Инженер - техникалық интеллигенцияның өнертапқыштық
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І. 1970-1985 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН.
1.1 Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы тенденциялары.
1.2 Ауыл шаруашылығындағы дағдарыс.
2. ҚАЗАҚСТАН ИНЖЕНЕР-ТЕХНИКАЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫҢ РЕСПУБЛИКА ӨНЕРКӘСІБІН
ДАМЫТУҒА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
2.1 Инженер-техникалық интеллигенция – техникалық прогрестің жетекші күші
2.2 Инженер-техникалық қызметкерлердің өнертапқыштық және рационализаторлық
қызметі.
2.3 Инженер-техникалық қызметкерлердің қоғамдық-саяси қызметі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ.
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Егемендікке қол жеткізіп, мемлекеттігіміз
нығайып, бекіп келе жатқан кезеңде, халқымыздың рухани жағынан жаңаруына
жол ашылуда. Бұрынғы әкімшілдік-әміршілдік жүйе жайдайында қалыптасқан
идеологиялық ұстанымдардан бас тартып, отандық тарихымызды жаңаша
зерделеуге мүмкіндік туды. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанның 1970-1985
жылдар арасындағы экономикалық дамуы мен, онда инженер -техникалық
интеллигенцияның Қазақстан тарихында алар орны өзгеше. Тоталитарлық жүйенің
қалыптасу жылдарында экономика белгіленген жоспармен дамып, интеллигенция
кадрларын іріктеу, тәрбиелеп орналастыру нормаларын бұрмалауға жол берілді.
Ұзақ уақыт бойы интеллигенцияның мұң–мұқтажына, қажеттіліктеріне, қоғамда
атқаратын қызметіне дұрыс мән берілмеді. Интеллектуалдық еңбектің дәрежесі
төмендеді.
Еліміздің әлеуметтік–экономикалық және саяси міндеттерін шешуде,
интеллектуалдық потенциялын көтеруде инженерлік–техникалық интеллигенция
ерекше маңызды рөл атқарады.
Кеңес Одағы Коммунистік партиясы мен Кеңес өкіметінің авторитарлық
басқару жүйесінің реформалар жасау жолымен демократияландыру бағытын іске
асыру мүмкін емес екендігі дәлелденді. Іс жүзінде ол демократиялық
өзгерістерді әскери диктатура жолымен жойғысы келді.
Орталық өкіметтің банкротқа ұшыраған диктатурасы толығынан күйреді.
Мұның өзі, халықтарға шынайы егемендік алуына ыңғайлы тарихи жағдайларды
туғызды.
Қазақстанның саяси және экономикалық тәуелсіздігінің қалыптасуында
алдыңғы қатарлы мәселелердің бірі-ұлттық инженер-техникалық мамандардың
қалыптасуы болып есептеледі. Соңғы жылдары баспасөз беттерінде Қазақстанның
өз алдына тәуелсіз мемлекеттігінің кепілі–оның бай табиғат ресурстары–кен,
мұнай, астық т.б. анықталады деген мақалалар кездеседі. Бірақ халықтың
шынайы егемендігінің критериі мамандар, яғни оның байлығын ұлттық мүдде
жолында бағыттай алатын интеллектуалдық потенциалы. Қазір өткен тарихымыз
сараланып, жаңаша баға беріліп жатқан кезде инженер - техникалық
интеллигенцияның тарихын зерттеу өте қажет.
Кеңестік тарих ғылымының әлемдік ғылымнан томаға–тұйықтығы,
мемлекеттік иделогияның қасаңдығы, басқаша ойлаумен күрес ғылымға қайшы
келетін концепциялардың бекуіне алып келді. Ғылымда таптық көзқарасқа
негізделген марксистік-лениндік методология үстемдік етті. Мұның өзі
ғалымдардың шынайы тарихты айқындауына, ашып көрсетуіне кері ықпалын
тигізді. Кеңестік дәуірдегі қасаң идеологиялық ұстанымдар, әкімшілдік-
әміршілдік жүйенің сталиндік концепциясы тоталитарлық жүйенің жетекші күші
болған КОКП басшыларының айтқандарын, партия съездері мен
конференцияларының шешімдерін басшылыққа алған, сол негізде тарихты жазуға
тарихшыларды мәжбүрледі. Сондықтан қазақстандық зерттеушілердің алдында
қазақ тарихының өткен жолын түсінбейінше, ХХ ғасыр тарихын ұғыну қиын
екендігі тұр. Осы тұрғыда отандық тарихқа қана емес, әлемдік тарихқа,
үдеріске де тереңірек мән беретін уақыт келді. Әлемдік қана емес,
қазақстандық өркениеттің қалыптасу үдерісі жүріп жатыр. Қазақстанның
кеңестік және посткеңестік тарихын әлемдік ғылымның даму жетістіктерімен
байланыстырмайынша түсіну мүмкін емес.
Қазір ХХІ ғасырдың басында қоғамымыздың демократиялық жаңаруы кеңестік
отан тарихының ғана емес, еліміздің экономикалық дамуын, инженер–техникалық
интеллигенцияның тарихы мен тарихнамасының өзекті мәселелерін зерттеуге оң
әсерін тигізуде.
Қазақстаннның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақта Біздің
балаларымыз білігі жоғары жұмысшылар мен фермерлер, инженерлер, банкирлер
және өнер қайраткерлері, магазиндердің иелері, мұғалімдер мен дәрігерлер,
зауыттар мен фабрикалардың иелері, биржа делдалдары және спортшылары
болады. Біздің жас ұрпақтың кей өкілдері мемлекеттік қызметке тұрады. Олар
жоғары ақы төленетін жақсы оқытып үйретілген, Қазақстан мен қазақстан
халқына мүдделерін өздерінің жеке мүдделерінен жоғары қоятын мамандар бола
отырып, жаңа дәуір жағдайында жұмыс істейтін болады деп инженерлерге үлкен
үміт артады [1,11]. Инженер-техникалық интеллигенцияның тарихы мен
тарихнамасы жалпы және арнайы зерттеулерде кеңінен қарастырыла қойған жоқ,
сондықтан оны интеллигенцияның негізгі топтарының бірі ретінде зерттеу,
Қазақстан тарихының құрамдас бір бөлігін құрайды.
Тақырыптың өзектілігіне, кеңестер кезеңіндегі саяси билік пен
идеологияның үстемдік етуі әсерін тигізеді.
Біз қарастырып отырған мәселенің ауқымы кең, себебі бұл кеңестер
кезеңіндегі экономикадағы социалистік басқару, инженер-техникалық
интеллигенцияға ұстанған саясат, феноменін айқындап, тарихы және
тарихнамалық талдау жасауға мүмкіндік береді. Тарих ғылымының соңғы жылдары
дамуы зерттеушілердің экономика, интеллигенция тарихы мен тарихнамасы
мәселесін әр қырынан ашуға жол ашуда.
Отандық және әлемдік тарих пен тарихнамада Қазақстаннның экономикасы
мен инженер-техникалық интеллигенциясы тарихнамасы арнайы түрде зерттеуді
қажет ететін, тақырып болғандықтан, өзекті болып саналады. Біз таңдаған
тақырыптың өз деңгейінде зерттелмеуіне бұрын жарияланбаған деректерге
мүмкіндіктің болмауы, соны саралай отырып, ғалымдардың арнайы ғылыми
концепцияларын талдауға жол ашады.
ХХІ ғасырдың басында тарихнамада интеллектуалдық тарихта мәдени
бетбұрыс жасалды, бұл тарих ғылымының тарихымен анықталады.
Қазіргі тарихнамалық жағдай экономика мен интеллектуалдар тарихымен
байланысты жаңа зерттеулерге жол ашуда. Қазақстан экономикасы мен
өндірістік-техникалық интеллигенциясының феноменін кешенді түрде зерттеуде
интеллектуалдық тарихқа жүгінеді.
Ірі әлеуметтік қозғалыстар, саяси катаклизмдер тарихи оқиғаларға
жаңаша баға беруге серпіліс береді. Кәсіби тарихнама да өзінің әлеуметтік
қызметін атқара отырып, болып жатқан үдерістен тыс қала алмайды. Сондықтан
қазір тарихнамада өткен тарихқа баға беру, ұлттық ерекшеліктерін айқындау
міндетінің болуы заңдылық. Тарих ғылымының дамуы оның теориялық
методологиялық негізіне байланысты, немесе жаңа методологиялық ғылыми
жолдарын іздестіруінде болса, тарихнамада ғалымдардың шығармашылық
мұралалары отандық тарих ғылымының деңгейін анықтайды. Қазақстанның тарих
ғылымы да қазір даму үстінде. Тарихнамада жаңа талпыныстар жасалып, өз
еліміздің тарихи тәжірибесін ғана емес, әлемдік тарихнаманың мұраларын тану
қажеттігін түсінуде.
Диплом жұмысының деректік базасы. Біз алдымызға қойған мақсатты
ұстанымымызға жету үшін көлемді деректік базаны негізге аламыз. Оны бірнеше
топқа бөліп қарастырамыз.
Ең алдымен тарихнамалық деректердің негізін тарихшылар еңбектері
құрайды. Олар кеңестік кезеңдегі біз қарастырып отырған мәселеге байланысты
тарихи ойдың дамуын жүйелі түрде баяндауымен құнды. Тарихнамалық тұрғыда
оларға ерекше мән берілген. Тарихи тақырыптағы зерттеу еңбектері –
монографиялар, кітапшалар, мақалалар мен деректер негізгі тарихнамалық
деректерді құрайды. Мұнан кейін жарияланбаған, қолжазба күйінде сақталатын,
бірақ ғылыми апробациядан өткен зерттеу жұмыстары–диссертациялар маңызды
тарихнамалық дерек қызметін атқарады. Сонымен қатар тарихнамалық
ерекшеліктеріне қарай, экономистердің де жазған еңбектері тарихнамалық
дерек ретінде қарастырылады. Мысалы мамандығы бойынша инженер-металлург
В.А. Пазухиннің, экономист С.А. Нейштадтың, Г. Т. Ашимбаевтардың т.б
еңбектері.
Деректердің үшінші тобын жарияланған ғылыми еңбектер жинағы ретінде
саналатын материалдар мен мемуарлар, ғұмырбаяндық еңбектер жинағы құрайды.
Қазақстан экономикасы мен өндірістік-техникалық интеллигенциясы тарихына
қатысты мәліметтерді Л.И. Брежневтің, М.С. Горбачевтың, Д.А. Қонаевтың.
Н.Ә. Назарбаевтың еңбектерінен алуға болады. Тарихнамалық мәселені зерттеу
барысында бұл деректердің зерттелуі ғылыми ойдың даму эволюциясы мен,
әртүрлі ғылыми, тарихи концепциялардың деңгейін көрсетеді. Д.А. Қонаев
республикада Кеңес өкіметі жылдары республикада үлкен әлеуметтік-
экономикалық, саяси және мәдени қайта құрулардың жүзеге асқандығын көрсете
келіп, Ұлттық жұмысшы табының қалыптасуы, мыңдаған қазақ оның ішінде
инженер-техникалық интеллигенциясының құрылуы Қазақстанда мәдени
революцияны жүзеге асырудың маңызды әлеуметтік және саяси нәтижесі-деп
саралайды [2].
Зерттеу барысында тарихнамалық дерек ретінде автор баспасөз
материалдарын да пайдаланды. Ғылыми журналдар, газет беттерінде деректік
негізде саналатын әртүрлі концепциялармен қатар авторлардың жекелеген
көзқарастары, пікірлері, қол жеткізген жетістіктері көрсетіледі.
Тарихнамалық деректердің келесі тобына еңбекті жазу барысында
пайдаланған ғылыми және ғылыми-практикалық конференциялардың біз қарастырып
отырған мәселе төңірегіндегі материалдары құрайды.
Отандық инженер-техникалық интеллигенцияның тарихнамасының қалыптасып
дамуы кеңестік және тәуелсіз қазақстан тарихы кезеңіндегі тарих ғылымындағы
жетістіктермен, қиындықтар мен кемшіліктермен айқындалады. Кеңестік
кезеңдегі отандық тарихнаманы қарастырсақ, марксистік идеология мен КОКП
мен кеңестік бюрократиялық жүйенің әсерінің зор болғандығын аңғарамыз.
Тарихнамаға сыртқы факторлардың тигізген ықпалы болды. Кеңестік тарих
ғылымында 1990-шы жылдардың басына дейін зерттеу жұмыстарын жүргізуде
марксистік концепция негізгі басшылыққа алынды. Тарихнаманың дамуына партия
съездері мен пленумдарының шешімдері, ұстанымдары да кері ықпалын тигізді.
Қазақстан экономикасының 1970-1985 жылдарындағы экономикалық дамуы мен
инженер-техникалық интеллигенциясының тарихы мәселесі әдіснамалық жағынан
қайтадан жаңаша зерделеуді талап етеді деп қорытындылауға болады. Нақты
нәтижеге жету үшін, нанымды тарихнамалық талдау жасау керек. Оның негізіне
қазіргі ғылыми білімнің жетістіктері мен талаптары алынуы қажет. Бұл міндет
мәселенің қарастырылуы мен өзектілігін айқындайды.
Еліміз егемендік алғалы бері тарихи ой жүйесінде өзгерістердің пайда
болуы зерттеу жұмысының өзектілігін айқындай түсіп, кеңестік және тәуелсіз
Қазақстан кезеңінде жарық көрген еңбектерде Қазақстан экономикасы мен
инженер-техникалық интеллигенциясының кеңестік кезеңдегі тарихын зерттелу
мәселесін теориялық тұрғыда негіздеп, талдап, баға беруде, нақты мәліметтер
негізінде шешу жолдарын мақсат еттік.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тәуелсіздік жағдайында қазақстандық
тарихнамада болып жатқан маңызды өзгерістерге байланысты, ХХ және ХХІ ғасыр
тоғысында әдістеме қатты жапа шекті. Марксистік концепциядан бас тарту
тарихта тарихи үдерісті түсіндіруде жаңа жол іздеу аймақтық, салалық,
ұлттық, мәдени тағы басқа критерилерді қолдануға алып келді. Кейде
әдістемеден бас тарту, тарихты ойынға айналдырған сәттер де байқалды.
Кейбіреулер үшінші мыңжылдық тарихшысының басты ұраны Қызықсыз болмасын
деп жариялады. Жарты ғасырдан астам ғылым мемлекетке бағынышты болды.
Анықтама беруде саясатқа жүгінді. Қазір ұлттық бағыт ұстанған кейбір
тарихшылар саясатта сепаратистік бағыт танытқан әрекеттері де байқалады.
Ғылыми негізделген әдістемеге арқа сүйемейінше ХХІ ғасырда маңызды
тарихи мәселелерді айқындау мүмкін емес.
Кеңестік және тәуелсіз Қазақстан тарихын көпғасырлық тарихы бар
адамзат қоғамының даму тенденциясы мен әлемдік шындық, әлемдік ғылым
жетістіктерімен байланысты қарастырмайынша оны түсіну мүмкін емес.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарынан бастап тарихшылар адам және оның қоғам
мен табиғаттағы орнына мән бере бастады. Әлеуметтік тарих қалыптасты. Осы
ретте экономика мен интеллигенция тарихына да ерекше көңіл бөлінді.
Қазір тарихқа формациялық және өркениетті көзқараспен қараудың ара-
жігін анықтайтын уақыт жетті. Тарихнамада адамзат дамуының өркениетті
моделі қазір негізгі модельге айналып отыр. Бірақ адамзаттың дамуында
формациялық сатылардың болғандығын жоққа шығара алмаймыз.
Біз қазақстандық экономика мен өндірістік-техникалық интеллигенция
тарихының концептуальды дамуын қарастырғанда оған көпфакторлы деңгейде
қарауымыз керек. Интеллигенцияның әлеуметтік дамуының таптық факторы,
немесе географиялық, табиғат, этникалық факторлардың оған әсерін
анықтаймыз.
Біз тарихты жазғанда халық бұқарасының тарихта алатын орнын, рөлін
артқа шегіндіріп, аз мән беріп отырамыз. Сондықтан қазақстан экономикасы
мен инженер-техникалық интеллигенцияның тарихы мен тарихнамасының зерттелу
деңгейі жөнінде концептуальды мазмұнын анықтау, тарихи таным механизмінің
мазмұны мен теориялық мағынасына талдау жасау негізгі міндеттеріміздің
бірі. Теориялық ойлау саласы ретінде экономика тарихы мен инженер-
техникалық интеллигенция тарихының әдістемесі тарих ғылымы негізінде пайда
болып, нақтылы тарихи зерттеуге негізделген.
Біз қарастырып отырған мәселенің тарихының әдістемесі нақты тарихи
зерттеудің тәсілдерін, ғылыми түсініктерін айқындайды. Біз қарастырып
отырған мәселені танып, оған теориялық талдау жасаудың жолын көрсетеді.
Әдістеме біз қарастырып отырған мәселеге толық жауап бермейді, оны шешу
жолдарын үйретіп, негіз болады. Кеңестік кезеңде инженер-техникалық
интеллигенция тарихын ғылыми жағынан зерттеуде марксистік-лениндік теорияға
сүйенді. Мемлекеттік идеология да соған негізделді. Оның үстемдігі шексіз
болды.
1990-шы жылдардан бастап еліміздің қоғамдық өміріндегі өзгерістерге
байланысты, тарих ғылымы да марксистік ұстанымдардан бас тарта бастады.
Қазір тарихнамада тарихи зерттеулерге жаңаша көзқараспен қарау,
постмодернизм, микротарих, күнделікті тарих, ауызша тарих, гендерлік тарих
т.б. пайда болды. Отандық тарихнамада бұл жаңа тәсілдердің қолданылуы
пікірталастар туғызуда.
Диалектиканың жалпы ғылыми принциптерімен қатар тарихилық принцип біз
қарастырып отырған мәселенің феноменін ашуға, билікпен арақатынасын
ажыратуға, әлеуметтік дамуы тарихын айқындауға көмектесті. Жалпы көлемдегі
мәселенің ішінен жекелеген, арнайы мәселерінің мәнін ашуға дедукция тәсілі
көмектесті. Индуктивтік логикалық тәсіл нақты материалдар негізінде белгілі
бір заңдылықтарды айқындауға ықпал етті. Пәнаралық принциптің қолданылуы
алынған ғылыми білімнің философия, саясаттану, әлеуметтану, мәдениеттану
саласында кеңінен пайдалануына жол ашты.
Диплом жұмысында Қазақстанның 1970-1985 жылдардағы экономикасы мен
инженер-техникалық интеллигенциясының тарихына тарихи және тарихнамалық
тұрғыда, талдау жасалған. Көптеген зерттеу еңбектері тарихнамалық дерек
ретінде ғылыми айналымға тұңғыш рет еніп отыр.
Жұмыстың теориялық - методологиялық базасы. Қазақстанның 1970-1985
жылдардағы экономика тарихы кешенді түрде зерттеліп, тарихилық принцип
жұмыстың методологиялық негізін құрады. Жұмыс барысында тарихи-
салыстырмалық әдіс қолданылып, анализ-синтез, индукция және дедукция
тәрізді тәсілдері пайдаланылды.
Ғылыми жаңалығы. Мәселенің қарастырылуының өзі оның ғылыми жаңалығын ашады.
Автор кешенді түрде Қазақстанның экономикасы тарихы қарастырылып, сыни
талдау жасайды. Жаңа зерттеу еңбектері мен басылымдарда жарық көрген
материалдарды пайдалана отырып, оларды ғылыми айналымға енгізеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Диплом жұмысының басты мақсаты –
Қазақстанның 1970-1985 жылдардағы экономикалық дамуы мен инженер-техникалық
интеллигенциясының оны дамытудағы рөлін айқындау. Сондықтан зерттеу
барысында біз алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
- Қазақстанның 1970-1985 жылдардағы экономикалық даму проблемаларын
анықтау;
- оны анықтау барысында ең алдымен отандық тарихшылардың көзқарасын ашып
көрсету;
- ауыл шаруашылығындағы дағдарыс мәселесін саралау,
- Қазақстан инженер-техникалық интеллигенциясының республика өнеркәсібін
дамытуға қосқан үлесін үлесін айқындау;
- Инженер-техникалық интеллигенцияның техникалық прогрестің жетекші күші
болып отырғандығын қарастыру;
- Инженер-техникалық интеллигенцияның өнертапқыштық. Рационализаторлық
қызметін көрсету;
- Инженер-техникалық интеллигенцияның қоғамдық-саяси қызметін айқындау.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысының кейбір ұсыныстары
мен қорытындыларын Қазақстанның қазіргі заман тарихы, аймақтану пәндеріне
арналған арнайы курстар мен, тәжірибе сабақтарында пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан тұрып,
әр тарауы екі-үш параграфтан, қорытынды, пайдаланған әдебиет тізімінен
тұрады.
І. 1970-1985 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН.
1.1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ.
1966 жылы басталған экономикалық реформақазақстанның экономикалық
дамуына импульс берді. Тоғызыншы бесжылдықтың басында жаңаша жоспарлау мен
экономикалық ынталандыру жүйесінде 1578 қазақстан өнеркәсіп орындары жұмыс
істеді. Сегізінші бесжылдық негізінен орындалғанымен, барлық өнеркәсіп
орталықтары тиімді болып саналғанымен экономикалық реформада радикализм,
жүйесіздік байқалды.
Сондықтан 1970-ші жылдардың басында өнеркәсіп тиімділігін арттыруға
мән берілгенімен ол бұрмаланды. Көптеген кәсіпорындар табыс табамыз деп, өз
өнімдерінің бағасын арттырды. Бұл инфляцияға әкеліп, экономиканың дамуына
кері ықпал етті. Реформалар шала болғандықтан, кәсіпорындардың тәуелсіздігі
кеңейіп, министрліктер мен ведомостволардың әкімшілік және экономикалық
құзіреттілігі арта түсті. Бір орталықтан жоспарлау сақталып, ұдайы өндіріс
көрсеткіші артты.
Реформалардың сәтсіздіктерінің негізгі себептерісаяси өмірдегі
демократизациялау үдерісінің дұрыс жүзеге асррылмауына байланысты болды.
Мемлекеттік меншіктің сақталуы бюрократияның күшеюіне әкеліп, нарықтық
қатынастың дамуына кедергі келтірді. Брежнев пен оның төңірегіндегілер
экономиканы реформа негізінде қайта құруға қарсы болды.
1970-ші жылдары шаруашылықты жүргізіу, жоспарлау мен
ынталандырудысақтауға тырысқанымен ол ешқандай тиімділік әкеле қоймады.
1970-1985 жылдары республиканың индустриалды дамуынында бірталай
ілгерілеушілік байқалды. Химия, мұнайхимиясы, машина жасау өнеркәсіптері
дамыды. 1000 астам жаңа өнеркісіп орындары мен цехтар құрылысы іске
қосылды. Оның қатарында Қазақ гаөңдеу заводы, Шевченко пластмасса заводы,
Қарағанды резинатехника бұйымдары, Павлодар мен Шымкентте мұнай өңдеу,
заводтары мен екібастұз, Ермак ГРЭС-тері, Қапшағай ГЭС-і, Шымкент, Жамбыл
фосфар заводтары мен жайрем тау-кен комбинаттары болды. Өнеркәсіп өндірісі
жөнінен Қазақстан Одақта үшінші орын алды.
Маңғышлақ, Қаратау, Жамбыл, Павлодар-екібастұз территориялық
өндіірстік комплекстері қалыптасты.
Экономиканың дамуы халық шаруашылығына шикізат және отын-энергетикалық
ресурстарды ендірумен байланысты жүзеге асты.
Қазақстан экономикасы шикізаттық бағыттылығымен ерекшеленді.
Республика өнеркәсіп орындарының жартысына жуығы одақтық бағыныста болды.
Қазақстан шикізат көзі есебінде ғана пайдаланылып, одақтық ведомствалар
республика бюджетіне ешқандай табысты құймады.
Сондықтан өңдеуші, қайта өңдеу өнеркәсіп өндірісі төменгі деңгейде
болды.
Әкімшілдік-әміршілдік басқару әдісінің сақталуы экономикадағы барлық
міндеттерге бақылау жасады. 1981-1985 жылдары әртүрлі министрліктер мен
ведомостволардың жоспарлары 300 рет қайта қарастырылды.
1980-ші жылдардың ортасында Қазақстан экономикасы дағдарыс жағдайында
болды. Бюрократияның сақталуы, жоғарыдан қатаң бақылаудың орнауы, еңбекақы
төлеуде теңгермешілік мемлекттік меншіктің монополиялануы, өнеркісіпті
басқаруда демократияның сақталмауы жұмысшы табының шығармашылық ынтасын
төмендетті.
1.2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ДАҒДАРЫС.
1965 жылғы КОКП ОК-нің наурыз Пленумы ауыл шаруашылығын тиімді түрде
дамытудың аграрлық реформасын жасауға тырысты.
Республиканың ауыл шаруашылығы ірі инвестициялар алды. 1971-1989
жылдары оған 58,2 млрд. сом құйылды. Соның нәтижсінде 1985 жыл жер жырту,
өңдеу, астық жинау толық механикаландырылып, мал шаруашылығында негізгі
жұмыстардың 75-98 % механикаландырылды. Алайда барлық саланы
механикаландыру жүзеге аса қоймады. Қол еңбегі бақша дақылдарын отырғызу
мен жеміс – жидектерді жинауда пайдаланылды.
Ауыл шаруашылығы мәселесін капитал құю жолымен шешу ешқандай тиімділік
бере қоймады. Олардың жакртысына көбі 55 пайызы ірі мал комплекстерін
салуға, ауылшаруашылық техникаларын сатып алуға жұмсалды. Қалдық принципі
ауыл мен селоның әлеуметтік мәселерін шешуде сақталды. 1987 жылы ауыл-
селолардың жартысына жуығында дәрігерлік пункттер болмады.
Ауылшаруашылық өнімдерінің бағасы төмен болды. Ауыл мен селоны
Сельхозтехника, Сельхозхимия т.б. сияқты кәсіпорындар тонады.
Астық өндірісі де тұрақты болмады.
1971-1985 жылдар аралығында ұдайы өндіірс артып, мақта, картоп,
бақшаөнімдерін өндііру артқанымен, қан қызылшасын өндііру азайды. Тоқырау
жылдары ауыл шаруашылығы жағдайы дағдарыс жағдайына келді.
Ет өнімдерін өндіру артты. Қой шаруашылығы дамыды. Ал 1980-ші
жылдардың ортасында ол бірте –бірте төмендей бастады.
Мемлекеттің уыл шаруашылығын дамыту жөніндегі шаралары жартылай жүзеге
асырылып, ол халық шаруашылығының дамуына а та қаларлықтай табыс әкеле
қоймады. Республиканың орталыққа тәуелділігі сақталды.
Ауылшаруашылығындағы әкімшілдік-әміршілдік әдістің сақталуы
шаруашылықты дамытуға айтарлықтай ықпал ете алмады.
Сатып алу құнының төмен болуы ауылшарукашылық өнімдерінің өзіндік
құнын жаба алмады.Сондықтан тиімсіз шаруашылықтар саны арта бастады. Тек
құс өнімдерне басқаның бәрі тиімсіз болып саналды. 1985 жылы совхоздардың
53 пайызы, колхоздардың 49 пайызы шығын әкелді.
1985 жылы сәуір Пленумында елдің әлеуметтік-экономиалық дамын
жеделдетуге бет алғанымен, ол ауыл шаруашылығына өзгерістер әкеле қоймады.
1961 – 1980 жылдар бұл ғылыми – техникалық прогрестің, елімізде
экономиканың, ғылым мен техниканың дамуында кеңес халқының материалдық әл
– ауқатының жақсарып, мәдени дәрежесі артуында жетістіктерге жеткен кезең.
Осы жылдары әсіресе инженер – техникалық интеллигенцияның қатары едәуір
көбейді. Халық шаруашылығында қызмет ететін жоғары білімі бар мамандардың
саны 1960 жылғы мәлімет бойынша 124,8 мың адам болса, 1966 жылы 210,9
мыңға, соның ішінде инженерлердің саны 1960 жылы 31,4 мыңнан 1966 жылы 54,0
мыңға жетті. Ал орта арнаулы білімі бар мамандардың ішінде техниктер 1960
жылы 67,9 мыңнан 1966 жылы 112,5 мыңға дейін көбейді.
2. ҚАЗАҚСТАН ИНЖЕНЕР – ТЕХНИКАЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫҢ
РЕСПУБЛИКА ӨНЕРКӘСІБІН ДАМЫТУҒА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
2.1. ИНЖЕНЕР-ТЕХНИКАЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ ҒЫЛЫМИ-ТЕХНИКАЛЫҚ ПРОГРЕСТІҢ
ЖЕТЕКШІ
Халық шаруашылығының барлық саласында ғылыми – техникалық прогресс
жолындағы жетекші рөлді инженер – техникалық интеллигенция атқарды. Олар
ғылыми – техникалық прогреске басшылық жасап қана қоймай, техникалық
творчествоға да қатысады. Біз зерттеп отырған кезеңде Қазақстан инженер –
техникалық интеллигенциясы өндірісті басқарып, ұйымдастыру, алдыңғы қатарлы
іс – тәжірибе, озық үлгілердің тұтқасына айналды.
Инженер – техник интеллигенция өзінің творчестволық энергиясын жаңа
техника мен технологияны жетілдіріп, машиналар мен механизмдерді жасап,
халық шаруашылығының жоспарларын орындаудың алдыңғы сапында көрінді.
60 – шы жылдар, ғылыми – техникалық прогрестің даму жылдары
болғандықтан, оның жетістіктерін экономикада пайдаланудың әсері зор болды.
Ғылыми – техникалық прогресс дегеніміз не деген сұраққа келетін
болсақ, ол өндіріске қатысты алғанда өндірістің техникасы мен технологиясын
жетілдіру, ғылыми – техникалық жетістіктерді өндіру, өндіріс құрал –
жабдықтарын сапалық жағынан жақсарту, аз шығын жұмсап, сапалы өнім алу,
қоғамдық еңбек өнімділігін арттыру. Ғылыми – техникалық прогресс екі
негізгі формада жүзеге асырылды.: біріншіден дәстүрлі техника мен
технологиялық сандық өзгерістерінен саплық өзгерістерге айналуының
эволюциялық процесі; екіншіден жаңа еңбек құралдарының, энергия көздері,
шикізат материалдары, технологиялық процестердің пайда болуымен
байланысты революциялық сапалы ілгері басушылық. Ғылыми – техникалық
прогресс – күнделікті процесс, ол ғылыми – техникалық революцияға қарағанда
мағынасы кең, жан – жақты. Ғылыми - техникалық прогресс ғылыми – техникалық
дамудың ерте заманы мен қазіргі кезеңге дейінгі аралықты қамтитын тұтас
тарихи процесін қамтыса, ал ғылыми – техникалық революция қазіргі формасын
көрсетеді. Ғылыми – техникалық революцияның мәні - кең мағынада алып
қарайтын болсақ, ғылымның өндіріске күшке айналуында.
Ғылыми – техникалық революция біздің елімізде еңбектің мәнін
өзгертуге бағытталса, капиталистік елдерде өндірістік күштерді дамытып,
пайда табуға жол ашты.
Қазіргі ғылыми – техникалық прогресс кең мағынада алғанда,
өндіріс техникасы мен технологиясындағы жаңалықтарды қамтиды. Ғылыми –
техникалық революцияның маңызды бағыттарының бірі – басқарудың автоматтық
жүйесін өндіріске, адам қызмет ететін салаларға кеңінен енгізу болып
есептеледі.
Ғылыми – техникалық революция кибернетика, электрондық – есептеу
техникасы, теледидар қолдануға негізделген басқарудың жаңа әдіс иәсілдерін
дүниеге алып келді.
Қазіргі ғылыми – техникалық революцияның өзіне тән ерекшелігі,
XVIII, XIX ғасырлардағы өнеркәсіп революциясынан айырмашылығы бұрын ғылым
мен өндіріс арасында ешқандай байланыс болған жоқ.
Жаңа техника мен технологияның енгізілуі маманданған
қызметкерлердің үлестік салмағының арттырылуын талап етеді. Техниканың
дамуымен басты бағыты мен мақсаты қоғамда үстемдік етуші өндірістік
қатынастарға тәуелді. Дамушы капиталистік елдерде компаниялар жаңа
техниканы еңбекті жеңілдетіп, оның мазмұнын өзгерту үшін енгізбейді,
керісінше өндірістік күштерді дамыта отырып, мол пайда табуға негізделген.
Техникалық прогрестің негізгі көрсеткіші автоматтарды қолдану
болып есептелсе, автоматтандыру бір жақты процесс емес, ол өз дамуында
бірнеше сатылардан яғни ішінара автоматтандырудан кешенді автоматтандыру
сатыларынан өтеді.
1960 – 70 жылдың аралығында мыңдаған машиналар, қондырғылар,
жабдықтардың, автоматизация құралдарының жаңа түрлері жасалынды, әрі
өндіріске енгізілді. Әрине, бұл процестің жүзеге асуына бірден – бір
басшылық рөлді инженер – техникалық интеллигенция атқарды.
Шын мәніне келгенде сегізінші бесжылдық автоматтық басқару
жүйесін жаппай жасап, өндіріске жол ашты. Сегізінші бесжылдық жылдары 414
басқару жүйелері автоматтандырылды, оның ішінде кәсіпорындарды басқарудың
151 басқару жүйесі, 170 – технологүиялық өндіріс саласында, 61 - аймақтық
ұйымдарда, 19 - министрліктер мен ведомстволарда іске қосылды.
Алайда табыстар мұнан да жоғары болуға тиісті еді. Батыс
елдерінде жаңа техника оперативті және кең көлемде енгізілді, әсіресе, ЭВМ
– ның 80 проценті өнеркәсіп процестері мен ұйымдарды басқару салаларында
қолданылды [3, 145]. Жаңа техниканың өндіріске енгізілуі өнеркәсіптің
дамуын жеделдетті. Біздің елімізде бұл процесс баяу жүрді. Бұрынғы Кеңестер
Одағында Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі Н.Н. Моисеевтің пікірі
бойынша, мұндай құбылыстардың пайда болуының түбірі, сонау 50 – ші жылдары
басталған техникалық саясатқа байланысты екендігі айтылды. Осы жылдары
көптеген ғалымдар уневерсалды есептеу машиналарын дамытуға басты назар
аудару қажеттігі жөніндегі пікірде болды. Инженерлердің ауқымы тар
мамандықтарға негізделген ЭВМ – ды жасауға көңіл қойды. Оларды ең алғашқы
есептеу машиналары авторларының бірі, академик С.В. Лебедев қолдады. 1985
жылы Н.Н. Моисеев электронды есептеу техникасының дамуы универсалды
жүйелердің дамуында жіберілген техникалық қателік екендігін айтты. Мұндай
қателік, универсалды машиналардың екінші ұрпақтарының дүниеге келуін әрі,
ЭВМ – нің экономикаға кеңінен енуін кешеуілдетті [4, 45].
Кеңестер Одағында жыл сайын құрал – жабдықтардың 2 – 2 ,2% жыл
сайын жаңартылып отырды. Жетекші салаларда ескірген техниканы жаңа
техникамен алмастыру үшін кемінде 25 – 28 жыл қажет болды. АҚШ – та
модернизация жылдам қарқынмен жүргізілді. 1960 – 1968 жылдардың аралығында
ескірген құрал – жабдықтардың үлестік салмағы 20 – 13 % төмендеді.
Жапонияда 1960 жылы орналастырылған жабдықтардың 75% жасы 12 жыл болса,
1970 жылы 6 жыл болды [5, 68-70].
Кеңестер Одағындағы өнеркәсіп саласындағы техникалық прогрестің
даму ерекшелігін (төмендігі) кестеден байқайтын болсақ, төмендегідей болды.
(мың есептегенде) [6, 4-5].
8 - кесте.
1960 ж. 1965 ж. 1970 ж.
Жаңа типті машиналардың, құрал 4041 4883 4039
– жабдықтардың және
приборлардың түрелерінің
жасалынуы.
Машиналар, құрал - 523 868 2833
жабдықтардың, аппарттардың,
приборлардың игеріліп және
шығарыла бастауы
Ескірген маш машина, құрал – 680 345 804
жабдық, аппарат, прибор
түрлерінің өндірістен алынуы
Байқап отырғанымыздай, 1960 – 70 жылдардың аралығында өндіріске еніп
жатқан ғылыи – техникалық шаралардың анағұрлым көбейгендігін аңғарамыз.
Республикалық Халық шаруашылығы Советтері бойынша жаңа техника
мен технологияның өндіріске енгізілуі жөніндегі жоспары бойынша 1962 жылы
150 тапсырма орындалу қажет болса, оның 127 ғана немесе 85 % - ке
орындалды.
Одақтық және республикалық жоспарлы шараларының орындалуы
нәтижесінде 2365,4 мың сом үнемделіп, 718 адам жұмыстан босатылды [7, 2 п
].
Басқарма бойынша жоспардың орындалуы.
9 - кесте
Өнеркәсіп ЖоспарОрындалу жағдайы ЖоспарЭкономика
салаларыныбойынш дан лық Жұмыс-тан
ң аттары: а тыс тиімділікбо-сатылғ
тапсыр орындаал – ды андар
-малар лды мың сом
дың
саны
Орындалды:ЖартылОрындалған
ай: жоқ
Қара 19 19 - - 21 351,42 56
металлурги
я мен
химия
Түсті 24 22 - 2 1,05 841,45 136
металлурги
я
Көмір 28 18 9 1 - 1084,2 522
өнеркәсібі
Машина 21 19 2 - 4 220,95 60
жасау
Энергетика5 5 - - 19 36,95 13
Құрылыс 12 5 2 5 - 224,99 14
материалда
ры
өнеркәсібі
Жеңіл 27 27 - - 34 409,2 103
және тамақ
өнеркәсібі
Автомобиль14 12 2 - - 236,1 21
транспорты
Барлығы: 150 127 15 8 183 3434,26 924
Кестеден байқап отырғанымыздай, түсті металлургия, құрылыс материалдары
салалары бойынша тапсырмалардың толық орындалмағандығын аңғаруға болады.
Көмір өнеркәсібі бойынша 28 шараның 18 – нің орындалды, механизациялау
жөніндегі жоспарлардың орындалмауының көптеген себептері болды:
1. өнімді кесуші машналардың болмауы;
2. Қарағанды көмір комбинатының 54 тиегіш машиналардың және 9 бұрғылау
( машиналарының) комбайндардың дер кезінде келмеуі;
3. тиегіш машиналарды жөндеу үшін қосалқы бөлшектердің тапшылығы
нәтижесінде болып отырды.
Пархоменко атындағы машина жасау зауытының механизацияланған
желілердің дер кезінде жөндеуден өтпеуіне байланысты тапсырмалар орындалған
жоқ. Оның басты себептерінің бірі - Москваның Орджонекидзе атындағы станок
жасау заводы Р - 71 станогымен қамтамасыз етпеуімен байланысты болды.
1962 жылы 20 түрлі машиналар өнеркәсіптік бақылаудан өткізілу қажет
еді, оның небәрі 5 – уі ғана бақылаудан өтті [8, 82 п]. Мұндай
кемшіліктерге жол берілуінің негізгі себептері, көп жағдайда машина жасау
басқармасына қарасты зауыттардың мезгілінде тәжірибелі үлгідегі машиналарды
жасауды кешеуілдетулеріне байланысты болды.
Ғылыми – зерттеу және конструкторлық - жобалау жұмыстарының
жоспарларының орындалмауының негізгі кемшіліктері:
1. қаржыландыру мен материалдық - техникалық жағынан қамтамасыз
етудің қанағаттанарлықсыз жағдайда болуы;
2. тәжірибелі машиналардың техникалық құжаттарының дайын болмауы.
60 – 70 жаңа техника мен технологияның өндіріске енгізілуі баяу жүрді.
Жоспармен күштеу, оның жиі орындалмауы кең көрініс тапты.
КОКП Орталық Комитетінің 1965 жылы сентябрь Пленумынан кейін,
өнеркәсіпті басқаруды қайта құру қолға алынғандықтан, өндірісті техникалық
жжағынан жарақтандыруды жетілдіруге ие бола бастады. Ал 1967 жылдан
бастап, көптеген ғылыми және конструкторлық ұйымдар шаруашылық есепке
көшіп, ғылымды дамытудың жолдары ойластырылыды. Ғылыми – техникалық
жетістіктер халық шаруашылығында жиі қолданылды. 1965 жылдан бастап,
көптеген ғылыми және конструкторлық ұйымдар шаруашылық есепке көшіп,
ғылымды дамытудың жолдары ойластырылды ғылыми – техникалық жетістіктер
халық шаруашылығында жиі қолданылды. 1965 жылдан бастап, көптеген
министрліктер құрылды. Солардың бірі - 1965 жылы октябрьде құрылған.
Қазақстанның түсті металлургия министрлігі. Осы министрліктің басты
қадамдарының бірі академиялық және салалық ғылыми – зерттеу институттарымен
бірлесе отырып, түсті металлургия 1966 – 70 жылдарға арналған ғылыми -
техникалық пргрестің негізгі бағыттарын жасауда болды. Әрбір өнеркәсіп
орындарында өндірістің техникалық дәрежесін дамытуға арналған техникалық
конференциялар өткізілді. 1970 жылы Өскеменде республикалық инженер –
техник қызметкерлер, басшылар, жұмысшылардың қатысуымен республикалық
техникалық конференция өткізілді. Өндірісті дамытудың интенсивті жолына
көшуде жаңа техника мен технологияны кеңінен қолдану қажеттігі, ғылыми –
техникалық прогресс – халықтың материалдық әл – ауқатын, мәдени дәрежесін
көтеретіндігі айтады.
Ал, енді ғылыми – техникалық прогрестің өнеркәсіп саласындағы негіхгі
бағыттарына келетін болсақ, ең алдымен техникалық прогрестің шапшаңдығы
электрмен жабдықталу динамикасымен анықталды.
1959 – 70 жылдардың аралығында энергетика мен электрлендіру, электр
станцияларын салудың техникалық - экономикалық көрсеткіштері едәуір
жақсарды. 1959 жылмен салыстырғанда 1970 жылы Қазақстанда электр
станцияларының қуаты 3,3 есе артты[9, 60]. Егер 1959 жылы республикамызда
9,5 миллиард киловат - сағат электр энергиясы өндірілген болса 1970 жылы
34,6 яғни 3,3 есе артық өндірілді. Осы жылдары республикамыздағы өнеркәсіп
орынның жұмысшысының еңбегінің электрмен жабдықталуы 2 есе артты [10, 18].
Республикада ірі өнеркәсіп энергетикалық базаның құрылуы -
электрометаллургия, электрохимия; электротермия өндіріс салаларының дамуына
жағдай жасады. Еңбектің электрмен жабдықталуы республика бойынша 1965
жылмен салыстырғанда 1970 жылы 27 процентке артты. Электр энергетикасының
дамуы өндірістік процестерді автоматтандыру және механикаландыру, халық
шаруашылығына жаңа техниканы өндіру және өндіріс технолгиясын жетілдіруде
біршама шараларды жүзеге асырды. Әрине бұл өз - өзінен жүзеге асқан жоқ,
жұмысшылардың күшін біріктіріп, ұйымдастыруда басшылық жасаған инженер –
техник қызметкерлердің арқасында асырылды.
Өндірістік процестерді автоматандыру мен механикаландыру ғылыми –
техникалық прогрестің басты жолы.
Халық шаруашылығын техникалық жағынан жарақаттандыруда шешуші орын
алатын өнеркәсіп орындарының бірі - машина жасау өнеркәсібі. Қазақстанда
машина жасау басқа өнеркәсіп орындарымен салыстырғанда шапшаңдау қарқынмен
дамыды. Ғалымдар мен инженер - техник қызметкерлердің біраз еңбек
сіңіруінің арқасында жабдықтар жасау, ауылшаруашылығы, химия,
электротехникалық өнеркәсіп орындары үшін 324 жаңа машина мен құрал –
жаблық түрлері жасалынды. 180 тасқынды желілер механикалық жағынан
жарақтандырылды, 13 автоматтық желілер, 154 механикаландырылған желілердің
500 – ден астам құралдардың, автоматтық және жан – жақты желілері
жинақталып, боялып іске қосылды [11, 57]. Сегізінші бесжылдық жылдары
машина жасау өнеркәсібі бойынша, 380 жаңа техниканы және технлогияны
өндіріске енгізді. Оның экономикалық тиімділіг 8,5 млн. сомға жетті. Жаңа
техника мен технологияны өндіріске енгізудің нәтижесінде Алматы ауыр машина
жасау зауытында 1966 жылы товар өндірісі 6 есе, еңбек өнімділіг 4 есе
артты [12, 76 п]. Зауыттың бас инженер – технологы А.Кучма өндірістік
процестерді автоматтандыру және механизациялау жөніндегі жұмыстарына есеп
бере отырып, 1966 жылдың ІІІ кварталында деталдарды топтап өндіру
технологиясын жетілдіру нәтижесінде 716 түрлі шаралар жасалғандығын айтты
[13, 17 п]. Шымкенттегі М.И. Калинин атындағы прресс - автомат зауытында
1969 жылы инженер – техник қызметкерлер, жұмысшылардың күшімен автоматтық
желілердің саны 3 есе артып, машиналардың санын арттыру 108,6 процентке
орындалды. Барлық өнім түрлері толығымен шығып отырды деуге болмайды.
Материалдық - техникалық жағынан жабдықтаудың нашарлығы нәтижесінде А 0123
автоматты электромагниттік муфталардың ЭВМ – 071 түрлері Харьков өнеркәсіп
орындарының І кварталдарында өндірістік шарттарды орындаудан бас тартуы
салдарынан, өнім түрлерін шығару қысқартылды. Ал Союзглавэнерго 14
машинаның сериясын 4 кварталда орындауға міндеттенген еді. Ол дер кезінде
орындалмады [14, 11]. Қарап отырсақ бюрократтық аппараттың араласпаған
сферасы жоқ шығар. Қаншама тосқауылдардан өтіп барып рындалды.
Металлургиялық кәсіпорындар республика өнеркәсіп орындарының жетекші
саласына айналды. 1971 жылдың басына қарай түсті, және сирек кездесетін,
бағалы металдардың 32 түрін, 70 – ке жуық түсті металдар мен күкірт
қышқылы прокаттарын шығарды [15, 20].
1959 – 1965 жылдардың аралығында жаңа өнеркәсіп орындардың қатарына:
Ертіс химия - металлургия және Өскемен титан – магни комбинаты, Лениногор
мырыш комбинаты, Павлодар глинозем зауыты, №2 Жезқазған кен байыту
фабрикасы, Злотоуст - Белов карьерлері т.б. тізе беруге болады[16, 114].
Техникалық жағынан жарақаттандыру және өнім сапасы жөнінен аталған
кәсіпорындардың өнімі отандық жетістіктердің алдында тұрды. Сегізінші
бесжылдық жылдарында республикада алдыңғы қатарлы технологиямен
жабдықталған металлургиялық кәсіпорындар титан, магний, ауасыз мыс
вайербастары, барит концентраты, мыс поршогы, қорғасын – мырыш құймасы,
жоғары таза металдар, сирек кездесетін металл түрлерін шығара бастады.
Қазақстан түсті металлургия кәсіпорындарында өндірісті автоматтандыру мен
механизациялаудың 100 – ден астам шаралары жасалынып, оның экономикалық
тиімділігі 7 млн. сомға жетті [17, 20]. 1965 – 70 жылдары кенді Алтай
аймағындағы өнеркәсіп орындарында 56 топтық желілері, 100 – ден астам
желілер автоматтандырылып, механизацияланды. Оның экономикалық тиімділігі
21 млн. сомға жетті [18, 27].
Ерекше еңбегімен көзге көрінген инженер - техник қызметкерлерге Отан
наградалары, мемлекеттік сыйлықтар беріліп отырды. 1965 жылы бір топ
инженер – техник қызметкерлерге, ғылым мен техника саласында үздік шыққаны
үшін Лениндік сыйлықтар берілді. Атап айтқанда, Харитонов Михаил
Ивановичке – Оңтүстік Қазақстан экономикалық аймағының халық шаруашылығы
советі председателінің орынбасары, Ащысай полиметалл комбинатының бұрынғы
директоры, тараканов Иван Георгиевичке, сол комбинаттың директоры, Коган
Израиль Шмульевичке, Мырғалымсай руднигінің бастығы, Врелин Борис
Федоровичке бас инженер, Иванов Виктор Петровичке, шапшаң проходкалау
участогының механигі, Кулманов Абсан, Нивин Александр Федоровичке
бастықтары, Рабиль Виктор Борисовичке, Қаратау кен химия комбинатының бас
инженері - көлбей кен жүлгелерін шапшаң проходкалаудың жаңа әдістерін
белгілеп, өндіріске енгізгені үшін [19].
Жетіжылдық жоспарын орындауда үлкен табысқа жеткен кәсіпорынның бірі -
Шымкент қорғасын зауытының 53 еңбеккері 1966 жылы 20 майда Кеңестер Одағы
Жоғары Советі Президиумының указы бойынша ордендермен, медалдармен
наградталды. Еңбек Қызыл Ту, Құрмет белгісі ордендерімен
наградталғандардың қатарында мастер Н.П. Перепелицин, аға механик , М.Д.
ножкин, аға инженер Р.Ж. Хобдабергенов тағы басқа инженер – техник
қызметкерлер болды [20]..
Сегізінші бесжылдық жылдарында осы зауыттың тоғыз қызметкерлері
диссертация қорғап, техника ғылымдарының кандидаты атақтарын алды. Олардың
қатарында зауыттың аға инженері Р.Ж. Хобдабергенов, экспериментальды цехтың
технологы Е.И. Калинин, осы цехтың мастері П.И. Кожевникова, және тағы
басқалар болды [21].
Қазан төңкерісінің 54 жылдығы құрметіне Кеңестер Одағы Коммунистік
партиясы Орталық Комитеті мен Министрлер Советінің қаулысымен, қорғасын
өнеркәсібіне жаңа техника мен технологияны ендіруде, металл көлемін көп
өндіруде үлес қосқаны үшін зауыт директоры, техника ғылымдарының кандидаты
Р.Ж.Хобдабергенов, ыдыстарды тазарту цехының бөлім бастығы В.Д.
Ильяшенкова, және ВНИИЦветмет институтының ғалымдарына Кеңестер Одағы
Мемлекеттік сыйлығы тапсырылды [22].
Зырян қорғасын комбинатының директоры, Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің мүшесі, Социалистік Еңбек ері, техника ғылымының кандидаты Н.
Жақсыбаевтың, бас инженер, техника ғылымының кандидаты С. Рыберттің және
осы рудниктің бас инженері техника ғылымының кандидаты А.Пустоволовтың
тікелей қатысуымен Москва кен институтының ғылыми қызметкерлерімен
творчестволық ынтымақта бола отырып, терең скважиналардан кен құлатудың
әдістері талданып, өндіріске енгізілді. Мұның өзі руда өндіруден алдын ала
әзірлік жұмыстарын елу процентке дейін кемітуге ықпал етті. Осы жүйені
жетілдіру нәтижесінде рудниктерде вибрациялық механизмдер қолдану арқылы
руданы қабаттап алудың жаңа технологиясы жасалды. Бұл еңбек өнімділігін екі
есе арттыруға, әрбір тонна руданың өзіндік құнын 20 процент арзандатуға
мүмкіндік берді[23]. Ал, Өскемен титан – магний комбинатының аға мастер
инженерлері И. Медеуов пен И.Е. Федоров, аға механик В.Г.Лыскань, мастерлер
С. Нұрғазин мен М.Бастаубаев нағыз творчестволық еңбекті иелері,
коллективті алда тұрған міндетті мүлтіксіз жұмыслдырушы күшке айналды [24].
Алдыңғы қатарды техника мен технологияны игеру нәтижесінде сан
мыңдаған адамдар өндірістік жеңістіктердің жаршысына айналды. Қарағанды
металлургиялық комбинатының құрылысына жас комсомол мүшесі Нұрсұлтан
Назарбаев қарапайым жұмысшы есебінде келген болса, кейінірек, ең
үздіктердің қатарында Днепродзержинск қаласына оқуға жіберілді. Қайтып
келгеннен кейін, бесінші, екінші горновой болып еңбек ете жүріп,
коммунистік еңбектің екпіндісі атағына ие болды. Сырттай Қарағанды
политехникалық институтын бітірді [25, 80].
Осы зауыттың домна цехының аға мастері Кузьма Павлович Геращенконы
өндіріс командирі деп атайды. Ол домна ісінің шеберлігіне жүздеген
адамдарды үйретті. Инженерлер Г.Долгих, Н.Тимошин және тағы басқаларды
баулыды. К.П. Геращенконың ерен еңбегі жоғары бағаланып, Қазақ ССР – і
Жоғары Советінің депуттатығына сайланды. Оған Қазақ ССР – не еңбегі
сіңген металлург атағы берілді.
Еңбек табыстарымен көзге түскендердің қатарында зауыттың аға инженері
Иван Павлович Белоусов, инженерлер Альфонс Викентьевич Гнатовский, Геннадий
Васильевич Ворнин, Владимир Сергеевич Гевлич және тағы басқалары тізе
беруге болады. Жоғары маманданған инженер – техник ұлттық мамандардың
арасында - Едіге Айтжанұлы Түркебаевтың есімін ерекше айтқан жөн болар еді.
Ғылым кандидаты, зауыттың жңа техника мен болат балқыту өндірісінің
инженері қызметін атқара жүріп, республикада тұңғыш рет консерваторияларды
мартендермен алмастырудың жобасын жасады [26, 81-83].
Қара, түсті металлургия, химия салаларын шикізатпен қамтамасыз етуде
көмір өнеркәсібі үлкен орын алады.
1965 жылы Қазақстанның Карагандауголь комбинаты көмір
бассейіндерінің ішінде екінші орынға шықты [27, 256]. Жұмысшының орташа
еңбек өнімділігі 30 процентке артты [28, 11, 17].
Химия өнеркәсібі Қазақстан экономикасының жас салаларының бірі. 1961 –
70 жылдар аралығында жаңа өнеркәсіп салалары үшін ірі кәсіпорындар Шымкент
фосфор тұздары, Жамбыл қос суперфосфат заводы, Гурьев химия заводтары
салынды. Химия өнеркәсібі инженер – техник қызметкерлерінің жетекші күші
арқасында храмдық қоспаларады өндіру, минералды тыңайтқыштарды, жасанды
талшық, карбид, кальций, фосфаор тұздарын өндірудің негізгі процентін
автоматтандыру мен механизациялау 85 – 95 процентке жетті [29, 89].
Экономиканың дамуы ғылыми – зерттеулердің күрт өсуімен тығыз
байланысты. Ғылым жаңалықтарын өндіріске енгізбейінше ғылыми – техникалық
прогрестің, өндіргіш күштердің қарқынын дамыту мүмкін емес. Ғалымдар мен
инженер – техник қызметкерлердің берік одағын нығайтуға байланысты 1966
жылы 5 августта Кеңестер Одағы Мининстрлер Советінің арнаулы қаулысы шықты.
Ол ірі ғалымдарды өнеркәсіп орындары жұмысына кеңесшілер есебінде
қатыстыруға арналды. Өнеркәсіп орындары басшыларына қажет жағдайларда ірі
ғалымдар академик, академияның мүше – корреспонденттерін, ғылым докторлары
мен профессорларды ғылым мен техниканың жетістіктерін өндіріске ендіруде,
шешуі күрделі техникалық мәселелерді шешуде кеңесшілер есебінде шақыруға
мүмкіндіктер берді. Кеңесшілер маңызды жаңа технологиялық процестерді және
құралдарды орналастыруда, өндіруде ақыл - кеңестер беріп, тез арада жүзеге
асуына көмек көрсетіп отырды [30, 245].
Егер 1959 жылы 115 ғылыми мекемлер болған болса, республикамызда 1970
жылы 20 – 25 –ке жетті, немесе 2 есе артты. Көптеген қалаларда, өнеркәсіп
орындарында лабораториялар мен арнайы бөлімдер ашылды.
Ғылыми - техникалық прогрестің дамуы ғылым мен өндіріс арасындағы
байланысқа қатысты екендігі белгілі. Түсті металлургия саласында
ВНИИЦветмет институты мыс концентраттарын жоғары кислородты қолдану арқылы
қорытатын пештердің технологиясын өнеркәсіпке өндіруі, 5 млн. сом үнемдеуге
мүмкіндік берді. Жезқазған комбинатының қызметкерлері Гинцветмет
институтымен бірлесе отырып, проф. Мостовичтің методы бойынша аралас
кендерді қайтадан технологиялық өңдеуден өткізудің толығынан аяқталуы, 12
кен байыту фабрикасының құрылысында кеңінен қолдануға мүмкіндік алды [31,
795 п].
Қатты материалдар институтымен қатты қоспаларды бұрғылау жұмыстары
үшін даярлап, тәжірибеден өткізуі, бір ғана шахтада 100 мың сом үнемдеуге
мүмкіндік ашты.
Қарағанды көмір ғылыми – зерттеу институтының ғалымдары мен инженер –
техник қызметкерлері кен орындарында штангалық тіреулерді енгізу 20 мың сом
үнемдеуге жағдай жасады.
Одақтық және республикалық ғылыми – зерттеу институттары, 4 ғылыми –
зерттеу лабораториялары өнеркәсіп орындарындағы завод лабораторияларында
жұмыс істеді. Семей совнархозы бойынша тері аяқкиім өнеркәсібінің ғылыми –
зерттеу лабораториясы көптеген бағалы жұмыстарды орындады. Оны тәжірибелі
инженер Иост басқарды. Бұл лаборатория тері өңдеудің түрлі тәсілдерін
өндіріске ендірді [32, 114 п].
Қазақстан инженер – техник қызметкерлері еңбекті ғылыми жолмен
ұйымдастыру (ЕҒЖУ) жұмысын жүргізуде де жетекші рөл атқарды. Республикада
бұл қозғалыс белсенді мәнге ие бола бастады. Кәсіпорындарда, құрылыс
ұйымдарында, халық шаруашылығының әр салаларында ЕҒЖҰ жоспарлары жасалынды.
Дайындық жұмыстарына ЕҒЖҰ лабораториялары мен бөлімдерінің қызметкерлерімен
қатар, әртүрлі білім салалары қызметкерлері де қатысты. Жоғары оқу
орындары, экономикалық анализ және техникалық нормалау қоғамдық бюросының
мүшелері де үлкен көмек көрсетті.
Инженер - техник қызметкерлері өнеркәсіп орындарында еңбекті ғылыми
жолмен ұйымдастыру принциптерін жүзеге асыру басшылық жасады. 1967 жылы
ЕҒЖҰ – дың Республикалық Советі құрылды. Химия өнеркәсібінің
кәсіпорындарында ЕҰЖҰ - дың 1968 жылы 9 ссоветі, 140 творчестволық
бригадасы жұмыс істеді, оған 1600 инженер – техник қызметкерлер мен
жұмысшылар қатысты.
Қаратау тау – кен химиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. 1970-1985 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН.
1.1 Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы тенденциялары.
1.2 Ауыл шаруашылығындағы дағдарыс.
2. ҚАЗАҚСТАН ИНЖЕНЕР-ТЕХНИКАЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫҢ РЕСПУБЛИКА ӨНЕРКӘСІБІН
ДАМЫТУҒА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
2.1 Инженер-техникалық интеллигенция – техникалық прогрестің жетекші күші
2.2 Инженер-техникалық қызметкерлердің өнертапқыштық және рационализаторлық
қызметі.
2.3 Инженер-техникалық қызметкерлердің қоғамдық-саяси қызметі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ.
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Егемендікке қол жеткізіп, мемлекеттігіміз
нығайып, бекіп келе жатқан кезеңде, халқымыздың рухани жағынан жаңаруына
жол ашылуда. Бұрынғы әкімшілдік-әміршілдік жүйе жайдайында қалыптасқан
идеологиялық ұстанымдардан бас тартып, отандық тарихымызды жаңаша
зерделеуге мүмкіндік туды. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанның 1970-1985
жылдар арасындағы экономикалық дамуы мен, онда инженер -техникалық
интеллигенцияның Қазақстан тарихында алар орны өзгеше. Тоталитарлық жүйенің
қалыптасу жылдарында экономика белгіленген жоспармен дамып, интеллигенция
кадрларын іріктеу, тәрбиелеп орналастыру нормаларын бұрмалауға жол берілді.
Ұзақ уақыт бойы интеллигенцияның мұң–мұқтажына, қажеттіліктеріне, қоғамда
атқаратын қызметіне дұрыс мән берілмеді. Интеллектуалдық еңбектің дәрежесі
төмендеді.
Еліміздің әлеуметтік–экономикалық және саяси міндеттерін шешуде,
интеллектуалдық потенциялын көтеруде инженерлік–техникалық интеллигенция
ерекше маңызды рөл атқарады.
Кеңес Одағы Коммунистік партиясы мен Кеңес өкіметінің авторитарлық
басқару жүйесінің реформалар жасау жолымен демократияландыру бағытын іске
асыру мүмкін емес екендігі дәлелденді. Іс жүзінде ол демократиялық
өзгерістерді әскери диктатура жолымен жойғысы келді.
Орталық өкіметтің банкротқа ұшыраған диктатурасы толығынан күйреді.
Мұның өзі, халықтарға шынайы егемендік алуына ыңғайлы тарихи жағдайларды
туғызды.
Қазақстанның саяси және экономикалық тәуелсіздігінің қалыптасуында
алдыңғы қатарлы мәселелердің бірі-ұлттық инженер-техникалық мамандардың
қалыптасуы болып есептеледі. Соңғы жылдары баспасөз беттерінде Қазақстанның
өз алдына тәуелсіз мемлекеттігінің кепілі–оның бай табиғат ресурстары–кен,
мұнай, астық т.б. анықталады деген мақалалар кездеседі. Бірақ халықтың
шынайы егемендігінің критериі мамандар, яғни оның байлығын ұлттық мүдде
жолында бағыттай алатын интеллектуалдық потенциалы. Қазір өткен тарихымыз
сараланып, жаңаша баға беріліп жатқан кезде инженер - техникалық
интеллигенцияның тарихын зерттеу өте қажет.
Кеңестік тарих ғылымының әлемдік ғылымнан томаға–тұйықтығы,
мемлекеттік иделогияның қасаңдығы, басқаша ойлаумен күрес ғылымға қайшы
келетін концепциялардың бекуіне алып келді. Ғылымда таптық көзқарасқа
негізделген марксистік-лениндік методология үстемдік етті. Мұның өзі
ғалымдардың шынайы тарихты айқындауына, ашып көрсетуіне кері ықпалын
тигізді. Кеңестік дәуірдегі қасаң идеологиялық ұстанымдар, әкімшілдік-
әміршілдік жүйенің сталиндік концепциясы тоталитарлық жүйенің жетекші күші
болған КОКП басшыларының айтқандарын, партия съездері мен
конференцияларының шешімдерін басшылыққа алған, сол негізде тарихты жазуға
тарихшыларды мәжбүрледі. Сондықтан қазақстандық зерттеушілердің алдында
қазақ тарихының өткен жолын түсінбейінше, ХХ ғасыр тарихын ұғыну қиын
екендігі тұр. Осы тұрғыда отандық тарихқа қана емес, әлемдік тарихқа,
үдеріске де тереңірек мән беретін уақыт келді. Әлемдік қана емес,
қазақстандық өркениеттің қалыптасу үдерісі жүріп жатыр. Қазақстанның
кеңестік және посткеңестік тарихын әлемдік ғылымның даму жетістіктерімен
байланыстырмайынша түсіну мүмкін емес.
Қазір ХХІ ғасырдың басында қоғамымыздың демократиялық жаңаруы кеңестік
отан тарихының ғана емес, еліміздің экономикалық дамуын, инженер–техникалық
интеллигенцияның тарихы мен тарихнамасының өзекті мәселелерін зерттеуге оң
әсерін тигізуде.
Қазақстаннның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақта Біздің
балаларымыз білігі жоғары жұмысшылар мен фермерлер, инженерлер, банкирлер
және өнер қайраткерлері, магазиндердің иелері, мұғалімдер мен дәрігерлер,
зауыттар мен фабрикалардың иелері, биржа делдалдары және спортшылары
болады. Біздің жас ұрпақтың кей өкілдері мемлекеттік қызметке тұрады. Олар
жоғары ақы төленетін жақсы оқытып үйретілген, Қазақстан мен қазақстан
халқына мүдделерін өздерінің жеке мүдделерінен жоғары қоятын мамандар бола
отырып, жаңа дәуір жағдайында жұмыс істейтін болады деп инженерлерге үлкен
үміт артады [1,11]. Инженер-техникалық интеллигенцияның тарихы мен
тарихнамасы жалпы және арнайы зерттеулерде кеңінен қарастырыла қойған жоқ,
сондықтан оны интеллигенцияның негізгі топтарының бірі ретінде зерттеу,
Қазақстан тарихының құрамдас бір бөлігін құрайды.
Тақырыптың өзектілігіне, кеңестер кезеңіндегі саяси билік пен
идеологияның үстемдік етуі әсерін тигізеді.
Біз қарастырып отырған мәселенің ауқымы кең, себебі бұл кеңестер
кезеңіндегі экономикадағы социалистік басқару, инженер-техникалық
интеллигенцияға ұстанған саясат, феноменін айқындап, тарихы және
тарихнамалық талдау жасауға мүмкіндік береді. Тарих ғылымының соңғы жылдары
дамуы зерттеушілердің экономика, интеллигенция тарихы мен тарихнамасы
мәселесін әр қырынан ашуға жол ашуда.
Отандық және әлемдік тарих пен тарихнамада Қазақстаннның экономикасы
мен инженер-техникалық интеллигенциясы тарихнамасы арнайы түрде зерттеуді
қажет ететін, тақырып болғандықтан, өзекті болып саналады. Біз таңдаған
тақырыптың өз деңгейінде зерттелмеуіне бұрын жарияланбаған деректерге
мүмкіндіктің болмауы, соны саралай отырып, ғалымдардың арнайы ғылыми
концепцияларын талдауға жол ашады.
ХХІ ғасырдың басында тарихнамада интеллектуалдық тарихта мәдени
бетбұрыс жасалды, бұл тарих ғылымының тарихымен анықталады.
Қазіргі тарихнамалық жағдай экономика мен интеллектуалдар тарихымен
байланысты жаңа зерттеулерге жол ашуда. Қазақстан экономикасы мен
өндірістік-техникалық интеллигенциясының феноменін кешенді түрде зерттеуде
интеллектуалдық тарихқа жүгінеді.
Ірі әлеуметтік қозғалыстар, саяси катаклизмдер тарихи оқиғаларға
жаңаша баға беруге серпіліс береді. Кәсіби тарихнама да өзінің әлеуметтік
қызметін атқара отырып, болып жатқан үдерістен тыс қала алмайды. Сондықтан
қазір тарихнамада өткен тарихқа баға беру, ұлттық ерекшеліктерін айқындау
міндетінің болуы заңдылық. Тарих ғылымының дамуы оның теориялық
методологиялық негізіне байланысты, немесе жаңа методологиялық ғылыми
жолдарын іздестіруінде болса, тарихнамада ғалымдардың шығармашылық
мұралалары отандық тарих ғылымының деңгейін анықтайды. Қазақстанның тарих
ғылымы да қазір даму үстінде. Тарихнамада жаңа талпыныстар жасалып, өз
еліміздің тарихи тәжірибесін ғана емес, әлемдік тарихнаманың мұраларын тану
қажеттігін түсінуде.
Диплом жұмысының деректік базасы. Біз алдымызға қойған мақсатты
ұстанымымызға жету үшін көлемді деректік базаны негізге аламыз. Оны бірнеше
топқа бөліп қарастырамыз.
Ең алдымен тарихнамалық деректердің негізін тарихшылар еңбектері
құрайды. Олар кеңестік кезеңдегі біз қарастырып отырған мәселеге байланысты
тарихи ойдың дамуын жүйелі түрде баяндауымен құнды. Тарихнамалық тұрғыда
оларға ерекше мән берілген. Тарихи тақырыптағы зерттеу еңбектері –
монографиялар, кітапшалар, мақалалар мен деректер негізгі тарихнамалық
деректерді құрайды. Мұнан кейін жарияланбаған, қолжазба күйінде сақталатын,
бірақ ғылыми апробациядан өткен зерттеу жұмыстары–диссертациялар маңызды
тарихнамалық дерек қызметін атқарады. Сонымен қатар тарихнамалық
ерекшеліктеріне қарай, экономистердің де жазған еңбектері тарихнамалық
дерек ретінде қарастырылады. Мысалы мамандығы бойынша инженер-металлург
В.А. Пазухиннің, экономист С.А. Нейштадтың, Г. Т. Ашимбаевтардың т.б
еңбектері.
Деректердің үшінші тобын жарияланған ғылыми еңбектер жинағы ретінде
саналатын материалдар мен мемуарлар, ғұмырбаяндық еңбектер жинағы құрайды.
Қазақстан экономикасы мен өндірістік-техникалық интеллигенциясы тарихына
қатысты мәліметтерді Л.И. Брежневтің, М.С. Горбачевтың, Д.А. Қонаевтың.
Н.Ә. Назарбаевтың еңбектерінен алуға болады. Тарихнамалық мәселені зерттеу
барысында бұл деректердің зерттелуі ғылыми ойдың даму эволюциясы мен,
әртүрлі ғылыми, тарихи концепциялардың деңгейін көрсетеді. Д.А. Қонаев
республикада Кеңес өкіметі жылдары республикада үлкен әлеуметтік-
экономикалық, саяси және мәдени қайта құрулардың жүзеге асқандығын көрсете
келіп, Ұлттық жұмысшы табының қалыптасуы, мыңдаған қазақ оның ішінде
инженер-техникалық интеллигенциясының құрылуы Қазақстанда мәдени
революцияны жүзеге асырудың маңызды әлеуметтік және саяси нәтижесі-деп
саралайды [2].
Зерттеу барысында тарихнамалық дерек ретінде автор баспасөз
материалдарын да пайдаланды. Ғылыми журналдар, газет беттерінде деректік
негізде саналатын әртүрлі концепциялармен қатар авторлардың жекелеген
көзқарастары, пікірлері, қол жеткізген жетістіктері көрсетіледі.
Тарихнамалық деректердің келесі тобына еңбекті жазу барысында
пайдаланған ғылыми және ғылыми-практикалық конференциялардың біз қарастырып
отырған мәселе төңірегіндегі материалдары құрайды.
Отандық инженер-техникалық интеллигенцияның тарихнамасының қалыптасып
дамуы кеңестік және тәуелсіз қазақстан тарихы кезеңіндегі тарих ғылымындағы
жетістіктермен, қиындықтар мен кемшіліктермен айқындалады. Кеңестік
кезеңдегі отандық тарихнаманы қарастырсақ, марксистік идеология мен КОКП
мен кеңестік бюрократиялық жүйенің әсерінің зор болғандығын аңғарамыз.
Тарихнамаға сыртқы факторлардың тигізген ықпалы болды. Кеңестік тарих
ғылымында 1990-шы жылдардың басына дейін зерттеу жұмыстарын жүргізуде
марксистік концепция негізгі басшылыққа алынды. Тарихнаманың дамуына партия
съездері мен пленумдарының шешімдері, ұстанымдары да кері ықпалын тигізді.
Қазақстан экономикасының 1970-1985 жылдарындағы экономикалық дамуы мен
инженер-техникалық интеллигенциясының тарихы мәселесі әдіснамалық жағынан
қайтадан жаңаша зерделеуді талап етеді деп қорытындылауға болады. Нақты
нәтижеге жету үшін, нанымды тарихнамалық талдау жасау керек. Оның негізіне
қазіргі ғылыми білімнің жетістіктері мен талаптары алынуы қажет. Бұл міндет
мәселенің қарастырылуы мен өзектілігін айқындайды.
Еліміз егемендік алғалы бері тарихи ой жүйесінде өзгерістердің пайда
болуы зерттеу жұмысының өзектілігін айқындай түсіп, кеңестік және тәуелсіз
Қазақстан кезеңінде жарық көрген еңбектерде Қазақстан экономикасы мен
инженер-техникалық интеллигенциясының кеңестік кезеңдегі тарихын зерттелу
мәселесін теориялық тұрғыда негіздеп, талдап, баға беруде, нақты мәліметтер
негізінде шешу жолдарын мақсат еттік.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тәуелсіздік жағдайында қазақстандық
тарихнамада болып жатқан маңызды өзгерістерге байланысты, ХХ және ХХІ ғасыр
тоғысында әдістеме қатты жапа шекті. Марксистік концепциядан бас тарту
тарихта тарихи үдерісті түсіндіруде жаңа жол іздеу аймақтық, салалық,
ұлттық, мәдени тағы басқа критерилерді қолдануға алып келді. Кейде
әдістемеден бас тарту, тарихты ойынға айналдырған сәттер де байқалды.
Кейбіреулер үшінші мыңжылдық тарихшысының басты ұраны Қызықсыз болмасын
деп жариялады. Жарты ғасырдан астам ғылым мемлекетке бағынышты болды.
Анықтама беруде саясатқа жүгінді. Қазір ұлттық бағыт ұстанған кейбір
тарихшылар саясатта сепаратистік бағыт танытқан әрекеттері де байқалады.
Ғылыми негізделген әдістемеге арқа сүйемейінше ХХІ ғасырда маңызды
тарихи мәселелерді айқындау мүмкін емес.
Кеңестік және тәуелсіз Қазақстан тарихын көпғасырлық тарихы бар
адамзат қоғамының даму тенденциясы мен әлемдік шындық, әлемдік ғылым
жетістіктерімен байланысты қарастырмайынша оны түсіну мүмкін емес.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарынан бастап тарихшылар адам және оның қоғам
мен табиғаттағы орнына мән бере бастады. Әлеуметтік тарих қалыптасты. Осы
ретте экономика мен интеллигенция тарихына да ерекше көңіл бөлінді.
Қазір тарихқа формациялық және өркениетті көзқараспен қараудың ара-
жігін анықтайтын уақыт жетті. Тарихнамада адамзат дамуының өркениетті
моделі қазір негізгі модельге айналып отыр. Бірақ адамзаттың дамуында
формациялық сатылардың болғандығын жоққа шығара алмаймыз.
Біз қазақстандық экономика мен өндірістік-техникалық интеллигенция
тарихының концептуальды дамуын қарастырғанда оған көпфакторлы деңгейде
қарауымыз керек. Интеллигенцияның әлеуметтік дамуының таптық факторы,
немесе географиялық, табиғат, этникалық факторлардың оған әсерін
анықтаймыз.
Біз тарихты жазғанда халық бұқарасының тарихта алатын орнын, рөлін
артқа шегіндіріп, аз мән беріп отырамыз. Сондықтан қазақстан экономикасы
мен инженер-техникалық интеллигенцияның тарихы мен тарихнамасының зерттелу
деңгейі жөнінде концептуальды мазмұнын анықтау, тарихи таным механизмінің
мазмұны мен теориялық мағынасына талдау жасау негізгі міндеттеріміздің
бірі. Теориялық ойлау саласы ретінде экономика тарихы мен инженер-
техникалық интеллигенция тарихының әдістемесі тарих ғылымы негізінде пайда
болып, нақтылы тарихи зерттеуге негізделген.
Біз қарастырып отырған мәселенің тарихының әдістемесі нақты тарихи
зерттеудің тәсілдерін, ғылыми түсініктерін айқындайды. Біз қарастырып
отырған мәселені танып, оған теориялық талдау жасаудың жолын көрсетеді.
Әдістеме біз қарастырып отырған мәселеге толық жауап бермейді, оны шешу
жолдарын үйретіп, негіз болады. Кеңестік кезеңде инженер-техникалық
интеллигенция тарихын ғылыми жағынан зерттеуде марксистік-лениндік теорияға
сүйенді. Мемлекеттік идеология да соған негізделді. Оның үстемдігі шексіз
болды.
1990-шы жылдардан бастап еліміздің қоғамдық өміріндегі өзгерістерге
байланысты, тарих ғылымы да марксистік ұстанымдардан бас тарта бастады.
Қазір тарихнамада тарихи зерттеулерге жаңаша көзқараспен қарау,
постмодернизм, микротарих, күнделікті тарих, ауызша тарих, гендерлік тарих
т.б. пайда болды. Отандық тарихнамада бұл жаңа тәсілдердің қолданылуы
пікірталастар туғызуда.
Диалектиканың жалпы ғылыми принциптерімен қатар тарихилық принцип біз
қарастырып отырған мәселенің феноменін ашуға, билікпен арақатынасын
ажыратуға, әлеуметтік дамуы тарихын айқындауға көмектесті. Жалпы көлемдегі
мәселенің ішінен жекелеген, арнайы мәселерінің мәнін ашуға дедукция тәсілі
көмектесті. Индуктивтік логикалық тәсіл нақты материалдар негізінде белгілі
бір заңдылықтарды айқындауға ықпал етті. Пәнаралық принциптің қолданылуы
алынған ғылыми білімнің философия, саясаттану, әлеуметтану, мәдениеттану
саласында кеңінен пайдалануына жол ашты.
Диплом жұмысында Қазақстанның 1970-1985 жылдардағы экономикасы мен
инженер-техникалық интеллигенциясының тарихына тарихи және тарихнамалық
тұрғыда, талдау жасалған. Көптеген зерттеу еңбектері тарихнамалық дерек
ретінде ғылыми айналымға тұңғыш рет еніп отыр.
Жұмыстың теориялық - методологиялық базасы. Қазақстанның 1970-1985
жылдардағы экономика тарихы кешенді түрде зерттеліп, тарихилық принцип
жұмыстың методологиялық негізін құрады. Жұмыс барысында тарихи-
салыстырмалық әдіс қолданылып, анализ-синтез, индукция және дедукция
тәрізді тәсілдері пайдаланылды.
Ғылыми жаңалығы. Мәселенің қарастырылуының өзі оның ғылыми жаңалығын ашады.
Автор кешенді түрде Қазақстанның экономикасы тарихы қарастырылып, сыни
талдау жасайды. Жаңа зерттеу еңбектері мен басылымдарда жарық көрген
материалдарды пайдалана отырып, оларды ғылыми айналымға енгізеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Диплом жұмысының басты мақсаты –
Қазақстанның 1970-1985 жылдардағы экономикалық дамуы мен инженер-техникалық
интеллигенциясының оны дамытудағы рөлін айқындау. Сондықтан зерттеу
барысында біз алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
- Қазақстанның 1970-1985 жылдардағы экономикалық даму проблемаларын
анықтау;
- оны анықтау барысында ең алдымен отандық тарихшылардың көзқарасын ашып
көрсету;
- ауыл шаруашылығындағы дағдарыс мәселесін саралау,
- Қазақстан инженер-техникалық интеллигенциясының республика өнеркәсібін
дамытуға қосқан үлесін үлесін айқындау;
- Инженер-техникалық интеллигенцияның техникалық прогрестің жетекші күші
болып отырғандығын қарастыру;
- Инженер-техникалық интеллигенцияның өнертапқыштық. Рационализаторлық
қызметін көрсету;
- Инженер-техникалық интеллигенцияның қоғамдық-саяси қызметін айқындау.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысының кейбір ұсыныстары
мен қорытындыларын Қазақстанның қазіргі заман тарихы, аймақтану пәндеріне
арналған арнайы курстар мен, тәжірибе сабақтарында пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан тұрып,
әр тарауы екі-үш параграфтан, қорытынды, пайдаланған әдебиет тізімінен
тұрады.
І. 1970-1985 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН.
1.1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ.
1966 жылы басталған экономикалық реформақазақстанның экономикалық
дамуына импульс берді. Тоғызыншы бесжылдықтың басында жаңаша жоспарлау мен
экономикалық ынталандыру жүйесінде 1578 қазақстан өнеркәсіп орындары жұмыс
істеді. Сегізінші бесжылдық негізінен орындалғанымен, барлық өнеркәсіп
орталықтары тиімді болып саналғанымен экономикалық реформада радикализм,
жүйесіздік байқалды.
Сондықтан 1970-ші жылдардың басында өнеркәсіп тиімділігін арттыруға
мән берілгенімен ол бұрмаланды. Көптеген кәсіпорындар табыс табамыз деп, өз
өнімдерінің бағасын арттырды. Бұл инфляцияға әкеліп, экономиканың дамуына
кері ықпал етті. Реформалар шала болғандықтан, кәсіпорындардың тәуелсіздігі
кеңейіп, министрліктер мен ведомостволардың әкімшілік және экономикалық
құзіреттілігі арта түсті. Бір орталықтан жоспарлау сақталып, ұдайы өндіріс
көрсеткіші артты.
Реформалардың сәтсіздіктерінің негізгі себептерісаяси өмірдегі
демократизациялау үдерісінің дұрыс жүзеге асррылмауына байланысты болды.
Мемлекеттік меншіктің сақталуы бюрократияның күшеюіне әкеліп, нарықтық
қатынастың дамуына кедергі келтірді. Брежнев пен оның төңірегіндегілер
экономиканы реформа негізінде қайта құруға қарсы болды.
1970-ші жылдары шаруашылықты жүргізіу, жоспарлау мен
ынталандырудысақтауға тырысқанымен ол ешқандай тиімділік әкеле қоймады.
1970-1985 жылдары республиканың индустриалды дамуынында бірталай
ілгерілеушілік байқалды. Химия, мұнайхимиясы, машина жасау өнеркәсіптері
дамыды. 1000 астам жаңа өнеркісіп орындары мен цехтар құрылысы іске
қосылды. Оның қатарында Қазақ гаөңдеу заводы, Шевченко пластмасса заводы,
Қарағанды резинатехника бұйымдары, Павлодар мен Шымкентте мұнай өңдеу,
заводтары мен екібастұз, Ермак ГРЭС-тері, Қапшағай ГЭС-і, Шымкент, Жамбыл
фосфар заводтары мен жайрем тау-кен комбинаттары болды. Өнеркәсіп өндірісі
жөнінен Қазақстан Одақта үшінші орын алды.
Маңғышлақ, Қаратау, Жамбыл, Павлодар-екібастұз территориялық
өндіірстік комплекстері қалыптасты.
Экономиканың дамуы халық шаруашылығына шикізат және отын-энергетикалық
ресурстарды ендірумен байланысты жүзеге асты.
Қазақстан экономикасы шикізаттық бағыттылығымен ерекшеленді.
Республика өнеркәсіп орындарының жартысына жуығы одақтық бағыныста болды.
Қазақстан шикізат көзі есебінде ғана пайдаланылып, одақтық ведомствалар
республика бюджетіне ешқандай табысты құймады.
Сондықтан өңдеуші, қайта өңдеу өнеркәсіп өндірісі төменгі деңгейде
болды.
Әкімшілдік-әміршілдік басқару әдісінің сақталуы экономикадағы барлық
міндеттерге бақылау жасады. 1981-1985 жылдары әртүрлі министрліктер мен
ведомостволардың жоспарлары 300 рет қайта қарастырылды.
1980-ші жылдардың ортасында Қазақстан экономикасы дағдарыс жағдайында
болды. Бюрократияның сақталуы, жоғарыдан қатаң бақылаудың орнауы, еңбекақы
төлеуде теңгермешілік мемлекттік меншіктің монополиялануы, өнеркісіпті
басқаруда демократияның сақталмауы жұмысшы табының шығармашылық ынтасын
төмендетті.
1.2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ДАҒДАРЫС.
1965 жылғы КОКП ОК-нің наурыз Пленумы ауыл шаруашылығын тиімді түрде
дамытудың аграрлық реформасын жасауға тырысты.
Республиканың ауыл шаруашылығы ірі инвестициялар алды. 1971-1989
жылдары оған 58,2 млрд. сом құйылды. Соның нәтижсінде 1985 жыл жер жырту,
өңдеу, астық жинау толық механикаландырылып, мал шаруашылығында негізгі
жұмыстардың 75-98 % механикаландырылды. Алайда барлық саланы
механикаландыру жүзеге аса қоймады. Қол еңбегі бақша дақылдарын отырғызу
мен жеміс – жидектерді жинауда пайдаланылды.
Ауыл шаруашылығы мәселесін капитал құю жолымен шешу ешқандай тиімділік
бере қоймады. Олардың жакртысына көбі 55 пайызы ірі мал комплекстерін
салуға, ауылшаруашылық техникаларын сатып алуға жұмсалды. Қалдық принципі
ауыл мен селоның әлеуметтік мәселерін шешуде сақталды. 1987 жылы ауыл-
селолардың жартысына жуығында дәрігерлік пункттер болмады.
Ауылшаруашылық өнімдерінің бағасы төмен болды. Ауыл мен селоны
Сельхозтехника, Сельхозхимия т.б. сияқты кәсіпорындар тонады.
Астық өндірісі де тұрақты болмады.
1971-1985 жылдар аралығында ұдайы өндіірс артып, мақта, картоп,
бақшаөнімдерін өндііру артқанымен, қан қызылшасын өндііру азайды. Тоқырау
жылдары ауыл шаруашылығы жағдайы дағдарыс жағдайына келді.
Ет өнімдерін өндіру артты. Қой шаруашылығы дамыды. Ал 1980-ші
жылдардың ортасында ол бірте –бірте төмендей бастады.
Мемлекеттің уыл шаруашылығын дамыту жөніндегі шаралары жартылай жүзеге
асырылып, ол халық шаруашылығының дамуына а та қаларлықтай табыс әкеле
қоймады. Республиканың орталыққа тәуелділігі сақталды.
Ауылшаруашылығындағы әкімшілдік-әміршілдік әдістің сақталуы
шаруашылықты дамытуға айтарлықтай ықпал ете алмады.
Сатып алу құнының төмен болуы ауылшарукашылық өнімдерінің өзіндік
құнын жаба алмады.Сондықтан тиімсіз шаруашылықтар саны арта бастады. Тек
құс өнімдерне басқаның бәрі тиімсіз болып саналды. 1985 жылы совхоздардың
53 пайызы, колхоздардың 49 пайызы шығын әкелді.
1985 жылы сәуір Пленумында елдің әлеуметтік-экономиалық дамын
жеделдетуге бет алғанымен, ол ауыл шаруашылығына өзгерістер әкеле қоймады.
1961 – 1980 жылдар бұл ғылыми – техникалық прогрестің, елімізде
экономиканың, ғылым мен техниканың дамуында кеңес халқының материалдық әл
– ауқатының жақсарып, мәдени дәрежесі артуында жетістіктерге жеткен кезең.
Осы жылдары әсіресе инженер – техникалық интеллигенцияның қатары едәуір
көбейді. Халық шаруашылығында қызмет ететін жоғары білімі бар мамандардың
саны 1960 жылғы мәлімет бойынша 124,8 мың адам болса, 1966 жылы 210,9
мыңға, соның ішінде инженерлердің саны 1960 жылы 31,4 мыңнан 1966 жылы 54,0
мыңға жетті. Ал орта арнаулы білімі бар мамандардың ішінде техниктер 1960
жылы 67,9 мыңнан 1966 жылы 112,5 мыңға дейін көбейді.
2. ҚАЗАҚСТАН ИНЖЕНЕР – ТЕХНИКАЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫҢ
РЕСПУБЛИКА ӨНЕРКӘСІБІН ДАМЫТУҒА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
2.1. ИНЖЕНЕР-ТЕХНИКАЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ ҒЫЛЫМИ-ТЕХНИКАЛЫҚ ПРОГРЕСТІҢ
ЖЕТЕКШІ
Халық шаруашылығының барлық саласында ғылыми – техникалық прогресс
жолындағы жетекші рөлді инженер – техникалық интеллигенция атқарды. Олар
ғылыми – техникалық прогреске басшылық жасап қана қоймай, техникалық
творчествоға да қатысады. Біз зерттеп отырған кезеңде Қазақстан инженер –
техникалық интеллигенциясы өндірісті басқарып, ұйымдастыру, алдыңғы қатарлы
іс – тәжірибе, озық үлгілердің тұтқасына айналды.
Инженер – техник интеллигенция өзінің творчестволық энергиясын жаңа
техника мен технологияны жетілдіріп, машиналар мен механизмдерді жасап,
халық шаруашылығының жоспарларын орындаудың алдыңғы сапында көрінді.
60 – шы жылдар, ғылыми – техникалық прогрестің даму жылдары
болғандықтан, оның жетістіктерін экономикада пайдаланудың әсері зор болды.
Ғылыми – техникалық прогресс дегеніміз не деген сұраққа келетін
болсақ, ол өндіріске қатысты алғанда өндірістің техникасы мен технологиясын
жетілдіру, ғылыми – техникалық жетістіктерді өндіру, өндіріс құрал –
жабдықтарын сапалық жағынан жақсарту, аз шығын жұмсап, сапалы өнім алу,
қоғамдық еңбек өнімділігін арттыру. Ғылыми – техникалық прогресс екі
негізгі формада жүзеге асырылды.: біріншіден дәстүрлі техника мен
технологиялық сандық өзгерістерінен саплық өзгерістерге айналуының
эволюциялық процесі; екіншіден жаңа еңбек құралдарының, энергия көздері,
шикізат материалдары, технологиялық процестердің пайда болуымен
байланысты революциялық сапалы ілгері басушылық. Ғылыми – техникалық
прогресс – күнделікті процесс, ол ғылыми – техникалық революцияға қарағанда
мағынасы кең, жан – жақты. Ғылыми - техникалық прогресс ғылыми – техникалық
дамудың ерте заманы мен қазіргі кезеңге дейінгі аралықты қамтитын тұтас
тарихи процесін қамтыса, ал ғылыми – техникалық революция қазіргі формасын
көрсетеді. Ғылыми – техникалық революцияның мәні - кең мағынада алып
қарайтын болсақ, ғылымның өндіріске күшке айналуында.
Ғылыми – техникалық революция біздің елімізде еңбектің мәнін
өзгертуге бағытталса, капиталистік елдерде өндірістік күштерді дамытып,
пайда табуға жол ашты.
Қазіргі ғылыми – техникалық прогресс кең мағынада алғанда,
өндіріс техникасы мен технологиясындағы жаңалықтарды қамтиды. Ғылыми –
техникалық революцияның маңызды бағыттарының бірі – басқарудың автоматтық
жүйесін өндіріске, адам қызмет ететін салаларға кеңінен енгізу болып
есептеледі.
Ғылыми – техникалық революция кибернетика, электрондық – есептеу
техникасы, теледидар қолдануға негізделген басқарудың жаңа әдіс иәсілдерін
дүниеге алып келді.
Қазіргі ғылыми – техникалық революцияның өзіне тән ерекшелігі,
XVIII, XIX ғасырлардағы өнеркәсіп революциясынан айырмашылығы бұрын ғылым
мен өндіріс арасында ешқандай байланыс болған жоқ.
Жаңа техника мен технологияның енгізілуі маманданған
қызметкерлердің үлестік салмағының арттырылуын талап етеді. Техниканың
дамуымен басты бағыты мен мақсаты қоғамда үстемдік етуші өндірістік
қатынастарға тәуелді. Дамушы капиталистік елдерде компаниялар жаңа
техниканы еңбекті жеңілдетіп, оның мазмұнын өзгерту үшін енгізбейді,
керісінше өндірістік күштерді дамыта отырып, мол пайда табуға негізделген.
Техникалық прогрестің негізгі көрсеткіші автоматтарды қолдану
болып есептелсе, автоматтандыру бір жақты процесс емес, ол өз дамуында
бірнеше сатылардан яғни ішінара автоматтандырудан кешенді автоматтандыру
сатыларынан өтеді.
1960 – 70 жылдың аралығында мыңдаған машиналар, қондырғылар,
жабдықтардың, автоматизация құралдарының жаңа түрлері жасалынды, әрі
өндіріске енгізілді. Әрине, бұл процестің жүзеге асуына бірден – бір
басшылық рөлді инженер – техникалық интеллигенция атқарды.
Шын мәніне келгенде сегізінші бесжылдық автоматтық басқару
жүйесін жаппай жасап, өндіріске жол ашты. Сегізінші бесжылдық жылдары 414
басқару жүйелері автоматтандырылды, оның ішінде кәсіпорындарды басқарудың
151 басқару жүйесі, 170 – технологүиялық өндіріс саласында, 61 - аймақтық
ұйымдарда, 19 - министрліктер мен ведомстволарда іске қосылды.
Алайда табыстар мұнан да жоғары болуға тиісті еді. Батыс
елдерінде жаңа техника оперативті және кең көлемде енгізілді, әсіресе, ЭВМ
– ның 80 проценті өнеркәсіп процестері мен ұйымдарды басқару салаларында
қолданылды [3, 145]. Жаңа техниканың өндіріске енгізілуі өнеркәсіптің
дамуын жеделдетті. Біздің елімізде бұл процесс баяу жүрді. Бұрынғы Кеңестер
Одағында Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі Н.Н. Моисеевтің пікірі
бойынша, мұндай құбылыстардың пайда болуының түбірі, сонау 50 – ші жылдары
басталған техникалық саясатқа байланысты екендігі айтылды. Осы жылдары
көптеген ғалымдар уневерсалды есептеу машиналарын дамытуға басты назар
аудару қажеттігі жөніндегі пікірде болды. Инженерлердің ауқымы тар
мамандықтарға негізделген ЭВМ – ды жасауға көңіл қойды. Оларды ең алғашқы
есептеу машиналары авторларының бірі, академик С.В. Лебедев қолдады. 1985
жылы Н.Н. Моисеев электронды есептеу техникасының дамуы универсалды
жүйелердің дамуында жіберілген техникалық қателік екендігін айтты. Мұндай
қателік, универсалды машиналардың екінші ұрпақтарының дүниеге келуін әрі,
ЭВМ – нің экономикаға кеңінен енуін кешеуілдетті [4, 45].
Кеңестер Одағында жыл сайын құрал – жабдықтардың 2 – 2 ,2% жыл
сайын жаңартылып отырды. Жетекші салаларда ескірген техниканы жаңа
техникамен алмастыру үшін кемінде 25 – 28 жыл қажет болды. АҚШ – та
модернизация жылдам қарқынмен жүргізілді. 1960 – 1968 жылдардың аралығында
ескірген құрал – жабдықтардың үлестік салмағы 20 – 13 % төмендеді.
Жапонияда 1960 жылы орналастырылған жабдықтардың 75% жасы 12 жыл болса,
1970 жылы 6 жыл болды [5, 68-70].
Кеңестер Одағындағы өнеркәсіп саласындағы техникалық прогрестің
даму ерекшелігін (төмендігі) кестеден байқайтын болсақ, төмендегідей болды.
(мың есептегенде) [6, 4-5].
8 - кесте.
1960 ж. 1965 ж. 1970 ж.
Жаңа типті машиналардың, құрал 4041 4883 4039
– жабдықтардың және
приборлардың түрелерінің
жасалынуы.
Машиналар, құрал - 523 868 2833
жабдықтардың, аппарттардың,
приборлардың игеріліп және
шығарыла бастауы
Ескірген маш машина, құрал – 680 345 804
жабдық, аппарат, прибор
түрлерінің өндірістен алынуы
Байқап отырғанымыздай, 1960 – 70 жылдардың аралығында өндіріске еніп
жатқан ғылыи – техникалық шаралардың анағұрлым көбейгендігін аңғарамыз.
Республикалық Халық шаруашылығы Советтері бойынша жаңа техника
мен технологияның өндіріске енгізілуі жөніндегі жоспары бойынша 1962 жылы
150 тапсырма орындалу қажет болса, оның 127 ғана немесе 85 % - ке
орындалды.
Одақтық және республикалық жоспарлы шараларының орындалуы
нәтижесінде 2365,4 мың сом үнемделіп, 718 адам жұмыстан босатылды [7, 2 п
].
Басқарма бойынша жоспардың орындалуы.
9 - кесте
Өнеркәсіп ЖоспарОрындалу жағдайы ЖоспарЭкономика
салаларыныбойынш дан лық Жұмыс-тан
ң аттары: а тыс тиімділікбо-сатылғ
тапсыр орындаал – ды андар
-малар лды мың сом
дың
саны
Орындалды:ЖартылОрындалған
ай: жоқ
Қара 19 19 - - 21 351,42 56
металлурги
я мен
химия
Түсті 24 22 - 2 1,05 841,45 136
металлурги
я
Көмір 28 18 9 1 - 1084,2 522
өнеркәсібі
Машина 21 19 2 - 4 220,95 60
жасау
Энергетика5 5 - - 19 36,95 13
Құрылыс 12 5 2 5 - 224,99 14
материалда
ры
өнеркәсібі
Жеңіл 27 27 - - 34 409,2 103
және тамақ
өнеркәсібі
Автомобиль14 12 2 - - 236,1 21
транспорты
Барлығы: 150 127 15 8 183 3434,26 924
Кестеден байқап отырғанымыздай, түсті металлургия, құрылыс материалдары
салалары бойынша тапсырмалардың толық орындалмағандығын аңғаруға болады.
Көмір өнеркәсібі бойынша 28 шараның 18 – нің орындалды, механизациялау
жөніндегі жоспарлардың орындалмауының көптеген себептері болды:
1. өнімді кесуші машналардың болмауы;
2. Қарағанды көмір комбинатының 54 тиегіш машиналардың және 9 бұрғылау
( машиналарының) комбайндардың дер кезінде келмеуі;
3. тиегіш машиналарды жөндеу үшін қосалқы бөлшектердің тапшылығы
нәтижесінде болып отырды.
Пархоменко атындағы машина жасау зауытының механизацияланған
желілердің дер кезінде жөндеуден өтпеуіне байланысты тапсырмалар орындалған
жоқ. Оның басты себептерінің бірі - Москваның Орджонекидзе атындағы станок
жасау заводы Р - 71 станогымен қамтамасыз етпеуімен байланысты болды.
1962 жылы 20 түрлі машиналар өнеркәсіптік бақылаудан өткізілу қажет
еді, оның небәрі 5 – уі ғана бақылаудан өтті [8, 82 п]. Мұндай
кемшіліктерге жол берілуінің негізгі себептері, көп жағдайда машина жасау
басқармасына қарасты зауыттардың мезгілінде тәжірибелі үлгідегі машиналарды
жасауды кешеуілдетулеріне байланысты болды.
Ғылыми – зерттеу және конструкторлық - жобалау жұмыстарының
жоспарларының орындалмауының негізгі кемшіліктері:
1. қаржыландыру мен материалдық - техникалық жағынан қамтамасыз
етудің қанағаттанарлықсыз жағдайда болуы;
2. тәжірибелі машиналардың техникалық құжаттарының дайын болмауы.
60 – 70 жаңа техника мен технологияның өндіріске енгізілуі баяу жүрді.
Жоспармен күштеу, оның жиі орындалмауы кең көрініс тапты.
КОКП Орталық Комитетінің 1965 жылы сентябрь Пленумынан кейін,
өнеркәсіпті басқаруды қайта құру қолға алынғандықтан, өндірісті техникалық
жжағынан жарақтандыруды жетілдіруге ие бола бастады. Ал 1967 жылдан
бастап, көптеген ғылыми және конструкторлық ұйымдар шаруашылық есепке
көшіп, ғылымды дамытудың жолдары ойластырылыды. Ғылыми – техникалық
жетістіктер халық шаруашылығында жиі қолданылды. 1965 жылдан бастап,
көптеген ғылыми және конструкторлық ұйымдар шаруашылық есепке көшіп,
ғылымды дамытудың жолдары ойластырылды ғылыми – техникалық жетістіктер
халық шаруашылығында жиі қолданылды. 1965 жылдан бастап, көптеген
министрліктер құрылды. Солардың бірі - 1965 жылы октябрьде құрылған.
Қазақстанның түсті металлургия министрлігі. Осы министрліктің басты
қадамдарының бірі академиялық және салалық ғылыми – зерттеу институттарымен
бірлесе отырып, түсті металлургия 1966 – 70 жылдарға арналған ғылыми -
техникалық пргрестің негізгі бағыттарын жасауда болды. Әрбір өнеркәсіп
орындарында өндірістің техникалық дәрежесін дамытуға арналған техникалық
конференциялар өткізілді. 1970 жылы Өскеменде республикалық инженер –
техник қызметкерлер, басшылар, жұмысшылардың қатысуымен республикалық
техникалық конференция өткізілді. Өндірісті дамытудың интенсивті жолына
көшуде жаңа техника мен технологияны кеңінен қолдану қажеттігі, ғылыми –
техникалық прогресс – халықтың материалдық әл – ауқатын, мәдени дәрежесін
көтеретіндігі айтады.
Ал, енді ғылыми – техникалық прогрестің өнеркәсіп саласындағы негіхгі
бағыттарына келетін болсақ, ең алдымен техникалық прогрестің шапшаңдығы
электрмен жабдықталу динамикасымен анықталды.
1959 – 70 жылдардың аралығында энергетика мен электрлендіру, электр
станцияларын салудың техникалық - экономикалық көрсеткіштері едәуір
жақсарды. 1959 жылмен салыстырғанда 1970 жылы Қазақстанда электр
станцияларының қуаты 3,3 есе артты[9, 60]. Егер 1959 жылы республикамызда
9,5 миллиард киловат - сағат электр энергиясы өндірілген болса 1970 жылы
34,6 яғни 3,3 есе артық өндірілді. Осы жылдары республикамыздағы өнеркәсіп
орынның жұмысшысының еңбегінің электрмен жабдықталуы 2 есе артты [10, 18].
Республикада ірі өнеркәсіп энергетикалық базаның құрылуы -
электрометаллургия, электрохимия; электротермия өндіріс салаларының дамуына
жағдай жасады. Еңбектің электрмен жабдықталуы республика бойынша 1965
жылмен салыстырғанда 1970 жылы 27 процентке артты. Электр энергетикасының
дамуы өндірістік процестерді автоматтандыру және механикаландыру, халық
шаруашылығына жаңа техниканы өндіру және өндіріс технолгиясын жетілдіруде
біршама шараларды жүзеге асырды. Әрине бұл өз - өзінен жүзеге асқан жоқ,
жұмысшылардың күшін біріктіріп, ұйымдастыруда басшылық жасаған инженер –
техник қызметкерлердің арқасында асырылды.
Өндірістік процестерді автоматандыру мен механикаландыру ғылыми –
техникалық прогрестің басты жолы.
Халық шаруашылығын техникалық жағынан жарақаттандыруда шешуші орын
алатын өнеркәсіп орындарының бірі - машина жасау өнеркәсібі. Қазақстанда
машина жасау басқа өнеркәсіп орындарымен салыстырғанда шапшаңдау қарқынмен
дамыды. Ғалымдар мен инженер - техник қызметкерлердің біраз еңбек
сіңіруінің арқасында жабдықтар жасау, ауылшаруашылығы, химия,
электротехникалық өнеркәсіп орындары үшін 324 жаңа машина мен құрал –
жаблық түрлері жасалынды. 180 тасқынды желілер механикалық жағынан
жарақтандырылды, 13 автоматтық желілер, 154 механикаландырылған желілердің
500 – ден астам құралдардың, автоматтық және жан – жақты желілері
жинақталып, боялып іске қосылды [11, 57]. Сегізінші бесжылдық жылдары
машина жасау өнеркәсібі бойынша, 380 жаңа техниканы және технлогияны
өндіріске енгізді. Оның экономикалық тиімділіг 8,5 млн. сомға жетті. Жаңа
техника мен технологияны өндіріске енгізудің нәтижесінде Алматы ауыр машина
жасау зауытында 1966 жылы товар өндірісі 6 есе, еңбек өнімділіг 4 есе
артты [12, 76 п]. Зауыттың бас инженер – технологы А.Кучма өндірістік
процестерді автоматтандыру және механизациялау жөніндегі жұмыстарына есеп
бере отырып, 1966 жылдың ІІІ кварталында деталдарды топтап өндіру
технологиясын жетілдіру нәтижесінде 716 түрлі шаралар жасалғандығын айтты
[13, 17 п]. Шымкенттегі М.И. Калинин атындағы прресс - автомат зауытында
1969 жылы инженер – техник қызметкерлер, жұмысшылардың күшімен автоматтық
желілердің саны 3 есе артып, машиналардың санын арттыру 108,6 процентке
орындалды. Барлық өнім түрлері толығымен шығып отырды деуге болмайды.
Материалдық - техникалық жағынан жабдықтаудың нашарлығы нәтижесінде А 0123
автоматты электромагниттік муфталардың ЭВМ – 071 түрлері Харьков өнеркәсіп
орындарының І кварталдарында өндірістік шарттарды орындаудан бас тартуы
салдарынан, өнім түрлерін шығару қысқартылды. Ал Союзглавэнерго 14
машинаның сериясын 4 кварталда орындауға міндеттенген еді. Ол дер кезінде
орындалмады [14, 11]. Қарап отырсақ бюрократтық аппараттың араласпаған
сферасы жоқ шығар. Қаншама тосқауылдардан өтіп барып рындалды.
Металлургиялық кәсіпорындар республика өнеркәсіп орындарының жетекші
саласына айналды. 1971 жылдың басына қарай түсті, және сирек кездесетін,
бағалы металдардың 32 түрін, 70 – ке жуық түсті металдар мен күкірт
қышқылы прокаттарын шығарды [15, 20].
1959 – 1965 жылдардың аралығында жаңа өнеркәсіп орындардың қатарына:
Ертіс химия - металлургия және Өскемен титан – магни комбинаты, Лениногор
мырыш комбинаты, Павлодар глинозем зауыты, №2 Жезқазған кен байыту
фабрикасы, Злотоуст - Белов карьерлері т.б. тізе беруге болады[16, 114].
Техникалық жағынан жарақаттандыру және өнім сапасы жөнінен аталған
кәсіпорындардың өнімі отандық жетістіктердің алдында тұрды. Сегізінші
бесжылдық жылдарында республикада алдыңғы қатарлы технологиямен
жабдықталған металлургиялық кәсіпорындар титан, магний, ауасыз мыс
вайербастары, барит концентраты, мыс поршогы, қорғасын – мырыш құймасы,
жоғары таза металдар, сирек кездесетін металл түрлерін шығара бастады.
Қазақстан түсті металлургия кәсіпорындарында өндірісті автоматтандыру мен
механизациялаудың 100 – ден астам шаралары жасалынып, оның экономикалық
тиімділігі 7 млн. сомға жетті [17, 20]. 1965 – 70 жылдары кенді Алтай
аймағындағы өнеркәсіп орындарында 56 топтық желілері, 100 – ден астам
желілер автоматтандырылып, механизацияланды. Оның экономикалық тиімділігі
21 млн. сомға жетті [18, 27].
Ерекше еңбегімен көзге көрінген инженер - техник қызметкерлерге Отан
наградалары, мемлекеттік сыйлықтар беріліп отырды. 1965 жылы бір топ
инженер – техник қызметкерлерге, ғылым мен техника саласында үздік шыққаны
үшін Лениндік сыйлықтар берілді. Атап айтқанда, Харитонов Михаил
Ивановичке – Оңтүстік Қазақстан экономикалық аймағының халық шаруашылығы
советі председателінің орынбасары, Ащысай полиметалл комбинатының бұрынғы
директоры, тараканов Иван Георгиевичке, сол комбинаттың директоры, Коган
Израиль Шмульевичке, Мырғалымсай руднигінің бастығы, Врелин Борис
Федоровичке бас инженер, Иванов Виктор Петровичке, шапшаң проходкалау
участогының механигі, Кулманов Абсан, Нивин Александр Федоровичке
бастықтары, Рабиль Виктор Борисовичке, Қаратау кен химия комбинатының бас
инженері - көлбей кен жүлгелерін шапшаң проходкалаудың жаңа әдістерін
белгілеп, өндіріске енгізгені үшін [19].
Жетіжылдық жоспарын орындауда үлкен табысқа жеткен кәсіпорынның бірі -
Шымкент қорғасын зауытының 53 еңбеккері 1966 жылы 20 майда Кеңестер Одағы
Жоғары Советі Президиумының указы бойынша ордендермен, медалдармен
наградталды. Еңбек Қызыл Ту, Құрмет белгісі ордендерімен
наградталғандардың қатарында мастер Н.П. Перепелицин, аға механик , М.Д.
ножкин, аға инженер Р.Ж. Хобдабергенов тағы басқа инженер – техник
қызметкерлер болды [20]..
Сегізінші бесжылдық жылдарында осы зауыттың тоғыз қызметкерлері
диссертация қорғап, техника ғылымдарының кандидаты атақтарын алды. Олардың
қатарында зауыттың аға инженері Р.Ж. Хобдабергенов, экспериментальды цехтың
технологы Е.И. Калинин, осы цехтың мастері П.И. Кожевникова, және тағы
басқалар болды [21].
Қазан төңкерісінің 54 жылдығы құрметіне Кеңестер Одағы Коммунистік
партиясы Орталық Комитеті мен Министрлер Советінің қаулысымен, қорғасын
өнеркәсібіне жаңа техника мен технологияны ендіруде, металл көлемін көп
өндіруде үлес қосқаны үшін зауыт директоры, техника ғылымдарының кандидаты
Р.Ж.Хобдабергенов, ыдыстарды тазарту цехының бөлім бастығы В.Д.
Ильяшенкова, және ВНИИЦветмет институтының ғалымдарына Кеңестер Одағы
Мемлекеттік сыйлығы тапсырылды [22].
Зырян қорғасын комбинатының директоры, Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің мүшесі, Социалистік Еңбек ері, техника ғылымының кандидаты Н.
Жақсыбаевтың, бас инженер, техника ғылымының кандидаты С. Рыберттің және
осы рудниктің бас инженері техника ғылымының кандидаты А.Пустоволовтың
тікелей қатысуымен Москва кен институтының ғылыми қызметкерлерімен
творчестволық ынтымақта бола отырып, терең скважиналардан кен құлатудың
әдістері талданып, өндіріске енгізілді. Мұның өзі руда өндіруден алдын ала
әзірлік жұмыстарын елу процентке дейін кемітуге ықпал етті. Осы жүйені
жетілдіру нәтижесінде рудниктерде вибрациялық механизмдер қолдану арқылы
руданы қабаттап алудың жаңа технологиясы жасалды. Бұл еңбек өнімділігін екі
есе арттыруға, әрбір тонна руданың өзіндік құнын 20 процент арзандатуға
мүмкіндік берді[23]. Ал, Өскемен титан – магний комбинатының аға мастер
инженерлері И. Медеуов пен И.Е. Федоров, аға механик В.Г.Лыскань, мастерлер
С. Нұрғазин мен М.Бастаубаев нағыз творчестволық еңбекті иелері,
коллективті алда тұрған міндетті мүлтіксіз жұмыслдырушы күшке айналды [24].
Алдыңғы қатарды техника мен технологияны игеру нәтижесінде сан
мыңдаған адамдар өндірістік жеңістіктердің жаршысына айналды. Қарағанды
металлургиялық комбинатының құрылысына жас комсомол мүшесі Нұрсұлтан
Назарбаев қарапайым жұмысшы есебінде келген болса, кейінірек, ең
үздіктердің қатарында Днепродзержинск қаласына оқуға жіберілді. Қайтып
келгеннен кейін, бесінші, екінші горновой болып еңбек ете жүріп,
коммунистік еңбектің екпіндісі атағына ие болды. Сырттай Қарағанды
политехникалық институтын бітірді [25, 80].
Осы зауыттың домна цехының аға мастері Кузьма Павлович Геращенконы
өндіріс командирі деп атайды. Ол домна ісінің шеберлігіне жүздеген
адамдарды үйретті. Инженерлер Г.Долгих, Н.Тимошин және тағы басқаларды
баулыды. К.П. Геращенконың ерен еңбегі жоғары бағаланып, Қазақ ССР – і
Жоғары Советінің депуттатығына сайланды. Оған Қазақ ССР – не еңбегі
сіңген металлург атағы берілді.
Еңбек табыстарымен көзге түскендердің қатарында зауыттың аға инженері
Иван Павлович Белоусов, инженерлер Альфонс Викентьевич Гнатовский, Геннадий
Васильевич Ворнин, Владимир Сергеевич Гевлич және тағы басқалары тізе
беруге болады. Жоғары маманданған инженер – техник ұлттық мамандардың
арасында - Едіге Айтжанұлы Түркебаевтың есімін ерекше айтқан жөн болар еді.
Ғылым кандидаты, зауыттың жңа техника мен болат балқыту өндірісінің
инженері қызметін атқара жүріп, республикада тұңғыш рет консерваторияларды
мартендермен алмастырудың жобасын жасады [26, 81-83].
Қара, түсті металлургия, химия салаларын шикізатпен қамтамасыз етуде
көмір өнеркәсібі үлкен орын алады.
1965 жылы Қазақстанның Карагандауголь комбинаты көмір
бассейіндерінің ішінде екінші орынға шықты [27, 256]. Жұмысшының орташа
еңбек өнімділігі 30 процентке артты [28, 11, 17].
Химия өнеркәсібі Қазақстан экономикасының жас салаларының бірі. 1961 –
70 жылдар аралығында жаңа өнеркәсіп салалары үшін ірі кәсіпорындар Шымкент
фосфор тұздары, Жамбыл қос суперфосфат заводы, Гурьев химия заводтары
салынды. Химия өнеркәсібі инженер – техник қызметкерлерінің жетекші күші
арқасында храмдық қоспаларады өндіру, минералды тыңайтқыштарды, жасанды
талшық, карбид, кальций, фосфаор тұздарын өндірудің негізгі процентін
автоматтандыру мен механизациялау 85 – 95 процентке жетті [29, 89].
Экономиканың дамуы ғылыми – зерттеулердің күрт өсуімен тығыз
байланысты. Ғылым жаңалықтарын өндіріске енгізбейінше ғылыми – техникалық
прогрестің, өндіргіш күштердің қарқынын дамыту мүмкін емес. Ғалымдар мен
инженер – техник қызметкерлердің берік одағын нығайтуға байланысты 1966
жылы 5 августта Кеңестер Одағы Мининстрлер Советінің арнаулы қаулысы шықты.
Ол ірі ғалымдарды өнеркәсіп орындары жұмысына кеңесшілер есебінде
қатыстыруға арналды. Өнеркәсіп орындары басшыларына қажет жағдайларда ірі
ғалымдар академик, академияның мүше – корреспонденттерін, ғылым докторлары
мен профессорларды ғылым мен техниканың жетістіктерін өндіріске ендіруде,
шешуі күрделі техникалық мәселелерді шешуде кеңесшілер есебінде шақыруға
мүмкіндіктер берді. Кеңесшілер маңызды жаңа технологиялық процестерді және
құралдарды орналастыруда, өндіруде ақыл - кеңестер беріп, тез арада жүзеге
асуына көмек көрсетіп отырды [30, 245].
Егер 1959 жылы 115 ғылыми мекемлер болған болса, республикамызда 1970
жылы 20 – 25 –ке жетті, немесе 2 есе артты. Көптеген қалаларда, өнеркәсіп
орындарында лабораториялар мен арнайы бөлімдер ашылды.
Ғылыми - техникалық прогрестің дамуы ғылым мен өндіріс арасындағы
байланысқа қатысты екендігі белгілі. Түсті металлургия саласында
ВНИИЦветмет институты мыс концентраттарын жоғары кислородты қолдану арқылы
қорытатын пештердің технологиясын өнеркәсіпке өндіруі, 5 млн. сом үнемдеуге
мүмкіндік берді. Жезқазған комбинатының қызметкерлері Гинцветмет
институтымен бірлесе отырып, проф. Мостовичтің методы бойынша аралас
кендерді қайтадан технологиялық өңдеуден өткізудің толығынан аяқталуы, 12
кен байыту фабрикасының құрылысында кеңінен қолдануға мүмкіндік алды [31,
795 п].
Қатты материалдар институтымен қатты қоспаларды бұрғылау жұмыстары
үшін даярлап, тәжірибеден өткізуі, бір ғана шахтада 100 мың сом үнемдеуге
мүмкіндік ашты.
Қарағанды көмір ғылыми – зерттеу институтының ғалымдары мен инженер –
техник қызметкерлері кен орындарында штангалық тіреулерді енгізу 20 мың сом
үнемдеуге жағдай жасады.
Одақтық және республикалық ғылыми – зерттеу институттары, 4 ғылыми –
зерттеу лабораториялары өнеркәсіп орындарындағы завод лабораторияларында
жұмыс істеді. Семей совнархозы бойынша тері аяқкиім өнеркәсібінің ғылыми –
зерттеу лабораториясы көптеген бағалы жұмыстарды орындады. Оны тәжірибелі
инженер Иост басқарды. Бұл лаборатория тері өңдеудің түрлі тәсілдерін
өндіріске ендірді [32, 114 п].
Қазақстан инженер – техник қызметкерлері еңбекті ғылыми жолмен
ұйымдастыру (ЕҒЖУ) жұмысын жүргізуде де жетекші рөл атқарды. Республикада
бұл қозғалыс белсенді мәнге ие бола бастады. Кәсіпорындарда, құрылыс
ұйымдарында, халық шаруашылығының әр салаларында ЕҒЖҰ жоспарлары жасалынды.
Дайындық жұмыстарына ЕҒЖҰ лабораториялары мен бөлімдерінің қызметкерлерімен
қатар, әртүрлі білім салалары қызметкерлері де қатысты. Жоғары оқу
орындары, экономикалық анализ және техникалық нормалау қоғамдық бюросының
мүшелері де үлкен көмек көрсетті.
Инженер - техник қызметкерлері өнеркәсіп орындарында еңбекті ғылыми
жолмен ұйымдастыру принциптерін жүзеге асыру басшылық жасады. 1967 жылы
ЕҒЖҰ – дың Республикалық Советі құрылды. Химия өнеркәсібінің
кәсіпорындарында ЕҰЖҰ - дың 1968 жылы 9 ссоветі, 140 творчестволық
бригадасы жұмыс істеді, оған 1600 инженер – техник қызметкерлер мен
жұмысшылар қатысты.
Қаратау тау – кен химиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz