Өлшем мәнді тұрақты сөз тіркестері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

І. Халық өлшемдері ұлттық тұрмыс-тіршілігінің айнасы . . . 5

II. Ескілікті метрология атауларының тақырыптық топтары …… . . . 20

ІІ. 1 Сандық ұғымда жұмсалатын ескірген өлшемдер… . . . …. . 21

П. 2. Уақытқа, мезгілге қатысты өлшемдер… . . . 23

ІІ. З. Құндылық мағына беретін өлшемдер және салмақ өлшемдері… . . . 32

П. 4. Жас мөлшерше және ұзындыққа қатысты өлшемдер… . . . 35

П. 5. Өлшем мәнді тұрақты сөз тіркестері . . . …. 39

ІІ. 6. Халықтық өлшем атауларындағы бес саусақтың маңызы . . . 42

III. Қазақ тіліндегі өлшемдік ұғымдардың морфологиялық құрылысы . . . 45

Қорытынды . . . 56

Сілтеме көрсеткен әдебиеттер тізімі . . . 58

Шартты түрде қысқартылып алынған әдебиеттер тізімі . . . 60

Кіріспе

Әлемнің ең алғашқы атаулары, адамзат қоғамының алғашқы кезеңімен басталады. Әрбір мемлекет дамуының тарихи жолы мен қазіргі кезеңдегі ерекшелігі оның саяси және экономикалық жағдайымен ғана емес, мәдениетінің деңгейімен де анықталады. Қазақ дәстүрлі мәдениеті - отырықшылар және көшпелілер өркениетін өз бойына сіңірген өзіндік ерекшелігі бар мәдениет. Ол - қазақ халқының ғасырлар бойы жиналған асыл қазынасы, оның мінез - қулқы мен жан дүниесі, философиялық күретамыры мен бет - бейнесі, тыныс тіршілігі мен ғумыр нәрінің қайнары. Кез-келген мәдениетттің іргетасы тіл болып тіреледі. Қай ұлттық да өзіндік рухани мәдениеті алдымен тілде таңбаланады. Сондықтан да әрбір халықтың интеллектуальды ерекшелігін оның өз тіл құрылымынан іздеу керек болады.

Кез - келген этностың тілінде қазіргі тілдік қолданыстан шығып қалған немесе мағыналарында өзгерістер болған сөздер көптен кездеседі. Сөз мағыналарында болып жатқан бұл құбылыс заңды болып табылады. Себебі тіл - тарихи категория болып табылғандықтан ол үздіксіз даму үстінде. Осы үздіксіз даму сөздердің семантикасында өзгерістерді туындатады. Бірқатар сөздер пассив сөздер қатарына кетіп немесе мүлдем тілдік қолданыстан шығып қалып жатса, ендігі бір сөздердің мағыналары тарылып немесе кеңейіп жатады. Ал кейбір сөздер қоғамдағы болып жатқан құбылыстарға байланысты тілімізге басқа тілден еніп немесе өз элементтерін өзге тілге беріп жатады. Тілдің лексикасы сол тілде сөйлеуші халықтың тілінде, мәдениетімен байланысты. Әрбір халықтың тілінде, мәдениетінде сол халықтың тарихы, өмірі, тіршілік көрінісі жатыр. Халқымыз өздерін қоршаған айналадағы, ортадағы әр түрлі заттарды танып - білу үшін, сандық, кеңістік, салмақ, көлем, уақыт тәрізді өзге де сапалық қасиеттерді анықтау үшін түрлі әдіс - тәсілдер пайдаланған.

Тақырыптың өзектілігі: жалпы алғанда тілді этносты танудың, әсіресе интеллектуальды ерекшелігі жағынан танып білудің құралы ретінде тануға әбден болады. Халқымыздың рухани мәдениетінің сөз, сөз тіркесі түріндегі бұл тілдік көріністерге үңіле отырып, олардың этимологиясы мен семантикасын анықтап, кейбір өзге тілдерден ара-тұра салыстырма деректер келтіріп, оларды этномәдени контексте ала отырып зерттеу арқасында өз халқымыздың қоғамдық-тұрмыс жағдайынан, салттық ерекшеліктерінен, өзіндік метрология жүйесінен не бір құнды тілдік те, этнографиялық та талайтың мәліметтерге қол жеткізуге болады.

Осы орайда диплом жұмысының негізгі мақсаты - тіліміздегі кездесетін мағынасы көмескіленген ескілікті метрология атауларының семантикасын ашу. Ол үшін жұмысына мынадай, міндеттер қойылды:

өлшемдік атауларды қызметіне сай сұрыптау және тақырыптық топтарға жіктеу.
Ескілікті өлшем мәнді сөздерді салыстырмалы және этимологиялық тіл материалдарын пайдалана отырып, генетикалық құрамын анықтау.
Метрология атауларын халқымыздың этномәдени өміріне қатысты тұрғысынан алып қарастыру.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы - халықтық өлшем атаулары тақырыптық топтарға бөлініп, олардың ескелену себептері жан-жақты қарастырылып отыр. Жұмыс барысында қолданылған әдіс-тәсілдер: сөздердің шығу төркінін анықтау барысында этимологиялық әдіс, тарихи-салыстырмалы әдіс және лексикографиялық әдістер қолданылды.

Зерттеу нысаны - тарихи шығармаларда кездесетін ескілікті метрология атаулары.

Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. Халық өлшемдері ұлттық тұрмыс-тіршілігінің айнасы

Халық өлшемдері - ұлт мәдениеті мен этнографиясының қызықты салаларының бірі болып саналады. «Халық айтса қалт айтпайды» дегендей халық өлшемі анық өлшем десек қателеспейміз. Өйткені оны ата-бабаларымыз бағзы заманнан бері қолданып, сол арқылы өлшем негіздерін жасаған.

Бай да бедерлі тілімізде уақытқа, ұзындыққа, қашықтыққа, көлемге, салмаққа қатысты өлшемдік атаулар өте көп. Дегенмен, бұл жұмыста күнделікті сөз қолданысынан шығып қалған, мағынасы көміскеленген метрология атаулары ғана сөз болмақ.

Қазіргі таңда мұндай ескірген атауларда тек бір кездері жазылып қалған жыр - дастандардан, тарихи шығармалардан кездестіруге болады. Сондықтан бұл атауларды сөз еткенде, жинаған тілдік деректер арқылы бергенді жөн көрдік.

Халықтық метрологияға қатысты өлшем атауларының бастапқы қарапайым үлгілері қай тілде де жалпы адамзат қоғамының алғашқы бала шағынан бастау алады. Бұл жөнінде ғалым Е. Жанпейісов: «Нумеративы по своей природе всегда находятся в тесной зависимости от общественного уклада жизни», - дейді /1. 119/.

Әрбір қауым, тайпа мүшелерінің өздерінің тіршілік ортасын, айналасын сандық және кеңістік, сондай-ақ, көлем, уақыт сияқты, салмақ тәрізді де өзге де түрлі сапалық қасиеттері тұрғысынан сипатап дағдылануға өте ертеден деп қойғанын және қоршаған дүниені алғашқы танып білу деңгейінің қарадүрсмін болғанын бүгінде жекелеген этнолингвистикалық, тарихтық деректерден байқап білуге болады. Метерология атауларын өзіндік тұрмыс - тіршілігімен тығыз байланыстур қай халықтың болмасын тарихында кездеседі. Мысалы, ежелгі жұңғо (қытай) жылнамаларындағы тугюлер (түркілер) шөптердің шығуына қарап уақыт, мезгіл өлшемдерін белгіленген. Осыған байланысты С. Жанпейісова мынадай: «Они узнавали о последовательной смене лет и отаитывали время по зазеленвшей траве . . . Турки говорят (еще и сейчас) : Ему три зелени - үш уанінда. Следовательно, словно уанн обазначает не завершевшийся год, а который год возраста». /2. 19/.

Осы айтылғанға мына дерек те қатысты деп ойлаймыз: «Қазақ жаңа жылы дін әсерінен таза. Бұл күні ешбір құлшылық, дін әдеттер жасалмайды. БАр болғаны - ел бір-бірімен көрісіп: - Жасын құтты болсын! - Жасын құтты болсын! - дейді. Ауыз ақтан айырмасын, қызылды уақытымен көрсетсін, жас құтты болсын! - деп, бата жасап тарқасады. Біздің ойымызша, жас лексемасын бұл жерде Мағжан да сол наурыз айдағы алғашқы көк (зелень) мағынасында қолданып отырған сияқты. /26. 347/. Жылды бұлай айналаға қаптап көк шығатын осы наурыз айымен санау дағдысы ертеде қазақ тұрмысында да болған. Мына бір деректен мысалы сондай ой туады:

Көзім жасын көрсейші.

Үш наурызды берсейші.

Үш наурызды бергенім.

Үш өтіп кеткен соң,

Уағдыға келгенім.

Екі - үш наурыз өткенде,

Сайын кетер жорыққа.

(Ер Сайын) . Түркілер ертеде сандық ұғымды таңбалаудың, танып білудің, еске сактаудың бұдан өзге де түрлі жолын білген. Кейбірін атай кетейік: «Ухуаньцы живут в круглых юртах, питаются мясами, пьют кумыс. Письма не имели. Предводители и начальники овечьим пометом грубо отличали число ратников. Количество требуемых людей, лошадей, податей и скота считают по зарубкам на дереве. А для памяти вырезывали знаки на дереве и делали узелки на веревочке». /2, 20/.

Осы сиякты халыктык өлшемнің, есептік ежелгі сөз қолданыстың кейбір ізі бұрын қазак тұрмысында да болған сиякты. Қазак халқы төңкеріске дейін көшіп - конып көшпенділік дәуірді ұзақ уақыт басынан өткізгендігі белгілі. Олар жаз жайлауда, қыс кыстауда, күз күзекте бірден-бірге көшіп қонып жургенде, уақыт мерзімін, ұзындык пен көлемді калай өлшеп білген деген занды сұрау туады. Сол заманда біздің халқымыздың уақыты сағатпен, көлем мен кеңістікті метрмен өлшеуге әлі онша дағдыланбаған, үйренбеген кезі еді. Бәлкім, сол кезеңге бұл өлшемдердің көшпенділік тұрмысқа соншалықты қажеті де болмаған шығар. Қалай дегенмен, сол заманның тұрмыс тіршілігіне лайық өз өлшемдері болғанғын тілдегі өлшемдік ұғымды білдіретін кырулар сөздер мен тұрақты сөз тіркестер арқылы танып білуге болады.

Кез-келген халыктың өз тарихы, әдет-ғұрпы, әдебиеті, мәдениеті, өзіндік өркениеті өлшем атауларына да қатысты болып келеді. Ал, оны ұрпақтан ұрпакка жеткізуші - тіл. Ол халкъімыздың тұрмыс - тіршілігімен тығыз байланысты. Осыдан қазақ тілінде мезгілдік мағыналы білдіретін бие сауым, ет пісірім, боз торғай шырылдағанда т. б. кеністік өлшемдерге: әудем жер, асымет, бір жұтым, бір шөкем, бір үзім т. б. атаулар қолданылған. Сондыктан, бүл зерттеу халкымыздың ежелгі тарихынан көптеген хабардар беретіні анық. Бұл жөнінде Б. Қарағұлованың «Қазақ ескіліктерінің тілегі көрінісі» атты еңбегінде былай делінген: «Шынында да тілдің сөздік құрамы әр халықтың өз тарихының, өз түрымысының, өз мәдениетінің онын дүниелік (материалдық) және рухани қазынасының айнасы сияқты болып есептеледі. Өйткені, өмірдің сала - саласындағы құбылыстардын, бәрі де тілдің сөздігіне іздерін тастап, оған тиісті сөздерді куә етіп, дақ қалдырып отырады». /33, 4/.

Қазақтың барлық сөзінің шегі, өлшемі болған. Адамдар әрбір өлшемінің атқаратын міндеті бар екенін білген, сөйтіп оны ішкі рухани салмақтың сыртқы көрінісі деп қараған. Заттың сыртқы өлшемі, оның биіктігі мен сыртқы терендігі, қаттылығы мен жұмсақтығы - бәрі түйсікке әсерін тигізетін құбылыстар.

Мәселен, өлшем бірліктерін білдіретін қазактың көне сөздері өте көп кездеседі. Адамзат дүниесі дән өлшейтін мысқалдан бастап, астық өлшейтін шойын таразыларға толы «Тарих дегеніміз - адамзаттың кең арналы тәжірибесі, адам баласының ғасыр айдынында жүздесуі », - дейді Марк Биок /14. 23/.

Расында да, мұқалуды білмейтін сөзді немен салыстыруға болар еді? Мысалы «жұп» сөзі алайықшы, «тең» дегенді білдірмейме? Тау болса, ойпат неге болмасқа? Адамзат ана мен әке болып тең бөлінеді. Яғни, әлем қарама - қарсылықтан жарытылған.

Талай ғасыр көшіп артқа тастап, кең дала төсінде мал бағып,
ұзақ күнді, айлы түнді жұлдызды аспан кұшағында өткізген бабаларымыздың табиғат құпиясын байқаудан немесе өмірден түйген түсінігі нәтижесінде қалыптасқан зіндік өлшемдері ана тілі байлығымыздық бір бөлігін құрайды. Дүниеде бар құбылыстың, заттың, тіпте табиғаттың да өзіндік мөлшері бар. Бұрынғы ата - бабаларымыз өздерін қоршаған ортадан, төңіректегі заттардың бітімімен, мал өрісінен, тіпті адамның дене тұрқын да сандық және салыстырмалы түрде өлшемдік атаулар берген. Мысалы, күнге қарап уақытты шамаласа, жұлдызға қарап жол тапқан. Әр түрлі құбылыстардың кеңістікте өту мөлшері кеңістік өлшемдері ретінде қызмет еткен. Кеңістік өлшемдеріне тілде кез келген заттар мен құбылыстардың атаулары емес, сол тілді қолданушы халықтың шаруашылығына, күнкөрісіне, тұрмысына, негізгі кәсібіне тікелей қатысты заттар мен құбылыстардың атаулары негізгі алынған. Мысалы, халықтың ертеректегі негізгі шаруашылығы - мал өлшемдеріне негіз етіп алынып, қозы көш жер, тай шаптырым жер, айшылық жол тәрізді сөз тіркестері пайда болған.

Ескілікті өлшем атауларының көптігі жері де, дархан көңілі де кең, халқымыздың тілге де бай екендігін көрсетеді.

Қ. Жұбанов: «Қатар тұрған екі ағаштың біреуін құлаштап өлшеп, елу қарыс екенін біліп, онан кейін бұл екі санды қосып, екі ағаштын, ұзындығы - елу бес қарыс деуге де, елу бес құлаш деуге де болмайды. Өйткені, мұндағы елу бес саны өлшеулерден пайда болған қосынды емес, әр түрлі өлшеуден құралған . . . Егер бұл екі ағаштың екеуін қосқанда, қандай ұзындық пайда болатынын санмен көрсеткеңіз келсе, не қарыстай ғана, не тек құлаштап қана өлшеп, не карыстап өлшегенде құлашқа, құлаштап өлшегенде қарысқа айналдарған соң, неше құлаш, неше қарыс айтуға болады, » - деп өлшем атауларына сипаттама береді. /2. 306/.

Тілге жүйрік, сөзге шапшаң халқымыз нақыл сөздерде, мақал - мәтелдерде де метрологиялык атауларды жиі қолданған. Мәселен: «Екі елі ауызға, төрт елі қакпақ», «Өтіріктің құйрығы бір - ақ тұтам », «Ауру батпандап кіреді, мыскылдап шығады », «Көңіл азып, тон тозса, берген көйлек кез болар » т. б. . Академик Ә. Қайдаров тілдің осы шежірелік кыры мен танымдык қызметі туралы былай дейді : «Этностың (бүгінгі ұлыстың, не халықтың) тілінде оның басып өткен бүкіл ұзак өмірінің өрнегі жатыр. Халыктың, яғни этностың шын мәніндегі болмысы мен дүниетанымы оның тек тілінде ғана сақталады. Әр түрлі заттың, құбылыстың аты - жөні, сыр-сипаты, қоғамдық қатынастар, әдет - ғұрып, салт - сана мен дәстүрлер жайлы мағлүматтардың бәрі кейінгі буынға тек тіл фактілері арқылы ғана, яғни тілдегі сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизм мен мақал-мәтелдер, аңыз-ертегілер арқыілы келіп жетуі мүмкін»/4. 21/

Жоғарыдагы көрсетілген тілдік деректерден халқымыздың тұрмыс - тіршілігімен байланысты көптеген өлшем атауларын кездестіруге болады. Бұл құбылыс тек біздің халқымыздың тіліне ғана тән емес. Біздің ойымызша, өлшем т. б атауларды әр халык алғашкы кездері өздерінің күнделікті тұрмыс -тіршілігіне, салт - дәстүріне байланыстыра атқан. Осы жерде өлшем атауларының кірме қабаттары жөнінде де айта кеткенді жөн көрдік. Тіл томға түйык өмір сүрмейтіні анық. Қоғамдағы әлеуметтік, эконкомикалық т. б. байланыстарға байланысты бір тілден екінші тілге тілдік элементтер ауысып жататыны белгілі. Бұл да халқымыздың тарихынан мәлімет береді. Кірме сөздерге араб және парсы, монгол, қытай, орыс тілінен енген сөздер жатады. Түркі тілдеріне, әсіресе, оның ішінде қазақ тілінде елеулі әсер еткен, оның лексикалық қорына айтарлықтай әсер із қалдырған тілдердің бірі - араб - парсы және иран тілдері болып есептеледі. Өлшем атауларына байланысты кірме сөздерге батпан, сере, пұт, қыруар т. б. келтіруге болады. Алайда, қоғамымыздың, тіліміздің дамуына байланысты аталмыш атаулардың орнын қазіргі кезеңде басқа жаңа атаулар басып жатыр. Бұл - заңдылық. Өлшем атауларын зерделей келе, олардың халқымыздың тұрмыс - тіршілігінен, мәдиенетінен, тарихынан т. б. мәлімет беретіні анық. Қазіргі қазақ тілімізде өлшем атауларына қатысты көптеген еңбектері бар. Мысалы, Е. Жанпейісов «Этнокультурная лексика казахского языка» атты еңбегінде М, Әуезов шығармаларында кездесетін өлшем атауларына жан - жақты зерттеулер жасаса, С. Е. Жанпейісов пен Б. С. Қарағұлова ескілікті метрологиялық зерттеулер жасаған. Сонымен қатар, ескілікті метерология атауларын Ә. Нұрмағанбетов, Ә. Қайдаров, Ш. Сарыбаев т. б. еңбектерінен кездестіруге болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.