені қарастырудан бұрын біздің халқымыздың тарихи
санасынан хабардар болғанымыз жөн [7, 22 б.], - дей келе, осы яғни тарихи
санаға байланысты өз ойын: Қазақ халқының тарихи санасы бәрінен бұрын
тарихты білуден, сондай-ақ тарихи процесті талдаудан, фактілерге баға
беруден, берік сенімнен тұратындығын, сонымен бірге қазақ халқының тарихи
санасының мазмұны өткеннің оқиғаларынан ғана құралмайтынын және онда тарихи
уақыттың барлық үш түрі – өткеніміз, бүгінгіміз және болашағымыз үйлесе
орналасқандығын зерделеп жазды.
1993жылғы Егемен Қазақстан газетінде жарияланған Өбекәлі
Жәнібековтың Қазақтану керек пе? атты мақаласында: Тек ұлттық мемлекет
құру арқылы ғана қазақ халқын экономикалық, әлеуметтік, парасаттық,
құқықтық, мәдени, моральдық, имандылық, мінез – құлықтық жығынан кемеліне
келтіруге болады. Сонда ғана біз, патша заманында метрополияға, кеңес
үкіметі жылдарында – орталыққа тәуелді болып, керек десеңіз, өнеркәсіптің
шешуші, мәртебелі салаларында ұлттық жұмысшы табын, өзінен шыққан инженер –
техник қызметкерлерін толығынан толықтыра алмай, 30 – жылдардағы аштық –
жалаңаштық, қуғын – сүргін кезінде миллиондаған азаматынан айырылып,
Қазақстанға белгілі бір есеппен жер аударылғандардың есебінен өз мекенінде
көпшілік болудан қалған, өкіметтің құйтырқы саясатынан тарихи мәңгүрттікке
душар болып, тілінен, ұлттық әдет – ғұрыптарынан айырыла бастаған қазақ
халқының парасаттық мүмкіндіктерін түгелдей іске қоса аламыз [8, 2 б.], -
деп жазды.
Снымен қатар Ө. Жәнібековтың Қазақтану керек пе? деген мақаласында
өз ойын: Бірде маған Мұхтар Әуезов музейіндегі халық университетінде
өткізілген дәріс кезінде бір жас жігіттің: Бізге қазақтану керек пе? деп
сұрақ бергені бар [8, 2 б.], - дей келе, қойылған сұраққа өз жауабын:
Қазақтану қазір қажет дүние. Ол ең алдымен халықтың тарихын ғасырлар –
мыңжылдықтар деңгейінде айқындауға, қазақ жасампаздығы мен шығармашылығын,
тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын, дәстүрлі өнерін этнологиялық тұрғыдан кеңінен
зерттеп білуге қолғабысын тигізетін болады, және қазақты антропологиялық
тұрғыдан зерттей түсуде қазақтанушы ғалымдарға үлкен міндет жүктейтіні
белгілі, деп баса айтты. Ары қарай сөзін: Ғылымның бұл саласының халқымызды
жан-жақты зерттеуге, оның болашағына қатысты өзекті мәселелер бойынша
социологтардың, демографтардың, политологтардың, этнографтардың,
лингвистердің, басқа да мамандардың қатысуымен нақтылы болжам, ғылыми
тұжырымдар жасай алатынын ескерсек, көптеген сауалдарға жауап алатынымыз
өзінен – өзі түсінікті. Біздің мәселенің бұл жағына көңіл аударуымыздың
өзіндік мәні бар.екендігін жазды.
Өзбекәлі Жәнібековтың Қазақтану керек пе? атты мақаласында : Патша
үкіметі кезіндегі, онан кейінгі зерттеулердің қай – қайсысын алсақ тарих,
этнография, антропология, әдебиет пен өнер саласында құнды деректер
қалдырғанымен, олар негізінен отарлау, орыстандыру мүддесіне байланысты
жүргізілгендіктен де қазақты халықтық тұрғыдан зерттемеді, оның жан – жақты
дамуына оң ықпал етпеді.[8, 2 б.], - деп айтты. Ө.Жәнібек: Қазақтанудың
егер оған мемлекет тарапынан жеткілікті көңіл бөлінсе, қадым заманы мен
жаңа дәуірдің арасындағы тарихи сабақтастықты, уақыт, ұрпақтар байланысын
аша түсуге, және белгілі дәрежеде халықтың болашағын бағдарлап отыруға
мүмкіндік беретінін даусыз айтты.
1994жылы Қазақстанның ұлттық қоғамдық саяси журналы Ақиқаттың №10
санында жарық көрген Осы жұрт қазақ елін біле мекендеген мақаласында
философия ғылымының докторы, профессор Әбдеш Қалмырзаев: Бүгінгі қоғамдық
өмірді қадағалап отырсаңыз, нені байқайсыз? Ұлттық сана оянып, қазақтың
келешегіне көз жіберу, елдің ертеңгі күні не болмақ деп ойлану күшейе
түсті. Бірақ бұл жақсы нышанның өзінде екі қауіп көзге түспей қоймайды.
Ұлтжандылықтың жолы осы деп өткен – кеткенімізге ойланып, сын көзбен
қарамай, қазақтікінің бәрі жақсы болған еді, енді соның бәрін жоғалттық
деген сарыуайымшылдықтың сарыны басып барады. Еіншіден, ұлттың ертеңі
сәулелі шағы, ежелден аңсаған азат өмірі еткенде жүзеге асатынын дөп
баспай, қайдағы бір дерексіз қиялдың құшағына берілу байқалады.
Республикамыз тәуелсіз ел ретінде тек алғашқы адымын ғана жасады. Тәуелсіз
ел болу, жұрт қатарлы озық өркениетті мемлекет болу оңай шаруа емес.
Өзімізді – өзіміз сөз жүзінде көкке көтеріп, кеудемізді қанша
қаққанымызбен, еліміз еңселі, жеріміз шүйгін, халқымыздың ежелгі тарихы
бай, ол ар – намысына дақ түсірмейтін айбарлы дегенмен, құр сөзге кім бой
ұрады? Ұлылықты, ұлықтықты тек қарымды – қаракетті іс көрсетпей ме? Сол
істі кім атқармақ? Әрине, халық өз қадірін өзі біліп, намысын жоғары ұстауы
үшін, өткенін, тарих тәжірбиесін, аруағы мен айбарын, дәстүрі мен киелісін,
жұрт назарын аударған аяулысын ажырата біліп, оларға құрметпен, ізгі
ілтипатпен қарауы керек [9, 12 б.] – деп жазды.
Фиолософия ғылымының докторы, профессор Әбдеш Қалмырзаевтың Осы жұрт
қазақ елін біле ме екен? мақаласында: Халықты, ұлтты бүкіл әлемге таныту
– күрделі құбылыс. Ол үшін халық өткеннің барын бардай, жоғын жоқтай
танытып білуге тиіс. Өзі танып қоймай, өзге жұртқа да мәлім ету қажет. Ол
үшін халықтың шын тарихын, мәдениетінің тамырын, оның үздік үлгілерін
әлемге таныту керек. Бұл үшін жазылған тарихтың жай – жапсарын аңғарып,
оның анықтығына, дәлдігіне, ақиқатына көз жеткізген жөн. Тарихтың
жазылмаған беттерінің орнын толтыру абзал. Қазақтың төл тарихы жөніндегі
мектеп оқулықтары көңілге қонбайды, аты бар да заты жоқ. Оны қайта жасау
керек. Қазақстан тарихы міндетті түрде енгізілуі керек. Халық өзін бала
күнінен тануы керек. Ұлттық сана ұлттың қадір-қасиетін танудан басталады
[9, 17 б.] – дей келе Ә.Қалмырзаев: Өркениетті халық өзін әлемге айқалап
жүріп емес, немесе жойқын соғыс ашып, дүниені қиратып атын шығармайды.
Нақты ісімен, мықты экономикасымен, шалқыған байлығымен, бай мәдениетімен,
озық техникасымен танылады және тәуелсіздіктің жас, жұпар исіне масайып,
сергектіктен сәл көз жазып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz