Қиын бала кім
МАЗМҰНЫ
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------3
1 тарау ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Қиын балалар ұғымы және олардың пайда болу себептері------------------5
2. Мінез-құлқы қиын балалардың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері----
----------------------------------- ----------------------------------- --
17
3. Мінез-құлқы қиын балалрдың ұжымда алатын орны----------------------23
1. тарау МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ ҚИЫН БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗЕТІН
КОРРЕКЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1 Мектеп психологының қиын балалрмен жүргізетін түзету – дамыту
жұмыстарының формалары, түрлері мен жүргізу тиімділігі------------------31
2.2 Мектеп психологының қиын балалармен жүргізетін түзету-дамыту жұмыстары-
----------------------------------- ----------------------------------- ------
------39
2.3 Мектеп психологының қиын балаларды болдырмау негізінде педагогтармен
және ата – аналармен жүргізетін түзету-дамыту жұмыстары---------------------
----------------------------------- ---------------------------46
3 тарау ТӘЖІРИБЕЛІК ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫ-------------------------- -----
-------56
ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------68
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ----------------------------- --------------
-----------------70
ҚОСЫМША
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Ұрпақ тәрбиесі қай заманның, қай
қоғамның болсын көкейкесті мәселелері болып келегендігі дәлелдеуді
қажет етпейді. Қоғамды алаңдатып отырған маңызды мәселелердің бірі
– тәрбиесі қиын балалардың санының көбеюі. Ғылыми деректерге
қарағанда, тәрбиесі қиын балаларда байқалатын белгілер: біріншіден,
анамальды қажеттілік, екіншіден, тұрақты жаман қасиеттердің жиынтығы,
үшіншіден, ата – аналармен немесе мұғалімдермен тұрақты ерегесу
жағдайлары, төртіншіден, басқа адамның көмегісіз өзін - өзі түзетуге
қабілетсіздігі.
ҚР- ның 2004 жылғы шілде айынды қабылданған Кәмелетке жасы
толмағандар арасында заң бұзушылықтың алдын алу және балалар
арасында қаңғыбастықты болдырмау заңындағы мемлекеттік саясаттың
мақсаты:
- кәмелетке жасы толмағандардың құқықтық санасын және мәдениетін
қалыптастыру жөніндегі мақсатты жұмысты қамтамасыз ету;
- кәмелетке жасы томағандармен жеке профилактикалық жұмыс жүргізу
үшін құқықтық негіздерді қалыптастыру ;
- кәмелетке жасы толмағандар ата – аналарымен және басқа да заңды
өкілдерімен өзара қарым – қатынас жасау ;
- балаларды оқыту , тәрбиелеу , емдеу , спорт және өзге де мекемелермен
тиісті тиісті дәрежеде жұмыс істеуін қамтамасыз ету ;
- кәмелетке жасы толмағандардың құқықтықтары мен заңды мүдделерін
бұзғаны үшін жауапкершіліктім белгілеу ;
- балалардың дене бітімі, зияткерлік , рухани және имандылық
дамуына , оларды патриоттыққа, азаматтыққа және бейбітшілік сүйгіштікке
тәрбиелеуге ықпал етуден тұрады .
Зерттеу мақсаты: Мектеп психологы ретінде қиын балардың мінез-құлық
ерекшеліктерін анықтау және олармен коррекциялық жұмыс атқару.
Зерттеудің нысаны: Мектептегі психологиялық қызмет.
Зерттеудің пәні: Мектеп психологының мінез-құлқы қиын балалармен
жүргізетін коррекциялық жұмысы.
Зерттеу болжамы: Мектептегі психологиялық қызметке педагогикалық
ұжыммен бірлесе ата-аналарда коррекциялық жұмыстарға өз үлестерін қосса
қиын балалардың мінез-құлық ерекшеліктері дұрыс қалыптасар еді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері болып:
Л.С.Выготскийдің тарихи-мәдени концепциясы; А.Ж.Леонтьевтің іс-әрекет
теориясы; Битянова және Овчарованың теориялары.
Зерттеудің әдістері:
Мақсат пен болжамға сәйкес зерттеу жұмысында әдістемелік кешен
қолданылды:
• Сіздің сыныбыңызда қиын бала бар ма? (сауалнама)
• В.В.Бойконың қарым - қатынас толеранттылығын анықтау тесті.
• Эмоционалды көңіл - күйді анықтауға арналған түстер тесті.
(М.Люшер бойынша).
• Өзіңді - өзің қалай қабылдайсын атты тренинг жүргізу.
• Ата-аналарға профилактикалық жұмыс негізінде Жасөспірімдердің
ерекшеліктері - атты тақырыпта дәріснама оқу.
Зерттеу базасы: Ұржар ауданының Абай атындағы орта мектеп-
лицеиі.
Зерттеу кезендері: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды,
қолданған әдебиет және қосымшадан тұрады.
1 Қиын балалардың мінез-құлық ерекшеліктері мен оның ғылыми-теориялық
негіздері
1. Қиын балалар ұғымы және олардың пайда болу себептері
Мектепте жұмыс істейтін психолог, педагогтар, тәрбиешілер балаларды
оқытып-тәрбиелеу барысында, сабақтан көп қалатын, тәртібі нашар, білім
деңгейі төмен, құрбыларымен тіл табыса алмайтын, ашуланшақ, бұзақылықтар
жасайтын балаларды жиі кездестіреді. Психолог мамандар мұндай оқушыларды
Қиын балалар, Мінез-құлқында ауытқуы бар оқушылар, Қиын
тәрбиеленуші қатарына жатқызады. Қиын бала деген кім? Қиын баланың пайда
болуына не немесе кім ықпал етеді? деген сұрақтар амалсыздан туындайды.
Қиын балалар және мінез-құлықтағы қиындық ұғымы 1920-30 жылдары П.П.
Блонскийдің еңбектерінде пайда бола бастады. Оның зерттеулерінде қиын
балалардың мінез-құлық тарихын мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетеді. Ол
қиын балаларға мұғалімнің қатынасы арқылы қиын оқушы терминін нақтылауды
жөн көреді. Бұл балаларға былайша мінездеме береді: обьективті көзқараспен
қарағанда қиын оқушы –мынадай, ол мұғалімнің жұмысының жемісті еместігіне
байланысты. Субьективті көзқараспен қарағанда қиын оқушы – мынадай, онымен
мұғалімге жұмыс істеу өте қиын, мұғалімнен көп жұмыс істеуді талап ететін
оқушы. Істі бүлдіруші оқушыларға толыққанды мінездеме бере отырып, П.П.
Блонский өз жұмыстарында мектепті, сыныпты ұйымдастыруға баса көңіл бөледі.
Блонскийдің пікірі бойынша қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы, тәртіп
бұзушыларды мәдениетсіз ортадан мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу
болып табылады. Қиын бала мәселесі бойынша ең алғаш зерттеу жүргізген П.П.
Бельский кәмелетке жасы толмаған мінез-құлқындағы қиындығы бар балалардың
ішкі дүниесін қарастырды. В.В. Трифонов зерттеулерінде қиын оқушы
анықтамасы – бұл күнделікті педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне
үнемі қосымша уақыт бөліп қарауды, мұғалімнің ерік-жігерін, күшін, қажырлы
педагогикалық еңбегін қажетсінетін оқушы. Г.А. Фортунатовтың зерттеулерінде
қиын балаларға үлгермеушілер мен тәрбие ықпалына көнбейтін балаларды
және психикалық бұзылудан жапа шеккендерді жатқызады. Қазіргі кезде
психологияда қиын бала түсінігінің бірыңғай анықтамасы жоқ. Бұл шексіз
ұғым, ол жеке адамның өзгеру құбылысын жинақтаушы. Осы категориядағы
балалардың жалпы адамдық және өзге ешкімде қайталанбайтын қасиеттері,
әлеуметтік және биологиялық факторлардың ықпалымен қамтамасыз етіледі.
Ағылшын психологы Хевитта және Дженкинс қиын балаларды екі үлкен
категорияға бөлген:
1.Әлеуметтік формадағы антиқоғамдық мінез-құлқы тән балалар.
2.Әлеуметтік емес антиқоғамдық агрессивті мінез-құлықты балалар. Бұл
балалардың жанұясымен, қатарластарымен қарым-қатынасы жаман, эмоциялары
бұзылған, агрессивті, қатыгез әрі кекшіл балалар.
Ғалымдардың бірқатары қиын балалардың пайда болуын өмірдің қолайсыз және
әлеуметтік-биологиялық факторлармен байланыстырды.
Ал И.А. Невский қиын баланың пайда болуы отбасындағы, мектептегі
жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен деп түсіндірді.
Яғни, ата-ана тарапынан, мектеп қабырғасынан жылулық сезінбеген,
мейірімділік көрмеген оқушы өмірде өзінің ешкімге қажетсізбін деп есептеп,
ашуланшақ, агрессивті, қатыгез болып өседі. Қиын оқушының пайда болу
себептерін анықтағанда, біріншіден отбасындағы тәрбиеге, ал екіншіден
мектептегі оқу-тәрбие мәселесіне аса көңіл бөлеміз. Өйткені, көптеген
психолог ғалымдардың зерттеулеріне жүгінетін болсақ, оқушылардың мінез-
құлқындағы қиындықтардың пайда болу себептерін отбасындағы дұрыс тәрбие
бермеудің салдарынан болатындығын анықтады:
1) отбасының әлеуметтік және экономикалық жағдайы;
2) ата-ананың баласына немқұрайлы қарауы;
3) қараусыз қалған бала немесе шектен тыс қамқорлық.
Қазіргі кездегі жас ата-аналар өсіп келе жатқан баласын аса тым еркелетіп
өсіріп жатыр десек те қателеспейтін шығармыз. Аса тым артық мадақтау мен
шектен тыс мәпелеуде өскен бала ешқандай күш жұмсамайақ көзге түскісі
келеді, егер мұғалім ескерту айтатын жағдайда жылай салатын әлсіз,
өздігінен еш нәрсеге қол жеткізе алмайтын, ерке болып, өзбеттілігі
қалыптаспаған бала болып өседі. Сонымен бірге Үйлену оңай, отбасын құру
қиын деп ата-бабамыз айтқандай қазіргі жастарымыздың отбасылық өмірге
дайын еместігінен, немқұрайлы қарағандықтан қара көзді балалар толық емес
отбасында немесе жетім балалар үйінде тәрбиеленіп жатыр. Не анасының
жылылығын, не әкесінің мейірімділігін, тәрбиесін көрмей өскен баланың
психикасы жарақатталып, қиын балалар санының қатарына қосылады. Сондықтан
Қиын бала қайдан пайда болды?-деген сұраққа жауап бермес бұрын,
отбасымыздағы ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынасты, ата-ана мен бала
арасындағы қарым-қатынасты ретке келтіріп алғанымыз дұрыс сияқты. Алайда,
бұрынғы ата-бабамыз мұра қылып қалдырып кеткен отбасындағы баланы тәрбиелеу
стильдерін қайта жаңғыртатын болсақ та қателеспеген болар едік. Бұл
қоғамдағы, отбасындағы көптеген мәселелердің шешілуін біраз жеңілдететіні
сөзсіз деп ойлаймыз. Сонымен балалардың мінез-құлқындағы қиындықтардың
пайда болу себебі, біріншіден, отбасы тәрбиесі десек, екіншіден, мектептегі
оқу-тәрбие жұмысындағы кемшіліктермен сипатталады.
Бала мектепке келген кезден бастап оқушы - мұғалім және оқушы арасында
қарым-қатынас қалыптаса бастайды. Бұндай қарым-қатынасты орындау оқушыға
бастапқыда қиын соғады. Жалпы мектептегі мұғалімнің барлық балаларға
қойылатын талаптары да көзқарастары да бірдей болуы керек. Дегенмен де
кейбір мұғалімдердің өзінің сүйіктілері және сүйікті емес оқушылары да
(гадкий утенок) болады. Бұл мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынас орнатуын
аса қиындатады. Өйткен мұғалім өзінің сүйіктілеріне жақсы баға қойып,
қолдап отырады, ал қалған балалар қаншама тырысқанмен шет жақта қалып Мен
қанша тырысып айтқанмен де төмен баға қояды деген пікірлер қалыптасып,
оқушылардың оқу мотивациясының төмендеуіне әкеледі.
Д.Б. Элькониннің айтуынша, баланың дамуы кезінде оқу процесінің алатын орны
ерекше. Бала мектепке келгенде оның ойында оқуға деген қызығушылық әлі
толық қалыптаспаған, тек оқу барысында мұғалімнің ықпалымен қызығушылғы
біртіндеп қалыптасады деген. Белгілі ғалым Л.С. Выготский былай деп жазған:
Қызығушылық-бала қылығын итермелеуші күш. Баланың іс-әрекеті оның
органикалық қажеттілігімен сәйкестілігін көрсететін инстинктивті ұмтылыс.
Тұлғаны қандай да бір іс-әрекетке шақырғыңыз келсе, ең алдымен оның
қызығушылығын тудыру қажет. Оның сол іс-әрекетке дайын екеніне және оны
орындауға барлық күшін бағыттайтынына көз жеткізуге керек. Сонда ғана
тұлғаның іс-әрекетті өз бетінше істей алады, ал мұғалім тек қана оның іс-
әрекетін басқарып және бағдарлап отырады.Ал, мұғалімге психологиялық білім
өзіне-өзі белгілі талап қоя білу үшін де және оқушыларға білу, білім беру
және тәрбиелеу үшін де қажетті өзіндегі жеке адамдық қасиеттерді дамытуға
да керек. Ал оқушының оқуға қызығушылығын тудыру мұғалімнің педагогикалық
шеберлігі мен қабілетіне байланысты болады. Бұл негіз ең біріншіден
педагогтың жеке қасиетіне, қабілетіне, оқушымен қарым-қатынасына, олардың
әрекеттерін дұрыс ұйымдастыруына қарай құрылады.
Бала білімінің бастапқы іргетасы бастауышта қаланатыны бәрімізге белгілі.
Бастауыш сыныпта сабақтың бір элементтерін түсінбеуі оқуда қиындық
тудырады, ал оқу бағдарламасы сыныптан сыныпқа ауысқан сайын күрделене
береді, бұл баланың оқу үлгерімі нашарлап, сабақтан қашу, сабаққа келмеу
және т.б. әрекеттері арқылы көріне бастайды. Г.М. Минковский, Л.М. Зюбин,
Д.В. Колесов, В.Н. Кудрявцев зерттеулерінде қиын балалардың басым көпшілігі
- мектептегі оқуда қиындықтарға кезігіп, оқу бағдарламасын дұрыс меңгере
алмай, ұжымнан тысқары қалып қалған балалар, -деп атап көрсетті.
Белгілі ғалымдар Б.Г. Ананьев, Л.И. Божович зерттеулерінде мұғалім мен бала
арасындағы қарым-қатынас, баланың ата-анасына және құрбыларына қарым-
қатынасын анықтап, эксперименттік түрде зерттеп көрсеткен. Жалпы
ғалымдардың зерттеулеріне сүйенетін болсақ, бала мінез-құлқының қиындығы 6-
8 сыныптарда әсіресе ұл балаларда басымырақ байқалады деген.
Мінез-құлқында қиыншылығы бар оқушыларды әдетте екі топқа бөліп
қарастырады:
1. Тән кемтарлығы және жан жарақаты бар оқушылар;
2. Отбасында, мектепте тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын қалыптастыруда
сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған және өтпелі
кезеңнің күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспаған оқушылар. Қиын
балалардың психологиялық ерекшеліктерін теориялық тұрғыда Л.С. Выготский
еңбектерінде талқыланды, сондай-ақ А.С. Макаренко тәжірибелерінен де үлкен
орын алды.
Бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер В.Г. Баженов, А.
Жұмабаев, К.А. Жүкенова, А.М. Карабаева, И.Ф. Назаров, В.А. Парфенов, В.А.
Трифонов, В.П. Шевченко, Л.В. Лысенко, Л.К. Керимов және т.б еңбектерінде
қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз қасиеттерінің қалыптасуына
әлеуметтік-педагогикалық факторлардың әсер ететіндігін зерттеді. Бастауыш
мектеп оқушылары мен жасөспірімдердің асоциальды мінез-құлықтарын, спорт,
өзіндік және жеке жұмыстарды ұйымдастыру, мектепке деген ықпалды күшейту,
отбасындағы белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды қатыстыру
арқылы жеңудің әртүрлі жолдарын көрсетті.
Қазіргі кезде мектепте бала өрескел қылық жасаса, тәртіпсіздік көрсетсе
кінәні ата-аналар мұғалімдер не тәрбиешінің тәрбиесі деп санайды. Тәрбиенің
түп негізі бала дүниеге шыр етіп келегеннен кейін басталады. Баланы
материалдық жағынан қамтамасыз етеміз деп ата-аналар күні бойы маңдай терін
төгіп, жұмыс істеп, балаларының ешкімнен кем болмағанын қалайды. Алайда,
қараусыз қалған балалардың елігуі тез және жаман қылықтарға да бейім
келеді. Ал баласының бос уақытында не істеп жүргенін, қайда барып, немен
шұғылданып жүргенін білмейтін ата-аналардың көптігі қаншама. Сонымен бірге,
өсіп келе жатқан жас ұрпақ сыпайылық, мейірімділік танытпай қатігездігі
байқалып жатса Мынау менің балам ба, бұл қылықты мен үйреткен емеспін деп
таң қаламыз. Не ексең, соны орасың деп ата-бабамыз тегін айтпаған, балаға
материалдық қажеттіліктен гөрі рухани қажеттілік аса қажет деп ойлаймыз.
Қоғамда болып жатқан өзгерістерге байланысты, балаларды
заманымызға сай етіп оқытып-тәрбиелеу үшін педагогтарға кәсіби және жеке
тұлғасына талаптар қойылады (жоғары білімді, іздемпаз, жаңашыл, креативті
және т.б. Педагогтың жұмысы табысты болуы үшін әрбір баланың психологиясын
жақсы білуі тиіс. Егер де бала мұғалімнің тілін алмай жатса, бұл қиын бала
деген жаңсақ пікір қалыптасып, психологтың кабинетіне баруды нұсқайды.
Бірақта бұл жағдайда бала мүлдем қиын бала емес шығар, мәселенің түп тамыры
педагогтың өзінің жеке басына қатысты болуы мүмкін, яғни, педагогтың
оқушылардың психологиясы туралы ақпараттардың таяздығынан оқушылармен жұмыс
істеуде біршама қиындықтарға кезігеді. Сондықтан да, кез келген педагог
Қиын бала кім?, Қандай балаларды қиын балаларға жатқызуға болады?,
Қиын балалармен атқарылатын жұмыс түрлері және жалпы қиын балалар туралы
ақрпараттарды білуге міндетті. Ол үшін педагог психологпен бірлескен іс-
әрекетте жұмыстар атқарып, педагогтың психологиялық білімін жетілдіруі
тиіс. Жоғарыда ғалымдардың зерттеулерінде айтылып кеткендей, қиын баланың
пайда болуын отбасы және мектеп тәрбиесімен байланыстырады. Сондықтан
қоғам, мектеп және отбасы үйлесіп, бірігіп жұмыс істегенде ғана жұмысымыз
тиімді болатынына еш күмәнім жоқ.
Демек, баланың жан-жақты дамыған, еліміздің көк байрағын биікке көтеретін
дарынды тұлға етіп тәрбиелеу отбасынан, мектеп табалдырығын аттағаннан
кейін басталады және ол баршамыздың ісі болмақ.
Қоғамның моральдық нормалары мен талаптарына сәйкес келмейтін мінез-
құлықты әдетте әдетке жат деген терминмен белгілеу қабылданған. Ми
потологиясына байланысты болатын балалардың аномал (кемісті) мінез-құлқынан
айрымашылығы: әлеуметтік жат мінез-құлық, әлеуметтік жағынан негізделген,
жағымсыз шағын ортаның теріс ықпалымен, отбасындағы дұрыс емес өзара қарым-
қатынастармен, отбасы мен мектеп тәжірибесінің олқылықтарымен,
қателіктерімен сабақтас. Қиын аталатын балалар – педагогикалық назардан
тыс қалатын балалар. Олардың жеке басының адамгершілік жағынан өзгеруі –
педагогикалық қателіктердің салдары. Бұл нерв жүйелері қажыған, ақыл-ойы
жағынан артта қалған балалар туралы емес, психикалық және дене жағынан сау
балалар туралы. Қиын деген термин қазіргі практикады жеке басын тәртіпке
салу қажет балалардың кең ортасын білдіреді. [9]
Қиын мінезді балалар бұлар жалпы шатынаған, жүрек сезгіштігі дертті,
өзінше басқа адамдардың әділетсіздік жасайды деп қарайтын балалар. Мұндай
балалар оқуға, үй тіршілігіне және мектептегі сынып өміріне ықыласын
жойған, тәртіпсіз, түрлі дөрекілік істерге еліктеуге бейім келеді.
Тәрбиесі қиын балаларды білу үшін олардың белгілерінің жиынтығын
табу керек: Аномальды мұқтаждық – бұл ішімдікке, анашаға құмарлық, ұрлық
жасау, төбелес т.б. бой ұрушылық. Теріс қасиеттерінің тұрақтылығы- бұл
мейірімісіздік, қаталдық, жалғандық, жалақорлық, өз қамын көздеушілік, яғни
эгоизм сезімі. Ата-аналар және мұғалімдердің шиеленісу жағдайының
тұрақтылығы. Сыртқы ортаның көмегінсіз өзін-өзі жөндеуге қабілетсіздігі.
Тәртібінің мектеп ішілік талаптар мен ережелрге сай келмеуі. Оқуға деген
ынтасының төмендеуі. Сабақты себепсіз босату. Бұзып-жарушылық актісі.
Дұрыс сөйлемеу, сөзіндегі әдепсіздік. Өзіне қоғамдық талаптарға сай баға
бере алмауы.Санитарлық-гигиеналық мәдениеттің жоқтығы, сақталмауы.
Ызақорлық. Жағымсыз, жат қылық көрсету. Бұндай балармен педагогикалық
ұжымның тиімді нәтижелік жұмыстарының болмауы
Тенденция:
- айтылған белгілердің көбінің ұзақ уақытқа дейін сақталуы
- уақытша тұрақсыздық, тек мынадай белгілерде ғана болады: бұзып-
жарушылық актісі, жағымсыз, жат қылықтарға бейімделуі (темекі
шегу,ішімдік ішу, т.б.)
Тенденцияның негізгі себептері.
- Қоғамдық жағдай мен өмірдегі тұрмыс жағдайының төмендігі
- Баланың мінез-құлқындағы жағымсыз ерекшеліктері мен психикасының
өзгеше қалыптасуынан, немесе қалыпты нормадан ауытқуы
- Төмен білім деңгейіне байланысты оқуға деген қызығушылығының төмендеуі
- Төмен баға алса, үйде жазалайды деген қорқыныш, үрейдің болуы.
- Сабақтың әдістемесі қиын оқушының танымдылық, белсенділік іс-
әрекетін қалыптастырмайды.
- өз-өзіне бақылау, бағыттаудың болмауынан педагогикалық талаптарға кері
қарайды.
- Қақтығыстарды вербальды( сөз арқылы) шеше алмауы, оның орнына күштеп
шешу басым болады.
- өзін-өзі сыйламауы, ішкі сезімнің төмендігі
- өзін қадағалап, қарауда қабілет, дағдысының болмауы
- гигиена талаптарына отбасы, мектептің дұрыс мән бермеуі
- оқушылармен қарым-қатынаста мұғалімнің өзін-зі ұстай алмауы, сезіміне
басшылық ете алмауы. Педагогтардың жағымсыз қылықтары: темекі шегу,
ішімдік қолдану, сөзді дұрыс қолданбау т.б.
- назардан тыс қалуы
- бос уақытының көптеп болуы
- отбасының тұрмысы, толық болмауы
- бақылаусыздыққайта тәрбиелеудегі асығыстық
- балаға балдырған кезінде қатал болып, ал жеткіншек кезінде айтқанын
орындата алмау
- балаға жасынан толық еркіндік беру. [43]
Қиын бала ұғымын қоғамдық тәртіп сақшылары - тәртіп бұзушы, мұғалім
үшін ол басқа бабалрға жағымсыз әдет етуші, шартсыз көшбасшы, тәрбиеші үшін
ол тәрбиеге көнбейтін сотқар бала.
Қиын балалардың жасаған бұзақылығы бірнеше топқа бөлініп қаралады:
1. мектептегі бұзақылық
2. қоғамдағы бұзақылық
3. денсаулығына байланысты жасалған бұзақылық
Бірінші топқа күнделікті мектеп күн тәртібін, оқығысы келмейтін мектептен
алшақтап жүретін, кішігірім ұрлықтар жасап, анда-санда темекі тартып, арақ
ішетін оқушылар жатады.
Екінші топқа осындай ерекшеліктерімен қатара қоғамдық орындарда бұзақылық
жасап, қоғам мүліктерін тонайтын балаларды жатқызуға болады.
Үшінші топқа денсаулығы нашар, ақыл-ойы өз жасына қарай дамымаған жүйке
жүйесі әр түрлі ауруларға (неврестенияға, невроз, эпилепсия, психопат т.б.)
ұшыраған жасөспірімдер жатады. Осылардың барлығы қиын оқушылар құрамын
құрайды.
Қиын бала оған жасалған қандай да бір психологиялық көмек болмасын,
оған іштей қалай қарайды? Осы мәселе психологтың, мұғалімнің есінен шықпауы
керек. Егер де олардың жан дүниесі, табиғатын білсе соғұрлым қиын баланың
мінез-құлықтарындағы адамгершілік жағынан ғана сыр-сипатын бөлектеп алып,
соған негіздей жеке тәрбие жұмыстарын ғылыми тұрғыдан құра біліп, жағымсыз
қылықтарын жоюға жағдай жасау керек.
Балалардың бір бөлігі сотқарлығымен, тәртіпсіздігімен, дөрекелігімен
ерекшеленеді. Мұндай оқушыларға жеке жол таба білу қажет, алдымен олардың
тәртіпсіздігінің түп-тамырын анықтау керек. Бұл балалармен жұмыс істеу
олардың белсенділігін, иницитивасын мақсатқа сәйкес ұйымдастыруды олардың
адамгершілігін белгілі дербестігін құрметтеуді көздейді.
Балалардың ерекше тобын мінез-құлқында еңбекке құштар, ықыласы мен әдеті
жоқ жалқау балалар құрайды. Тәрбиешілерге мұндай балалардың ұмтылысын, күш-
жігерін көрсетуін аңғарту, мадақтау оның бойындағы еңбекке деген
қажетсінуін ояту, сан-алуан істерден қуаныш табуды үйрету өте қажет.
Ең теріс қасиеті-жалған айту болып табылатын балалар да бар. Мұндай
кемшілікпен күресе отырып, қиялдау мен шындықты әдейі бұрмалауды ажырату
қажет. Жалған айту жаза алудан қорқу, жағымсыз қылықтарын жасыру
айналасындағылардың назарын өзіне аудару салдары болуы мүмкін. Балалардың
достықты өзінше бір түсінуі, досының теріс қылығын жасыру амалы ретінде де
өтірік айту жиі кездеседі. Біріншіден бала өтірігінің нақты себебін
анықтау, екіншіден өтіріктің барлық жағымсыз көріністерін, оның
қорқақтықпен, екі жүзділікпен өзара байланысын көрсете отырып, шыншылдық
сенім, өзара құрмет және талап қоюшылық жағдайын туғызу үшін тәрбиешіге,
мұғалімге көп еңбектену керек. Балалардың кейбір бөлігінде қандай да бір
елеулі қажеттілігінің ұзақ уақыт орындалмауынана мінез-құлықтың аффективтік
формасы дамиды. Оларды не шадырлық не агрессивтік, құр көкіректік, немесе
көп өкпелеу, тез жәбірлену сипаттайды. Нәтижесінде талаптану деңгейі мен
баланың ұжымдағы нақтылы жағдайы арасында пайда болады. Балалардың ішкі
тартыстарын шешу және мінез-құлқындағы аффективтік формалардың дамуын
болдырмау үшін дер кезінде педагогтық араласуды талап етеді. [4]
Қиын балалардың көпшілігі теріс қылықтар ересектікке бой ұрудан,
өзінің құқығын жете түсінбеуден, ересектердің олардың мойындауына жетуге
ұмтылуының салдары болып табылады.
Сондықтан, қиын мектеп оқушысының жеке басының қалыпты адамгершілік
қасиеттерін қалыптастыру үшін тәрбие ықпалдарының жүйесін құрудың алғашқы
кезеңінің бірі- талаптылықты сақтай отырып, ересектердің тілектестік
қатынасын құру болып табылады.
Жалпы психология ғылыми тұрғыдан жеке адамның адамгершілік өрісін
қалыптастырудың ерекшеліктерін терең зерттеу негізінде әлеуметтік жат мінез-
құлықтың құрамы да, өзіне тән ерекше қасиетінің фактісі де, туа біткен
механизмдермен анықталмайтыныны нанымды көрсетіп береді.
Қиын оқушыларды мынадай типтерге бөлуге болады:
Жалпы психологияда қиын мектеп оқушыларын типтерге бөлуді де
маңызды, талдап жасалған бірқатар бағдар беруші жіктері бар. Олардың бірі-
мінез-құлық типіне, балалардың қоғамдық пайдалы іс-әрекет жүйесіне ену
типіне сәйкес, олардың жеке басының адамгершілік өрісі туралы бүкіл
комплексті ескере отырып жүргізілген.
1 топқа- қоғамдық-жағымсыз, аномальды, моральға жат қылық көрсететін
балар жатады. Бұл топтың балаларында жолдастық, батылдық туралы теріс
пікір, түсінік қалыптасқан, ұялу сезімі өте нашар дамыған. Олар арсыз,
дөрекі, төбелесқұмар болып келеді. Эгойзм, басқалардың күйініш-
сүйініштеріне селсоқтық, тәртіп бұзушылықтарды жете түсінбеушілік, еңбек
сүйгіштік болмауы, пайдакүнемділік пен уақыт өткізуге ұмтылыс, ашкөздік-
бұл топтың типтік ерекшеліктері осы.
2 топқа – деформацияланған, қажеттіліктерді, ұждансыз ұмтылыстары бар
мектеп оқушылар құрайды. Бұл топтың өкілдері артықшылық жағдайға ұмтылып,
әлсіздерді, кішілерді қыспаққа алады. Олар тәртіпті оқытн-оқтын бұзып
отырады.
3 топқа – деформацияланған және жағымды қажеттіліктердің,
көзқарастардың арасындағы қақтығыс тән. Бұл топтың балалары өздері жасаған
тәртіп бұзушылықтардың лайықсыздығын түсінеді. Алайда балалардың бойындағы
дұрыс адамгершілік көзқарастар нанымға айналмаған, сондықтан, қанағат алуға
деген эгойстік ұмтылыстар немесе тап болған жағдайда қарсы тұра білмеу
қоғамға қарсы теріс қылықтар туғызып, моральға жат тәжірибенің жинақталуына
алып келеді.
4 топты – нашар деформацияланған қажеттіліктері бар оқушылар құрайды.
Балар өз күшетіріне өздері сенбеуінен, жігерлі жолдастарының алдына
жағынумен сипатталады.
5 топқа – тәртіп бұзу жолына кездейсоқ түскен мектеп оқушылары
кіреді. Олар жігерсіз, әрі ықпалға берілігіш келеді.
Қиын баларды осылай типке бөлу тәрбие ықпалы жүйесін тұтасымен
түзетуге мүмкіндік беріп қоймай, сонымен бірге, қиын қақтығыс жағдайында
тұрған әрбір балаға жеке – дара қатынас жасауды жүзеге асыруға жол ашады.
Мұндай қиын мектеп оқушыларын жан-жақты қоғамдық пайдалы іске тарту
жүйесі өте маңызды. Бұл қызметті ұйымдастырғанда олардың ерекшеліктерін
ескереді. Қиын балалардың қоғамдық пайдалы іс-әрекетінің жүйесін
ұйымдастыру мәні, негізгі мағынасы мен ұстанымдары мен тәсілдері қалыпты
балармен бірдей. [45]
Қиын балардың типтік ерекшеліктері жеткіншектік шақта неғұрлым айқын
көрінеді, бұл кезде баланың әлеуметтік позициясы өзгере отырып, оның іс-
әрекетінің жаңа бағыттылығын ғана емес, сонымен бірге оған деген жаңа
қатынасты, оның қоғам арқылы белгіленуін тудырады. Психологиялық дамудың
бұл кезеңіндегі күрделілік мынады:
Бірінші жағынан жеткіншек шақ – балалық шақтың типтік кезеңі.
Екінші жағынан – ересектер өмір талабындағы туған дербестікке, өзін-өзі
бекітуге, ересек адамдардың оның құқығын, потенциалдық мүмкіншіліктерін
мойындатуға ұмтылған өсу үстіндегі адаммен істес болады. Бұған ересектердің
талабына, кеңесіне қарсылық көрсететін тілазар, ерке балалар жатады. Мұндай
ауытқудың себебін анықтау оларға қатаң талап қоя отырып, іс-әрекеттік
ұжымдық формасын енгізу, балалардың қажеттілігі мен ынтасына назар аудару-
еркелік, тілазарлық, қыңырлықты болдырмау мен жеңудің негізгі жолы. Қиын
жеткіншектің жеке басы құрылымының күрделілігі өмірдің ықпалдарына, қарым-
қатынастар сипатына байланысты,- деп Л. С. Выготский атап көрсеткен
болатын.
Тәртіп бұзушы мектеп оқушыларының, сыныптағы жолдастарымен, жаңа
ұжымға келуіне байланысты, достаса алмауынан педагогтармен де қақтығысты
қарым-қатынатар тереңдей береді. Балаларға тән достық қарым-қатынасқа,
дербестікке, ересектер тарапынан сыйластыққа ұмтылысына қарамастан, қиын
балалар 3-4 сыныптарға қарай құрбылар ұжымынан тыс қалады. Сыныпта белгілі
орын алуға ұмтыла отырып, бұл балалар дөрекілікке, күшіне сүйенген жалған
беделдікке жүгінеді. Мектептен тыс уақытта өздеріне ұқсас жеткіншектермен
байланыс жасай отырып, олар кейбір көше топтарында қабылданған мінез-
құлықтың қоғамға жат формаларын мектепке әкелуге тырысады. Мұндай
бірлестікте баланың жағдайы өте ауыр болады да, ол жас жағынан, көбінесе
ересек және өзінің беделдігімен (әдетте қорқытумен) ықпал етіп, балаларды
топқа біріктіретін аула батырларының ықпалына ереді. Бірақ бұл топта
балалар жалған жолдастықтан туатын қарым-қатынастан қандай да бір
қорқынышты сезінеді. Мұның бәрі өзіндік санады, өзін-өзі көрсетуде өсіп
келе жатқан адамның қырам-қатынасында табиғаи қабілеттерінің аномальды
бағыттылығын тудырады. [5]
Қазақ психологиясында баланың 11-12, 15-16 жас аралығын жетіліп келе
жатқан кезең дейді. Олар әрекет жасау жағынан әлі бала, ал талап қою
жағынан-ересекпін деп сезінеді. Бұл кезең өтпелі кезең, құбылмалы шақ.
Ол кезең ересектер талабына көнуі қиын кез.Жан дүниесінде жаңа құрылымдар
пайда болып, бала ол өзгерістерге жол таба алмай қиналып, уайым шгетін
кезең.
Жеке баланың жан толқыныстары кезінде күнделікті үйреншікті
тіршілікте қарама-қайшылық пайда болады, сөйтіп бірте-бірте қиын
оқушыларды іс жүзінде бақылау үшін олардың әрқайсысын өз алдына зерттеп,
жеке-жеке топтарға, денсаулықтарына қарай, жас ерекшеліктеріне, бетімен
кету дәрежесіне қарай және бетімен кету ұқсастықтарына қарай топтап бөлген
дұрыс. Қиын деген оқушының өзін бұзылған бала емес екенін ескеру керек.
Қиын оқушы сипаты - девианттық мінез-құлық.
Девианттық мінез-құлық деп қоғамда қалыптасқан нысандарға сәйкес емес
әлеуметтік мінез-құлықты айтамыз Олардың әр кезде әр түрлі аталғаны бізге
белгілі: тәртібі нашар, қиын, тәрбиесі қиын.
Девианттық іс әрекет, тәртіп (лат. девианто- ауытқу) – тұрақты
адамгершілік, құқықтық, психологиялық нормаларға қайшы, ұжымның, топтың,
қоғамның күткен талаптарына сай емес, адамгершілік нормаларына қайшы
келетін, әрекет ететін адам әрекетінің жүйесі.
Девиацияның компоненттері: бір адамға ғана тән тәртіп және басқа адам,
немесе ұжым не топ оны осындай болуға итермелейді [41].
Оқушылардың девианттық мінез-құлқының себептері мен факторлары мына
жағдайлардан туындайды: Әлеуметтік-педагогикалық олқылықтар, оларға өзінің
қажетсіздігін сезінуі, өзіндік бағасының төмендігі, өз-өзіне деген
сенімсіздік, өзін-өзібақылау, өзіндік тәртіптің жеткіліксіздігі, әртүрлі
жағдайларда өзіндіу шешім қабылдай алмауы, өз-өзіне және басқаларға өзінің
сезімдері мен реакцияларын жеткізе алмауы жатады. Терең психологиялық
жайсыздықтар, олар отбасындағы жағымсыз психологиялық ахуалдан, баланы
тәрбиелеуде ұлттық салт-сангада қалыптасқан этнофункционалдық
ерекшеліктерді мүлдем ескермеуден, құрбылармен өзара қарым-қатынастың
орнамағандығынан (әділетсіз, дөрекі, қатал) туындайды. Психикалық және
физикалық денсаулығы дамуы жағдайындағы ауытқушылықтар жас ерекшелік
дағдарыстары мен басқа да физиологиялық және психоневрологиялық
ерекшеліктерінен пайда болатын мінез-құлықтар. Маңызды әлеуметтік және жеке
өмірлік мақсаттары мен жоспарларының болмауы, оған өзін-өзі көрсетуіне
жағдай жасалмағандығы, іс-әрекеттердің пайдалы түрлерімен айналыспағандығы
да кері әсерін тигізеді. Қараусыз қалуы, қоршаған ортаның кері ықпал
етуіжәне осының негізінде дамитын әлеуметтік-психологиялық дезодоптация,
әлуметтік және жеке құндылықтарының жағымсыз түрге ауысуынан байқалады.
Девианттық іс әрекет, тәртіптің екі категориясы бар: нормадан психикалық
денсаулығына байланысты ауытқу және адамгершілік, құқықтық, әлеуметтік
нормадан ауытқу. Адамгершілік, құқықтық, әлеуметтік нормадан ауытқу көбіне
алкоголизм, агрессия, вандализм, т.б. көрінеді. Оқушы енді әлемді басқаша
қабылдайды. Деперсонализация - өзінің мен тұжырымдамасына ғана сүйенеді,
ол өзінен өзін емес басқа әрекетті көреді, ол өзінің эмоциялық басылуына
әкеледі. Дисморфомания - өз дене бітіміндегі кемшілігіне уайымдауынан
туады, мысалы, дене құрылысының өзгеруі: толуы, арықтауы т.б.Философиялық
интоксикация синдромы- өткір проблемаларға жан-тәнімен берілу,өмір бойы
шындық пен заңдылықты, өмірдің мәнін іздеп, орындауы, ол арман мен қиялға
берілуін туғызады. Осындай және басқада ауытқулар депрессия, неврозды
туғызуы мүмкін. Ол оқушының іс әрекетінен, көңіл-күйінің төмендеуінен
байқалады. Мектепте кездесетін невроздардың басты себептері: үлгерімнің
төмендігі, оқушылармен, мұғалімдермен арадағы конфликт. Сондықтан мұғалім
оқушылардың мінез акцентуациясын білуі керек. Мысалы, гипертимді жасөспірім
– аса белсенді, өз әрекетін жиі өзгертетін, қарым-қатынасқа тез түсетін,
болады, ал астено-невротиялық жасөспірім – тез шаршайды, ашушаң, ызақор
болады. [46]
Оқушылардың формальды емес бірлестіктері- қызығулыры, құндылықтары,
симпатиялары бойынша біріккен топ. Оған: қатарластары жатуы мүмкін. Мектеп
іс тәжірибесіндегі формальды топ: сынып ұжымы, онда да осындай бағыттағы
топтар кездеседі, яғни онда ұжым ішіндегі жеке тұлғалар арасындағы байланыс
ұнайды-ұнамайды принципі бойынша құралады. Формальды емес бірлестіктер
мектепте де мектептен тыс жерлерде де болады. Олар оқушының өмірінде ерекше
роль атқарады. Олар: оқушының бір нәрсені білуге деген құштарлығын
эмоциялық және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандырады: яғни
үлкендермен сөйлесе алмайтын әңгіме т.б. білуге мүмкіндік туғызады.
Психологиялық қалыпты жағдай жасайды, әлеуметтік рольдерді ойнауды
үйретеді. Көбіне оқушылар 5-10 адамнан топ құрып, байланысады. Оның тууына
бірнеше себептер бар: жас ерекшелік және әлеуметтік жағдайлар, ұйымдастыру
формасы, бағыты. Осы бағыты бойынша топтардың өзі мынадай түрлерге
бөлінеді: просоциальды топ – іс әрекетті ортақ, мысалы, экологиялық
мәселелерді шешуге қатысу, ескерткішті қорғау т.б.,асоциальды топ –
қоғамдық проблема жағындағылар.,антисоциальды топ – агрссивті, ұлтшыл.
(байкерлер, скинхэдтер, панклер, рэпперлер т.б.) [41].
Міне, осы аталғандай ағымдар қоғамымызда кездеседі. Олардың барлығында
өзіндік белгілері, киімдері, өздерін ұстау ережелері, іс әрекет түрі,
жиналатын орны т.б. болады [26]. Девианттық іс әрекет, тәртіптің тууына
педагогикалық жағынан бетімен жіберу болып табылады. Ол дегеніміз
мұғалімнің дер кезінде балаға назар аудармауы, әрекетін байқамауы. Сондай-
ақ мұғалім тарапынан жіберілген қателіктер: өрескел ескертулер айту, балаға
қатысты агрессия, педагогикалық тактіні сақтамау. Сондай-ақ толық емес
отбасы, отбасындағы қақтығыстар да ықпал етеді. Осындай конфликтілер
жиналып келіп оқушының девианттық іс әрекет, тәртібіне әкелері анық. Атап
айтсақ:
- Дисгармониялық стиль – отбасында, жалпы тәрбие беруде балаға бірдей
талап қоймау.
- Конфликтілі стиль – тәрбиенің конфликтілігі, әсіресе толық емес
отбасында, ажырасқан отбасыларының берген тәрбиесінен болуы мүмкін.
- Асоциальды стиль – дұрыс ұйымдаспаған отбасындағы қарым-қатынастан.
Оған ата-аналардың арақ ішуі, отбасындағы зорлық-зомбылық, қысым,
қаталдық жатады. [46]
Девианттық тәртіп сол жағдайда қалған баланың қалыпты реакциясы. Қарым-
қатынасқа түсуге қиналатын және конфликтілі, оқу мен тәрбиеленуде қиналатын
балалар үшін психологтар мынадай ұсыныстар береді:
Агрессивті баламен қарым-қатынаста:
- Бала қандай болса, оны сол күйінде қабылдаңыз.
- Балаға талап қойған кезде өзіңіздің қажетіңізді емес, баланың
мүмкіндіктерін ескеріңіз.
- Баланың дүниетанымын кеңейтіңіз.
- Баланы бірігіп істейтін іс әрекетке шақырыңыз, солай ете отырып, оның
осы істі орындаудағы қажетті орынын жиі айтыңыз.
- Агрессивті баламен күресуде шыдамды болыңыз.
Егер бала қорқынышты сезінсе: баланың жақсы көңіл-күйін дамытыңыз, оған жиі
уақытыңызды бөліп, мән беру керек.
Девиацияның типтері: оны Р.Мертон былай деп ұсынады:
Кесте -1
Адаптация тәсілдері Қоғам қабылдаған мақсат әлеумет қабылдаған
мақсат
Конформизм + +
Инновация + -
Ритуализм - +
Ретритизм (шынайылықтан - -
қашу)
Көтерілу - -
Бұл бойынша мысалы, адам конформациялық тәртіпте екеуін де сақтайды,
қолдайды. Девианттық тәртіп- қоғамдағы және адамның санасындағы қиын өзара
әрекет ету үрдісі.Оның екі түрі бар: құрушы және бұзушы ( асоциальды)
бағыт.
Деструктивті бағыттағы девиация – адамның немесе ұжымның, топтың қоғам
талап етіп отырған талаптардан ауытқу, өзінше әлеуметтік әрекет ету.
Асоциальды бағыттағы девиация – бұзушы, яғни қылмысты істерге итермелейтін
әрекеттер істеу [18].
Құрушы бағыттағы девиация (әлеуметтік инновация, жаңалық енгізу) – адам іс
әрекетінің әлеуметтік мәнділігі бар, жалпыға бірдей тәртіп нормаларынан
ауытқу. Оған адамның ішкі конфликтісі мен аддикация ықпал етеді. Аддикация
- адамның ішкі психологиялық дискомфорттан кетуі, өзінің ішкі психикалық
жағдайын өзгертуі. Баланың девианттық тәртібі іс әрекеттен көрінеді. Олар:
жеке адамға қарсы әрекеттер. Ондай агрессивті типтегі әрекеттер вербальды
(сөзбен ар-намысына тию) және вербальды емес типте (дене жарақаты) болады.
2. Мінез-құлқы қиын балалардың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері
Білім беру ісінде ұстаз – басты, әрі шешуші тұлға. Ұзтаздың басты–
мақсаты-оқуға ынтасы барды да, ынтасыздардыда,тәртіптілер мен тәрбиелеуге
қиындарды да оқытып, қоғамның азаматы етіп шығару.
Қиын оқушыларды тәрбиелеу мәселесі мұғалімдердің, мектептердің
ғалымдардың, педагогтардың, психологтар мен заңгерлердің әрдайым
назарында.
Мінез- құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-30 жылдары
пайда бола бастады. Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті
өмірде қолданып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып,1950-60 жылдардың басында
қайтадан қолданысқа енді.
Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П.Белинский (1917
ж, 1924 ж) болды, ол мінез – құлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы
толмаған балаларды қарастырды.
П.О.Эфрусси мінез – құлықтағы қиындық табиғатын жүйке –
жүйесіндегі ерекшеліктері: қозушылық, көңіл – күйдің аумалы
төкпелілігімен, жұмысқа қабілеттіліктің нашарлауымен түсіндіруге
әрекет жасады, сонымен бірге ол психологиялық себептерді
физиологиямен ұштастырды. Оның зерттеуінің құндылығы мынада, ол кейбір
жекелік ерекшеліктерді талдауға, соның ішінде оқушылардың өзін- өзі
қалыптастыру әдеті анықтауға көп септігін тигізді.
Қиын балардың жекелік ерекшеліктерін өмір жағдайымен, тәрбиемен
өзара әрекетестігін есепке алып, кешенді құрама түрінде зерттеп,
іске асырған П.П.Блонский (1936 ж) болды. Оның зерттеуінің негізгі
мақсаты – қиын балалардың өмірін анықтауға.
Блонский пікірі бойынша, қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы
, тәртіп бұзушыларды мәдениетсіз ортада мәдениетті балалар ұжымына
біртіндеп әкелу болып табылады.
Көп жылдық оқу мен бақылау негізінде И.А.Невский қиындықпен
тәрбиеленетін баланың пайда болуын, балалармен отбасында, мектепте
жүргізілетін оқу – тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен, кемеліне
жетпеген педагогикалық практика нәтижесінен деп түсіндірді.
В.В.Трифонов зерттеулерінде қиын оқушы анықтамасы – бұл
күнделікте педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша
уақыт бөліп қарауды, мұғалімнің ерік – жігерін, күшін, қажырлы
педагогикалық еңбегін қажетсінетін оқушы. Бұл шексіз ұғым, ол жеке
адамның өзгеру құбылыстың жинақтаушы.
Осы категориядағы балардың жалпы адамдық және өзге ешкімде
қайталанбайтын қасиеттері, әлеусеттік және биологиялық факторлардың
ықпалымен қамтамасыз етіледі.
Г.А.Фортунатовтың зерттеулерінде, қиын бала ұғымына былайша
түсінік беріп, оларға үлгермеушілер мен тәрбие ықпалына көнбейтін
балаларды жатқызады. Қиын балалар, мінез –құлықтағы қиындық
ұғымынан басқа, қиындықпен тәрбиелеу ұғымы да кеңінен қолданылады.
А.С.Макренконың қиын балалармен жасөспірімдерге арналған
еңбектері отандық педагогиканың алтын қорына енді. Мәселен, Қазан
төңкерісінен кейін жетім, панасыз қараусыз қалған қиын балаларды
балалар колониясына жинап, өкімет, қаржы бөліп, оларды оқытып
тәрбиелеген.Оған дәлел А.С.Макаренко басқарған колония, коммунаның
болғаны.Сол коммуна, колониядан кезінде тәуір адамдар тәрбиеленіп
шықты.Ол кездегі жасөспірімдердің қиындығы - өмірдегі тапшылық, жетімдік
еді.Ұлы Отант соғысы жылдарында да жасөсіпірдердің тәрбиесінде
қиындық болды.Ол қиындық та негізінен ата – анасынан айырылған
балалардың панасыздығынан туындаған еді. 6.398
Ұлы Отан соғысынан кейін Кеңес дәуірінде қиын балалар
проблемасы болды ма? Болса оның себептері неде? Қиын балалар болды
.Қазаққстанның өзінде ондай балаларға арналған арнайы үш мектеп
ашылған .Олар әлі де бар .Оның бірі Тараз қаласында. Ол мекеме
күні бүгінгі дейін қызмет жасап тұр. Ондай қиындық негізінен
ата – анасы бола тұра, олардың дұрыс жолдан адасып, ішкілік
нашақорлыққа берілген немесе ата – анасының балаға дұрыс көңіл
бөлмеуінен туындаған .
Ал қазіргі заманда қиын балалар проблемасы бар ма?Бар .Бар
болғанда бұрынғы замандағы қиындықтан да әлдеқайда күрделенуде.
Мұның себептері мен қиындығы қайдан шығады ? Оның бірнеше
себептері бар:
Біріншіден, кейбір отбасының күнкөрісінің төмендегінен жасөспірім
өз бетінше өзін- өзі асырауға бетбұрыс жасап, тамақ табу үшін түрлі
қылмысқа барады.
Екіншіден, жасөспірімнің нашақорлыққа, ішімдікке айналысуына
мүмкіндіке туып отыр.
Үшіншіден, Батыстың үлгісімен толық емес отбасының саны
жылдан–жылға өсуде, ажырасқандардың балалары немесе некесіз туған
балалар. Мұндай жағдайда ата- ана жасөспірім тәрбиесіне толық көңіл
шбере аламайды.
Төртіншіден, еліміздегі демократияға сәйкес қазақ отбасылары
қазақи мінез, шығыстық инабаттылық ,ізгілік , қайырымдылық дегеннен
біршама ажырап қалып отыр.
Бесіншіден, түрлі ақпарат құралдары, бейнеъфильмдер, компьютер ойын
клубтары, теледидардан беретін үгіт –насихаттар батыстың жағымсыз
әрекеттерін жариалап насихаттауда.
Алтыншыдан, жасөспірімдер алдында ата-ана, мектеп мұгалімдері
тәрбиеге байланысты проблемалар қауқарсыздық танытуда.Себебі, жасөспірім
ата –ана, мектеп тәрбиесінен көбірек берілуде.
Жетіншіден, осындай жасөспірімдерді ересек қылмыскерлер өзінше,
тәрбиелеп пайдалануда. Соның нәтижесінде бугінгі қылмыскерлердің арасында
жасөспірімдер де.
Қазіргі кезде көптеген ұстаздарымыз тәрбие саласында қиын
балалар жайында әртүрлі пікірлер айтып жүр. Қиын бала дегеніміз, ол педагог
ғылыидардвң ғылыми тұрғыдан дәлелдеуінше, табиғатында дұрыс жаратылган дені
сау, қабілеті бар бала.Оның өзгелерден айырмашылығы отбасында және мектепте
ойдағыдай жеке-дара педагогикалық тәрбиеге зәрулігінде ғана.Тәрбиелеуі
қиын оқушылардың сана-сезіміне әсер ету тәрбие ісі зерттеушілердің әр
уакытта да ерекше ескеретін мәселесі. Бірақ бұл тек сөз жүзінде (әңгіме
өткізу,түсініп беру, ақыл айту т.б) әсер ету әдісімен ғана шектеліп қалмауы
тиіс. Сондықтан қиын оқушылардың сана-сезіміне әсер етуде түсінік хатты
әңгіме өткізу әдісімен ұштастыра пайдаланып жүргізу біздің тәрбие
жұмысымыздың негізгі міндеті болып отыр.
Кейінгі жылдарда мінез-құлқы қиын балалар бастауыш сынып
оқушыларында көптер кездесетіні көрініп жүр.
Мінез-құлық қиын балаларда өзіндік бағалау әлі де болса мінез-құлық
мотивінің үстемді түрінде көрінбейді:бұл балалар өз іс-әрекеттерінде
өзіндік бағалауға иек артпайды,жасаған кемшіліктерін көре бермейді,оларды
жөндеудің,қайталаудың жолдарын іздестірмейді, өзін басқалармен салыстыра
алмайды.
Мінез-құлқында қиындығы бар балалар үшін жоғары деңгейдегі
эмоционалды қозғыштық тән екендігін байқауға болады. Мінез-құлқында
айтарлықтай ауытқуы бар оқушылардың көплішігінде тежелулері әлсіз, өзінің
талаптану,тілек-ықыласы, сезіміне деген тезімділігі нашар дамыған, сол
себепті көп жағдайларда олар ата-аналарының,мұғалімдерінің, үлкендердің
қоятын талаптарына қарсы шығып,дау-жанжал тудырып жатады.Бұл жастағы
балалардың жеке-басының дамуына ерекше көғіл болу қажет.
Мұғалімнің оқушылар ортасында көп болмаса да арнайы көңіл бөлетін
қиын оқушылар болады.Бұлардың қатарына тәртібі төмен қабілеті нашар, соның
салдарынан үлгерімі төмен оқушылар жатады.Осы оқушылар мұғалімнің сыныпта
толық қанды, нәтижелі жұмыс істеуіне кері әсер етеді.Қиын балалар –бұл
балалар педагогикалық құлдыраған балалар.Бұл балалар кезінде ұстаздардың
жіберген қателігінен, дер кезінде ұстаздың қол ұшын бермеуінен, көзден таса
еткенін оқушылары.Бұл жерде қиын бала деген термин оның осымен бітті,
ешқандай келешек жоқ,-деп анықтама беруге болмайды. Қиын бала тек қана
жеке-дара, күнделікті бақылауда болатын, осы еңбектердің арқасында
келешегі дұрысталатын балалар.
Бұл педагогикалық төмендеуді түзету жолдары болып, алдымен олардың
туу жолдарын анықтап, содан соң осыған сүйене отырып әр балаға жеке дара
шара қолданып, оларды тиімді пайдалы еңбекке тарту барысында шешуге болады.
Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылу себебі түбегейлі түрде
зерттеліп, жаңа сипатқа ие болуда және әлеуметтік –психологиялық,
клиникалық,криминологиялық тұрғыда қарастырылып келеді.
Мұндағы ең негізгі мақсат қиын оқушылардың өз күшіне,өз
мүмкіндіктеріне, қабілеттіліне сенімін қалыптастыру, оқуға, еңбек ету
қызығушылықтарын арттыру.Жақсы жолдастық қатынасқа, әдептілікке үйретіп
олардың талаптарына, өз адамгершілігін сезінуіне сәйкес, ұжымнан
өздерінің тиісті орнын алуына көмектесу қажеттігі болып табылады.
Қиын жеткіншектердің психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері.
Жеткіншектін денсаулық жағдайы және дамуы.(Оқу мекемесінің дәрігермен
бірлесе толтырылады): Жеткіншектердің денсаулығына толық баға
беру.Невроздың жоғарлауының белгілері: жұмысқа деген қабілетінің
төмендеуі, мұғалім мен қарым – қатынасын агрессивтілігі. Патологиялық
еліктеу: шегу, шарап, ішедік (эпизодты), наркологиялық , таксикоманиялық
заттар қолданбайды .Жанұясының психологиялық атмосферасы: Ата – анасы
туралы мәлімет: ажырасқан, анасы тәрбиелейді білімі орташа, кезекші
диспетчер қызметін атқарады. Апасы (анасы жағынан)бөлек тұрады.Жанұя типі:
конфликттілі, жанұяда жағымсыз эмоционалды атмосфера, анасы тәрбие
мәдениетін білмейді, ана мен бала арасында үнемі конфликтте анасы
шыдамсыз. Ата – ана мен бала өзара байланысының мінез –құлқы: жанұялы
диктат.Еңбек және демалыс күн тәртібін ұйымдастыру.Жанұяда тәуелділік - өз
бөлмесін жинауға тиіс, өз артынан ыдыс – аяқ жуу, киімдерін жинау.
Қиын балалардың тәрбиесіндегі педагогикалық – психологиялық ерекшеліктер.
Кесте-2
Бұзылыстар Дамудың тапсырмалары Дамудың әдістері
симптомы
Құрдастарымен Құрдастарымен өзара тұлғалық Жаупкершіліктің болуы,
өзара әрекетініңараласуында эффективті тәсілдер ойындарға қатысуы,
бұзылулары және дағдыларға үйрету, достық жасөспірімдермен қарым-
қарам- қатынасты орнату, қатынасты орнату (ортақ
конфликтіні өзі тез шешуге сәтсіздіктерге қайғыру,
тәсілдерді еркін қолдануыға сәттіліктерге өз көңілін
үйрету. бөлісу т.б)
Педагогтармен Сыныпта және сыныптан тыс Әртүрлі ролдік қарым-
өзара әрекетініңуақыттарда педагогтармен қатынас (үлкендермен):
бұзылыстары адекватты рөлдік қарым-қатынас жүргізушінің,
орнатуға үйрету,мұғалімге тексерушінің,
сыйластықпен қарау үлкенденден көмекті
қабылдау және оларға
көмек көрсету.
Әлеуметтік және Мектептік және сынып аралық жәнеТоптағы басқа
этикалық әлеуметтік этикалық нормаларды қатысушылармен нақты
нормалары сақтау және қажетті мәселелерді ережелердің орындалуын
сақтамау қабылдау бақылау, ойындық
нормалар және
тәрбиелердің орындалуы.
Өзіне адекватты Адекватты позитивті Мен Жағдайдың құрылуы
емес қатынас концепйиясын және тұрақты сәттілігі, жеткіншектің
өзіндік бағаны қалыптастыру. өзіне, өз ісіне және
әлеуметтік қарым-
қатынасына продуктивті
критикаға жағдай жасау.
Индивидуалды түзету бағдарлама.
Қатысушылар Жасөспірімдермен түзету жұмысының
бағыттары
Пән мұғалімдері Балаға қатты тапсырмалар ұсыну,
(баланың жағдайына сай),
индивидуалды -типологиялық
ерекшеліктерін қолдану. Шыдамдылық
атмосферасын қалыптастыру.
Сынып жетекшісі Оқу іс-әрекетіне эмоционалды қалыпты
қатынас қалыптастыру; оқу
іс-әрекетін қабылдауын
қалыптастыру,жеткіншектің өзінің
индивидуалды-типологиялық
ерекшеліктерін адекватты әрекеті,
оқушыға ерікн, жақсылық тілейтін
және қызығушылықты қарым- қатынас,
сенімділік, инициатива туғызу.
Педагог ұйымдастырушы Оқушылардың қызығушылығын туғызу,
үйірме сабақтарына шақыру, қызықтыру
аптаның 6-шы күніне сыныптан тыс
және орталық мерекелерге қатыстыру.
Әлеуметтік педагог Педагог, педагог –психолог жағынан
оқушымен индивидуалды жұмыс өткізуді
жасау, жанұясымен танысу, үйлеріне
барып отыру, жеткіншек бос уақытын
кіммен және қайда өткізеді т.б.
Педагог - психолог Психологиялық мінездеме құрастыру;
жасөспірімнің индивидуалды
ерекшеліктеріне байланысты
бағдарлама құру; тәрбиелеу жағдайы
және жанұядағы өзара қарым –
қатынас анализі; жасөспірімдермен
анасы арасындағы индивидуалды өзара
әрекет жолын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------3
1 тарау ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Қиын балалар ұғымы және олардың пайда болу себептері------------------5
2. Мінез-құлқы қиын балалардың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері----
----------------------------------- ----------------------------------- --
17
3. Мінез-құлқы қиын балалрдың ұжымда алатын орны----------------------23
1. тарау МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ ҚИЫН БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗЕТІН
КОРРЕКЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1 Мектеп психологының қиын балалрмен жүргізетін түзету – дамыту
жұмыстарының формалары, түрлері мен жүргізу тиімділігі------------------31
2.2 Мектеп психологының қиын балалармен жүргізетін түзету-дамыту жұмыстары-
----------------------------------- ----------------------------------- ------
------39
2.3 Мектеп психологының қиын балаларды болдырмау негізінде педагогтармен
және ата – аналармен жүргізетін түзету-дамыту жұмыстары---------------------
----------------------------------- ---------------------------46
3 тарау ТӘЖІРИБЕЛІК ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫ-------------------------- -----
-------56
ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------68
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ----------------------------- --------------
-----------------70
ҚОСЫМША
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Ұрпақ тәрбиесі қай заманның, қай
қоғамның болсын көкейкесті мәселелері болып келегендігі дәлелдеуді
қажет етпейді. Қоғамды алаңдатып отырған маңызды мәселелердің бірі
– тәрбиесі қиын балалардың санының көбеюі. Ғылыми деректерге
қарағанда, тәрбиесі қиын балаларда байқалатын белгілер: біріншіден,
анамальды қажеттілік, екіншіден, тұрақты жаман қасиеттердің жиынтығы,
үшіншіден, ата – аналармен немесе мұғалімдермен тұрақты ерегесу
жағдайлары, төртіншіден, басқа адамның көмегісіз өзін - өзі түзетуге
қабілетсіздігі.
ҚР- ның 2004 жылғы шілде айынды қабылданған Кәмелетке жасы
толмағандар арасында заң бұзушылықтың алдын алу және балалар
арасында қаңғыбастықты болдырмау заңындағы мемлекеттік саясаттың
мақсаты:
- кәмелетке жасы толмағандардың құқықтық санасын және мәдениетін
қалыптастыру жөніндегі мақсатты жұмысты қамтамасыз ету;
- кәмелетке жасы томағандармен жеке профилактикалық жұмыс жүргізу
үшін құқықтық негіздерді қалыптастыру ;
- кәмелетке жасы толмағандар ата – аналарымен және басқа да заңды
өкілдерімен өзара қарым – қатынас жасау ;
- балаларды оқыту , тәрбиелеу , емдеу , спорт және өзге де мекемелермен
тиісті тиісті дәрежеде жұмыс істеуін қамтамасыз ету ;
- кәмелетке жасы толмағандардың құқықтықтары мен заңды мүдделерін
бұзғаны үшін жауапкершіліктім белгілеу ;
- балалардың дене бітімі, зияткерлік , рухани және имандылық
дамуына , оларды патриоттыққа, азаматтыққа және бейбітшілік сүйгіштікке
тәрбиелеуге ықпал етуден тұрады .
Зерттеу мақсаты: Мектеп психологы ретінде қиын балардың мінез-құлық
ерекшеліктерін анықтау және олармен коррекциялық жұмыс атқару.
Зерттеудің нысаны: Мектептегі психологиялық қызмет.
Зерттеудің пәні: Мектеп психологының мінез-құлқы қиын балалармен
жүргізетін коррекциялық жұмысы.
Зерттеу болжамы: Мектептегі психологиялық қызметке педагогикалық
ұжыммен бірлесе ата-аналарда коррекциялық жұмыстарға өз үлестерін қосса
қиын балалардың мінез-құлық ерекшеліктері дұрыс қалыптасар еді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері болып:
Л.С.Выготскийдің тарихи-мәдени концепциясы; А.Ж.Леонтьевтің іс-әрекет
теориясы; Битянова және Овчарованың теориялары.
Зерттеудің әдістері:
Мақсат пен болжамға сәйкес зерттеу жұмысында әдістемелік кешен
қолданылды:
• Сіздің сыныбыңызда қиын бала бар ма? (сауалнама)
• В.В.Бойконың қарым - қатынас толеранттылығын анықтау тесті.
• Эмоционалды көңіл - күйді анықтауға арналған түстер тесті.
(М.Люшер бойынша).
• Өзіңді - өзің қалай қабылдайсын атты тренинг жүргізу.
• Ата-аналарға профилактикалық жұмыс негізінде Жасөспірімдердің
ерекшеліктері - атты тақырыпта дәріснама оқу.
Зерттеу базасы: Ұржар ауданының Абай атындағы орта мектеп-
лицеиі.
Зерттеу кезендері: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды,
қолданған әдебиет және қосымшадан тұрады.
1 Қиын балалардың мінез-құлық ерекшеліктері мен оның ғылыми-теориялық
негіздері
1. Қиын балалар ұғымы және олардың пайда болу себептері
Мектепте жұмыс істейтін психолог, педагогтар, тәрбиешілер балаларды
оқытып-тәрбиелеу барысында, сабақтан көп қалатын, тәртібі нашар, білім
деңгейі төмен, құрбыларымен тіл табыса алмайтын, ашуланшақ, бұзақылықтар
жасайтын балаларды жиі кездестіреді. Психолог мамандар мұндай оқушыларды
Қиын балалар, Мінез-құлқында ауытқуы бар оқушылар, Қиын
тәрбиеленуші қатарына жатқызады. Қиын бала деген кім? Қиын баланың пайда
болуына не немесе кім ықпал етеді? деген сұрақтар амалсыздан туындайды.
Қиын балалар және мінез-құлықтағы қиындық ұғымы 1920-30 жылдары П.П.
Блонскийдің еңбектерінде пайда бола бастады. Оның зерттеулерінде қиын
балалардың мінез-құлық тарихын мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетеді. Ол
қиын балаларға мұғалімнің қатынасы арқылы қиын оқушы терминін нақтылауды
жөн көреді. Бұл балаларға былайша мінездеме береді: обьективті көзқараспен
қарағанда қиын оқушы –мынадай, ол мұғалімнің жұмысының жемісті еместігіне
байланысты. Субьективті көзқараспен қарағанда қиын оқушы – мынадай, онымен
мұғалімге жұмыс істеу өте қиын, мұғалімнен көп жұмыс істеуді талап ететін
оқушы. Істі бүлдіруші оқушыларға толыққанды мінездеме бере отырып, П.П.
Блонский өз жұмыстарында мектепті, сыныпты ұйымдастыруға баса көңіл бөледі.
Блонскийдің пікірі бойынша қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы, тәртіп
бұзушыларды мәдениетсіз ортадан мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу
болып табылады. Қиын бала мәселесі бойынша ең алғаш зерттеу жүргізген П.П.
Бельский кәмелетке жасы толмаған мінез-құлқындағы қиындығы бар балалардың
ішкі дүниесін қарастырды. В.В. Трифонов зерттеулерінде қиын оқушы
анықтамасы – бұл күнделікті педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне
үнемі қосымша уақыт бөліп қарауды, мұғалімнің ерік-жігерін, күшін, қажырлы
педагогикалық еңбегін қажетсінетін оқушы. Г.А. Фортунатовтың зерттеулерінде
қиын балаларға үлгермеушілер мен тәрбие ықпалына көнбейтін балаларды
және психикалық бұзылудан жапа шеккендерді жатқызады. Қазіргі кезде
психологияда қиын бала түсінігінің бірыңғай анықтамасы жоқ. Бұл шексіз
ұғым, ол жеке адамның өзгеру құбылысын жинақтаушы. Осы категориядағы
балалардың жалпы адамдық және өзге ешкімде қайталанбайтын қасиеттері,
әлеуметтік және биологиялық факторлардың ықпалымен қамтамасыз етіледі.
Ағылшын психологы Хевитта және Дженкинс қиын балаларды екі үлкен
категорияға бөлген:
1.Әлеуметтік формадағы антиқоғамдық мінез-құлқы тән балалар.
2.Әлеуметтік емес антиқоғамдық агрессивті мінез-құлықты балалар. Бұл
балалардың жанұясымен, қатарластарымен қарым-қатынасы жаман, эмоциялары
бұзылған, агрессивті, қатыгез әрі кекшіл балалар.
Ғалымдардың бірқатары қиын балалардың пайда болуын өмірдің қолайсыз және
әлеуметтік-биологиялық факторлармен байланыстырды.
Ал И.А. Невский қиын баланың пайда болуы отбасындағы, мектептегі
жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен деп түсіндірді.
Яғни, ата-ана тарапынан, мектеп қабырғасынан жылулық сезінбеген,
мейірімділік көрмеген оқушы өмірде өзінің ешкімге қажетсізбін деп есептеп,
ашуланшақ, агрессивті, қатыгез болып өседі. Қиын оқушының пайда болу
себептерін анықтағанда, біріншіден отбасындағы тәрбиеге, ал екіншіден
мектептегі оқу-тәрбие мәселесіне аса көңіл бөлеміз. Өйткені, көптеген
психолог ғалымдардың зерттеулеріне жүгінетін болсақ, оқушылардың мінез-
құлқындағы қиындықтардың пайда болу себептерін отбасындағы дұрыс тәрбие
бермеудің салдарынан болатындығын анықтады:
1) отбасының әлеуметтік және экономикалық жағдайы;
2) ата-ананың баласына немқұрайлы қарауы;
3) қараусыз қалған бала немесе шектен тыс қамқорлық.
Қазіргі кездегі жас ата-аналар өсіп келе жатқан баласын аса тым еркелетіп
өсіріп жатыр десек те қателеспейтін шығармыз. Аса тым артық мадақтау мен
шектен тыс мәпелеуде өскен бала ешқандай күш жұмсамайақ көзге түскісі
келеді, егер мұғалім ескерту айтатын жағдайда жылай салатын әлсіз,
өздігінен еш нәрсеге қол жеткізе алмайтын, ерке болып, өзбеттілігі
қалыптаспаған бала болып өседі. Сонымен бірге Үйлену оңай, отбасын құру
қиын деп ата-бабамыз айтқандай қазіргі жастарымыздың отбасылық өмірге
дайын еместігінен, немқұрайлы қарағандықтан қара көзді балалар толық емес
отбасында немесе жетім балалар үйінде тәрбиеленіп жатыр. Не анасының
жылылығын, не әкесінің мейірімділігін, тәрбиесін көрмей өскен баланың
психикасы жарақатталып, қиын балалар санының қатарына қосылады. Сондықтан
Қиын бала қайдан пайда болды?-деген сұраққа жауап бермес бұрын,
отбасымыздағы ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынасты, ата-ана мен бала
арасындағы қарым-қатынасты ретке келтіріп алғанымыз дұрыс сияқты. Алайда,
бұрынғы ата-бабамыз мұра қылып қалдырып кеткен отбасындағы баланы тәрбиелеу
стильдерін қайта жаңғыртатын болсақ та қателеспеген болар едік. Бұл
қоғамдағы, отбасындағы көптеген мәселелердің шешілуін біраз жеңілдететіні
сөзсіз деп ойлаймыз. Сонымен балалардың мінез-құлқындағы қиындықтардың
пайда болу себебі, біріншіден, отбасы тәрбиесі десек, екіншіден, мектептегі
оқу-тәрбие жұмысындағы кемшіліктермен сипатталады.
Бала мектепке келген кезден бастап оқушы - мұғалім және оқушы арасында
қарым-қатынас қалыптаса бастайды. Бұндай қарым-қатынасты орындау оқушыға
бастапқыда қиын соғады. Жалпы мектептегі мұғалімнің барлық балаларға
қойылатын талаптары да көзқарастары да бірдей болуы керек. Дегенмен де
кейбір мұғалімдердің өзінің сүйіктілері және сүйікті емес оқушылары да
(гадкий утенок) болады. Бұл мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынас орнатуын
аса қиындатады. Өйткен мұғалім өзінің сүйіктілеріне жақсы баға қойып,
қолдап отырады, ал қалған балалар қаншама тырысқанмен шет жақта қалып Мен
қанша тырысып айтқанмен де төмен баға қояды деген пікірлер қалыптасып,
оқушылардың оқу мотивациясының төмендеуіне әкеледі.
Д.Б. Элькониннің айтуынша, баланың дамуы кезінде оқу процесінің алатын орны
ерекше. Бала мектепке келгенде оның ойында оқуға деген қызығушылық әлі
толық қалыптаспаған, тек оқу барысында мұғалімнің ықпалымен қызығушылғы
біртіндеп қалыптасады деген. Белгілі ғалым Л.С. Выготский былай деп жазған:
Қызығушылық-бала қылығын итермелеуші күш. Баланың іс-әрекеті оның
органикалық қажеттілігімен сәйкестілігін көрсететін инстинктивті ұмтылыс.
Тұлғаны қандай да бір іс-әрекетке шақырғыңыз келсе, ең алдымен оның
қызығушылығын тудыру қажет. Оның сол іс-әрекетке дайын екеніне және оны
орындауға барлық күшін бағыттайтынына көз жеткізуге керек. Сонда ғана
тұлғаның іс-әрекетті өз бетінше істей алады, ал мұғалім тек қана оның іс-
әрекетін басқарып және бағдарлап отырады.Ал, мұғалімге психологиялық білім
өзіне-өзі белгілі талап қоя білу үшін де және оқушыларға білу, білім беру
және тәрбиелеу үшін де қажетті өзіндегі жеке адамдық қасиеттерді дамытуға
да керек. Ал оқушының оқуға қызығушылығын тудыру мұғалімнің педагогикалық
шеберлігі мен қабілетіне байланысты болады. Бұл негіз ең біріншіден
педагогтың жеке қасиетіне, қабілетіне, оқушымен қарым-қатынасына, олардың
әрекеттерін дұрыс ұйымдастыруына қарай құрылады.
Бала білімінің бастапқы іргетасы бастауышта қаланатыны бәрімізге белгілі.
Бастауыш сыныпта сабақтың бір элементтерін түсінбеуі оқуда қиындық
тудырады, ал оқу бағдарламасы сыныптан сыныпқа ауысқан сайын күрделене
береді, бұл баланың оқу үлгерімі нашарлап, сабақтан қашу, сабаққа келмеу
және т.б. әрекеттері арқылы көріне бастайды. Г.М. Минковский, Л.М. Зюбин,
Д.В. Колесов, В.Н. Кудрявцев зерттеулерінде қиын балалардың басым көпшілігі
- мектептегі оқуда қиындықтарға кезігіп, оқу бағдарламасын дұрыс меңгере
алмай, ұжымнан тысқары қалып қалған балалар, -деп атап көрсетті.
Белгілі ғалымдар Б.Г. Ананьев, Л.И. Божович зерттеулерінде мұғалім мен бала
арасындағы қарым-қатынас, баланың ата-анасына және құрбыларына қарым-
қатынасын анықтап, эксперименттік түрде зерттеп көрсеткен. Жалпы
ғалымдардың зерттеулеріне сүйенетін болсақ, бала мінез-құлқының қиындығы 6-
8 сыныптарда әсіресе ұл балаларда басымырақ байқалады деген.
Мінез-құлқында қиыншылығы бар оқушыларды әдетте екі топқа бөліп
қарастырады:
1. Тән кемтарлығы және жан жарақаты бар оқушылар;
2. Отбасында, мектепте тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын қалыптастыруда
сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған және өтпелі
кезеңнің күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспаған оқушылар. Қиын
балалардың психологиялық ерекшеліктерін теориялық тұрғыда Л.С. Выготский
еңбектерінде талқыланды, сондай-ақ А.С. Макаренко тәжірибелерінен де үлкен
орын алды.
Бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер В.Г. Баженов, А.
Жұмабаев, К.А. Жүкенова, А.М. Карабаева, И.Ф. Назаров, В.А. Парфенов, В.А.
Трифонов, В.П. Шевченко, Л.В. Лысенко, Л.К. Керимов және т.б еңбектерінде
қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз қасиеттерінің қалыптасуына
әлеуметтік-педагогикалық факторлардың әсер ететіндігін зерттеді. Бастауыш
мектеп оқушылары мен жасөспірімдердің асоциальды мінез-құлықтарын, спорт,
өзіндік және жеке жұмыстарды ұйымдастыру, мектепке деген ықпалды күшейту,
отбасындағы белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды қатыстыру
арқылы жеңудің әртүрлі жолдарын көрсетті.
Қазіргі кезде мектепте бала өрескел қылық жасаса, тәртіпсіздік көрсетсе
кінәні ата-аналар мұғалімдер не тәрбиешінің тәрбиесі деп санайды. Тәрбиенің
түп негізі бала дүниеге шыр етіп келегеннен кейін басталады. Баланы
материалдық жағынан қамтамасыз етеміз деп ата-аналар күні бойы маңдай терін
төгіп, жұмыс істеп, балаларының ешкімнен кем болмағанын қалайды. Алайда,
қараусыз қалған балалардың елігуі тез және жаман қылықтарға да бейім
келеді. Ал баласының бос уақытында не істеп жүргенін, қайда барып, немен
шұғылданып жүргенін білмейтін ата-аналардың көптігі қаншама. Сонымен бірге,
өсіп келе жатқан жас ұрпақ сыпайылық, мейірімділік танытпай қатігездігі
байқалып жатса Мынау менің балам ба, бұл қылықты мен үйреткен емеспін деп
таң қаламыз. Не ексең, соны орасың деп ата-бабамыз тегін айтпаған, балаға
материалдық қажеттіліктен гөрі рухани қажеттілік аса қажет деп ойлаймыз.
Қоғамда болып жатқан өзгерістерге байланысты, балаларды
заманымызға сай етіп оқытып-тәрбиелеу үшін педагогтарға кәсіби және жеке
тұлғасына талаптар қойылады (жоғары білімді, іздемпаз, жаңашыл, креативті
және т.б. Педагогтың жұмысы табысты болуы үшін әрбір баланың психологиясын
жақсы білуі тиіс. Егер де бала мұғалімнің тілін алмай жатса, бұл қиын бала
деген жаңсақ пікір қалыптасып, психологтың кабинетіне баруды нұсқайды.
Бірақта бұл жағдайда бала мүлдем қиын бала емес шығар, мәселенің түп тамыры
педагогтың өзінің жеке басына қатысты болуы мүмкін, яғни, педагогтың
оқушылардың психологиясы туралы ақпараттардың таяздығынан оқушылармен жұмыс
істеуде біршама қиындықтарға кезігеді. Сондықтан да, кез келген педагог
Қиын бала кім?, Қандай балаларды қиын балаларға жатқызуға болады?,
Қиын балалармен атқарылатын жұмыс түрлері және жалпы қиын балалар туралы
ақрпараттарды білуге міндетті. Ол үшін педагог психологпен бірлескен іс-
әрекетте жұмыстар атқарып, педагогтың психологиялық білімін жетілдіруі
тиіс. Жоғарыда ғалымдардың зерттеулерінде айтылып кеткендей, қиын баланың
пайда болуын отбасы және мектеп тәрбиесімен байланыстырады. Сондықтан
қоғам, мектеп және отбасы үйлесіп, бірігіп жұмыс істегенде ғана жұмысымыз
тиімді болатынына еш күмәнім жоқ.
Демек, баланың жан-жақты дамыған, еліміздің көк байрағын биікке көтеретін
дарынды тұлға етіп тәрбиелеу отбасынан, мектеп табалдырығын аттағаннан
кейін басталады және ол баршамыздың ісі болмақ.
Қоғамның моральдық нормалары мен талаптарына сәйкес келмейтін мінез-
құлықты әдетте әдетке жат деген терминмен белгілеу қабылданған. Ми
потологиясына байланысты болатын балалардың аномал (кемісті) мінез-құлқынан
айрымашылығы: әлеуметтік жат мінез-құлық, әлеуметтік жағынан негізделген,
жағымсыз шағын ортаның теріс ықпалымен, отбасындағы дұрыс емес өзара қарым-
қатынастармен, отбасы мен мектеп тәжірибесінің олқылықтарымен,
қателіктерімен сабақтас. Қиын аталатын балалар – педагогикалық назардан
тыс қалатын балалар. Олардың жеке басының адамгершілік жағынан өзгеруі –
педагогикалық қателіктердің салдары. Бұл нерв жүйелері қажыған, ақыл-ойы
жағынан артта қалған балалар туралы емес, психикалық және дене жағынан сау
балалар туралы. Қиын деген термин қазіргі практикады жеке басын тәртіпке
салу қажет балалардың кең ортасын білдіреді. [9]
Қиын мінезді балалар бұлар жалпы шатынаған, жүрек сезгіштігі дертті,
өзінше басқа адамдардың әділетсіздік жасайды деп қарайтын балалар. Мұндай
балалар оқуға, үй тіршілігіне және мектептегі сынып өміріне ықыласын
жойған, тәртіпсіз, түрлі дөрекілік істерге еліктеуге бейім келеді.
Тәрбиесі қиын балаларды білу үшін олардың белгілерінің жиынтығын
табу керек: Аномальды мұқтаждық – бұл ішімдікке, анашаға құмарлық, ұрлық
жасау, төбелес т.б. бой ұрушылық. Теріс қасиеттерінің тұрақтылығы- бұл
мейірімісіздік, қаталдық, жалғандық, жалақорлық, өз қамын көздеушілік, яғни
эгоизм сезімі. Ата-аналар және мұғалімдердің шиеленісу жағдайының
тұрақтылығы. Сыртқы ортаның көмегінсіз өзін-өзі жөндеуге қабілетсіздігі.
Тәртібінің мектеп ішілік талаптар мен ережелрге сай келмеуі. Оқуға деген
ынтасының төмендеуі. Сабақты себепсіз босату. Бұзып-жарушылық актісі.
Дұрыс сөйлемеу, сөзіндегі әдепсіздік. Өзіне қоғамдық талаптарға сай баға
бере алмауы.Санитарлық-гигиеналық мәдениеттің жоқтығы, сақталмауы.
Ызақорлық. Жағымсыз, жат қылық көрсету. Бұндай балармен педагогикалық
ұжымның тиімді нәтижелік жұмыстарының болмауы
Тенденция:
- айтылған белгілердің көбінің ұзақ уақытқа дейін сақталуы
- уақытша тұрақсыздық, тек мынадай белгілерде ғана болады: бұзып-
жарушылық актісі, жағымсыз, жат қылықтарға бейімделуі (темекі
шегу,ішімдік ішу, т.б.)
Тенденцияның негізгі себептері.
- Қоғамдық жағдай мен өмірдегі тұрмыс жағдайының төмендігі
- Баланың мінез-құлқындағы жағымсыз ерекшеліктері мен психикасының
өзгеше қалыптасуынан, немесе қалыпты нормадан ауытқуы
- Төмен білім деңгейіне байланысты оқуға деген қызығушылығының төмендеуі
- Төмен баға алса, үйде жазалайды деген қорқыныш, үрейдің болуы.
- Сабақтың әдістемесі қиын оқушының танымдылық, белсенділік іс-
әрекетін қалыптастырмайды.
- өз-өзіне бақылау, бағыттаудың болмауынан педагогикалық талаптарға кері
қарайды.
- Қақтығыстарды вербальды( сөз арқылы) шеше алмауы, оның орнына күштеп
шешу басым болады.
- өзін-өзі сыйламауы, ішкі сезімнің төмендігі
- өзін қадағалап, қарауда қабілет, дағдысының болмауы
- гигиена талаптарына отбасы, мектептің дұрыс мән бермеуі
- оқушылармен қарым-қатынаста мұғалімнің өзін-зі ұстай алмауы, сезіміне
басшылық ете алмауы. Педагогтардың жағымсыз қылықтары: темекі шегу,
ішімдік қолдану, сөзді дұрыс қолданбау т.б.
- назардан тыс қалуы
- бос уақытының көптеп болуы
- отбасының тұрмысы, толық болмауы
- бақылаусыздыққайта тәрбиелеудегі асығыстық
- балаға балдырған кезінде қатал болып, ал жеткіншек кезінде айтқанын
орындата алмау
- балаға жасынан толық еркіндік беру. [43]
Қиын бала ұғымын қоғамдық тәртіп сақшылары - тәртіп бұзушы, мұғалім
үшін ол басқа бабалрға жағымсыз әдет етуші, шартсыз көшбасшы, тәрбиеші үшін
ол тәрбиеге көнбейтін сотқар бала.
Қиын балалардың жасаған бұзақылығы бірнеше топқа бөлініп қаралады:
1. мектептегі бұзақылық
2. қоғамдағы бұзақылық
3. денсаулығына байланысты жасалған бұзақылық
Бірінші топқа күнделікті мектеп күн тәртібін, оқығысы келмейтін мектептен
алшақтап жүретін, кішігірім ұрлықтар жасап, анда-санда темекі тартып, арақ
ішетін оқушылар жатады.
Екінші топқа осындай ерекшеліктерімен қатара қоғамдық орындарда бұзақылық
жасап, қоғам мүліктерін тонайтын балаларды жатқызуға болады.
Үшінші топқа денсаулығы нашар, ақыл-ойы өз жасына қарай дамымаған жүйке
жүйесі әр түрлі ауруларға (неврестенияға, невроз, эпилепсия, психопат т.б.)
ұшыраған жасөспірімдер жатады. Осылардың барлығы қиын оқушылар құрамын
құрайды.
Қиын бала оған жасалған қандай да бір психологиялық көмек болмасын,
оған іштей қалай қарайды? Осы мәселе психологтың, мұғалімнің есінен шықпауы
керек. Егер де олардың жан дүниесі, табиғатын білсе соғұрлым қиын баланың
мінез-құлықтарындағы адамгершілік жағынан ғана сыр-сипатын бөлектеп алып,
соған негіздей жеке тәрбие жұмыстарын ғылыми тұрғыдан құра біліп, жағымсыз
қылықтарын жоюға жағдай жасау керек.
Балалардың бір бөлігі сотқарлығымен, тәртіпсіздігімен, дөрекелігімен
ерекшеленеді. Мұндай оқушыларға жеке жол таба білу қажет, алдымен олардың
тәртіпсіздігінің түп-тамырын анықтау керек. Бұл балалармен жұмыс істеу
олардың белсенділігін, иницитивасын мақсатқа сәйкес ұйымдастыруды олардың
адамгершілігін белгілі дербестігін құрметтеуді көздейді.
Балалардың ерекше тобын мінез-құлқында еңбекке құштар, ықыласы мен әдеті
жоқ жалқау балалар құрайды. Тәрбиешілерге мұндай балалардың ұмтылысын, күш-
жігерін көрсетуін аңғарту, мадақтау оның бойындағы еңбекке деген
қажетсінуін ояту, сан-алуан істерден қуаныш табуды үйрету өте қажет.
Ең теріс қасиеті-жалған айту болып табылатын балалар да бар. Мұндай
кемшілікпен күресе отырып, қиялдау мен шындықты әдейі бұрмалауды ажырату
қажет. Жалған айту жаза алудан қорқу, жағымсыз қылықтарын жасыру
айналасындағылардың назарын өзіне аудару салдары болуы мүмкін. Балалардың
достықты өзінше бір түсінуі, досының теріс қылығын жасыру амалы ретінде де
өтірік айту жиі кездеседі. Біріншіден бала өтірігінің нақты себебін
анықтау, екіншіден өтіріктің барлық жағымсыз көріністерін, оның
қорқақтықпен, екі жүзділікпен өзара байланысын көрсете отырып, шыншылдық
сенім, өзара құрмет және талап қоюшылық жағдайын туғызу үшін тәрбиешіге,
мұғалімге көп еңбектену керек. Балалардың кейбір бөлігінде қандай да бір
елеулі қажеттілігінің ұзақ уақыт орындалмауынана мінез-құлықтың аффективтік
формасы дамиды. Оларды не шадырлық не агрессивтік, құр көкіректік, немесе
көп өкпелеу, тез жәбірлену сипаттайды. Нәтижесінде талаптану деңгейі мен
баланың ұжымдағы нақтылы жағдайы арасында пайда болады. Балалардың ішкі
тартыстарын шешу және мінез-құлқындағы аффективтік формалардың дамуын
болдырмау үшін дер кезінде педагогтық араласуды талап етеді. [4]
Қиын балалардың көпшілігі теріс қылықтар ересектікке бой ұрудан,
өзінің құқығын жете түсінбеуден, ересектердің олардың мойындауына жетуге
ұмтылуының салдары болып табылады.
Сондықтан, қиын мектеп оқушысының жеке басының қалыпты адамгершілік
қасиеттерін қалыптастыру үшін тәрбие ықпалдарының жүйесін құрудың алғашқы
кезеңінің бірі- талаптылықты сақтай отырып, ересектердің тілектестік
қатынасын құру болып табылады.
Жалпы психология ғылыми тұрғыдан жеке адамның адамгершілік өрісін
қалыптастырудың ерекшеліктерін терең зерттеу негізінде әлеуметтік жат мінез-
құлықтың құрамы да, өзіне тән ерекше қасиетінің фактісі де, туа біткен
механизмдермен анықталмайтыныны нанымды көрсетіп береді.
Қиын оқушыларды мынадай типтерге бөлуге болады:
Жалпы психологияда қиын мектеп оқушыларын типтерге бөлуді де
маңызды, талдап жасалған бірқатар бағдар беруші жіктері бар. Олардың бірі-
мінез-құлық типіне, балалардың қоғамдық пайдалы іс-әрекет жүйесіне ену
типіне сәйкес, олардың жеке басының адамгершілік өрісі туралы бүкіл
комплексті ескере отырып жүргізілген.
1 топқа- қоғамдық-жағымсыз, аномальды, моральға жат қылық көрсететін
балар жатады. Бұл топтың балаларында жолдастық, батылдық туралы теріс
пікір, түсінік қалыптасқан, ұялу сезімі өте нашар дамыған. Олар арсыз,
дөрекі, төбелесқұмар болып келеді. Эгойзм, басқалардың күйініш-
сүйініштеріне селсоқтық, тәртіп бұзушылықтарды жете түсінбеушілік, еңбек
сүйгіштік болмауы, пайдакүнемділік пен уақыт өткізуге ұмтылыс, ашкөздік-
бұл топтың типтік ерекшеліктері осы.
2 топқа – деформацияланған, қажеттіліктерді, ұждансыз ұмтылыстары бар
мектеп оқушылар құрайды. Бұл топтың өкілдері артықшылық жағдайға ұмтылып,
әлсіздерді, кішілерді қыспаққа алады. Олар тәртіпті оқытн-оқтын бұзып
отырады.
3 топқа – деформацияланған және жағымды қажеттіліктердің,
көзқарастардың арасындағы қақтығыс тән. Бұл топтың балалары өздері жасаған
тәртіп бұзушылықтардың лайықсыздығын түсінеді. Алайда балалардың бойындағы
дұрыс адамгершілік көзқарастар нанымға айналмаған, сондықтан, қанағат алуға
деген эгойстік ұмтылыстар немесе тап болған жағдайда қарсы тұра білмеу
қоғамға қарсы теріс қылықтар туғызып, моральға жат тәжірибенің жинақталуына
алып келеді.
4 топты – нашар деформацияланған қажеттіліктері бар оқушылар құрайды.
Балар өз күшетіріне өздері сенбеуінен, жігерлі жолдастарының алдына
жағынумен сипатталады.
5 топқа – тәртіп бұзу жолына кездейсоқ түскен мектеп оқушылары
кіреді. Олар жігерсіз, әрі ықпалға берілігіш келеді.
Қиын баларды осылай типке бөлу тәрбие ықпалы жүйесін тұтасымен
түзетуге мүмкіндік беріп қоймай, сонымен бірге, қиын қақтығыс жағдайында
тұрған әрбір балаға жеке – дара қатынас жасауды жүзеге асыруға жол ашады.
Мұндай қиын мектеп оқушыларын жан-жақты қоғамдық пайдалы іске тарту
жүйесі өте маңызды. Бұл қызметті ұйымдастырғанда олардың ерекшеліктерін
ескереді. Қиын балалардың қоғамдық пайдалы іс-әрекетінің жүйесін
ұйымдастыру мәні, негізгі мағынасы мен ұстанымдары мен тәсілдері қалыпты
балармен бірдей. [45]
Қиын балардың типтік ерекшеліктері жеткіншектік шақта неғұрлым айқын
көрінеді, бұл кезде баланың әлеуметтік позициясы өзгере отырып, оның іс-
әрекетінің жаңа бағыттылығын ғана емес, сонымен бірге оған деген жаңа
қатынасты, оның қоғам арқылы белгіленуін тудырады. Психологиялық дамудың
бұл кезеңіндегі күрделілік мынады:
Бірінші жағынан жеткіншек шақ – балалық шақтың типтік кезеңі.
Екінші жағынан – ересектер өмір талабындағы туған дербестікке, өзін-өзі
бекітуге, ересек адамдардың оның құқығын, потенциалдық мүмкіншіліктерін
мойындатуға ұмтылған өсу үстіндегі адаммен істес болады. Бұған ересектердің
талабына, кеңесіне қарсылық көрсететін тілазар, ерке балалар жатады. Мұндай
ауытқудың себебін анықтау оларға қатаң талап қоя отырып, іс-әрекеттік
ұжымдық формасын енгізу, балалардың қажеттілігі мен ынтасына назар аудару-
еркелік, тілазарлық, қыңырлықты болдырмау мен жеңудің негізгі жолы. Қиын
жеткіншектің жеке басы құрылымының күрделілігі өмірдің ықпалдарына, қарым-
қатынастар сипатына байланысты,- деп Л. С. Выготский атап көрсеткен
болатын.
Тәртіп бұзушы мектеп оқушыларының, сыныптағы жолдастарымен, жаңа
ұжымға келуіне байланысты, достаса алмауынан педагогтармен де қақтығысты
қарым-қатынатар тереңдей береді. Балаларға тән достық қарым-қатынасқа,
дербестікке, ересектер тарапынан сыйластыққа ұмтылысына қарамастан, қиын
балалар 3-4 сыныптарға қарай құрбылар ұжымынан тыс қалады. Сыныпта белгілі
орын алуға ұмтыла отырып, бұл балалар дөрекілікке, күшіне сүйенген жалған
беделдікке жүгінеді. Мектептен тыс уақытта өздеріне ұқсас жеткіншектермен
байланыс жасай отырып, олар кейбір көше топтарында қабылданған мінез-
құлықтың қоғамға жат формаларын мектепке әкелуге тырысады. Мұндай
бірлестікте баланың жағдайы өте ауыр болады да, ол жас жағынан, көбінесе
ересек және өзінің беделдігімен (әдетте қорқытумен) ықпал етіп, балаларды
топқа біріктіретін аула батырларының ықпалына ереді. Бірақ бұл топта
балалар жалған жолдастықтан туатын қарым-қатынастан қандай да бір
қорқынышты сезінеді. Мұның бәрі өзіндік санады, өзін-өзі көрсетуде өсіп
келе жатқан адамның қырам-қатынасында табиғаи қабілеттерінің аномальды
бағыттылығын тудырады. [5]
Қазақ психологиясында баланың 11-12, 15-16 жас аралығын жетіліп келе
жатқан кезең дейді. Олар әрекет жасау жағынан әлі бала, ал талап қою
жағынан-ересекпін деп сезінеді. Бұл кезең өтпелі кезең, құбылмалы шақ.
Ол кезең ересектер талабына көнуі қиын кез.Жан дүниесінде жаңа құрылымдар
пайда болып, бала ол өзгерістерге жол таба алмай қиналып, уайым шгетін
кезең.
Жеке баланың жан толқыныстары кезінде күнделікті үйреншікті
тіршілікте қарама-қайшылық пайда болады, сөйтіп бірте-бірте қиын
оқушыларды іс жүзінде бақылау үшін олардың әрқайсысын өз алдына зерттеп,
жеке-жеке топтарға, денсаулықтарына қарай, жас ерекшеліктеріне, бетімен
кету дәрежесіне қарай және бетімен кету ұқсастықтарына қарай топтап бөлген
дұрыс. Қиын деген оқушының өзін бұзылған бала емес екенін ескеру керек.
Қиын оқушы сипаты - девианттық мінез-құлық.
Девианттық мінез-құлық деп қоғамда қалыптасқан нысандарға сәйкес емес
әлеуметтік мінез-құлықты айтамыз Олардың әр кезде әр түрлі аталғаны бізге
белгілі: тәртібі нашар, қиын, тәрбиесі қиын.
Девианттық іс әрекет, тәртіп (лат. девианто- ауытқу) – тұрақты
адамгершілік, құқықтық, психологиялық нормаларға қайшы, ұжымның, топтың,
қоғамның күткен талаптарына сай емес, адамгершілік нормаларына қайшы
келетін, әрекет ететін адам әрекетінің жүйесі.
Девиацияның компоненттері: бір адамға ғана тән тәртіп және басқа адам,
немесе ұжым не топ оны осындай болуға итермелейді [41].
Оқушылардың девианттық мінез-құлқының себептері мен факторлары мына
жағдайлардан туындайды: Әлеуметтік-педагогикалық олқылықтар, оларға өзінің
қажетсіздігін сезінуі, өзіндік бағасының төмендігі, өз-өзіне деген
сенімсіздік, өзін-өзібақылау, өзіндік тәртіптің жеткіліксіздігі, әртүрлі
жағдайларда өзіндіу шешім қабылдай алмауы, өз-өзіне және басқаларға өзінің
сезімдері мен реакцияларын жеткізе алмауы жатады. Терең психологиялық
жайсыздықтар, олар отбасындағы жағымсыз психологиялық ахуалдан, баланы
тәрбиелеуде ұлттық салт-сангада қалыптасқан этнофункционалдық
ерекшеліктерді мүлдем ескермеуден, құрбылармен өзара қарым-қатынастың
орнамағандығынан (әділетсіз, дөрекі, қатал) туындайды. Психикалық және
физикалық денсаулығы дамуы жағдайындағы ауытқушылықтар жас ерекшелік
дағдарыстары мен басқа да физиологиялық және психоневрологиялық
ерекшеліктерінен пайда болатын мінез-құлықтар. Маңызды әлеуметтік және жеке
өмірлік мақсаттары мен жоспарларының болмауы, оған өзін-өзі көрсетуіне
жағдай жасалмағандығы, іс-әрекеттердің пайдалы түрлерімен айналыспағандығы
да кері әсерін тигізеді. Қараусыз қалуы, қоршаған ортаның кері ықпал
етуіжәне осының негізінде дамитын әлеуметтік-психологиялық дезодоптация,
әлуметтік және жеке құндылықтарының жағымсыз түрге ауысуынан байқалады.
Девианттық іс әрекет, тәртіптің екі категориясы бар: нормадан психикалық
денсаулығына байланысты ауытқу және адамгершілік, құқықтық, әлеуметтік
нормадан ауытқу. Адамгершілік, құқықтық, әлеуметтік нормадан ауытқу көбіне
алкоголизм, агрессия, вандализм, т.б. көрінеді. Оқушы енді әлемді басқаша
қабылдайды. Деперсонализация - өзінің мен тұжырымдамасына ғана сүйенеді,
ол өзінен өзін емес басқа әрекетті көреді, ол өзінің эмоциялық басылуына
әкеледі. Дисморфомания - өз дене бітіміндегі кемшілігіне уайымдауынан
туады, мысалы, дене құрылысының өзгеруі: толуы, арықтауы т.б.Философиялық
интоксикация синдромы- өткір проблемаларға жан-тәнімен берілу,өмір бойы
шындық пен заңдылықты, өмірдің мәнін іздеп, орындауы, ол арман мен қиялға
берілуін туғызады. Осындай және басқада ауытқулар депрессия, неврозды
туғызуы мүмкін. Ол оқушының іс әрекетінен, көңіл-күйінің төмендеуінен
байқалады. Мектепте кездесетін невроздардың басты себептері: үлгерімнің
төмендігі, оқушылармен, мұғалімдермен арадағы конфликт. Сондықтан мұғалім
оқушылардың мінез акцентуациясын білуі керек. Мысалы, гипертимді жасөспірім
– аса белсенді, өз әрекетін жиі өзгертетін, қарым-қатынасқа тез түсетін,
болады, ал астено-невротиялық жасөспірім – тез шаршайды, ашушаң, ызақор
болады. [46]
Оқушылардың формальды емес бірлестіктері- қызығулыры, құндылықтары,
симпатиялары бойынша біріккен топ. Оған: қатарластары жатуы мүмкін. Мектеп
іс тәжірибесіндегі формальды топ: сынып ұжымы, онда да осындай бағыттағы
топтар кездеседі, яғни онда ұжым ішіндегі жеке тұлғалар арасындағы байланыс
ұнайды-ұнамайды принципі бойынша құралады. Формальды емес бірлестіктер
мектепте де мектептен тыс жерлерде де болады. Олар оқушының өмірінде ерекше
роль атқарады. Олар: оқушының бір нәрсені білуге деген құштарлығын
эмоциялық және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандырады: яғни
үлкендермен сөйлесе алмайтын әңгіме т.б. білуге мүмкіндік туғызады.
Психологиялық қалыпты жағдай жасайды, әлеуметтік рольдерді ойнауды
үйретеді. Көбіне оқушылар 5-10 адамнан топ құрып, байланысады. Оның тууына
бірнеше себептер бар: жас ерекшелік және әлеуметтік жағдайлар, ұйымдастыру
формасы, бағыты. Осы бағыты бойынша топтардың өзі мынадай түрлерге
бөлінеді: просоциальды топ – іс әрекетті ортақ, мысалы, экологиялық
мәселелерді шешуге қатысу, ескерткішті қорғау т.б.,асоциальды топ –
қоғамдық проблема жағындағылар.,антисоциальды топ – агрссивті, ұлтшыл.
(байкерлер, скинхэдтер, панклер, рэпперлер т.б.) [41].
Міне, осы аталғандай ағымдар қоғамымызда кездеседі. Олардың барлығында
өзіндік белгілері, киімдері, өздерін ұстау ережелері, іс әрекет түрі,
жиналатын орны т.б. болады [26]. Девианттық іс әрекет, тәртіптің тууына
педагогикалық жағынан бетімен жіберу болып табылады. Ол дегеніміз
мұғалімнің дер кезінде балаға назар аудармауы, әрекетін байқамауы. Сондай-
ақ мұғалім тарапынан жіберілген қателіктер: өрескел ескертулер айту, балаға
қатысты агрессия, педагогикалық тактіні сақтамау. Сондай-ақ толық емес
отбасы, отбасындағы қақтығыстар да ықпал етеді. Осындай конфликтілер
жиналып келіп оқушының девианттық іс әрекет, тәртібіне әкелері анық. Атап
айтсақ:
- Дисгармониялық стиль – отбасында, жалпы тәрбие беруде балаға бірдей
талап қоймау.
- Конфликтілі стиль – тәрбиенің конфликтілігі, әсіресе толық емес
отбасында, ажырасқан отбасыларының берген тәрбиесінен болуы мүмкін.
- Асоциальды стиль – дұрыс ұйымдаспаған отбасындағы қарым-қатынастан.
Оған ата-аналардың арақ ішуі, отбасындағы зорлық-зомбылық, қысым,
қаталдық жатады. [46]
Девианттық тәртіп сол жағдайда қалған баланың қалыпты реакциясы. Қарым-
қатынасқа түсуге қиналатын және конфликтілі, оқу мен тәрбиеленуде қиналатын
балалар үшін психологтар мынадай ұсыныстар береді:
Агрессивті баламен қарым-қатынаста:
- Бала қандай болса, оны сол күйінде қабылдаңыз.
- Балаға талап қойған кезде өзіңіздің қажетіңізді емес, баланың
мүмкіндіктерін ескеріңіз.
- Баланың дүниетанымын кеңейтіңіз.
- Баланы бірігіп істейтін іс әрекетке шақырыңыз, солай ете отырып, оның
осы істі орындаудағы қажетті орынын жиі айтыңыз.
- Агрессивті баламен күресуде шыдамды болыңыз.
Егер бала қорқынышты сезінсе: баланың жақсы көңіл-күйін дамытыңыз, оған жиі
уақытыңызды бөліп, мән беру керек.
Девиацияның типтері: оны Р.Мертон былай деп ұсынады:
Кесте -1
Адаптация тәсілдері Қоғам қабылдаған мақсат әлеумет қабылдаған
мақсат
Конформизм + +
Инновация + -
Ритуализм - +
Ретритизм (шынайылықтан - -
қашу)
Көтерілу - -
Бұл бойынша мысалы, адам конформациялық тәртіпте екеуін де сақтайды,
қолдайды. Девианттық тәртіп- қоғамдағы және адамның санасындағы қиын өзара
әрекет ету үрдісі.Оның екі түрі бар: құрушы және бұзушы ( асоциальды)
бағыт.
Деструктивті бағыттағы девиация – адамның немесе ұжымның, топтың қоғам
талап етіп отырған талаптардан ауытқу, өзінше әлеуметтік әрекет ету.
Асоциальды бағыттағы девиация – бұзушы, яғни қылмысты істерге итермелейтін
әрекеттер істеу [18].
Құрушы бағыттағы девиация (әлеуметтік инновация, жаңалық енгізу) – адам іс
әрекетінің әлеуметтік мәнділігі бар, жалпыға бірдей тәртіп нормаларынан
ауытқу. Оған адамның ішкі конфликтісі мен аддикация ықпал етеді. Аддикация
- адамның ішкі психологиялық дискомфорттан кетуі, өзінің ішкі психикалық
жағдайын өзгертуі. Баланың девианттық тәртібі іс әрекеттен көрінеді. Олар:
жеке адамға қарсы әрекеттер. Ондай агрессивті типтегі әрекеттер вербальды
(сөзбен ар-намысына тию) және вербальды емес типте (дене жарақаты) болады.
2. Мінез-құлқы қиын балалардың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері
Білім беру ісінде ұстаз – басты, әрі шешуші тұлға. Ұзтаздың басты–
мақсаты-оқуға ынтасы барды да, ынтасыздардыда,тәртіптілер мен тәрбиелеуге
қиындарды да оқытып, қоғамның азаматы етіп шығару.
Қиын оқушыларды тәрбиелеу мәселесі мұғалімдердің, мектептердің
ғалымдардың, педагогтардың, психологтар мен заңгерлердің әрдайым
назарында.
Мінез- құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-30 жылдары
пайда бола бастады. Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті
өмірде қолданып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып,1950-60 жылдардың басында
қайтадан қолданысқа енді.
Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П.Белинский (1917
ж, 1924 ж) болды, ол мінез – құлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы
толмаған балаларды қарастырды.
П.О.Эфрусси мінез – құлықтағы қиындық табиғатын жүйке –
жүйесіндегі ерекшеліктері: қозушылық, көңіл – күйдің аумалы
төкпелілігімен, жұмысқа қабілеттіліктің нашарлауымен түсіндіруге
әрекет жасады, сонымен бірге ол психологиялық себептерді
физиологиямен ұштастырды. Оның зерттеуінің құндылығы мынада, ол кейбір
жекелік ерекшеліктерді талдауға, соның ішінде оқушылардың өзін- өзі
қалыптастыру әдеті анықтауға көп септігін тигізді.
Қиын балардың жекелік ерекшеліктерін өмір жағдайымен, тәрбиемен
өзара әрекетестігін есепке алып, кешенді құрама түрінде зерттеп,
іске асырған П.П.Блонский (1936 ж) болды. Оның зерттеуінің негізгі
мақсаты – қиын балалардың өмірін анықтауға.
Блонский пікірі бойынша, қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы
, тәртіп бұзушыларды мәдениетсіз ортада мәдениетті балалар ұжымына
біртіндеп әкелу болып табылады.
Көп жылдық оқу мен бақылау негізінде И.А.Невский қиындықпен
тәрбиеленетін баланың пайда болуын, балалармен отбасында, мектепте
жүргізілетін оқу – тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен, кемеліне
жетпеген педагогикалық практика нәтижесінен деп түсіндірді.
В.В.Трифонов зерттеулерінде қиын оқушы анықтамасы – бұл
күнделікте педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша
уақыт бөліп қарауды, мұғалімнің ерік – жігерін, күшін, қажырлы
педагогикалық еңбегін қажетсінетін оқушы. Бұл шексіз ұғым, ол жеке
адамның өзгеру құбылыстың жинақтаушы.
Осы категориядағы балардың жалпы адамдық және өзге ешкімде
қайталанбайтын қасиеттері, әлеусеттік және биологиялық факторлардың
ықпалымен қамтамасыз етіледі.
Г.А.Фортунатовтың зерттеулерінде, қиын бала ұғымына былайша
түсінік беріп, оларға үлгермеушілер мен тәрбие ықпалына көнбейтін
балаларды жатқызады. Қиын балалар, мінез –құлықтағы қиындық
ұғымынан басқа, қиындықпен тәрбиелеу ұғымы да кеңінен қолданылады.
А.С.Макренконың қиын балалармен жасөспірімдерге арналған
еңбектері отандық педагогиканың алтын қорына енді. Мәселен, Қазан
төңкерісінен кейін жетім, панасыз қараусыз қалған қиын балаларды
балалар колониясына жинап, өкімет, қаржы бөліп, оларды оқытып
тәрбиелеген.Оған дәлел А.С.Макаренко басқарған колония, коммунаның
болғаны.Сол коммуна, колониядан кезінде тәуір адамдар тәрбиеленіп
шықты.Ол кездегі жасөспірімдердің қиындығы - өмірдегі тапшылық, жетімдік
еді.Ұлы Отант соғысы жылдарында да жасөсіпірдердің тәрбиесінде
қиындық болды.Ол қиындық та негізінен ата – анасынан айырылған
балалардың панасыздығынан туындаған еді. 6.398
Ұлы Отан соғысынан кейін Кеңес дәуірінде қиын балалар
проблемасы болды ма? Болса оның себептері неде? Қиын балалар болды
.Қазаққстанның өзінде ондай балаларға арналған арнайы үш мектеп
ашылған .Олар әлі де бар .Оның бірі Тараз қаласында. Ол мекеме
күні бүгінгі дейін қызмет жасап тұр. Ондай қиындық негізінен
ата – анасы бола тұра, олардың дұрыс жолдан адасып, ішкілік
нашақорлыққа берілген немесе ата – анасының балаға дұрыс көңіл
бөлмеуінен туындаған .
Ал қазіргі заманда қиын балалар проблемасы бар ма?Бар .Бар
болғанда бұрынғы замандағы қиындықтан да әлдеқайда күрделенуде.
Мұның себептері мен қиындығы қайдан шығады ? Оның бірнеше
себептері бар:
Біріншіден, кейбір отбасының күнкөрісінің төмендегінен жасөспірім
өз бетінше өзін- өзі асырауға бетбұрыс жасап, тамақ табу үшін түрлі
қылмысқа барады.
Екіншіден, жасөспірімнің нашақорлыққа, ішімдікке айналысуына
мүмкіндіке туып отыр.
Үшіншіден, Батыстың үлгісімен толық емес отбасының саны
жылдан–жылға өсуде, ажырасқандардың балалары немесе некесіз туған
балалар. Мұндай жағдайда ата- ана жасөспірім тәрбиесіне толық көңіл
шбере аламайды.
Төртіншіден, еліміздегі демократияға сәйкес қазақ отбасылары
қазақи мінез, шығыстық инабаттылық ,ізгілік , қайырымдылық дегеннен
біршама ажырап қалып отыр.
Бесіншіден, түрлі ақпарат құралдары, бейнеъфильмдер, компьютер ойын
клубтары, теледидардан беретін үгіт –насихаттар батыстың жағымсыз
әрекеттерін жариалап насихаттауда.
Алтыншыдан, жасөспірімдер алдында ата-ана, мектеп мұгалімдері
тәрбиеге байланысты проблемалар қауқарсыздық танытуда.Себебі, жасөспірім
ата –ана, мектеп тәрбиесінен көбірек берілуде.
Жетіншіден, осындай жасөспірімдерді ересек қылмыскерлер өзінше,
тәрбиелеп пайдалануда. Соның нәтижесінде бугінгі қылмыскерлердің арасында
жасөспірімдер де.
Қазіргі кезде көптеген ұстаздарымыз тәрбие саласында қиын
балалар жайында әртүрлі пікірлер айтып жүр. Қиын бала дегеніміз, ол педагог
ғылыидардвң ғылыми тұрғыдан дәлелдеуінше, табиғатында дұрыс жаратылган дені
сау, қабілеті бар бала.Оның өзгелерден айырмашылығы отбасында және мектепте
ойдағыдай жеке-дара педагогикалық тәрбиеге зәрулігінде ғана.Тәрбиелеуі
қиын оқушылардың сана-сезіміне әсер ету тәрбие ісі зерттеушілердің әр
уакытта да ерекше ескеретін мәселесі. Бірақ бұл тек сөз жүзінде (әңгіме
өткізу,түсініп беру, ақыл айту т.б) әсер ету әдісімен ғана шектеліп қалмауы
тиіс. Сондықтан қиын оқушылардың сана-сезіміне әсер етуде түсінік хатты
әңгіме өткізу әдісімен ұштастыра пайдаланып жүргізу біздің тәрбие
жұмысымыздың негізгі міндеті болып отыр.
Кейінгі жылдарда мінез-құлқы қиын балалар бастауыш сынып
оқушыларында көптер кездесетіні көрініп жүр.
Мінез-құлық қиын балаларда өзіндік бағалау әлі де болса мінез-құлық
мотивінің үстемді түрінде көрінбейді:бұл балалар өз іс-әрекеттерінде
өзіндік бағалауға иек артпайды,жасаған кемшіліктерін көре бермейді,оларды
жөндеудің,қайталаудың жолдарын іздестірмейді, өзін басқалармен салыстыра
алмайды.
Мінез-құлқында қиындығы бар балалар үшін жоғары деңгейдегі
эмоционалды қозғыштық тән екендігін байқауға болады. Мінез-құлқында
айтарлықтай ауытқуы бар оқушылардың көплішігінде тежелулері әлсіз, өзінің
талаптану,тілек-ықыласы, сезіміне деген тезімділігі нашар дамыған, сол
себепті көп жағдайларда олар ата-аналарының,мұғалімдерінің, үлкендердің
қоятын талаптарына қарсы шығып,дау-жанжал тудырып жатады.Бұл жастағы
балалардың жеке-басының дамуына ерекше көғіл болу қажет.
Мұғалімнің оқушылар ортасында көп болмаса да арнайы көңіл бөлетін
қиын оқушылар болады.Бұлардың қатарына тәртібі төмен қабілеті нашар, соның
салдарынан үлгерімі төмен оқушылар жатады.Осы оқушылар мұғалімнің сыныпта
толық қанды, нәтижелі жұмыс істеуіне кері әсер етеді.Қиын балалар –бұл
балалар педагогикалық құлдыраған балалар.Бұл балалар кезінде ұстаздардың
жіберген қателігінен, дер кезінде ұстаздың қол ұшын бермеуінен, көзден таса
еткенін оқушылары.Бұл жерде қиын бала деген термин оның осымен бітті,
ешқандай келешек жоқ,-деп анықтама беруге болмайды. Қиын бала тек қана
жеке-дара, күнделікті бақылауда болатын, осы еңбектердің арқасында
келешегі дұрысталатын балалар.
Бұл педагогикалық төмендеуді түзету жолдары болып, алдымен олардың
туу жолдарын анықтап, содан соң осыған сүйене отырып әр балаға жеке дара
шара қолданып, оларды тиімді пайдалы еңбекке тарту барысында шешуге болады.
Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылу себебі түбегейлі түрде
зерттеліп, жаңа сипатқа ие болуда және әлеуметтік –психологиялық,
клиникалық,криминологиялық тұрғыда қарастырылып келеді.
Мұндағы ең негізгі мақсат қиын оқушылардың өз күшіне,өз
мүмкіндіктеріне, қабілеттіліне сенімін қалыптастыру, оқуға, еңбек ету
қызығушылықтарын арттыру.Жақсы жолдастық қатынасқа, әдептілікке үйретіп
олардың талаптарына, өз адамгершілігін сезінуіне сәйкес, ұжымнан
өздерінің тиісті орнын алуына көмектесу қажеттігі болып табылады.
Қиын жеткіншектердің психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері.
Жеткіншектін денсаулық жағдайы және дамуы.(Оқу мекемесінің дәрігермен
бірлесе толтырылады): Жеткіншектердің денсаулығына толық баға
беру.Невроздың жоғарлауының белгілері: жұмысқа деген қабілетінің
төмендеуі, мұғалім мен қарым – қатынасын агрессивтілігі. Патологиялық
еліктеу: шегу, шарап, ішедік (эпизодты), наркологиялық , таксикоманиялық
заттар қолданбайды .Жанұясының психологиялық атмосферасы: Ата – анасы
туралы мәлімет: ажырасқан, анасы тәрбиелейді білімі орташа, кезекші
диспетчер қызметін атқарады. Апасы (анасы жағынан)бөлек тұрады.Жанұя типі:
конфликттілі, жанұяда жағымсыз эмоционалды атмосфера, анасы тәрбие
мәдениетін білмейді, ана мен бала арасында үнемі конфликтте анасы
шыдамсыз. Ата – ана мен бала өзара байланысының мінез –құлқы: жанұялы
диктат.Еңбек және демалыс күн тәртібін ұйымдастыру.Жанұяда тәуелділік - өз
бөлмесін жинауға тиіс, өз артынан ыдыс – аяқ жуу, киімдерін жинау.
Қиын балалардың тәрбиесіндегі педагогикалық – психологиялық ерекшеліктер.
Кесте-2
Бұзылыстар Дамудың тапсырмалары Дамудың әдістері
симптомы
Құрдастарымен Құрдастарымен өзара тұлғалық Жаупкершіліктің болуы,
өзара әрекетініңараласуында эффективті тәсілдер ойындарға қатысуы,
бұзылулары және дағдыларға үйрету, достық жасөспірімдермен қарым-
қарам- қатынасты орнату, қатынасты орнату (ортақ
конфликтіні өзі тез шешуге сәтсіздіктерге қайғыру,
тәсілдерді еркін қолдануыға сәттіліктерге өз көңілін
үйрету. бөлісу т.б)
Педагогтармен Сыныпта және сыныптан тыс Әртүрлі ролдік қарым-
өзара әрекетініңуақыттарда педагогтармен қатынас (үлкендермен):
бұзылыстары адекватты рөлдік қарым-қатынас жүргізушінің,
орнатуға үйрету,мұғалімге тексерушінің,
сыйластықпен қарау үлкенденден көмекті
қабылдау және оларға
көмек көрсету.
Әлеуметтік және Мектептік және сынып аралық жәнеТоптағы басқа
этикалық әлеуметтік этикалық нормаларды қатысушылармен нақты
нормалары сақтау және қажетті мәселелерді ережелердің орындалуын
сақтамау қабылдау бақылау, ойындық
нормалар және
тәрбиелердің орындалуы.
Өзіне адекватты Адекватты позитивті Мен Жағдайдың құрылуы
емес қатынас концепйиясын және тұрақты сәттілігі, жеткіншектің
өзіндік бағаны қалыптастыру. өзіне, өз ісіне және
әлеуметтік қарым-
қатынасына продуктивті
критикаға жағдай жасау.
Индивидуалды түзету бағдарлама.
Қатысушылар Жасөспірімдермен түзету жұмысының
бағыттары
Пән мұғалімдері Балаға қатты тапсырмалар ұсыну,
(баланың жағдайына сай),
индивидуалды -типологиялық
ерекшеліктерін қолдану. Шыдамдылық
атмосферасын қалыптастыру.
Сынып жетекшісі Оқу іс-әрекетіне эмоционалды қалыпты
қатынас қалыптастыру; оқу
іс-әрекетін қабылдауын
қалыптастыру,жеткіншектің өзінің
индивидуалды-типологиялық
ерекшеліктерін адекватты әрекеті,
оқушыға ерікн, жақсылық тілейтін
және қызығушылықты қарым- қатынас,
сенімділік, инициатива туғызу.
Педагог ұйымдастырушы Оқушылардың қызығушылығын туғызу,
үйірме сабақтарына шақыру, қызықтыру
аптаның 6-шы күніне сыныптан тыс
және орталық мерекелерге қатыстыру.
Әлеуметтік педагог Педагог, педагог –психолог жағынан
оқушымен индивидуалды жұмыс өткізуді
жасау, жанұясымен танысу, үйлеріне
барып отыру, жеткіншек бос уақытын
кіммен және қайда өткізеді т.б.
Педагог - психолог Психологиялық мінездеме құрастыру;
жасөспірімнің индивидуалды
ерекшеліктеріне байланысты
бағдарлама құру; тәрбиелеу жағдайы
және жанұядағы өзара қарым –
қатынас анализі; жасөспірімдермен
анасы арасындағы индивидуалды өзара
әрекет жолын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz