ГАТТ Кеңесі және ГАТТ келісімдер
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Дүниежүзілік Сауда ұйымының әлемдік экономикада алатын
орны ... ... ... ...
1.1 Әлемдік сауданы реттеудегі Тарифтер және Сауда жөнінде Бас Келісімнің
рөлі мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
1.2Уругвай раундының қорытындылары және Дүниежүзілік Сауда ұйымының пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
1.3 Дүниежүзілік Сауда ұйымына кірудегі шет мемлекеттердің
тәжірибесі ... ... ..
2.Қазақстан Республикасының дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі - әлемдік
экономикаға ықпалдасудың маңызды
факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіру мақсатында
жасаған алғашқы
қадамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда ұйымына кірудегі кейбір
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда ұйымына кірудегі
болашағы ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Кіріспе
Қазіргі заманғы халықаралық экономикалық қатынастардың даму кезеңінде
әлемдік шаруашылық байланыстарының жүйесінде жетекші орынды халықаралық
сауда алады. Әлемдік сауда халықаралық еңбек бөлінісінің барлық дерлік
түрлерін қамтып, барлық мемлекеттерді бір бүтінге біріктіреді.
Әлемдік саудаға қатысушы мемлекеттер әрдайым осы саладағы
келіспеушіліктерді жою жолдарын іздестіруде. Бір жағынан, олар сыртқы
сауданы дамыту мен кеңейтуде өз талпыныстарын біріктіруге ұмтылады, екінші
жағынан, қарсы тенденция – эгоцентризм қалыптасады, жеке мемлекеттер мен
экономикалық топтарды алшақтататын өз мүдделерін қорғау саясаты. Бұл орайда
халықаралық сауданың қатысушы мемлекеттері арасындағы бір-бірімен
байланысқан сыртқы сауда саясатын жүйелендіру орынды болып табылады.
Протекционизмді әлсіретуге және сыртқы сауданы либерализациялауға
бағытталған әлемдік саудаға қатысушы мемлекеттердің талпынастарында олардың
арасындағы келісімшарттар мен сыртқы сауда саясатын сәйкестендіретін және
мемлекетаралық деңгейде сауда қатынастарын реттейтін халықаралық ұйымдар
маңызды орын алады. Олардың ішінде алдыңғы қатарға Дүниежүзілік Сауда ұйымы
кіреді. Ол тауар және қызмет көрсетулердің халықаралық саудасын реттеуде,
интеллектуалдық меншік құқығын қорғау, халықаралық сауда дауларын шешуде,
әлемдік сауда саясатын қалыптастыруда маңызды рөлге ие. Дүниежүзілік Сауда
ұйымы шеңберінде көпжақты келіссөздер, консультациялар және қатысушы
мемлекеттердің ресми және ресми емес кездесулері өтіп тұрады.
Дүниежүзілік Сауда ұйымының басты міндеті — іркіліссіз халықаралық
сауда-саттыққа мүмкіндіктер жасау. Дамыған елдердің бастамасымен құрылған
аталған ұйым халықаралық саудада экономикалық өсім мен адамдардың тұрмыс
тіршілігін көтеруге ықпал етеді деп есептеледі. Бүгінгі таңда, әлемдік
сауда жүйесі негізгі бес ұстанымға сәйкес келуі тиіс:
— Саудада еш кемсітушіліктің болмау шарты, яғни бірде-бір мемлекет
қайсыбір мемлекетке экспорт пен импортқа шектеушілік қоюға құқығы болмайды;
— Сауда кедергілерін азайту немесе қайсыбір елдің нарығына шетелдік
тауарлардың келуіне кедергі келтіретін факторларды жою, оларға бірінші
кезекте кедендік алымдар мен импорттық квоталар жатады, басқаша айтқанда
импортқа қойылатын көлемдік шектеулер;
— Тұрақтылық пен сауда шартының алдын-ала болжамдылығы, бұл шетелдік
компаниялар, инвесторлар мен үкіметтер қолданыстағы сауда шарттарының
кенеттен және бір тараптың еркімен өзгерілмейтініне кепілдік береді;
— Халықаралық саудадағы бәсекелестікті ынталандыру, яғни түрлі елдер
фирмаларының тең құқықты бәсекелестігі үшін әділетсіз тәсілдерді жою,
оған экспорттық субсидиялар (экспортшы-фирмаларға мемлекет демеушілігі),
жаңа сату нарықтарын иелену мақсатында демпингтік бағаларды пайдалану;
— Жоғары дамымаған мемлекеттер үшін халықаралық саудада жеңілдіктер
жасау. Нақ осы бап жоғарыда көрсетілген ұстанымдарға кереғар келеді, алайда
ол әлемдік шаруашылыққа осал дамыған елдерді тарту үшін қажет болды. Бұл
елдер алғашқы кезеңде дамыған мемлекеттермен бәсекелесе алмайтыны айдан-
анық, сондықтан да нашар дамыған елдерге ерекше жеңілдіктер қарастыру
әділетті болар деп есептеледі.
Қазақстанның алдында халықаралық еңбек бөлінісі жүйесінде нақты орынды
иелену міндеті тұр. Республика отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін
арттыру, экпорт пен импорт құрылымын реттеу, мемлекеттік төлем және сауда
балансын жүйелендіру, мемлекет тарапынан экспорт-импортты бақылау және
салық салу жүйесін жетілдіру, мемлекеттің нормативті-құқықтық базасын
жүйелендіру сияқты міндеттерді қамтитын экономикалық дамудың маңызды
бағыттарды анықтауы тиіс. Бұл міндеттердің барлығы тек нақты және
рационалды сыртқы сауда саясаты арқылы жүзеге асуы мүмкін.
Қазақстан сыртқы экономикалық қызметін либерализациялау стратегиясын
жүргізіп отыр. Сыртқы экономикалық саясатты сауатты қалыптастыру және
жүргізу үшін Дүниежүзілік Сауда ұйымының қызмет ету қағидалары мен
ережелерін білу қажет, бұл ұйымға мүшелікке қабылдану немесе қабылданбауға
байланыссыз. Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіруі – ұзақ және
күрделі үрдіс, оған аса жауапкершілікпен қарау керек. Өйткені, бұл ұйымға
мүшелік қаншалықты мүмкіндіктер берсе, соншалықты міндеттемелер мен
жауапкершіліктердің орындалуын талап етеді.
Еліміздің Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру үдерісі 1996 жылдың қаңтар
айында басталды. Онда Қазақстанның ДСҰ-ға енуі туралы ұйымның хатшылығына
ресми өтінім жасалған болатын. Осы жылдың ақпанында ДСҰ-дағы байқаушы ел
мәртебесі берілген еді. Осымен қатар, еліміздің бұл ұйымға енуі бойынша
жұмыс тобы құрылды. Оның құрамында Ұйымға мүше 43 елдің өкілдері
жасақталған. Атап айтқанда, Қазақстанның барлық негізгі сауда әріптестері,
яғни ДСҰ-ға кіру кезіндегі республиканың талаптары мен міндеттерін
талқылауға ниет білдіргендер жұмыс тобына енгізілді.
1996 жылмен 2003 жылдың аралығында тиісті шарттарға сәйкес ұйым
хатшылығына ауқымды көлемдегі ақпараттық материалдар мен міндетті құжаттар
бағытталды. Осы арқылы 2003 жылы Қазақстан ДСҰ-ға ену үдерісінің
ақпараттық кезеңін аяқтап, ұйымдағы мүшеліктің шарттарын айқындау бойынша
жұмыс тобындағы мүше елдермен келіссөздердің белсенді сатысына кірісті.
Женева қаласында жұмыс тобының 10 отырысы өтті.
Сонымен қатар ДСҰ-ға енудегі басымдықтарға:
- халықаралық сауда ережелерін әзірлеу кезінде көпжақты сауда
келіссөздерінде тиімді қатысу жолы арқылы өзіміздің ағымдағы және
стратегиялық сауда-экономикалық мүдделерді жүзеге асыру мүмкіндігі;
- еліміздің ішкі заңнамасының нарықтық экономиканың талаптарына
бейімделуін ДСҰ нормаларына сәйкес жетілдіру арқылы іске асыру;
-елімізге капиталды тарту арқылы қосымша жұмыс орынын құру мен
халықтың әл-ауқатын көтеру, оның ішінде тікелей инвестиция тарту шараларын
жатқызуға болады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан салыстырмалы түрде ішкі нарығы шағын
ел болып табылады. Сондықтан республикаға өзінің тауарлары мен қызметтерін
сыртқы нарыққа белсенді түрде шығарып, экономикалық даму көздерін іздеу
қажет. Бұл ДСҰ-ның шеңберінде сыртқы сауданы белсенді дамытуды көздейді.
Сондықтан да Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіруін теориялық
негіздеу, нақты және дұрыс сыртқы сауда саясатын даярлау, сыртқы сауданың
дамуына және даму шарттарын талдау бүгінгі күні маңызды болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі де осында.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпты зерттеу барысында қазақстандық
және шетелдік, соның ішінде ресейлік авторлардың еңбектері қолданылды.
Бірақ Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіру үрдісі әлі
аяқталмағандықтан, бұл мәселеге байланысты әлі жеткілікті деңгейде ғылыми
әдебиеттер қоры аз болғандықтан, мақалалар да басшылыққа алынды.
Зерттеу жүргізу барысында қазақстандық автор Мырзахметова Аида
Менлыбаевнаның ВТО и внешняя торговля Казахстана атты еңбегі басшылыққа
алынды [1]. Елдің сыртқы саясатының теориялық негіздері мен құралдары, ГАТТ-
ДСҰ-ның әлемдік сауданы реттеудегі және мемлекеттердің халықаралық саудаға
байланысты саясатын даярлаудағы рөлін ашып көрсетеді. Еңбектің ерекшелігі,
Қазақстанның сыртқы сауда саясатының құрылу және даму кезеңдерін
қарастырып, Қазақстанның ДСҰ-на кіруі, келіссөз үрдісінің негізгі
мәселелері, мемлекеттің ДСҰ-ға кіруіне байланысты жағымды және кері
аспектілері айқындалған.
Төреғожина Меруерт Болатқызының Қазақстан және ДСҰ-ның ынтымақтастық
жасасу проблемаралы атты еңбегінде ГАТТ-ДСҰ-ның қызметінің мәні,
Қазақстанның бұл ұйымға кіруге байланысты жүргізген келіссөз үрдісінің
бағыттары, аталмыш ұйымға кірген елдердің тәжірибесі қамтылған материалдар,
сонымен бірге әлемдік сауда жүйесінің ережелері баяндалған [2].
Экономические горизонты развития Казахстана и стран СНГ деп аталатын
материалдар жинағында жетекші қазақстандық және ресейлік ғалымдардың
экономика және саясат салаларындағы мақалалары берілген. Олардың ішінде: А.
Есентугенов, С. Жуков, А. Кошербаева, Д. Сатпаев және басқа да
зерттеушілердің Қазақстанның экономикалық дамуы, Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығының барлық мемлекеттерінің экономикалық деңгейлерін салыстырып,
аймақтық және жаһандық дәрежеде талдау жасайды [3].
Ресейлік автор И.И. Дюмуленнің Всемирная Торговая организация атты
монографиясында ДСҰ-ның қызмет ету ережелері мен қағидалары жан-жақты
қарастырылған. Аталған ұйымның барлық нормативтік құжаттары, ұйым
қызметінің ұйымдастырушылық-техникалық мәселелері, қызметінің алғашқы
нәтижелері, сонымен қатар мемлекеттермен қатынастары айқындалған [4].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы зерттеу
орталығының Казахстан в системе мировых экономических процессов атты
кешенді монографиясы Қазақстанның әлемдік экономикалық қатынастар
жүйесіндегі өзекті мәселелеріне арналған [5]. Кітапта Қазақстан
эконмикасының жағдайы мен даму бағыттары талданып, елдің әлемдік
шаруашылыққа ықпалдасуының негізгі факторлары, сонымен бірге аймақтық
интеграциялық стратегия, көліктік, аграрлық және экспорттық потенциал
қарастырылған.
Казахстан и Всемирная Торговая организация атты екі томдық құжаттар
жинағы да басшылыққа алынды [6, 7]. Мұнда 1996 жылдан бастап 2000 жалға
дейінгі барлық құқықтық-нормативтік актілер, заңдар, жарғылар мен қаулылар
мәтіндері көрсетілген. Барлық тексттер толық күйінде, ресми аудармамен
берілген және де өз күшіне енген құжаттар ғана келтірілген.
Сондай-ақ, Р.Б.Жакупованың Перспективы правового урегулирования
сотрудничества Республики Казахстан со Всемирной торговой организацией[8]
атты және А.М. Мырзахметованың Всемирная торговая организация и проблемы
внешнеторговой политики Казахстана[9] атты диссертациялар авторефераттары
да қолданылды.
И. Самсон, Д. Дайкер сынды шетел зерттеушілерінің аударма мақалалары
да қолданылды. Анализ экономических последствий вступления Казахстана во
Всемирную торговую организацию атты мақаласында Қазақстанның ДСҰ-на
кіргеннен кейінгі экономикалық жағдайға, соның ішінде ауыл шаруашылығына
әсерін айқын ашып көрсеткен [34].
Дерек көздері. Жұмыста ДСҰ-ның көптеген халықаралық құжаттары,
нормативтік-құқықтық актілері, сондай-ақ Қазақстанның сыртқы экономикалық
қатынастарын реттейтін заңнамалық және құқықтық актілері мен құжаттары кең
қолданылды. Соның ішінде 1994 жылы 15 сәуірде қабылданған көпжақты сауда
келіссөздерінің Уругвай раундының нәтижелері бар Қорытынды акт, 1995 жылдың
бірінші қаңтарынан бастап өз күшіне енген Дүниежүзілік Сауда ұйымын құру
туралы Мараккеш келісімдері қарастырылды. Бұл құжаттарда келіссөздердің
Уругвай раундында қандай шешімдер қабылданғандығы, ДСҰ-ның қызмет ету
қағидалары мен ережелері, жалпы құрылымы және қызмет ету салалары,
функциясы және қатысушы мемлекеттердің міндеттері туралы ақпараттар
қамтылған. Сондай-ақ, ДСҰ шеңберінде қабылданған 1995 жылдың 1 қаңтарынан
бастап қызмет етуші саудадағы техникалық кедергілер, ауыл шаруашылығы
бойынша, төлем балансы сияқты әр түрлі салаларды қамтитын келісімдер де
қарастырылды.
Қазақстан ДСҰ-на кіру туралы ұсыныс берген кезден бастап үздіксіз
өзінің заңнамалық және нормативтік-құқықтық базасын ұйымның талаптарына
сәйкестендіріп келеді. Сол кезден бастап көптеген құжаттар қабылданды.
Зерттеу барысында осы құжаттардың ең негізгілері қарастырылды. Олардың
ішінде: 1996 жылы 19 ақпанда қабылданған Қазақстан Республикасы Үкіметінің
ДСҰ-на кіру туралы Ережесі, Қазақстанның сыртқы экономикалық катынастары
туралы Меморандум, сонымен қоса, 1996 жылдан бастап қабылданған сауданың әр
түрлі салаларына қатысты заңнамалық құжаттары бар.
Қазақстан ұйымға толыққанды мүше болып қабылдануы үшін ДСҰ-ның
қатысушы-мемлекеттерімен екі жақты келіссөздер де жүргізіп отырады. Атап
өтетін жағдай, Қазақстан көпвекторлы саясат ұстанатындықтан ұйымның
көптеген мүше-мемлекеттері Қазақстанның сауда әріптестері болып табылады.
Сондықтан екі жақты форматта қабылданған келісімдер мен құжаттар да аса
маңызға ие.
Отандық әдебиеттерде ДСҰ-ның ережелері мен қызметі шеңберінде
Қазақстанның сыртқы сауда саясаты мәселелеріне арналған жан-жақты және
жүйеленген зерттеулер жоқ немесе өте аз. Зерттеуімнің тақырыбын негізге ала
отырып, мәселелерде келесі аспектілер қарастырылды: жаһандану және әлемдік
шаруашылық байланыстар мәселелері мен халықаралық сауданы реттеуде ДСҰ-ның
өсіп келе жатқан маңызы, Қазақстан Республикасының ДСҰ-на кіру үрдісі мен
шарттары, салдарлары және мүмкіндіктері.
Мұның барлығы зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттерін айқындады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Диплом жұмысының тақырыбы Қазақстан
Республикасының сыртқы экономикалық қызметіндегі сауда саясатының маңызын
жетілдіру арқылы еліміздің әлемдік қауымдастықтағы орнын мен рөлін
арттыруға ықпал ететін шарттарды және Дүниежүзілік Сауда Ұйымына мүше
ретінде қабылдану жолындағы басты мәселелерді анықтауымен маңызды болып
табылады.
Осыған орай, диплом жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасындағы
сауда саясатының маңыздылығын анықтай отырып, ұйымға кіру үрдісін толық
қарастырып, даму келешегін зерттеу, Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына
ену мүмкіндіктерінің оң және теріс тұстарын саралау. Аталған мақсаттарға
байланысты, келесі міндеттер алға шығады:
← ГАТТ-ДСҰ-ның құрылымын, қызмет ету қағидаларын және әлемдік
экономикаға әсер ету салаларын зерттеу;
← Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясатының негіздерін
анықтау;
← Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіру тарихын, хронологиясын
және қабылданған құжаттар мен қаулыларды қарастыру;
← Қазақстанның ДСҰ-на кіру мәселелері мен болашағы және мүмкіндіктерін
саралау;
← Қазақстанның ДСҰ-на кіру кезінде пайда болған мәселелерді шешуге
ұсыныстар жасау.
Зерттеу жұмысының нысаны – Қазақстан мен Дүниежүзілік Сауда ұйымының
қарым-қатынасы және болашағы. Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңберін
екіге бөліп қарастыруға болады. Біріншісі, Дүниежүзілік Сауда ұйымына
қатысты, яғни құрылу кезеңінен бастап – 1947 жылдан 1995 жылға дейін;
екіншісі, тікелей Қазақстанға қатысты, яғни Қазақстанның осы ұйымға
мүшелікке қабылдау туралы өтініш берген кезінен бастап қазіргі кезге дейін
– 1996 жылдан бастап 2010 жылға дейінгі кезең.
Зерттеу жұмысының пәні – халықаралық сауда қатынастарын реттеуші
бірден-бір ұйым Дүниежүзілік Сауда ұйымының қызметі мен әлемдік
шаруашылықта алатын рөлі, Қазақстанның осы ұйымға және әлемдік экономикалық
қатынастарға мүше болу мүмкіндіктері мен болашағы болып табылады.
Зерттеу барысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Жұмысты жазу барысында
негізінен шетелдік және отандық экономистердің халықаралық сауда, сыртқы
сауда саясаты және Қазақстанның мүшелікке қабылдануы туралы еңбектері
қолданылды. Осы еңбектерді зерттей келе, зерттеу барысында тарихи,
кұрылымдық, статистикалық, салыстыру, болжау және талдау мен синтез жасау
әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы. Бұл дипломдық жұмыс Қазақстанның
ДСҰ-на кіруіне, әлемдік экономикалық жаһандану шарттарында елдің сыртқы
сауда саясатының халықаралық сауданың ережелерімен өзара байланысына
арналған. Осыдан келе, зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығн төмендегідей
көрсетуге болады:
← ГАТТ-ДСҰ-ның тарихы, қызмет ету аясы және маңызы, ұйымның атының
өзгеруінің негізгі себептері анықталды;
← ДСҰ-ның әлемдік экономикаға, сондай-ақ жеке мемлекеттердің
экономикасына әсері мен маңызы зерттелді;
← Дамушы елдерде сыртқы сауданы мемлекеттік реттеудің негізгі
мәселелері анықталып, қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының сыртқы
сауда саясатының өзекті мәселелері қарастырылды, жеке мәселелердің
шешілуіне ұсыныстар жасалды;
← Қазақстанның ДСҰ-на кіруінің барлық жағымды және кері әсерлеріне
баға берілді;
← Республиканың бұл ұйымға кіруінен болатын салдарлар талданып, болжам
жасалды және кейбір жағымсыз нәтижелердің алдын-алу үшін ұсыныстар
жасалды.
Жұмыстың ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы оның негізгі
қорытындылары мен мазмұны тақырыпты ары қарай зерттеуге мүмкіндік тудырады.
Негізгі нәтижелер Шығыс Қазақстан Мемлекеттік университетінің жыл сайынғы
студенттер мен жас ғалымдар конференциясында баяндалып, Университет мақтау
қағазын жеңіп алды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды және әдебиеттер тізімінен, қосымшалар мен кестелерден тұрады. Әр
бөлім үш бөлімшеге бөлінген. Бірінші бөлім жалпы Дүниежүзілік Сауда
ұйымының құрылу тарихынан бастап, қазіргі кездегі халықаралық саудада
алатын орны мен қызметі, маңыздылығы, сондай-ақ шет мемлекеттердің осы
ұйымға мүше болу жағдайлары туралы. Ал, екінші бөлімде Қазақстан мен
Дүниежүзілік Сауда ұйымының қарым-қатынасы, біздің еліміздің осы ұйымға
өтініш бергеннен бастап, қазіргі кезге дейін атқарған қызметі, негзгі
мәселелері мен болашағы қарастырылады.
1. Дүниежүзілік Сауда ұйымының әлемдік экономикада алатын орны
1. Әлемдік сауданы реттеудегі Тарифтер және Сауда жөнінде Бас Келісімнің
рөлі мен қызметі
Әлемдік сауданың көпғасырлық тарихына қарамастан, ХХ ғасырдың екінші
жартысына дейін әлемдік сауданы реттейтін халықаралық ұйым болған жоқ. Тек
1947 жылы әлемдік саудадағы кедендік-тарифтік мәселелерді реттейтін
Тарифтер және Сауда жөнінде Бас Келісім (ГАТТ) құрылды.
Дүниежүзілік Сауда ұйымы құрылған үлгі ретінде 1948 жылдан 1994 жылға
дейін халықаралық сауда ұйымының қызметін атқарған ГАТТ болды. ГАТТ – бұл
Дүниежүзілік Сауда ұйымының фундаментінің негізгі бөлігі. ГАТТ өзінің
құқықтық ұйымдылығын, барлық ережелері, нормалары, жарғыларын және Бас
Келісімнің баптарын толықтыратын келісімдер мен құжаттарды қоса сақтап
қалды. Дүниежүзілік Сауда ұйымының құрамына кіре отырып, ГАТТ көптеген
мәслелерде өзінің автономдығын сақтайды.
Даулы мәселелерді шешу үшін, ДСҰ-на біздің мемлекетіміздің кіру
шешімінің дұрыстығын анықтау үшін ГАТТ-тың алғышарттары және құрылу
жағдайларын, бұл ұйымның құрылымын, ережелері мен қағидаларын түсіндіру
қажет.
Тарифтер және Сауда жөнінде Бас Келісім 1947 жылы Женева қаласында
құрылды. ГАТТ-тың құрылуы Дүниежүзілік Сауда ұйымын (МТО) құру
талпыныстарымен байланысты болатын. 1946 жылы ақпанда БҰҰ-ның Экономикалық
және Әлеуметтік Кеңесі сауда жөнінде халықаралық конференция шақыру шешімін
қабылдап, Дүниежұзілік Сауда ұйымының Жарғысын даярлайтын арнайы комитет
құрды.
Сауда және жұмысбастылық жөніндегі халықаралық конференция 1946
жылдың қыркүйегінен 1948 жылдың наурызына дейін Гавана қаласында өтті. Оған
әлемнің 56 мемлекеті қатысты. 1948 жылы 24 наурызда қорытынды акт –
Дүниежүзілік Сауда ұйымының Гаваналық Жарлығы қабылданды. Бұл құжат екі
айдан кейін, конференцияның қорытынды құжатына қол қойған мемлекеттер
ратификациялағаннан кейін өз күшіне енуі тиіс болды. Бірақ бұл құжат өз
күшіне енген жоқ. Гаваналық Жарғыға қол қойған көптеген мемлекеттер өздері
бекітпей тұрып, Америка Құрама Штаттарының іс-әрекетін бақылаған болатын.
Ал АҚШ-та протекционистік саясатты жақтаушылар жеңіске жетіп, Жарғы
бекітілген жоқ. Басқа сөзбен айтқанда, бұл кезде АҚШ басшылығанда
Трансұлттық корпорациялардың мүддесін қорғаушы күш тұрған болатын.
Трансұлттық корпорациялар әлемдік сауданы реттеуші ұйымның құрылуына қарсы
болды, өйткені ТҰК үшін әлемдік сауда ішкі фирмалық бағалармен ішкі
фирмалық сауданы көрсетеді және ол монополиялы бөлінген нарықтардағы
жоспарланған сауда.
Дүниежүзілік Сауда ұйымының жарлығы бойынша келіссөздермен қатар,
Тарифтер және Сауда жөнінде Бас Келісімнің текстін даярлау және тарифтер
бойынша келіссөздер ұйымдастырылды.
Осылайша, 1947 жылдың 30 қазанында Женевада өзіне Тарифтер және Сауда
жөнінде Бас Келісімнің текстін біріктірген алғашқы тарифтік конференцияның
қорытынды актісінің қабылдануымен аяқталған екі үрдіс қатарынан жүрді. ГАТТ-
тың құрылуының алғышарты – сыртқы сауданың дамуы әкімшілік әдістермен және
біржақты шешімдермен емес, экономикалық факторлармен анықталуы тиіс деген
идея болды.
ГАТТ-тың құрылуының негізгі мақсаты мынандай жолдармен халықаралық
сауда қатынастарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету:
• Кедендік және басқа да сауда шектеулерін жою;
• Толық жұмысбастылықты қамтамасыз ету, өмір сүру деңгейін
жоғарылату мақсатымен халықаралық саудадағы барлық дискриминация
түрлерін жою;
• Нақты кіріс пен сұранысты көтеру, шикізатты тиімдірек қолдану, сауда
айырбасын және өндірісті жоғарылату.
Бұл Келісімнің негізгі міндеті қатысушы мемлекеттердің арасындағы
сауда қатынастарын көпжақты негізде реттеуді қамтамасыз ету. Дүниежүзілік
Сауда ұйымын құру талпыныстары жүзеге аспай қалғандығын ескерсек, Тарифтер
және Сауда жөнінде Бас Келісімі осы келісімнің қатысушы тараптары
арасындағы сауда және кедендік қатынастарды реттеуші жалғыз құжат болып
қалды. Бұл жағдайда АҚШ Тарифтер және Сауда жөнінде Бас Келісімге қол қоюға
қарсы шыққан жоқ, өйткені осы келісімнің алдында тұрған тарифтерді
төмендету міндеті ТҰК-дың мүдделеріне қайшы келмеді.
1948 жылдың 1 қаңтарынан бастап Тарифтер және Сауда жөнінде Бас
Келісімі оған қол қойған жиырма үш мемлекет үшін, негізінен дамыған
капиталистік мемлекеттер үшін өз күшіне енді.
Осылайша ГАТТ сыртқы сауда саласында қатысушы мемлекеттердің құқықтары
мен міндеттерін анықтайтын көпжақты келісімге айналды.
Келісім үш бөлімнен тұрды. Бірінші бөлімі екі баптан тұрады: жалпы
жүйе туралы және кедендік жеңілдіктердің тізімі және жүйесі туралы. Екінші
бөлімі қатысушы мемлекеттер өздерінің суда қатынастарында қолданатын сауда
саясатының ережелерін құрайтын жиырма бір баптан тұрады (ІІІ-тен ХХІІ-ге
дейін). Үшінші бөлімі мемлекеттерді мүшелікке қабылдау механизмі және
үрдісін реттейтін ережелерді құрайтын он екі баптан (ХХІV – ХХХV) тұрады.
ГАТТ-ты қабылдаған кезде оның сыртқы сауда саясаты туралы екінші бөлімі
уақытша қызмет етеді – Дүниежүзілік Сауда ұйымының жарлығы өз күшіне
енгенге дейін қызмет атқарады деп жоспарланған, бірақ ол жоғарыда аталған
себептерге байланысты өз күшіне енбеді.
1964 жылы БҰҰ-ның сауда және даму бойынша Конференциясы ЮНКТАД
құрылды. Ол осы мәселелерді ГАТТ-пен бірге қарастырды.
1964 жылдан бастап келісімнің қосымша дамушы мемлекеттермен сауда
қатынастарын реттейтін ІV бөлімі – Сауда және Даму даярлана бастады. 1968
жылдың қаңтарынан бастап келісімнің бұл бөлімі ресми түрде ГАТТ-тың ресми
бөлігіне айналды. Оның баптарында дамушы мемлекеттерге экспорттың көлемін
ұлғайту қажеттігі туралы декларациялар бар. Тәжірибе көрсеткендей, дамушы
мемлкеттер бұл келісімнен ешқандай пайда көрмеді, ал ІV бөлімі өз күшіне
енгеннен кейін олардың ГАТТ-қа деген қызығушылықтар дамыған мемлкеттерден
жеңілдіктерге ие болу үмітімен анықталды.
ГАТТ Ережесі оған қабылданушы мемлекеттен оның халықаралық сауда және
серіктестікке қатысы бар ұлттық заңнамаларын максималды түрде ГАТТ-тың
ережелеріне сәйкестендіруін талап етеді. Токио-рандының негізінде
қабылданған келісімнің мазмұны ең қатаң ережелерді қамтиды – мүше-
мемлкеттердің ұлттық заңнамалары ГАТТ-тың ережелерімен толығымен сәйкес
болуы тиіс. Осыған байланысты ГАТТ халықаралық сауданы реттеуші ережелер
мен қағидалардың, ұлттық заңнамалардың унификациясына септігін тигізді.
ГАТТ негізінде және ГАТТ-тың бастамасымен Кедендік серіктестік
жөніндегі Кеңестің және бірқатар кедендік ұйымдардың шеңберінде кедендік-
тарифтік жүйенің әр түрлі жақтарын реттеуші бірнеше конвенциялар
қабылданды. Бұл конвенциялар ГАТТ-тың өз ережелерімен сәйкес келіп,
негізінде қазіргі заманғы халықаралық сауда жүйесі қызмет атқаратын ортақ
ережелер мен талаптар және нормалар жүйесін құрды.
Халықаралық сауданы тауарлармен реттейтін ережелерден тұратын
халықаралық тауарларды сату-сатып алу келісімдері туралы екі негізгі
конвенция бар: Вена конвенциясы және Гаага конвенциялары.
Тауарларды сату-сатып алу келісімдері туралы БҰҰ-ның Конвенциясы
(Вена конвенциясы) 1966 жылы халықаралық тауарларды сату-сатып алу бойынша
келісімдерді қабылдауды унификациялау және ұлттық заңнамалардағы
айырмашылықтарды жою мақсатымен құрылған БҰҰ-ның Халықаралық сауда құқығы
бойынша Комиссиясы даярлаған болатын. Вена конвенциясы 1980 жылы Венада
өткен тауарларды халықаралық сату-сатып алу келісімдері бойынша БҰҰ-ның
Конференциясында қабылданды. Жаңа Гаага конвенциясына 1985 жылы қол
қойылды. Бұл конвенциялардың ережелері сауда құқығының нормалары болып
табылады және бұл нормалардың сақталуы міндетті емес.
Халықаралық сауданың жекелеген мәселелерімен айналысатын тағы бір
маңызды ұйым Халықаралық Сауда Палатасы. Бұл ұйым тауарды жеткізудің
бизнестік жағдайларын реттейді – Инкотерминдер, инкассо дәстүрлері мен
ережелерін құрайды, яғни сатушы мен сатып алушы арасындағы есептеулердің
халықаралық формалары мен сәйкестігі мәселелерін реттейді.
Бірақ, халықаралық сауданы реттеуші негізгі ұйым ГАТТ, содан кейін
Дүниежүзілік Сауда ұйымы (ВТО) болды.
ГАТТ-тың қызмет ету негізінде бірқатар қағидалары жатыр. Олардың
ішіндегі маңыздылары:
← мемлекеттердің бір-біріне сауда қатынастарында жағымды жүйе
қалыптастыру және дискриминацияны болдырмау қағидасы;
← сауданы мөлшерлемелік шектеулер арқылы емес, кедендік тарифтер
арқылы реттеу;
← көпжақты сауда келіссөздегі кезінде кедендік тарифтерді прогрессивті
түрде төмендету;
← халықаралық сауда және екіжақты сауда қатынастары мәселелерін шешу
үшін келіссөздер мен консультацияларды жүргізу;
← мемлекеттердің бір-біріне сауда-саяси жеңілдіктерді беру қағидалары.
ГАТТ-тың негізгі мемлекеттердің бір-біріне жағымды жағдай жасау
қағидасы барлығына ортақ жүйе болып табылады. Осылайша ұйымның ішкі қарама-
қайшылығы жоқ. Бұл талап ГАТТ Жарлығының І бабында былай көресітілген:
Экспорт немесе импортқа, немесе қызмет көрсетулерді шығару немесе
кіргізуге қатысты қандай болмасына кедендік салықтар мен алымдарға
байланысты, сондай-ақ импортталған тауарларға ішкі салықтарға қатысты ...
кез-келген мемлекеттен шығатын, кез-келген мемлекетке кіретін тауарға
артықшылық, жеңілдік, заңнамаға жатпаушылық басқа мемлкеттерге қатысты
міндетті түрде бірдей болуы қажет. []
Бұл ереже экспорттық, импорттық және транзиттік сауда операцияларына,
сондай-ақ экспорт және импорт бойынша халықаралық төлемдерге, ішкі салықтар
мен алымдарға және сату мен сатып алуды реттейтін ішкі территориялық
заңдар мен ережелерге де қатысты.
ГАТТ мемлекеттердің бір-біріне жағымды жағдай жасау жүйесінде бірқатар
ескертулерге ие. Олардың ішіндегі ең негізгісі – бұл еркін сауда аймақтары
мен кедендік одақтарды құруға рұқсат. Бұл жағдайда осы ұйымдар шеңберінде
қолданылатын жеңілдіктер оған қатысушы емес мемлекеттерге қатысты еместігін
ескеру қажет.
Келесі маңызды ереже – бұл дамушы мемлекеттерге тұрақты түрде сауда
жеңілдіктерінің төрт категориясын қолдануға мүмкіндік (ортақ преференция
жүйесі бойынша тарифтік преференциялар; дамушы елде арасында қолданылатын
тарифтік преференциялар; Токио-раундының қорытындылары бойынша бірқатар
келісімдерде бекітілген жеңілдіктер жағдайы; дамуы бойынша артта қалған
елдерге қатысты арнайы жүйе).
Мемлекеттердің бір-біріне жағымды жағдай жасау қағидасымен қатар,
келісімде ұлттық жүйе кең қолданылады. Ұлттық жүйе қағидасы ГАТТ-тың
ІІІ бабында көрсетілген. ІІІ бап бойынша қатысушы мемлекеттер ішкі салықтар
мен алымдар саласында, сондай-ақ ұлттық заңдар, ішкі сауданы реттейтін
ережелер бойынша шетелдік тауарларға ұлттық тауарларға сияқты жүйені
қолдануға міндетті. Бұл бапта ішкі салықтар мен алымдарды сауда-саяси
сақсаттарда қолдану ережесі анық көрсетілген. Ұлттық жүйеге қатысты
ережелер және сондай-ақ ГАТТ-қа қосылу туралы және Токио-раундының
қорытындысы бойынша қабылданған мемлекеттік сатып алулар жүйесі туралы
келісімдерде анықталған. []
ГАТТ-тың қағидаларына байланысты сауда-саяси реттеулер мөлшерлік
шектеулер көмегімен емес, кедендік тарифтердің көмегімен жүзеге асуы тиіс.
ГАТТ-тың ХІ бабы: қатысушы мемлекеттердің ешқайсысы басқа қатысушы
мемлекеттен келетін кез-келген тауарға, немесе басқа қатысушы мемлекетке
шығаратын кез-келген тауарға кедендік салықтар мен алымдардан басқа, қандай
түрде болмасын (квота түрінде, импорттық немесе экспорттық лицензиялар)
шектеулерді қоя алмайды. []
Кедендік салықтарды төмендету туралы келіссөздер жүргізу ережелері,
тарифтік жеңілдіктердің тізіміне өзгерістер енгізу мен даярлау үрдісіне
байланысты ережелер келісімнің ХХVІІ және ХХVІІІ баптарымен анықталады.
Қандай да бір мемлекет ГАТТ-қа қосылған кезде, оған барлық тарифтік
жеңілдіктер таралады. Сондықтан да ГАТТ-қа мүшелікке қабылданушы мемлекет
басқа мемлекеттермен өзінің кедендік тарифтерін төмендетуге байланысты
ұсыныстарымен келіссөздер жүргізуі қажет. Содан кейін, осы тарифтік
жеңілдіктер келісімдегі тарифтік жеңілдіктер тізіміне енгізіліп, Бас
келісімнің бір бөлігіне айналады.
ГАТТ-тың қызмет ету механизмдерінің ең маңыздыларының бірі раундтар
түріндегі көпжақты сауда келіссөздері болып табылады. Онда халықаралық
сауданы реттеудің жаңа нормалары дайындалып, ескілері қайта қаралады. ГАТТ-
тың өмір сүру уақытында сегіз келіссөздік конференциялар өткізілген болатын
[]. Сегізіншісі – Уругвайлық раунд ГАТТ-ты Дүниежүзілік Сауда ұйымына
(ВТО) өзгертті.
Кесте 1
№ Келіссөздердің Жылдары Қатысушы Негізгі мазмұны
ашылу және өте мемлекеттер
орны саны
1 Женева 1947 23 Кедендік салықтарды төмендету
(Швейцария)
2 Аннеси 1950 13 Кедендік салықтарды төмендету
(Франция)
3 Торки 1950 38 Кедендік салықтарды төмендету
(Ұлыбритания)
4 Женева 1956 26 Кедендік салықтарды төмендету
(Швейцария)
5 Женева 1960-1961 26 Кедендік салықтарды төмендету
(Швейцария) (Диплон-ра
унд)
6 Женева 1964-1967 62 Тарифтерді төмендету,
(Швейцария) (Кеннеди-р антидемпингтік кодексті
аунд) даярлау
7 Токио (Жапония)1973-1979 102 Тарифтерді төмендету,
(Токио- тарифтік емес кедергілер
раунд) саласында ГАТТ-тың құзыретін
кеңейтетін кодекстерді
даярлау
8 Пунта-дель-Эсте1986-1994 125 Кедендік кедергілерді
(Уругвай), (Уругвай төмендету, ГАТТ механизмдерін
жұмыс Женевада раунды) жетілдіру, ДСҰ құру туралы
өтті келісім. ГАТС, ТРИПС, ТРИМС,
МОТП-ты даярлау.
9 Доха (Катар), 2001 144-153 Кедендік және тарифтік емес
жұмыс Женевада жылдан кедергілерді төмендету, ДСҰ
өтті қазірге механизмдерін жетілдіру.
дейін ДСҰ-ға мүше дамушы
мемлекеттердің мәселелері.
2001 жылы Халықаралық Сауда Палатасының Доха раунд деп аталатын
тоғызыншы келіссөздер раунды басталды.
Халықаралық саудада тарифтік емес шектеулердің рөлінің артқандығымен
және шаруашылық айырбастың жаңа түрлерінің тез қарқынмен дамуымен
байланысты ГАТТ функциялары кеңейе түсті.
Осы функцияларды жүзеге асыру үшін келесі түрдегі ұйымдық құрылымдар
құрылды:
← Келісуші тараптардың сессиясы
← Өкілдер Кеңесі
← Дауларды шешуші комитеттер, жұмыс топтары, органдар
← Хатшылық.
Дамыған елдер ГАТТ-та әрқашан мықты позициялар ұстанған, ал дамушы
елдер өздерінің ГАТТ-тағы орнын күшейтуге тырысады. Осы қайшылықта ГАТТ-
тың бақылаушы статусын анықтау мәселесі маңызға ие болды. Осы сұрақ бойынша
ГАТТ шеңберінде келесі басты бағыттар бойынша ресми емес консультациялар
өтуде:
← бақылаушы статусының көшпелі сипаты, ол көпшілік қатысушы
мемлекеттермен ГАТТ-қа толық қосылудың баспалдағы ретінде
қабылданады;
← уақыт лимиті, ГАТТ-тың бақылаушы статусының шектелген кезеңі;
← бақылаушыға жүктелуі мүмкін міндеттер (сауда және сауда режимдері
туралы ақпарат беру, ГАТТ Кеңесі алдында есеп тапсыру, ГАТТ қатысушы
мемлекеттеріне қатысты міндеттер).
ГАТТ сессияларына бақылаушы статусына ие халықаралық ұйымдар қатарына
ЮНКТАД, ФАО, МОТ, ХВҚ, ХҚДБ, БҰҰ-ның барлық аймақтық комиссиялары, сондай-
ақ бірқатар аймақтық ұйымдар. Бақылаушылар ГАТТ сессияларына қатыса алады,
шағымдар жасай және дискуссияларға қатыса алады. Бақылаушы мемлекеттердің
билік басшылары тұрақты түрде ГАТТ-тың құжаттары мен ақпараттарын алады.
Бас келісімнің ережелері бақылаушы мемлекеттерге таралмайды.
ГАТТ-та бақылаушылардың бірнеше категорияларын бөліп қарастырады:
← бақылаушы статушы арнайы сессияға қатысу үшін ғана берілуі мүмкін,
тек осы сессияда ғана;
← бақылаушы статусы тұрақты түрде ГАТТ-тың жыл сайынғы сессияларына
қатысу үшін де берілуі мүмкін. Бұл жағдайда бақылаушыларға шақыру
қағазы беріледі, ГАТТ құжаттары үлестіріледі және олар сессияға
қатысады;
← бақылайшы статусы ГАТТ-тың жыл сайынға сессияларына қатысу үшін,
ГАТТ Кеңесінің сессияларын және ГАТТ-тың басқа ашық органдарының
сессияларына қатысу үшін беріледі.
Егер мемлекет ДСҰ-ға мүше болғысы келсе ол ДСҰ хатшылығына арыз
береді. ГАТТ шеңберінде қызығушылық танытушы мүше-мемлекеттердің
өкілдерінен жұмыс тобы құрылып, оған кандидат-мемлекетті қабылдау жөнінде
келіссөздер жүргізу тапсырылады. Мүдделі тарап жұмыс тобына өзінің сыртқы
саудасы туралы меморандум тапсыруы қажет, оған сол мемлекеттің сыртқы
саудасына реттеуші барлық негізгі ұлттық актілер қосылып жіберіледі.
Ережеге сай, меморандумда келесі мәселелер қарастырылады:
- ұлттық сыртқы сауда саясатының жалпы сипаттамасы;
- сыртқы-сауда қызметін реттейтін негізгі құралдардың сипаттамасы
(мысалы, кедендік тарифтер, лицензиялық жүйе, валюталық реттеулер және
тағы басқа);
- ұлттық сыртқы сауда статистикасының анализі;
- сыртқы сауданы реттеуші мемлекеттік органдардың және сыртқы сауда
мәселелері бойынша арнайы ресми баспалардың тізімі (үкіметтік
бюллетеньдер, газеттер, статистикалық жинақтар және тағы басқа).
меморандум тапсырылғаннан кейін жұмыс тобының қатысушылары кандидат
елге бірқатар сұрақтар тобын қояды. Кандидат мемлекет барлық қойылған
сұрақтарға нақты дәлелдермен және ақпараттармен жауап беруі тиіс. Сұрақ-
жауап үрдісі және мемлекетпен келіссөздер бірқатар жағдайларда бірнеше
жылдарға созылады.
Содан кейін, жұмыс тобы мүделлі мемлекеттің ГАТТ-қа қосылуы туралы
хаттама даярлайды. Хаттамада негізгі шарттар, яғни қабылданушы мемлекет
тарапынан жасалатын барлық тарифтік жеңілдіктердің тізімі көрсетіледі
(бірқатар уағдаласқан тауарларға кедендік салықтарды төмендету). Тарифтік
жеңілдіктер жөнінде келіссөздер жұмыс тобының қызметімен қатар жүреді.
Кандидат мемлекетті қабылдау шарттары туралы хаттама ГАТТ-тың мүше-
мемлекеттерінің үштен екі бөлігімен қабылданады. Қабылданушы мемлекет
хаттамаға қол қойып, ішкі заңнамалық үрдістерге сәйкес ГАТТ-қа қосылуын
рәсімдейді.
ГАТТ-тың алғашқы бес конференциясында тарифтерді төмендету жеңілдікке
жеңілдік қағидасымен шешілді; әлемдік саудада жиырма бір миллиард
доллардан астам жылдық экспортқа қатысты 67 мың бірлескен жеңілдіктер
сәйкестендірілді [].
1964-1967 жылдары Кеннеди раунды атты алтыншы тарифтік конференция
өткізілді. Бұл конференцияда тарифтерді линиялық төмендету туралы сөз
қозғалды. Алғашқыда тарифтерді орта есеппен 50%-ға төмендету жоспарланды.
Келіссөздер үш жылға созылды, кейде тығырыққа да тірелді, бірақ ГАТТ-тың
жетекші қатысушы мемлекеттері бұл конференциялардың сәтті аяқталуына барлық
күшін салды. Кеннеди раундының нәтижесінде 1971жылдың аяғына дейін
линиялық түрде тарифтерді 35%-ға дейін төмендету келісілді.
1973 жылы қыркүйекте Токиодо өткен ГАТТ қатысушы-мемлекеттерінің
министрлер жиналысында Тарифтер және Сауда жөнінде Бас Келісімнің
шеңберінде сауда келіссөздерінің жетінші раундының ашылуы ресми түрде
жарияланды.
Кейде Токио раунд деп аталып жүрген бұл көпжақты сауда келіссөздері
қатысушылырдың саны бойынша ең көп және өту уақыты бойынша ең ұзақ (1973 –
1979 жылдар аралығында) келіссөздер болды. Оған 99 мемлекет қатысты, оның
26-сы ГАТТ-қа мүше емес.
Берілген Халықаралық Сауда Палатасының мақсаттары:
← кедендік тарифтерді одан ары төмендету;
← әлемдік саудада тарифтік емес шектеулерді төмендету немесе жою және
бұл шараларға тиімді бақылау механизмдерін жүргізу;
← шаруашылық қызметтің жекелеген салаларының өнімдері саудасында
негізгі кедергілерді жою немесе төмендету мүмкіндіктерін қарастыру;
← ауылшаруашылық протекционизмді жою;
← ішкі нарықты импорттың көп мөлшерінен сақтау үшін көпжақты қорғау
шараларын қарастыру;
← тропиктік тауарлар саудасында кедергілерді жою.
Нақты келіссөздер жеті жұмыс топтары шеңберінде жүрді: Тарифтер,
Тарифтік емес кедергілер, Секторлық (салалық) сұрақтар, Қорғаныс,
Ауылшаруашылық тауарлары, Тропиктік тауарлар, Әлемдік сауданың
ұйымдастырушылық құрылымын жетілдіру.
Келіссөздер уақытында АҚШ, ЕЭО, Жапония Токио декларациясының
қағидалары мен мақсаттарынан алшақтай бастады. Көпжақты сауда
келіссөздерінің кейінгі кезеңінде (1977-1979 жылдары) олар екіжақты немесе
үшжақты келіссөздерге жүгініп отырды, негізінен АҚШ, Ортақ нарық елдері
және Жапония арасында. Халықаралық Сауда Палатасының қорытынды келісімдері
мен құжаттары келесі мәселелер топтарын қамтиды:
1. Кедендік салықтарды төмендету;
2. Тауарлардың жеке топтары бойынша кейбір сауда шарттарын ретту (сүт
өнімдері, ет өнімдері, азаматтық ұшақтар);
3. Бұрын ГАТТ қарастырмаған, халықаралық сауданың кейбір құқықтық
нормалары мен ережелерін даярлау;
4. ГАТТ-тың жеке баптарын талқылау және өзгерту.
Мәселелердің бірінші тобына 1979 жылы қабылданған тарифтер жөніндегі
көпжақты келіссөздердің қорытындысын көрсететін Тарифтер және Сауда жөнінде
Бас Келісімнің шеңберіндегі Женева хаттамасы жатады. Хаттаманы, сондай-ақ
оған қоса жеңілдіктер тізімін (яғни кедендік салықтарды төмендету таралатын
тауарлар тізімін) қабылдау арқылы қатысушы мемлекеттер ГАТТ шеңберінде
өздерінің тарифтерді төмендету міндетін заңды түрде бекітті.
Бұл төмендету 1980 жылдан бастап сегіз жыл көлемінде жүрді. Осы жылдың
бағалары бойынша кедендік тарифтер ставкасын төмендету орта есеппен үштен
бір бөлікке қысқаруы тиіс болды. Жеңілдіктердің негізгі бөлігі өндіріс
тауарларына тиесілі (90%-дан астам) және тек 10% ғана ауылшаруашылық
өнімдеріне. Келісім өз күшіне енгеннен кейін, яғни 1987 жылдың 1 қаңтарынан
бастап, дамыған елдердің кедендік қорғанысы орта есеппен 1970 жылғы 7%-дан
1987 жылы 4,7%-ға дейін, ал дамушы мемлекеттерде 8,1%-дан 7,1%-ға төмендеді
[].
Дамушы елдер үшін ауылшаруашылық тауарларына жасалатын жеңілдіктер
маңызды орынды алды. Мәселелердің екінші тобына шаруашылықтың жеке
салалары бойынша қабылданған келісімдер: сүт өнімдері туралы халықаралық
келісім, ет бойынша келісім, азаматтық авиатехника саудасы бойынша
келісімдер жатады.
Үшінші топқа келіссөз жүргізуші топтың халықаралық сауда құрылымын
жетілдіру және саудадағы техникалық кедергілер туралы келісімдер жатады.
Бірінші құжатта ГАТТ құрамындағы дамушы мемлекеттердің құқықтық статусын
жетілдіретін (олырдың преференцияға және кейбір жеңілдіктерге құқықтарын
мойындау) ережелерімен қатар, дамушы елдерді градациялау қағидасы да
көрсетілген. Оның мәні дамушы мемлекеттің ұлттық экономикалық жағдайының
жақсаруы және олардың сауда орындарының бекуімен байланысты жеңілдіктер
азайтылады және осы дамушы елдер дамыған елдерге қатысты келісілген
жеңілдіктерге баруы қажет болады.
Техникалық кедергілер (стандарттар) бойынша келісімнің саудадағы
мақсаты стандарттарды дискриминациялық мақсатта қолдану, сертификация
жүйесін, тауарлардың сыртқы мұқабасы мен орамасы бойынша талаптарды жою.
Төртінші топқа ГАТТ-тың қызмет етуші ережелеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы келісімдер жатады:
1. кедендік бағалау туралы келісім;
2. импортты лицензиялау жөніндегі келісім;
3. ГАТТ-тың ІV бабын қолдану туралы келісім (антидемпинг);
4. Тарифтер және сауда бойынша бас келісімнің VІ, ХVІ және ХХІІІ баптарын
қолдану жөніндегі келісім (субсидиялар және компенсациялық салықтар);
5. үкіметтік тапсырыстар жөніндегі келісімдер.
Кедендік бағалау туралы келісім (ГАТТ-тың VІІ бабын жүзеге асыру
туралы келісім) тауарларды бағалау әдістерін анықтауды, барлық қатысушы
мемлекеттерге ортақ тауарлардың кеденді бағасын анықтау қағидасын бекітеді.
Импортты лицензиялау жөніндегі келісім импорттық лицензияны алу
кезіндегі рәсімдеулерді жеңілдетеді.
ГАТТ-тың ІV бабын қолдану туралы келісім 1968 жылдан бастып қызмет
етуші Антидемпинг кодексінің қайта қаралған тексті болып табылады және
ГАТТ-тың ІV бабын нақты түсіндіру мен оның қолданысын унифицияланған
негізде анықтайды.
Тарифтер және сауда бойынша бас келісімнің VІ, ХVІ және ХХІІІ баптарын
қолдану жөніндегі келісім субсидиялардың қолданылуын реттейтін, сондай-ақ
тауарларға копменсациялық кедендік салықтарды салуға рұқсат беретін ХVІ
бабын өзгертуге бағытталған. Дамыған мемлкеттер Келісімге сәйкес,
тауарларға (ауылшаруашлығы, балық өндірісі және орман өнімдерінен басқа)
субсидия беруден бас тартуға міндеттенеді.
Токио раундының нәтижесінде кедендік салықтарды төмендету туралы
келісімдер, ГАТТ-тың жекелеген баптарын талқылау және олардың қолданылу
туралы келісімдер, жоғарыда аталған келісімдер қабылданды. Осылайша,
әлемдегі сауда тәртібі ұзақ уақыт бойында, әр түрлі мемлекеттердің,
копманиялырадың, экономикалық топтардың және ТҰҚ-дың теке-тіресі негізінде
қалыптасты. Бұл тәртіптер әртүрлі топтардың мүдделерін көрсетеді, әлемдегі
орын алған жағдайларға, әлемдік нарықтардағы бағаларға және басқа да
факторларға байланысты қайта қаралады. Қазақстандық үкіметке ұйымға
кіргеннен алатын пайда мен шығындарды объективті бағалау үшін ДСҰ
шеңберінде қалыптасқан ережелер мен нормаларды білу қажет.
1.2 Уругвай раундының қорытындылары және Дүниежүзілік Сауда
ұйымының пайда болуы
ГАТТ қызметіндегі елеулі оқиға 1982 жылы қаңтарда қатысушы
мемлекеттердің 38 сессиясының өтуі болды. Сессияның ресми мақсаты Токио
раундының қорытындыларын талқылау және жүзеге асыру, ГАТТ-тың 80 жылдарға
арналған жұмыс бағдарламасын құру, әлемдік сауда мен халықаралық сауда
жүйесінің даму перспективалары мен қазіргі жағдайын талқылау, сондай-ақ
әлемдік саудадағы дамушы елдердің жағдайын анықтау болды.
Сессияны шақыру инициаторы АҚШ болды. Оның көздегені ГАТТ-тың қызмет
ету аясын кеңейту және оны АҚШ мүдделі болып отырған халықаралық
экономикалық қатынастар салаларына (қызмет саудасы, инвестициялық қызмет,
жоғары технология өнімдерінің саудасы) тарату, сондай-ақ ГАТТ-қа мүшелікке
қабылдау тәртібін қайта қарау. Сонымен қоса, АҚШ ГАТТ шеңберінде қызмет
саудасы саласында көпжақты сауда келіссөздерінің тағы бір турын өткізу және
дамыған мемлекеттер мен дамушы мемлекеттер қатынастарын қарастыруды алға
тартты.
Батыс Еуропа елдері бұл сессияда АҚШ-ты көпжақты сауда келіссөздері,
ауыл шаруашылығы, инвестициялық саясат мәселелері, сауда кедергілері,
сондай-ақ бірқатар нақты бағыттар бойынша сынға алды.
Дамушы мемлекеттер сессияда ортақ ұстаныммен шығып, қалыптасқан
халықаралық сауда тәртібі, соның ішінде Тарифтер және Сауда бойынша Бас
Келісім де олардың мүдделеріне жауап бермейді және реформаларды қажет етеді
деген мәселелерді алға тартты.
Осылайша сессияда жетекші индустриялды мемлекеттер, дамыған
мемлекеттер және дамушы мемлекеттер арасындағы қайшылықтар көріне бастады.
1968 жылы 20 қыркүйекте Пунта-дель-Эстеде (Уругвай) ГАТТ-тың
министрлер деңгейіндегі арнайы сессиясы аяқталды. Нәтижесінде ГАТТ-тың жаңа
сеігзінші Уругвай раунды көпжақты сауда келіссөздерінің ресми ашылуы
туралы қорытынды декларация қабылданды. Келіссөздер 1968 жылы қазанда
Женева қаласында басталды.
Келіссөздер күн тәртібі Келісімнің тарихындағы ең көп мәселелерді
қамтыды []:
← кедендік тарифтер;
← тарифтік емес шаралар;
← тропиктік, тоқыма өндірісі өнімдері және киім, ауылшаруашылық
өнімдері, табиғи ресурстардың жекелеген түрлерінің (түсті металлургия,
балық шаруашылығы және орман шаруашылығы өнімдері) саудасы;
← ГАТТ-тың кейбір нормалары мен ережелерін қайта қарау;
← Токио раунды барысында қабылданған келісімдерді жөндеу;
← шетел капитал салымдарын реттеудің сауда аспектілері;
← интеллектуалдық меншік құқығының сауда аспектілері.
Дамыған мемлекеттер тарапынан қызмет саудасына байланысты сұрақтарды
талқылау ұсынылды. Дамушы елдердің ГАТТ қызметін қызметтер саудасына
таратуға қарсылығына байланысты, Уругвай раунды формальды түрде екіге
бөлінді. ГАТТ тарихында алғашқы рет қызмет көрсетулердің әлемдік саудасы
туралы мәселелер (транспорт, сақтандыру, банктік операциялар, шетелдік
құрылыс, электрондақ каналдар арқылы ақпарат алмасу және тағы басқа)
қарастырылды.
Бірінші отырысқа 105 мемлекет қатысты. Бұл Уругвай раундында тек
белгілі мемлкеттер тобы ғана қатыса алатындығымен түсіндіріледі []:
← ГАТТ-тың барлық мүше-мемлекеттері (1986 жылы 91 мемлкет);
← Іс жүзінде ГАТТ ережелерін қолданатын мемлекеттер, олар 1987 жылдың
30 сәуіріне дейін өздерінің ГАТТ-қа кіретіндігін және Халықаралық
Сауда Палатасына қатысатындығын жариялауы тиіс;
← 1987 жылдың 30 сәуіріне дейін ГАТТ-қа мүше болу үшін қажетті
қадамдар жасаған дамушы мемлекеттер;
← ГАТТ қатысушы мемлекеттеріне өздерінің келісімге қосылатындығы
туралы мәлімдеген мемлекеттер.
Уругвайлық раундтың нәтижелерінде ГАТТ бірқатар өзгерістерге ұшырады.
Бұл ДСҰ-ны құру туралы келісімде көрсетілген, онда 1948-1993 жылдар
аралығында қызмет еткен ГАТТ ГАТТ-1947, ал ДСҰ құрамына кірген Тарифтер
және Сауда бойынша Бас Келісім ГАТТ-1994 деп аталады. ГАТТ-1947 және ГАТТ-
1994 – бұл құқықтық жағынан алғанда екі түрлі құжаттар ( 2-суретті қара)
[].
Кесте 2
ГАТТ-1947 ГАТТ-1994
Тарифтер және сауда жөніндегі Бас Барлық ережелер және құқықтық
Келісім. 28 баптап тұрады, нормалар ДСҰ-ға қатысушы
қатысушылары – 123 мемлекет. мемлекеттер үшін міндетті. Ұлттық
І бөлімі – барлығына міндетті. заңнамалар толығымен сай болуы
ІІ бөлімі - әлемдік сауда тиіс.
ережелерін сәйкестендіру, ұлттық
заңнамалар Келісім ережелерімен
максималды түрде сәйкестендірілуі
тиіс.
1948-1993 жылдар аралығында ІІ, ХVІІ, ХХІV, ХХVІІІ, ХХХV
мүше-мемлекеттер қабылдаған баптарын өзгерту туралы 1993 жылғы
шешімдер., ГАТТ Кеңесі және ГАТТ келісімдер. Төлем балансы және
Сессиялары кезінде қалыптасқан ГАТТ ережелеріндегі ескертулер
баптарын талқылау, ГАТТ баптарына туралы келісімдер.
түсініктеме.
1974-1979 жылдардағы келіссөздер 1974-1979 жылдары қабылданып, 1994
нәтижесінде қол жеткізілген жылы өзгеріске ұшыраған бес
келісімдер. Олардың ережелері келісімдер: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Дүниежүзілік Сауда ұйымының әлемдік экономикада алатын
орны ... ... ... ...
1.1 Әлемдік сауданы реттеудегі Тарифтер және Сауда жөнінде Бас Келісімнің
рөлі мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
1.2Уругвай раундының қорытындылары және Дүниежүзілік Сауда ұйымының пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
1.3 Дүниежүзілік Сауда ұйымына кірудегі шет мемлекеттердің
тәжірибесі ... ... ..
2.Қазақстан Республикасының дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі - әлемдік
экономикаға ықпалдасудың маңызды
факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіру мақсатында
жасаған алғашқы
қадамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда ұйымына кірудегі кейбір
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда ұйымына кірудегі
болашағы ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Кіріспе
Қазіргі заманғы халықаралық экономикалық қатынастардың даму кезеңінде
әлемдік шаруашылық байланыстарының жүйесінде жетекші орынды халықаралық
сауда алады. Әлемдік сауда халықаралық еңбек бөлінісінің барлық дерлік
түрлерін қамтып, барлық мемлекеттерді бір бүтінге біріктіреді.
Әлемдік саудаға қатысушы мемлекеттер әрдайым осы саладағы
келіспеушіліктерді жою жолдарын іздестіруде. Бір жағынан, олар сыртқы
сауданы дамыту мен кеңейтуде өз талпыныстарын біріктіруге ұмтылады, екінші
жағынан, қарсы тенденция – эгоцентризм қалыптасады, жеке мемлекеттер мен
экономикалық топтарды алшақтататын өз мүдделерін қорғау саясаты. Бұл орайда
халықаралық сауданың қатысушы мемлекеттері арасындағы бір-бірімен
байланысқан сыртқы сауда саясатын жүйелендіру орынды болып табылады.
Протекционизмді әлсіретуге және сыртқы сауданы либерализациялауға
бағытталған әлемдік саудаға қатысушы мемлекеттердің талпынастарында олардың
арасындағы келісімшарттар мен сыртқы сауда саясатын сәйкестендіретін және
мемлекетаралық деңгейде сауда қатынастарын реттейтін халықаралық ұйымдар
маңызды орын алады. Олардың ішінде алдыңғы қатарға Дүниежүзілік Сауда ұйымы
кіреді. Ол тауар және қызмет көрсетулердің халықаралық саудасын реттеуде,
интеллектуалдық меншік құқығын қорғау, халықаралық сауда дауларын шешуде,
әлемдік сауда саясатын қалыптастыруда маңызды рөлге ие. Дүниежүзілік Сауда
ұйымы шеңберінде көпжақты келіссөздер, консультациялар және қатысушы
мемлекеттердің ресми және ресми емес кездесулері өтіп тұрады.
Дүниежүзілік Сауда ұйымының басты міндеті — іркіліссіз халықаралық
сауда-саттыққа мүмкіндіктер жасау. Дамыған елдердің бастамасымен құрылған
аталған ұйым халықаралық саудада экономикалық өсім мен адамдардың тұрмыс
тіршілігін көтеруге ықпал етеді деп есептеледі. Бүгінгі таңда, әлемдік
сауда жүйесі негізгі бес ұстанымға сәйкес келуі тиіс:
— Саудада еш кемсітушіліктің болмау шарты, яғни бірде-бір мемлекет
қайсыбір мемлекетке экспорт пен импортқа шектеушілік қоюға құқығы болмайды;
— Сауда кедергілерін азайту немесе қайсыбір елдің нарығына шетелдік
тауарлардың келуіне кедергі келтіретін факторларды жою, оларға бірінші
кезекте кедендік алымдар мен импорттық квоталар жатады, басқаша айтқанда
импортқа қойылатын көлемдік шектеулер;
— Тұрақтылық пен сауда шартының алдын-ала болжамдылығы, бұл шетелдік
компаниялар, инвесторлар мен үкіметтер қолданыстағы сауда шарттарының
кенеттен және бір тараптың еркімен өзгерілмейтініне кепілдік береді;
— Халықаралық саудадағы бәсекелестікті ынталандыру, яғни түрлі елдер
фирмаларының тең құқықты бәсекелестігі үшін әділетсіз тәсілдерді жою,
оған экспорттық субсидиялар (экспортшы-фирмаларға мемлекет демеушілігі),
жаңа сату нарықтарын иелену мақсатында демпингтік бағаларды пайдалану;
— Жоғары дамымаған мемлекеттер үшін халықаралық саудада жеңілдіктер
жасау. Нақ осы бап жоғарыда көрсетілген ұстанымдарға кереғар келеді, алайда
ол әлемдік шаруашылыққа осал дамыған елдерді тарту үшін қажет болды. Бұл
елдер алғашқы кезеңде дамыған мемлекеттермен бәсекелесе алмайтыны айдан-
анық, сондықтан да нашар дамыған елдерге ерекше жеңілдіктер қарастыру
әділетті болар деп есептеледі.
Қазақстанның алдында халықаралық еңбек бөлінісі жүйесінде нақты орынды
иелену міндеті тұр. Республика отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін
арттыру, экпорт пен импорт құрылымын реттеу, мемлекеттік төлем және сауда
балансын жүйелендіру, мемлекет тарапынан экспорт-импортты бақылау және
салық салу жүйесін жетілдіру, мемлекеттің нормативті-құқықтық базасын
жүйелендіру сияқты міндеттерді қамтитын экономикалық дамудың маңызды
бағыттарды анықтауы тиіс. Бұл міндеттердің барлығы тек нақты және
рационалды сыртқы сауда саясаты арқылы жүзеге асуы мүмкін.
Қазақстан сыртқы экономикалық қызметін либерализациялау стратегиясын
жүргізіп отыр. Сыртқы экономикалық саясатты сауатты қалыптастыру және
жүргізу үшін Дүниежүзілік Сауда ұйымының қызмет ету қағидалары мен
ережелерін білу қажет, бұл ұйымға мүшелікке қабылдану немесе қабылданбауға
байланыссыз. Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіруі – ұзақ және
күрделі үрдіс, оған аса жауапкершілікпен қарау керек. Өйткені, бұл ұйымға
мүшелік қаншалықты мүмкіндіктер берсе, соншалықты міндеттемелер мен
жауапкершіліктердің орындалуын талап етеді.
Еліміздің Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру үдерісі 1996 жылдың қаңтар
айында басталды. Онда Қазақстанның ДСҰ-ға енуі туралы ұйымның хатшылығына
ресми өтінім жасалған болатын. Осы жылдың ақпанында ДСҰ-дағы байқаушы ел
мәртебесі берілген еді. Осымен қатар, еліміздің бұл ұйымға енуі бойынша
жұмыс тобы құрылды. Оның құрамында Ұйымға мүше 43 елдің өкілдері
жасақталған. Атап айтқанда, Қазақстанның барлық негізгі сауда әріптестері,
яғни ДСҰ-ға кіру кезіндегі республиканың талаптары мен міндеттерін
талқылауға ниет білдіргендер жұмыс тобына енгізілді.
1996 жылмен 2003 жылдың аралығында тиісті шарттарға сәйкес ұйым
хатшылығына ауқымды көлемдегі ақпараттық материалдар мен міндетті құжаттар
бағытталды. Осы арқылы 2003 жылы Қазақстан ДСҰ-ға ену үдерісінің
ақпараттық кезеңін аяқтап, ұйымдағы мүшеліктің шарттарын айқындау бойынша
жұмыс тобындағы мүше елдермен келіссөздердің белсенді сатысына кірісті.
Женева қаласында жұмыс тобының 10 отырысы өтті.
Сонымен қатар ДСҰ-ға енудегі басымдықтарға:
- халықаралық сауда ережелерін әзірлеу кезінде көпжақты сауда
келіссөздерінде тиімді қатысу жолы арқылы өзіміздің ағымдағы және
стратегиялық сауда-экономикалық мүдделерді жүзеге асыру мүмкіндігі;
- еліміздің ішкі заңнамасының нарықтық экономиканың талаптарына
бейімделуін ДСҰ нормаларына сәйкес жетілдіру арқылы іске асыру;
-елімізге капиталды тарту арқылы қосымша жұмыс орынын құру мен
халықтың әл-ауқатын көтеру, оның ішінде тікелей инвестиция тарту шараларын
жатқызуға болады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан салыстырмалы түрде ішкі нарығы шағын
ел болып табылады. Сондықтан республикаға өзінің тауарлары мен қызметтерін
сыртқы нарыққа белсенді түрде шығарып, экономикалық даму көздерін іздеу
қажет. Бұл ДСҰ-ның шеңберінде сыртқы сауданы белсенді дамытуды көздейді.
Сондықтан да Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіруін теориялық
негіздеу, нақты және дұрыс сыртқы сауда саясатын даярлау, сыртқы сауданың
дамуына және даму шарттарын талдау бүгінгі күні маңызды болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі де осында.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпты зерттеу барысында қазақстандық
және шетелдік, соның ішінде ресейлік авторлардың еңбектері қолданылды.
Бірақ Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіру үрдісі әлі
аяқталмағандықтан, бұл мәселеге байланысты әлі жеткілікті деңгейде ғылыми
әдебиеттер қоры аз болғандықтан, мақалалар да басшылыққа алынды.
Зерттеу жүргізу барысында қазақстандық автор Мырзахметова Аида
Менлыбаевнаның ВТО и внешняя торговля Казахстана атты еңбегі басшылыққа
алынды [1]. Елдің сыртқы саясатының теориялық негіздері мен құралдары, ГАТТ-
ДСҰ-ның әлемдік сауданы реттеудегі және мемлекеттердің халықаралық саудаға
байланысты саясатын даярлаудағы рөлін ашып көрсетеді. Еңбектің ерекшелігі,
Қазақстанның сыртқы сауда саясатының құрылу және даму кезеңдерін
қарастырып, Қазақстанның ДСҰ-на кіруі, келіссөз үрдісінің негізгі
мәселелері, мемлекеттің ДСҰ-ға кіруіне байланысты жағымды және кері
аспектілері айқындалған.
Төреғожина Меруерт Болатқызының Қазақстан және ДСҰ-ның ынтымақтастық
жасасу проблемаралы атты еңбегінде ГАТТ-ДСҰ-ның қызметінің мәні,
Қазақстанның бұл ұйымға кіруге байланысты жүргізген келіссөз үрдісінің
бағыттары, аталмыш ұйымға кірген елдердің тәжірибесі қамтылған материалдар,
сонымен бірге әлемдік сауда жүйесінің ережелері баяндалған [2].
Экономические горизонты развития Казахстана и стран СНГ деп аталатын
материалдар жинағында жетекші қазақстандық және ресейлік ғалымдардың
экономика және саясат салаларындағы мақалалары берілген. Олардың ішінде: А.
Есентугенов, С. Жуков, А. Кошербаева, Д. Сатпаев және басқа да
зерттеушілердің Қазақстанның экономикалық дамуы, Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығының барлық мемлекеттерінің экономикалық деңгейлерін салыстырып,
аймақтық және жаһандық дәрежеде талдау жасайды [3].
Ресейлік автор И.И. Дюмуленнің Всемирная Торговая организация атты
монографиясында ДСҰ-ның қызмет ету ережелері мен қағидалары жан-жақты
қарастырылған. Аталған ұйымның барлық нормативтік құжаттары, ұйым
қызметінің ұйымдастырушылық-техникалық мәселелері, қызметінің алғашқы
нәтижелері, сонымен қатар мемлекеттермен қатынастары айқындалған [4].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы зерттеу
орталығының Казахстан в системе мировых экономических процессов атты
кешенді монографиясы Қазақстанның әлемдік экономикалық қатынастар
жүйесіндегі өзекті мәселелеріне арналған [5]. Кітапта Қазақстан
эконмикасының жағдайы мен даму бағыттары талданып, елдің әлемдік
шаруашылыққа ықпалдасуының негізгі факторлары, сонымен бірге аймақтық
интеграциялық стратегия, көліктік, аграрлық және экспорттық потенциал
қарастырылған.
Казахстан и Всемирная Торговая организация атты екі томдық құжаттар
жинағы да басшылыққа алынды [6, 7]. Мұнда 1996 жылдан бастап 2000 жалға
дейінгі барлық құқықтық-нормативтік актілер, заңдар, жарғылар мен қаулылар
мәтіндері көрсетілген. Барлық тексттер толық күйінде, ресми аудармамен
берілген және де өз күшіне енген құжаттар ғана келтірілген.
Сондай-ақ, Р.Б.Жакупованың Перспективы правового урегулирования
сотрудничества Республики Казахстан со Всемирной торговой организацией[8]
атты және А.М. Мырзахметованың Всемирная торговая организация и проблемы
внешнеторговой политики Казахстана[9] атты диссертациялар авторефераттары
да қолданылды.
И. Самсон, Д. Дайкер сынды шетел зерттеушілерінің аударма мақалалары
да қолданылды. Анализ экономических последствий вступления Казахстана во
Всемирную торговую организацию атты мақаласында Қазақстанның ДСҰ-на
кіргеннен кейінгі экономикалық жағдайға, соның ішінде ауыл шаруашылығына
әсерін айқын ашып көрсеткен [34].
Дерек көздері. Жұмыста ДСҰ-ның көптеген халықаралық құжаттары,
нормативтік-құқықтық актілері, сондай-ақ Қазақстанның сыртқы экономикалық
қатынастарын реттейтін заңнамалық және құқықтық актілері мен құжаттары кең
қолданылды. Соның ішінде 1994 жылы 15 сәуірде қабылданған көпжақты сауда
келіссөздерінің Уругвай раундының нәтижелері бар Қорытынды акт, 1995 жылдың
бірінші қаңтарынан бастап өз күшіне енген Дүниежүзілік Сауда ұйымын құру
туралы Мараккеш келісімдері қарастырылды. Бұл құжаттарда келіссөздердің
Уругвай раундында қандай шешімдер қабылданғандығы, ДСҰ-ның қызмет ету
қағидалары мен ережелері, жалпы құрылымы және қызмет ету салалары,
функциясы және қатысушы мемлекеттердің міндеттері туралы ақпараттар
қамтылған. Сондай-ақ, ДСҰ шеңберінде қабылданған 1995 жылдың 1 қаңтарынан
бастап қызмет етуші саудадағы техникалық кедергілер, ауыл шаруашылығы
бойынша, төлем балансы сияқты әр түрлі салаларды қамтитын келісімдер де
қарастырылды.
Қазақстан ДСҰ-на кіру туралы ұсыныс берген кезден бастап үздіксіз
өзінің заңнамалық және нормативтік-құқықтық базасын ұйымның талаптарына
сәйкестендіріп келеді. Сол кезден бастап көптеген құжаттар қабылданды.
Зерттеу барысында осы құжаттардың ең негізгілері қарастырылды. Олардың
ішінде: 1996 жылы 19 ақпанда қабылданған Қазақстан Республикасы Үкіметінің
ДСҰ-на кіру туралы Ережесі, Қазақстанның сыртқы экономикалық катынастары
туралы Меморандум, сонымен қоса, 1996 жылдан бастап қабылданған сауданың әр
түрлі салаларына қатысты заңнамалық құжаттары бар.
Қазақстан ұйымға толыққанды мүше болып қабылдануы үшін ДСҰ-ның
қатысушы-мемлекеттерімен екі жақты келіссөздер де жүргізіп отырады. Атап
өтетін жағдай, Қазақстан көпвекторлы саясат ұстанатындықтан ұйымның
көптеген мүше-мемлекеттері Қазақстанның сауда әріптестері болып табылады.
Сондықтан екі жақты форматта қабылданған келісімдер мен құжаттар да аса
маңызға ие.
Отандық әдебиеттерде ДСҰ-ның ережелері мен қызметі шеңберінде
Қазақстанның сыртқы сауда саясаты мәселелеріне арналған жан-жақты және
жүйеленген зерттеулер жоқ немесе өте аз. Зерттеуімнің тақырыбын негізге ала
отырып, мәселелерде келесі аспектілер қарастырылды: жаһандану және әлемдік
шаруашылық байланыстар мәселелері мен халықаралық сауданы реттеуде ДСҰ-ның
өсіп келе жатқан маңызы, Қазақстан Республикасының ДСҰ-на кіру үрдісі мен
шарттары, салдарлары және мүмкіндіктері.
Мұның барлығы зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттерін айқындады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Диплом жұмысының тақырыбы Қазақстан
Республикасының сыртқы экономикалық қызметіндегі сауда саясатының маңызын
жетілдіру арқылы еліміздің әлемдік қауымдастықтағы орнын мен рөлін
арттыруға ықпал ететін шарттарды және Дүниежүзілік Сауда Ұйымына мүше
ретінде қабылдану жолындағы басты мәселелерді анықтауымен маңызды болып
табылады.
Осыған орай, диплом жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасындағы
сауда саясатының маңыздылығын анықтай отырып, ұйымға кіру үрдісін толық
қарастырып, даму келешегін зерттеу, Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына
ену мүмкіндіктерінің оң және теріс тұстарын саралау. Аталған мақсаттарға
байланысты, келесі міндеттер алға шығады:
← ГАТТ-ДСҰ-ның құрылымын, қызмет ету қағидаларын және әлемдік
экономикаға әсер ету салаларын зерттеу;
← Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясатының негіздерін
анықтау;
← Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіру тарихын, хронологиясын
және қабылданған құжаттар мен қаулыларды қарастыру;
← Қазақстанның ДСҰ-на кіру мәселелері мен болашағы және мүмкіндіктерін
саралау;
← Қазақстанның ДСҰ-на кіру кезінде пайда болған мәселелерді шешуге
ұсыныстар жасау.
Зерттеу жұмысының нысаны – Қазақстан мен Дүниежүзілік Сауда ұйымының
қарым-қатынасы және болашағы. Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңберін
екіге бөліп қарастыруға болады. Біріншісі, Дүниежүзілік Сауда ұйымына
қатысты, яғни құрылу кезеңінен бастап – 1947 жылдан 1995 жылға дейін;
екіншісі, тікелей Қазақстанға қатысты, яғни Қазақстанның осы ұйымға
мүшелікке қабылдау туралы өтініш берген кезінен бастап қазіргі кезге дейін
– 1996 жылдан бастап 2010 жылға дейінгі кезең.
Зерттеу жұмысының пәні – халықаралық сауда қатынастарын реттеуші
бірден-бір ұйым Дүниежүзілік Сауда ұйымының қызметі мен әлемдік
шаруашылықта алатын рөлі, Қазақстанның осы ұйымға және әлемдік экономикалық
қатынастарға мүше болу мүмкіндіктері мен болашағы болып табылады.
Зерттеу барысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Жұмысты жазу барысында
негізінен шетелдік және отандық экономистердің халықаралық сауда, сыртқы
сауда саясаты және Қазақстанның мүшелікке қабылдануы туралы еңбектері
қолданылды. Осы еңбектерді зерттей келе, зерттеу барысында тарихи,
кұрылымдық, статистикалық, салыстыру, болжау және талдау мен синтез жасау
әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы. Бұл дипломдық жұмыс Қазақстанның
ДСҰ-на кіруіне, әлемдік экономикалық жаһандану шарттарында елдің сыртқы
сауда саясатының халықаралық сауданың ережелерімен өзара байланысына
арналған. Осыдан келе, зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығн төмендегідей
көрсетуге болады:
← ГАТТ-ДСҰ-ның тарихы, қызмет ету аясы және маңызы, ұйымның атының
өзгеруінің негізгі себептері анықталды;
← ДСҰ-ның әлемдік экономикаға, сондай-ақ жеке мемлекеттердің
экономикасына әсері мен маңызы зерттелді;
← Дамушы елдерде сыртқы сауданы мемлекеттік реттеудің негізгі
мәселелері анықталып, қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының сыртқы
сауда саясатының өзекті мәселелері қарастырылды, жеке мәселелердің
шешілуіне ұсыныстар жасалды;
← Қазақстанның ДСҰ-на кіруінің барлық жағымды және кері әсерлеріне
баға берілді;
← Республиканың бұл ұйымға кіруінен болатын салдарлар талданып, болжам
жасалды және кейбір жағымсыз нәтижелердің алдын-алу үшін ұсыныстар
жасалды.
Жұмыстың ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы оның негізгі
қорытындылары мен мазмұны тақырыпты ары қарай зерттеуге мүмкіндік тудырады.
Негізгі нәтижелер Шығыс Қазақстан Мемлекеттік университетінің жыл сайынғы
студенттер мен жас ғалымдар конференциясында баяндалып, Университет мақтау
қағазын жеңіп алды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды және әдебиеттер тізімінен, қосымшалар мен кестелерден тұрады. Әр
бөлім үш бөлімшеге бөлінген. Бірінші бөлім жалпы Дүниежүзілік Сауда
ұйымының құрылу тарихынан бастап, қазіргі кездегі халықаралық саудада
алатын орны мен қызметі, маңыздылығы, сондай-ақ шет мемлекеттердің осы
ұйымға мүше болу жағдайлары туралы. Ал, екінші бөлімде Қазақстан мен
Дүниежүзілік Сауда ұйымының қарым-қатынасы, біздің еліміздің осы ұйымға
өтініш бергеннен бастап, қазіргі кезге дейін атқарған қызметі, негзгі
мәселелері мен болашағы қарастырылады.
1. Дүниежүзілік Сауда ұйымының әлемдік экономикада алатын орны
1. Әлемдік сауданы реттеудегі Тарифтер және Сауда жөнінде Бас Келісімнің
рөлі мен қызметі
Әлемдік сауданың көпғасырлық тарихына қарамастан, ХХ ғасырдың екінші
жартысына дейін әлемдік сауданы реттейтін халықаралық ұйым болған жоқ. Тек
1947 жылы әлемдік саудадағы кедендік-тарифтік мәселелерді реттейтін
Тарифтер және Сауда жөнінде Бас Келісім (ГАТТ) құрылды.
Дүниежүзілік Сауда ұйымы құрылған үлгі ретінде 1948 жылдан 1994 жылға
дейін халықаралық сауда ұйымының қызметін атқарған ГАТТ болды. ГАТТ – бұл
Дүниежүзілік Сауда ұйымының фундаментінің негізгі бөлігі. ГАТТ өзінің
құқықтық ұйымдылығын, барлық ережелері, нормалары, жарғыларын және Бас
Келісімнің баптарын толықтыратын келісімдер мен құжаттарды қоса сақтап
қалды. Дүниежүзілік Сауда ұйымының құрамына кіре отырып, ГАТТ көптеген
мәслелерде өзінің автономдығын сақтайды.
Даулы мәселелерді шешу үшін, ДСҰ-на біздің мемлекетіміздің кіру
шешімінің дұрыстығын анықтау үшін ГАТТ-тың алғышарттары және құрылу
жағдайларын, бұл ұйымның құрылымын, ережелері мен қағидаларын түсіндіру
қажет.
Тарифтер және Сауда жөнінде Бас Келісім 1947 жылы Женева қаласында
құрылды. ГАТТ-тың құрылуы Дүниежүзілік Сауда ұйымын (МТО) құру
талпыныстарымен байланысты болатын. 1946 жылы ақпанда БҰҰ-ның Экономикалық
және Әлеуметтік Кеңесі сауда жөнінде халықаралық конференция шақыру шешімін
қабылдап, Дүниежұзілік Сауда ұйымының Жарғысын даярлайтын арнайы комитет
құрды.
Сауда және жұмысбастылық жөніндегі халықаралық конференция 1946
жылдың қыркүйегінен 1948 жылдың наурызына дейін Гавана қаласында өтті. Оған
әлемнің 56 мемлекеті қатысты. 1948 жылы 24 наурызда қорытынды акт –
Дүниежүзілік Сауда ұйымының Гаваналық Жарлығы қабылданды. Бұл құжат екі
айдан кейін, конференцияның қорытынды құжатына қол қойған мемлекеттер
ратификациялағаннан кейін өз күшіне енуі тиіс болды. Бірақ бұл құжат өз
күшіне енген жоқ. Гаваналық Жарғыға қол қойған көптеген мемлекеттер өздері
бекітпей тұрып, Америка Құрама Штаттарының іс-әрекетін бақылаған болатын.
Ал АҚШ-та протекционистік саясатты жақтаушылар жеңіске жетіп, Жарғы
бекітілген жоқ. Басқа сөзбен айтқанда, бұл кезде АҚШ басшылығанда
Трансұлттық корпорациялардың мүддесін қорғаушы күш тұрған болатын.
Трансұлттық корпорациялар әлемдік сауданы реттеуші ұйымның құрылуына қарсы
болды, өйткені ТҰК үшін әлемдік сауда ішкі фирмалық бағалармен ішкі
фирмалық сауданы көрсетеді және ол монополиялы бөлінген нарықтардағы
жоспарланған сауда.
Дүниежүзілік Сауда ұйымының жарлығы бойынша келіссөздермен қатар,
Тарифтер және Сауда жөнінде Бас Келісімнің текстін даярлау және тарифтер
бойынша келіссөздер ұйымдастырылды.
Осылайша, 1947 жылдың 30 қазанында Женевада өзіне Тарифтер және Сауда
жөнінде Бас Келісімнің текстін біріктірген алғашқы тарифтік конференцияның
қорытынды актісінің қабылдануымен аяқталған екі үрдіс қатарынан жүрді. ГАТТ-
тың құрылуының алғышарты – сыртқы сауданың дамуы әкімшілік әдістермен және
біржақты шешімдермен емес, экономикалық факторлармен анықталуы тиіс деген
идея болды.
ГАТТ-тың құрылуының негізгі мақсаты мынандай жолдармен халықаралық
сауда қатынастарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету:
• Кедендік және басқа да сауда шектеулерін жою;
• Толық жұмысбастылықты қамтамасыз ету, өмір сүру деңгейін
жоғарылату мақсатымен халықаралық саудадағы барлық дискриминация
түрлерін жою;
• Нақты кіріс пен сұранысты көтеру, шикізатты тиімдірек қолдану, сауда
айырбасын және өндірісті жоғарылату.
Бұл Келісімнің негізгі міндеті қатысушы мемлекеттердің арасындағы
сауда қатынастарын көпжақты негізде реттеуді қамтамасыз ету. Дүниежүзілік
Сауда ұйымын құру талпыныстары жүзеге аспай қалғандығын ескерсек, Тарифтер
және Сауда жөнінде Бас Келісімі осы келісімнің қатысушы тараптары
арасындағы сауда және кедендік қатынастарды реттеуші жалғыз құжат болып
қалды. Бұл жағдайда АҚШ Тарифтер және Сауда жөнінде Бас Келісімге қол қоюға
қарсы шыққан жоқ, өйткені осы келісімнің алдында тұрған тарифтерді
төмендету міндеті ТҰК-дың мүдделеріне қайшы келмеді.
1948 жылдың 1 қаңтарынан бастап Тарифтер және Сауда жөнінде Бас
Келісімі оған қол қойған жиырма үш мемлекет үшін, негізінен дамыған
капиталистік мемлекеттер үшін өз күшіне енді.
Осылайша ГАТТ сыртқы сауда саласында қатысушы мемлекеттердің құқықтары
мен міндеттерін анықтайтын көпжақты келісімге айналды.
Келісім үш бөлімнен тұрды. Бірінші бөлімі екі баптан тұрады: жалпы
жүйе туралы және кедендік жеңілдіктердің тізімі және жүйесі туралы. Екінші
бөлімі қатысушы мемлекеттер өздерінің суда қатынастарында қолданатын сауда
саясатының ережелерін құрайтын жиырма бір баптан тұрады (ІІІ-тен ХХІІ-ге
дейін). Үшінші бөлімі мемлекеттерді мүшелікке қабылдау механизмі және
үрдісін реттейтін ережелерді құрайтын он екі баптан (ХХІV – ХХХV) тұрады.
ГАТТ-ты қабылдаған кезде оның сыртқы сауда саясаты туралы екінші бөлімі
уақытша қызмет етеді – Дүниежүзілік Сауда ұйымының жарлығы өз күшіне
енгенге дейін қызмет атқарады деп жоспарланған, бірақ ол жоғарыда аталған
себептерге байланысты өз күшіне енбеді.
1964 жылы БҰҰ-ның сауда және даму бойынша Конференциясы ЮНКТАД
құрылды. Ол осы мәселелерді ГАТТ-пен бірге қарастырды.
1964 жылдан бастап келісімнің қосымша дамушы мемлекеттермен сауда
қатынастарын реттейтін ІV бөлімі – Сауда және Даму даярлана бастады. 1968
жылдың қаңтарынан бастап келісімнің бұл бөлімі ресми түрде ГАТТ-тың ресми
бөлігіне айналды. Оның баптарында дамушы мемлекеттерге экспорттың көлемін
ұлғайту қажеттігі туралы декларациялар бар. Тәжірибе көрсеткендей, дамушы
мемлкеттер бұл келісімнен ешқандай пайда көрмеді, ал ІV бөлімі өз күшіне
енгеннен кейін олардың ГАТТ-қа деген қызығушылықтар дамыған мемлкеттерден
жеңілдіктерге ие болу үмітімен анықталды.
ГАТТ Ережесі оған қабылданушы мемлекеттен оның халықаралық сауда және
серіктестікке қатысы бар ұлттық заңнамаларын максималды түрде ГАТТ-тың
ережелеріне сәйкестендіруін талап етеді. Токио-рандының негізінде
қабылданған келісімнің мазмұны ең қатаң ережелерді қамтиды – мүше-
мемлкеттердің ұлттық заңнамалары ГАТТ-тың ережелерімен толығымен сәйкес
болуы тиіс. Осыған байланысты ГАТТ халықаралық сауданы реттеуші ережелер
мен қағидалардың, ұлттық заңнамалардың унификациясына септігін тигізді.
ГАТТ негізінде және ГАТТ-тың бастамасымен Кедендік серіктестік
жөніндегі Кеңестің және бірқатар кедендік ұйымдардың шеңберінде кедендік-
тарифтік жүйенің әр түрлі жақтарын реттеуші бірнеше конвенциялар
қабылданды. Бұл конвенциялар ГАТТ-тың өз ережелерімен сәйкес келіп,
негізінде қазіргі заманғы халықаралық сауда жүйесі қызмет атқаратын ортақ
ережелер мен талаптар және нормалар жүйесін құрды.
Халықаралық сауданы тауарлармен реттейтін ережелерден тұратын
халықаралық тауарларды сату-сатып алу келісімдері туралы екі негізгі
конвенция бар: Вена конвенциясы және Гаага конвенциялары.
Тауарларды сату-сатып алу келісімдері туралы БҰҰ-ның Конвенциясы
(Вена конвенциясы) 1966 жылы халықаралық тауарларды сату-сатып алу бойынша
келісімдерді қабылдауды унификациялау және ұлттық заңнамалардағы
айырмашылықтарды жою мақсатымен құрылған БҰҰ-ның Халықаралық сауда құқығы
бойынша Комиссиясы даярлаған болатын. Вена конвенциясы 1980 жылы Венада
өткен тауарларды халықаралық сату-сатып алу келісімдері бойынша БҰҰ-ның
Конференциясында қабылданды. Жаңа Гаага конвенциясына 1985 жылы қол
қойылды. Бұл конвенциялардың ережелері сауда құқығының нормалары болып
табылады және бұл нормалардың сақталуы міндетті емес.
Халықаралық сауданың жекелеген мәселелерімен айналысатын тағы бір
маңызды ұйым Халықаралық Сауда Палатасы. Бұл ұйым тауарды жеткізудің
бизнестік жағдайларын реттейді – Инкотерминдер, инкассо дәстүрлері мен
ережелерін құрайды, яғни сатушы мен сатып алушы арасындағы есептеулердің
халықаралық формалары мен сәйкестігі мәселелерін реттейді.
Бірақ, халықаралық сауданы реттеуші негізгі ұйым ГАТТ, содан кейін
Дүниежүзілік Сауда ұйымы (ВТО) болды.
ГАТТ-тың қызмет ету негізінде бірқатар қағидалары жатыр. Олардың
ішіндегі маңыздылары:
← мемлекеттердің бір-біріне сауда қатынастарында жағымды жүйе
қалыптастыру және дискриминацияны болдырмау қағидасы;
← сауданы мөлшерлемелік шектеулер арқылы емес, кедендік тарифтер
арқылы реттеу;
← көпжақты сауда келіссөздегі кезінде кедендік тарифтерді прогрессивті
түрде төмендету;
← халықаралық сауда және екіжақты сауда қатынастары мәселелерін шешу
үшін келіссөздер мен консультацияларды жүргізу;
← мемлекеттердің бір-біріне сауда-саяси жеңілдіктерді беру қағидалары.
ГАТТ-тың негізгі мемлекеттердің бір-біріне жағымды жағдай жасау
қағидасы барлығына ортақ жүйе болып табылады. Осылайша ұйымның ішкі қарама-
қайшылығы жоқ. Бұл талап ГАТТ Жарлығының І бабында былай көресітілген:
Экспорт немесе импортқа, немесе қызмет көрсетулерді шығару немесе
кіргізуге қатысты қандай болмасына кедендік салықтар мен алымдарға
байланысты, сондай-ақ импортталған тауарларға ішкі салықтарға қатысты ...
кез-келген мемлекеттен шығатын, кез-келген мемлекетке кіретін тауарға
артықшылық, жеңілдік, заңнамаға жатпаушылық басқа мемлкеттерге қатысты
міндетті түрде бірдей болуы қажет. []
Бұл ереже экспорттық, импорттық және транзиттік сауда операцияларына,
сондай-ақ экспорт және импорт бойынша халықаралық төлемдерге, ішкі салықтар
мен алымдарға және сату мен сатып алуды реттейтін ішкі территориялық
заңдар мен ережелерге де қатысты.
ГАТТ мемлекеттердің бір-біріне жағымды жағдай жасау жүйесінде бірқатар
ескертулерге ие. Олардың ішіндегі ең негізгісі – бұл еркін сауда аймақтары
мен кедендік одақтарды құруға рұқсат. Бұл жағдайда осы ұйымдар шеңберінде
қолданылатын жеңілдіктер оған қатысушы емес мемлекеттерге қатысты еместігін
ескеру қажет.
Келесі маңызды ереже – бұл дамушы мемлекеттерге тұрақты түрде сауда
жеңілдіктерінің төрт категориясын қолдануға мүмкіндік (ортақ преференция
жүйесі бойынша тарифтік преференциялар; дамушы елде арасында қолданылатын
тарифтік преференциялар; Токио-раундының қорытындылары бойынша бірқатар
келісімдерде бекітілген жеңілдіктер жағдайы; дамуы бойынша артта қалған
елдерге қатысты арнайы жүйе).
Мемлекеттердің бір-біріне жағымды жағдай жасау қағидасымен қатар,
келісімде ұлттық жүйе кең қолданылады. Ұлттық жүйе қағидасы ГАТТ-тың
ІІІ бабында көрсетілген. ІІІ бап бойынша қатысушы мемлекеттер ішкі салықтар
мен алымдар саласында, сондай-ақ ұлттық заңдар, ішкі сауданы реттейтін
ережелер бойынша шетелдік тауарларға ұлттық тауарларға сияқты жүйені
қолдануға міндетті. Бұл бапта ішкі салықтар мен алымдарды сауда-саяси
сақсаттарда қолдану ережесі анық көрсетілген. Ұлттық жүйеге қатысты
ережелер және сондай-ақ ГАТТ-қа қосылу туралы және Токио-раундының
қорытындысы бойынша қабылданған мемлекеттік сатып алулар жүйесі туралы
келісімдерде анықталған. []
ГАТТ-тың қағидаларына байланысты сауда-саяси реттеулер мөлшерлік
шектеулер көмегімен емес, кедендік тарифтердің көмегімен жүзеге асуы тиіс.
ГАТТ-тың ХІ бабы: қатысушы мемлекеттердің ешқайсысы басқа қатысушы
мемлекеттен келетін кез-келген тауарға, немесе басқа қатысушы мемлекетке
шығаратын кез-келген тауарға кедендік салықтар мен алымдардан басқа, қандай
түрде болмасын (квота түрінде, импорттық немесе экспорттық лицензиялар)
шектеулерді қоя алмайды. []
Кедендік салықтарды төмендету туралы келіссөздер жүргізу ережелері,
тарифтік жеңілдіктердің тізіміне өзгерістер енгізу мен даярлау үрдісіне
байланысты ережелер келісімнің ХХVІІ және ХХVІІІ баптарымен анықталады.
Қандай да бір мемлекет ГАТТ-қа қосылған кезде, оған барлық тарифтік
жеңілдіктер таралады. Сондықтан да ГАТТ-қа мүшелікке қабылданушы мемлекет
басқа мемлекеттермен өзінің кедендік тарифтерін төмендетуге байланысты
ұсыныстарымен келіссөздер жүргізуі қажет. Содан кейін, осы тарифтік
жеңілдіктер келісімдегі тарифтік жеңілдіктер тізіміне енгізіліп, Бас
келісімнің бір бөлігіне айналады.
ГАТТ-тың қызмет ету механизмдерінің ең маңыздыларының бірі раундтар
түріндегі көпжақты сауда келіссөздері болып табылады. Онда халықаралық
сауданы реттеудің жаңа нормалары дайындалып, ескілері қайта қаралады. ГАТТ-
тың өмір сүру уақытында сегіз келіссөздік конференциялар өткізілген болатын
[]. Сегізіншісі – Уругвайлық раунд ГАТТ-ты Дүниежүзілік Сауда ұйымына
(ВТО) өзгертті.
Кесте 1
№ Келіссөздердің Жылдары Қатысушы Негізгі мазмұны
ашылу және өте мемлекеттер
орны саны
1 Женева 1947 23 Кедендік салықтарды төмендету
(Швейцария)
2 Аннеси 1950 13 Кедендік салықтарды төмендету
(Франция)
3 Торки 1950 38 Кедендік салықтарды төмендету
(Ұлыбритания)
4 Женева 1956 26 Кедендік салықтарды төмендету
(Швейцария)
5 Женева 1960-1961 26 Кедендік салықтарды төмендету
(Швейцария) (Диплон-ра
унд)
6 Женева 1964-1967 62 Тарифтерді төмендету,
(Швейцария) (Кеннеди-р антидемпингтік кодексті
аунд) даярлау
7 Токио (Жапония)1973-1979 102 Тарифтерді төмендету,
(Токио- тарифтік емес кедергілер
раунд) саласында ГАТТ-тың құзыретін
кеңейтетін кодекстерді
даярлау
8 Пунта-дель-Эсте1986-1994 125 Кедендік кедергілерді
(Уругвай), (Уругвай төмендету, ГАТТ механизмдерін
жұмыс Женевада раунды) жетілдіру, ДСҰ құру туралы
өтті келісім. ГАТС, ТРИПС, ТРИМС,
МОТП-ты даярлау.
9 Доха (Катар), 2001 144-153 Кедендік және тарифтік емес
жұмыс Женевада жылдан кедергілерді төмендету, ДСҰ
өтті қазірге механизмдерін жетілдіру.
дейін ДСҰ-ға мүше дамушы
мемлекеттердің мәселелері.
2001 жылы Халықаралық Сауда Палатасының Доха раунд деп аталатын
тоғызыншы келіссөздер раунды басталды.
Халықаралық саудада тарифтік емес шектеулердің рөлінің артқандығымен
және шаруашылық айырбастың жаңа түрлерінің тез қарқынмен дамуымен
байланысты ГАТТ функциялары кеңейе түсті.
Осы функцияларды жүзеге асыру үшін келесі түрдегі ұйымдық құрылымдар
құрылды:
← Келісуші тараптардың сессиясы
← Өкілдер Кеңесі
← Дауларды шешуші комитеттер, жұмыс топтары, органдар
← Хатшылық.
Дамыған елдер ГАТТ-та әрқашан мықты позициялар ұстанған, ал дамушы
елдер өздерінің ГАТТ-тағы орнын күшейтуге тырысады. Осы қайшылықта ГАТТ-
тың бақылаушы статусын анықтау мәселесі маңызға ие болды. Осы сұрақ бойынша
ГАТТ шеңберінде келесі басты бағыттар бойынша ресми емес консультациялар
өтуде:
← бақылаушы статусының көшпелі сипаты, ол көпшілік қатысушы
мемлекеттермен ГАТТ-қа толық қосылудың баспалдағы ретінде
қабылданады;
← уақыт лимиті, ГАТТ-тың бақылаушы статусының шектелген кезеңі;
← бақылаушыға жүктелуі мүмкін міндеттер (сауда және сауда режимдері
туралы ақпарат беру, ГАТТ Кеңесі алдында есеп тапсыру, ГАТТ қатысушы
мемлекеттеріне қатысты міндеттер).
ГАТТ сессияларына бақылаушы статусына ие халықаралық ұйымдар қатарына
ЮНКТАД, ФАО, МОТ, ХВҚ, ХҚДБ, БҰҰ-ның барлық аймақтық комиссиялары, сондай-
ақ бірқатар аймақтық ұйымдар. Бақылаушылар ГАТТ сессияларына қатыса алады,
шағымдар жасай және дискуссияларға қатыса алады. Бақылаушы мемлекеттердің
билік басшылары тұрақты түрде ГАТТ-тың құжаттары мен ақпараттарын алады.
Бас келісімнің ережелері бақылаушы мемлекеттерге таралмайды.
ГАТТ-та бақылаушылардың бірнеше категорияларын бөліп қарастырады:
← бақылаушы статушы арнайы сессияға қатысу үшін ғана берілуі мүмкін,
тек осы сессияда ғана;
← бақылаушы статусы тұрақты түрде ГАТТ-тың жыл сайынғы сессияларына
қатысу үшін де берілуі мүмкін. Бұл жағдайда бақылаушыларға шақыру
қағазы беріледі, ГАТТ құжаттары үлестіріледі және олар сессияға
қатысады;
← бақылайшы статусы ГАТТ-тың жыл сайынға сессияларына қатысу үшін,
ГАТТ Кеңесінің сессияларын және ГАТТ-тың басқа ашық органдарының
сессияларына қатысу үшін беріледі.
Егер мемлекет ДСҰ-ға мүше болғысы келсе ол ДСҰ хатшылығына арыз
береді. ГАТТ шеңберінде қызығушылық танытушы мүше-мемлекеттердің
өкілдерінен жұмыс тобы құрылып, оған кандидат-мемлекетті қабылдау жөнінде
келіссөздер жүргізу тапсырылады. Мүдделі тарап жұмыс тобына өзінің сыртқы
саудасы туралы меморандум тапсыруы қажет, оған сол мемлекеттің сыртқы
саудасына реттеуші барлық негізгі ұлттық актілер қосылып жіберіледі.
Ережеге сай, меморандумда келесі мәселелер қарастырылады:
- ұлттық сыртқы сауда саясатының жалпы сипаттамасы;
- сыртқы-сауда қызметін реттейтін негізгі құралдардың сипаттамасы
(мысалы, кедендік тарифтер, лицензиялық жүйе, валюталық реттеулер және
тағы басқа);
- ұлттық сыртқы сауда статистикасының анализі;
- сыртқы сауданы реттеуші мемлекеттік органдардың және сыртқы сауда
мәселелері бойынша арнайы ресми баспалардың тізімі (үкіметтік
бюллетеньдер, газеттер, статистикалық жинақтар және тағы басқа).
меморандум тапсырылғаннан кейін жұмыс тобының қатысушылары кандидат
елге бірқатар сұрақтар тобын қояды. Кандидат мемлекет барлық қойылған
сұрақтарға нақты дәлелдермен және ақпараттармен жауап беруі тиіс. Сұрақ-
жауап үрдісі және мемлекетпен келіссөздер бірқатар жағдайларда бірнеше
жылдарға созылады.
Содан кейін, жұмыс тобы мүделлі мемлекеттің ГАТТ-қа қосылуы туралы
хаттама даярлайды. Хаттамада негізгі шарттар, яғни қабылданушы мемлекет
тарапынан жасалатын барлық тарифтік жеңілдіктердің тізімі көрсетіледі
(бірқатар уағдаласқан тауарларға кедендік салықтарды төмендету). Тарифтік
жеңілдіктер жөнінде келіссөздер жұмыс тобының қызметімен қатар жүреді.
Кандидат мемлекетті қабылдау шарттары туралы хаттама ГАТТ-тың мүше-
мемлекеттерінің үштен екі бөлігімен қабылданады. Қабылданушы мемлекет
хаттамаға қол қойып, ішкі заңнамалық үрдістерге сәйкес ГАТТ-қа қосылуын
рәсімдейді.
ГАТТ-тың алғашқы бес конференциясында тарифтерді төмендету жеңілдікке
жеңілдік қағидасымен шешілді; әлемдік саудада жиырма бір миллиард
доллардан астам жылдық экспортқа қатысты 67 мың бірлескен жеңілдіктер
сәйкестендірілді [].
1964-1967 жылдары Кеннеди раунды атты алтыншы тарифтік конференция
өткізілді. Бұл конференцияда тарифтерді линиялық төмендету туралы сөз
қозғалды. Алғашқыда тарифтерді орта есеппен 50%-ға төмендету жоспарланды.
Келіссөздер үш жылға созылды, кейде тығырыққа да тірелді, бірақ ГАТТ-тың
жетекші қатысушы мемлекеттері бұл конференциялардың сәтті аяқталуына барлық
күшін салды. Кеннеди раундының нәтижесінде 1971жылдың аяғына дейін
линиялық түрде тарифтерді 35%-ға дейін төмендету келісілді.
1973 жылы қыркүйекте Токиодо өткен ГАТТ қатысушы-мемлекеттерінің
министрлер жиналысында Тарифтер және Сауда жөнінде Бас Келісімнің
шеңберінде сауда келіссөздерінің жетінші раундының ашылуы ресми түрде
жарияланды.
Кейде Токио раунд деп аталып жүрген бұл көпжақты сауда келіссөздері
қатысушылырдың саны бойынша ең көп және өту уақыты бойынша ең ұзақ (1973 –
1979 жылдар аралығында) келіссөздер болды. Оған 99 мемлекет қатысты, оның
26-сы ГАТТ-қа мүше емес.
Берілген Халықаралық Сауда Палатасының мақсаттары:
← кедендік тарифтерді одан ары төмендету;
← әлемдік саудада тарифтік емес шектеулерді төмендету немесе жою және
бұл шараларға тиімді бақылау механизмдерін жүргізу;
← шаруашылық қызметтің жекелеген салаларының өнімдері саудасында
негізгі кедергілерді жою немесе төмендету мүмкіндіктерін қарастыру;
← ауылшаруашылық протекционизмді жою;
← ішкі нарықты импорттың көп мөлшерінен сақтау үшін көпжақты қорғау
шараларын қарастыру;
← тропиктік тауарлар саудасында кедергілерді жою.
Нақты келіссөздер жеті жұмыс топтары шеңберінде жүрді: Тарифтер,
Тарифтік емес кедергілер, Секторлық (салалық) сұрақтар, Қорғаныс,
Ауылшаруашылық тауарлары, Тропиктік тауарлар, Әлемдік сауданың
ұйымдастырушылық құрылымын жетілдіру.
Келіссөздер уақытында АҚШ, ЕЭО, Жапония Токио декларациясының
қағидалары мен мақсаттарынан алшақтай бастады. Көпжақты сауда
келіссөздерінің кейінгі кезеңінде (1977-1979 жылдары) олар екіжақты немесе
үшжақты келіссөздерге жүгініп отырды, негізінен АҚШ, Ортақ нарық елдері
және Жапония арасында. Халықаралық Сауда Палатасының қорытынды келісімдері
мен құжаттары келесі мәселелер топтарын қамтиды:
1. Кедендік салықтарды төмендету;
2. Тауарлардың жеке топтары бойынша кейбір сауда шарттарын ретту (сүт
өнімдері, ет өнімдері, азаматтық ұшақтар);
3. Бұрын ГАТТ қарастырмаған, халықаралық сауданың кейбір құқықтық
нормалары мен ережелерін даярлау;
4. ГАТТ-тың жеке баптарын талқылау және өзгерту.
Мәселелердің бірінші тобына 1979 жылы қабылданған тарифтер жөніндегі
көпжақты келіссөздердің қорытындысын көрсететін Тарифтер және Сауда жөнінде
Бас Келісімнің шеңберіндегі Женева хаттамасы жатады. Хаттаманы, сондай-ақ
оған қоса жеңілдіктер тізімін (яғни кедендік салықтарды төмендету таралатын
тауарлар тізімін) қабылдау арқылы қатысушы мемлекеттер ГАТТ шеңберінде
өздерінің тарифтерді төмендету міндетін заңды түрде бекітті.
Бұл төмендету 1980 жылдан бастап сегіз жыл көлемінде жүрді. Осы жылдың
бағалары бойынша кедендік тарифтер ставкасын төмендету орта есеппен үштен
бір бөлікке қысқаруы тиіс болды. Жеңілдіктердің негізгі бөлігі өндіріс
тауарларына тиесілі (90%-дан астам) және тек 10% ғана ауылшаруашылық
өнімдеріне. Келісім өз күшіне енгеннен кейін, яғни 1987 жылдың 1 қаңтарынан
бастап, дамыған елдердің кедендік қорғанысы орта есеппен 1970 жылғы 7%-дан
1987 жылы 4,7%-ға дейін, ал дамушы мемлекеттерде 8,1%-дан 7,1%-ға төмендеді
[].
Дамушы елдер үшін ауылшаруашылық тауарларына жасалатын жеңілдіктер
маңызды орынды алды. Мәселелердің екінші тобына шаруашылықтың жеке
салалары бойынша қабылданған келісімдер: сүт өнімдері туралы халықаралық
келісім, ет бойынша келісім, азаматтық авиатехника саудасы бойынша
келісімдер жатады.
Үшінші топқа келіссөз жүргізуші топтың халықаралық сауда құрылымын
жетілдіру және саудадағы техникалық кедергілер туралы келісімдер жатады.
Бірінші құжатта ГАТТ құрамындағы дамушы мемлекеттердің құқықтық статусын
жетілдіретін (олырдың преференцияға және кейбір жеңілдіктерге құқықтарын
мойындау) ережелерімен қатар, дамушы елдерді градациялау қағидасы да
көрсетілген. Оның мәні дамушы мемлекеттің ұлттық экономикалық жағдайының
жақсаруы және олардың сауда орындарының бекуімен байланысты жеңілдіктер
азайтылады және осы дамушы елдер дамыған елдерге қатысты келісілген
жеңілдіктерге баруы қажет болады.
Техникалық кедергілер (стандарттар) бойынша келісімнің саудадағы
мақсаты стандарттарды дискриминациялық мақсатта қолдану, сертификация
жүйесін, тауарлардың сыртқы мұқабасы мен орамасы бойынша талаптарды жою.
Төртінші топқа ГАТТ-тың қызмет етуші ережелеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы келісімдер жатады:
1. кедендік бағалау туралы келісім;
2. импортты лицензиялау жөніндегі келісім;
3. ГАТТ-тың ІV бабын қолдану туралы келісім (антидемпинг);
4. Тарифтер және сауда бойынша бас келісімнің VІ, ХVІ және ХХІІІ баптарын
қолдану жөніндегі келісім (субсидиялар және компенсациялық салықтар);
5. үкіметтік тапсырыстар жөніндегі келісімдер.
Кедендік бағалау туралы келісім (ГАТТ-тың VІІ бабын жүзеге асыру
туралы келісім) тауарларды бағалау әдістерін анықтауды, барлық қатысушы
мемлекеттерге ортақ тауарлардың кеденді бағасын анықтау қағидасын бекітеді.
Импортты лицензиялау жөніндегі келісім импорттық лицензияны алу
кезіндегі рәсімдеулерді жеңілдетеді.
ГАТТ-тың ІV бабын қолдану туралы келісім 1968 жылдан бастып қызмет
етуші Антидемпинг кодексінің қайта қаралған тексті болып табылады және
ГАТТ-тың ІV бабын нақты түсіндіру мен оның қолданысын унифицияланған
негізде анықтайды.
Тарифтер және сауда бойынша бас келісімнің VІ, ХVІ және ХХІІІ баптарын
қолдану жөніндегі келісім субсидиялардың қолданылуын реттейтін, сондай-ақ
тауарларға копменсациялық кедендік салықтарды салуға рұқсат беретін ХVІ
бабын өзгертуге бағытталған. Дамыған мемлкеттер Келісімге сәйкес,
тауарларға (ауылшаруашлығы, балық өндірісі және орман өнімдерінен басқа)
субсидия беруден бас тартуға міндеттенеді.
Токио раундының нәтижесінде кедендік салықтарды төмендету туралы
келісімдер, ГАТТ-тың жекелеген баптарын талқылау және олардың қолданылу
туралы келісімдер, жоғарыда аталған келісімдер қабылданды. Осылайша,
әлемдегі сауда тәртібі ұзақ уақыт бойында, әр түрлі мемлекеттердің,
копманиялырадың, экономикалық топтардың және ТҰҚ-дың теке-тіресі негізінде
қалыптасты. Бұл тәртіптер әртүрлі топтардың мүдделерін көрсетеді, әлемдегі
орын алған жағдайларға, әлемдік нарықтардағы бағаларға және басқа да
факторларға байланысты қайта қаралады. Қазақстандық үкіметке ұйымға
кіргеннен алатын пайда мен шығындарды объективті бағалау үшін ДСҰ
шеңберінде қалыптасқан ережелер мен нормаларды білу қажет.
1.2 Уругвай раундының қорытындылары және Дүниежүзілік Сауда
ұйымының пайда болуы
ГАТТ қызметіндегі елеулі оқиға 1982 жылы қаңтарда қатысушы
мемлекеттердің 38 сессиясының өтуі болды. Сессияның ресми мақсаты Токио
раундының қорытындыларын талқылау және жүзеге асыру, ГАТТ-тың 80 жылдарға
арналған жұмыс бағдарламасын құру, әлемдік сауда мен халықаралық сауда
жүйесінің даму перспективалары мен қазіргі жағдайын талқылау, сондай-ақ
әлемдік саудадағы дамушы елдердің жағдайын анықтау болды.
Сессияны шақыру инициаторы АҚШ болды. Оның көздегені ГАТТ-тың қызмет
ету аясын кеңейту және оны АҚШ мүдделі болып отырған халықаралық
экономикалық қатынастар салаларына (қызмет саудасы, инвестициялық қызмет,
жоғары технология өнімдерінің саудасы) тарату, сондай-ақ ГАТТ-қа мүшелікке
қабылдау тәртібін қайта қарау. Сонымен қоса, АҚШ ГАТТ шеңберінде қызмет
саудасы саласында көпжақты сауда келіссөздерінің тағы бір турын өткізу және
дамыған мемлекеттер мен дамушы мемлекеттер қатынастарын қарастыруды алға
тартты.
Батыс Еуропа елдері бұл сессияда АҚШ-ты көпжақты сауда келіссөздері,
ауыл шаруашылығы, инвестициялық саясат мәселелері, сауда кедергілері,
сондай-ақ бірқатар нақты бағыттар бойынша сынға алды.
Дамушы мемлекеттер сессияда ортақ ұстаныммен шығып, қалыптасқан
халықаралық сауда тәртібі, соның ішінде Тарифтер және Сауда бойынша Бас
Келісім де олардың мүдделеріне жауап бермейді және реформаларды қажет етеді
деген мәселелерді алға тартты.
Осылайша сессияда жетекші индустриялды мемлекеттер, дамыған
мемлекеттер және дамушы мемлекеттер арасындағы қайшылықтар көріне бастады.
1968 жылы 20 қыркүйекте Пунта-дель-Эстеде (Уругвай) ГАТТ-тың
министрлер деңгейіндегі арнайы сессиясы аяқталды. Нәтижесінде ГАТТ-тың жаңа
сеігзінші Уругвай раунды көпжақты сауда келіссөздерінің ресми ашылуы
туралы қорытынды декларация қабылданды. Келіссөздер 1968 жылы қазанда
Женева қаласында басталды.
Келіссөздер күн тәртібі Келісімнің тарихындағы ең көп мәселелерді
қамтыды []:
← кедендік тарифтер;
← тарифтік емес шаралар;
← тропиктік, тоқыма өндірісі өнімдері және киім, ауылшаруашылық
өнімдері, табиғи ресурстардың жекелеген түрлерінің (түсті металлургия,
балық шаруашылығы және орман шаруашылығы өнімдері) саудасы;
← ГАТТ-тың кейбір нормалары мен ережелерін қайта қарау;
← Токио раунды барысында қабылданған келісімдерді жөндеу;
← шетел капитал салымдарын реттеудің сауда аспектілері;
← интеллектуалдық меншік құқығының сауда аспектілері.
Дамыған мемлекеттер тарапынан қызмет саудасына байланысты сұрақтарды
талқылау ұсынылды. Дамушы елдердің ГАТТ қызметін қызметтер саудасына
таратуға қарсылығына байланысты, Уругвай раунды формальды түрде екіге
бөлінді. ГАТТ тарихында алғашқы рет қызмет көрсетулердің әлемдік саудасы
туралы мәселелер (транспорт, сақтандыру, банктік операциялар, шетелдік
құрылыс, электрондақ каналдар арқылы ақпарат алмасу және тағы басқа)
қарастырылды.
Бірінші отырысқа 105 мемлекет қатысты. Бұл Уругвай раундында тек
белгілі мемлкеттер тобы ғана қатыса алатындығымен түсіндіріледі []:
← ГАТТ-тың барлық мүше-мемлекеттері (1986 жылы 91 мемлкет);
← Іс жүзінде ГАТТ ережелерін қолданатын мемлекеттер, олар 1987 жылдың
30 сәуіріне дейін өздерінің ГАТТ-қа кіретіндігін және Халықаралық
Сауда Палатасына қатысатындығын жариялауы тиіс;
← 1987 жылдың 30 сәуіріне дейін ГАТТ-қа мүше болу үшін қажетті
қадамдар жасаған дамушы мемлекеттер;
← ГАТТ қатысушы мемлекеттеріне өздерінің келісімге қосылатындығы
туралы мәлімдеген мемлекеттер.
Уругвайлық раундтың нәтижелерінде ГАТТ бірқатар өзгерістерге ұшырады.
Бұл ДСҰ-ны құру туралы келісімде көрсетілген, онда 1948-1993 жылдар
аралығында қызмет еткен ГАТТ ГАТТ-1947, ал ДСҰ құрамына кірген Тарифтер
және Сауда бойынша Бас Келісім ГАТТ-1994 деп аталады. ГАТТ-1947 және ГАТТ-
1994 – бұл құқықтық жағынан алғанда екі түрлі құжаттар ( 2-суретті қара)
[].
Кесте 2
ГАТТ-1947 ГАТТ-1994
Тарифтер және сауда жөніндегі Бас Барлық ережелер және құқықтық
Келісім. 28 баптап тұрады, нормалар ДСҰ-ға қатысушы
қатысушылары – 123 мемлекет. мемлекеттер үшін міндетті. Ұлттық
І бөлімі – барлығына міндетті. заңнамалар толығымен сай болуы
ІІ бөлімі - әлемдік сауда тиіс.
ережелерін сәйкестендіру, ұлттық
заңнамалар Келісім ережелерімен
максималды түрде сәйкестендірілуі
тиіс.
1948-1993 жылдар аралығында ІІ, ХVІІ, ХХІV, ХХVІІІ, ХХХV
мүше-мемлекеттер қабылдаған баптарын өзгерту туралы 1993 жылғы
шешімдер., ГАТТ Кеңесі және ГАТТ келісімдер. Төлем балансы және
Сессиялары кезінде қалыптасқан ГАТТ ережелеріндегі ескертулер
баптарын талқылау, ГАТТ баптарына туралы келісімдер.
түсініктеме.
1974-1979 жылдардағы келіссөздер 1974-1979 жылдары қабылданып, 1994
нәтижесінде қол жеткізілген жылы өзгеріске ұшыраған бес
келісімдер. Олардың ережелері келісімдер: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz