ҚОБЫЛАНДЫ БАТЫР ЖЫРЫН АУДАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ҚОБЫЛАНДЫ БАТЫР ЖЫРЫН АУДАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Эпос мазмұны, өлең өлшемінің аудармада сәйкестігі 6
1.2 Реалийлердің, фразеологизмдердің берілу амалдары 15
1.3 Жыр тілінің, көркемдік құралдардың аудармасы 28
2 ЭПОСТЫ ТҮПНҰСҚАДАН АУДАРУДАҒЫ ЖАҢА ІЗДЕНІСТЕР
2.1 Аударманың поэтикалық, стильдік, көркемдік ерекшеліктері 37
2.2 Соғыс көріністерінің бейнеленуі және аудармасы 44
2.3 Кейіпкер портретін аудару жолдары 49
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
ҚОСЫМША 62
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз егемендік алып, тіліміз
мемлекеттік мәртебеге ие болуына байланысты қоғамда тарихи сана мен ұлттық
таным көкжиегі кеңейе бастады. Осыған байланысты ұлттық рухани-мәдени
мұраның тарихи маңызын саралап, қайта бағалау мүмкіндігі туып отыр. Кез
келген этнос атаулының ежелгі дүниетанымдық жүйесі, халықтық рухы әуелі
оның тілінде көрініс табады. Бұл ретте В. Гумбольдт: Язык народа есть его
дух, и дух народа есть его язык. Язык насыщен переживаниями прежних
поколений и хранит их живое дыхание, – деп пайымдаған [1, 68-82-б.]. Әр
халықтың өзіндік салт-санасы, елдік рухы алдымен оның тілінде таңбаланады.
Этностың өзіндік дүниетанымынан, тұрмыс-салт ерекшелігінен туындаған арнайы
сөз қолданыстардың халықтың өткен өмірінде қандай мәні болса, бүгінгі өмір
тіршілігіне тигізер пайдасы одан зор. Ұсынылған тақырып тілдің мемлекеттік
мәртебесін нығайтудың қазіргі таңдағы маңызды бір мүмкіндігі болып
табылатын оның осы танымдық қызметін неғұрлым толық ашып көрсету, сол
арқылы ежелгі елдік атрибуттарды, халықтық қалыпты, рухани тамырды
тереңірек зерттеп, жете танумен өзектеледі.
Зерттеудің мақсаты – Аудармаларды кешенді, жүйелі, проблемалық,
типологиялық түрде зерттеу.
Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей нақты міндеттер
қойылды:
- Эпос аудармаларын зерттеу тарихына шолу жасау;
- түпнұсқадағы өлең өлшемі мен жыр мазмұнын саралау;
- көркемдік бейнелеу құралдарын, тілдік құрылымдық ерекшелігін анықтау;
- фразеологизмдерді, реалийлерді берудің жетістіктері мен кемшіліктерін
жүйелеп, топтау
Зерттеу нысаны – Қобыланды батыр жырының түпнұсқалары,
С. Липкин, Н.В. Кидайш-Покровская мен О.А. Нұрмағамбетова,
Б.Жылқыбаевтың жасаған аудармалары
Зерттеу пәні. Зерттеу жұмысының нәтижелерін Аударма теориясы,
Салғастырмалы әдебиеттану пәндері және арнайы курыстар бойынша қосымша
материал ретінде қолдануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы “Қобыланды батыр” жырының орыс тіліндегі үш
аудармасы салыстырмалы талдаудың негізінде алғаш рет кешенді, жүйелі түрде
зерттеліп отыр.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Жұмыстың орындалу
барысында Р. Бердібайдың, С. Қасқабасовтың, С. Садырбаевтың фольклор
ерекшеліктері сараланған зерттеулері пайдаланылды. Қазақ қаһармандық эпосын
арнайы қарастырған Қ. Жұмалиевтің, М. Ғабдуллин мен
Т. Сыдықовтың, Р. Бердібайдың, Ш. Ыбыраевтың, О.
Нұрмағамбетованың зерттеулері теориялық негіз болды. Көркемдік мәселелері
сөз болған тұстарда әдебиет теоретиктерінің, атап айтқанда, Қ. Жұмалиевтің,
З. Қабдоловтың, З. Ахметовтің еңбектері бағдар етілді.
Эпостың аударылуы жөнінде сөз қозғағанда С. Орловтың, И. Левыйдың, С.
Талжановтың, Н. Сағындықованың, М. Бисенқұловтың, С. Абдрахмановтың
еңбектері негізге алынды
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңызы. Қазақ әдебиеті
мен орыс әдебиетінің байланысын, аударма қалай дамығанын, аталмыш жыр
бойынша көп аударманы жан-жақты салғастыра қарастыру.
Дипломдық жұмыстың практикалық негізі. Зерттеу жұмысының теориялық
нәтижелерін жоғары оқу орындарында Қазақ тілі мен әдебиеті, Аударма ісі
мамандықтары бойынша оқытылатын пәндерде және арнаулы курстарда пайдалануға
болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден,
2 бөлімнен, кестеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, зерттеу жұмысының мақсаты
мен міндеттері баяндалған, зерттеу нысаны мен пәні көрсетілген, сонымен
қатар зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық-әдіснамалық негіздері, ғылыми
жаңашылдығы мен практикалық маңызы айқындалған және дипломдық жұмыстың
практикалық негізі, құрылымы көрсетілген.
Жұмыстың Қобыланды батыр жырын аудару мәселелері деп аталатын
бірінші бөлімі үш тараушадан тұрады. Эпос мазмұны, өлең өлшемінің
аудармада сәйкестігі атты тараушада Қобыланды батыр жырының
С. Липкин, Н.В. Кидайш-Покровская мен О.А. Нұрмағамбетова жасаған
аудармаларының мазмұны, құрылымы, тілі, стилі мен өлең өлшемі, ырғақ,
ұйқас, мәселелері қарастырылды.
Реалийлердің, фразеологизмдердің берілу амалдары атты екінші бөлімде
эпоста кездесетін реалийдерді, олардың негізі түрлерін, топонимдерді,
антропонимдерді, тұрақты сөз тіркестерді аударудың амал-тәсілдері
сипатталған.
Жыр тілінің, көркемдік құралдардың аудармасы деген үшінші бөлімде
жырда кездесетін негізі көркемдеуіш құралдар метафора, метономия,
синекдоха, эпитет, гипребола, теңеулердің т.б., аударылу тісілдері
талданған.
Эпосты түпнұсқадан аударудағы жаңа ізденіс атты екінші тарау үш
тармақшадан тұрады. Бөлімде эпостың жаңа аударма нұқсасының ерекшеліктері
қарастырылған. Аударманың поэтикалық, стильдік, көркемдік ерекшеліктері
деп аталып, онда аударма түпнұсқамен салыстырылып, алғашқы екі аудармадан
негізгі айырмашылықтары мен ұқсастықтары айқындалды. Соғыс көріністерінің
бейнеленуі және аудармасы атты екінші тармақшада батырлық жырдың
композициялық құрылысының ажырамас бөлігі болып табылатын соғыс
суреттерінің аударылу тәсілдері, ерекшеліктері жайлы сөз етілді. Кейіпкер
портретін аудару жолдары деген соңғы тараушада эпикалық туындыларда жиі
кездесетін батырдың, оның қалыңдығы мен тұлпарының бейнесіне қатысты
көркемдеуіш құралдарды аударудың амал-тәсілдері қарастырылды.
Зерттеу нәтижелері қорытындыда берілген.
1 ҚОБЛАНДЫ БАТЫР ЖЫРЫН АУДАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Эпос мазмұны, өлең өлшемінің аудармада сәйкестігі
Аударма – ұлтаралық және мәдениетаралық байланыстың бір түрі. Адамзат
аударма арқылы араласады. Біз өмір сүріп жатқан әлемнің іштей белгілі бір
жүйеге құрылғандығы, адам тіршілігінің кез келген қимыл-әрекеті өзінше
шағын жүйе екендігі, онсыз әлемнің тұтас жүйесі жасалмайтындығы белгілі.
Адамзат тілдерінің арасында да коммуникацияның өз жүйесі, яғни трансляторы
болуы керек. Тілдер арасындағы осындай байланыстырушы жүйенің ең қарапайым
шешімі – аударма. Бұл тұрғыдан келгенде, аударма – адамзатты біріктіріп
тұратын факторлардың бірі деуге болады.
Қобыланды батыр жыры – халқымыздың көне батырлық эпостарының бірі.
Бұл жыр бір ғасырдың жемісі, бір ғана дәуірдің туындысы емес, жыр мазмұны
көне дәуірден бастап, ХІХ ғасырдың басына дейінгі халық өмірінің сан
кезеңдерін бейнелейді. Бірақ жырдың ең көне нұсқасы бізге жетпегендігін
зерттеуші-ғалымдар атап өткен болатын [1, 14-б.].
Қобыланды батыр жыры тіл көркемдігі, жалпы мазмұнының өзіндік
сипатымен ерекшеленеді. Осы бағыттағы алғашқы зерттеулер Ә.Бөкейханов, С.
Сейфуллин, М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, Ә. Қоңыратбаев, Б. Кенжебаев,
М. Ғабдуллин, С. Мұқанов, Р. Бердібаев, О. Нұрмағамбетова т.б. ғалымдар
еңбектерінен басталса, оның тілдік мазмұнын тарихи-лингвистикалық,
этимологиялық, этнолингвистикалық ақпарат негізіндегі жалғастығын
Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Е. Жанпейісов, Е. Жұбанов, Б. Әбілқасымов,
Ә. Нұрмағамбетов, Ж. Манкеева, Н. Уәлиұлы, Р.
Шойбеков, А. Мұқатаева, С. Жапақов, Қ. Қайырбаева, Д. Керімбаев, А.
Арысбаев т.б. еңбектерінен табамыз.
Қобыланды батыр жырының ел арасынан жинала басталуы, хатқа түсуі
ХІХ ғасырдан бастау алады. 1870-90 жылдар аралығында жырдың кейбір
үзінділерін В.В. Радлов пен Г.Н. Потанин жарияласа, Марабай ақыннан жазып
алған нұсқасын алғаш рет баспаға берген Ы. Алтынсарин болатын. Ол Марабай
жырынан алған үзіндіні Киргизская хрестоматия (1879) кітабының бірінші
бөліміне енгізген. Жырдың кейбір нұсқаларынан алынған үзінділер Дала
уалаяты (1899), Туркестанские ведомости (1899), Тургайская газета
(1901) газеттерінде және Орынбор оқымысты комиссиясының еңбектерінде
(1910) басылған. Ал жырдың бұрынғы Қостанай уезі, Қарабалық болысының жыршы-
ақыны Біржан Толымбайұлы айтқан бір нұсқасын Махмұтсұлтан Тұяқбаев 1914
жылы Қазандағы Үміт баспасында жариялаған. Бұны зерттеуші-мамандар
Қобыланды батыр жырының ең көлемдісі, толығы деп бағалайды.
Қазақ ортасында қалған батырлар әңгімелерінің әрқайсысының ішінде
тарих ауданына сиярлық шындық қайсы, тарих оқиғаларынан қалған із, сүрлеу
қайсы, әрбір әңгімеде ел мінезі, ел қиялы, ұғымы, бірлік әңгімесінде
қаншалық дәрежеде күшейіп, қаншалық қалыпқа шейін жетті. Соның бәрі
көрінетін жерлер аз емес. Қобланды өлеңі ескі қазақ әдебиетінде үлкен,
елеулі орын алатын жырдың бірі. Бұның өлеңі күшті ақындықпен, шалымды
қиялмен жазылған өлең. Жырдағы Қобландының үй ішімен қоштасуы, Тайбурылдың
шабысы, Қазан мен Қобландының айтысы сияқты өлеңдер Қобыландыны соңғы,
түзеп айтқан Марабай сияқты ақынның үлкен ақындық қуатын білдіреді. Бұл
сөздер төселген жүйріктей толғаулы ақынды танытады. Қиялы бай, суреті көп
сезімі күшті ақынды көзге көрсетеді. Қобланды жыры ескі жырлар үлгісімен
жазылғандықтан барлық өлеңі әнге өлшеніп айтылған.. [1,64-б.].
Ел есінде сақталып келген, батырлармен араласқан адамнан тарайтын
әңгімесі де болады. Кейде жалғыз ғана ел қиялының өзі туғызатын да батыр
болады.
Қазақ батырлық жырларына ортақ сюжеттердің бар екендігін өз кезінде
бірқатар ғалымдардың атап өткені белгілі. Қазақ батырлық жырына тән сюжет:
1) Перзентсіз ата-ана, олардың хал-жағдайы.
2) Кейіпкердің керемет болып туылуы.
3) Баланың батыр болып ерекше өсуі.
4) Батырдың әйел іздеп табуы
5) Ғашығын (қалыңдығын) іздеп табуы.
6) Батырдың өз елін қорғауы, ерлік жорықтары.
7) Ұлан-асыр қуаныш, той. Тыныштық өмір.
8) Батыр баласының ерліктері.
Осы орайда жұмысымыздің тақырыбы болып отырған Қобыланды батыр
жырының сюжеті де басқа эпос сюжеттеріне ұқсас.
Жалпы, фольклорлық шығармалардың аудармасын зерттеу барысы түпнұсқа
мен өзге тілдегі мәтінді салыстырудан басталады. Эпикалық туындылардың
бірден-бір ерекшелігі оның варианттарының көп болуы. Біз қарастырып отырған
Қобыланды батыр жырының С. Липкин, Н.В. Кидайш-
Покровская мен О.А. Нұрмағамбетованың , Б. Жылқыбаев жасаған аудармалары
түрлі нұсқалардан жасалғандықтан, жырдың бір аудармасында бар тұстары
өзгесінде кездеспеуі мүмкін, сондықтан мұны біз аудармашының кемшілігі
ретінде қабылдамауға тиіспіз.
Қобыланды батыр жыры сюжеттік желісі, композициялық құрылысы жағынан
жалпы эпикалық жыр дәстүрін берік сақтайды. Жырдың көркем бейнелегіштік
сипаты, сөз кестелері мен өрнек-нақыштары, жыр өлшемі, жыр өлшемі мен өрімі
дәстүрлі қайталау, ұйқас-ырғақ т.б. жағынан да эпикалық жыр талабына сай
құрылып, оны өзінше байыта, толықтыра пайдаланады Соның арқасында жыр қазақ
эпосының айрықша құнды үлгілерінің қатарына қосылады. Алайда, бұл жырларды
аударуда едәуір қиыншылықтар туындайтыны сөзсіз. Белгілі ғалым Н.Ж.
Сағындықова: ... с интерпретацией древних эпических произведений гораздо
сложнее, здесь, кроме языкового барьера, есть барьер временной. Здесь то и
проявляются трудности трансформации одного языкового материала не другой.
Не каждый представитель нации знает в совершенстве историю, древние обычаи
и нравы своих предков, не будучи специалистом, по этнографии, сможет
воспроизвести на своем языке предания чужой далекой старины [2, 36-б.].
Эпостық жырлар, соның ішінде "Қобыланды батыр" жыры да, үнемі бір ғана
үлгіде, жалғыз өлшеуде жырлана бермейді. Онда қазақтың фольклорлық
жанрларының біраз үлгілері бой көрсетіп отырады. Желдірмеге, термеге,
тақпаққа ауысып отыратын тұсы аз болмайды.
Қобыланды батыр жырының өлеңдік-техникалық жақтарында да жалпы қазақ
фольклорына тән қызықты үлгілер аз емес. Оны шумақ, ырғақ, ұйқас,
инверсиядан т.б. айқын аңғаруға болады.
Сонда сұлу қыз Құртқа
Қылаң етіп, қылт етіп,
Сылаң етіп, сылт етіп,
Шекеде шоғы бұлт етіп,
Алтынды тоны жылт етіп,
Саулы інгендей ыңқылдап,
Күшігендей сұңқылдап,
Сүмбіледей жылтылдап,
Буыны түсіп былқылдап... [3, 65-б.].
Осы үзіндіде сұлу Құртқаның қимыл-қозғалысы, сыртқы көрінісі, әсерл
тапқыр көріністер, ұлттық теңеу, бейнелеулер арқылы беріледі. Сонымен бірге
жыр ұйқастарында да жаңалық бой көрсеткен. Қылт етіп деген сөз қатарынан
төрт жол бойы ұйқасып келеді де, екінші ұйқасқа ауысады, кейінгі ұйқас тағы
да төрт қайталанады (а ә ә ә б б б б). Аудармасы:
Красавица кыз - Кортка
Вся озаряет как свет
Когда грациозно, горделиво идет,
Перышко развивается на голове,
Золотом отделанная шуба блестит,
Зов ее, как крик верблюдицы молодой,
Голос ее, как щебет птицы степной,
Волосы черные блестят
Подвижен и гибок ее стан [4, 96-б.].
С. Липкиннің аудармасында:
Тут красивейшая из жен,
Высока, и гибка, и тонка,-Отодвинула полог Кортка,
И, чаруя взором своим,
Золотым убором своим,
Круглой шапочкой золотой,
Колыхающимся пером,
Смоляным сверканьем волос,
На пуховом ложе своем,
Томной неги полна молодой... [4, 50-б.].
Қылаң етіп, қылт етіп, Сылаң етіп, сылт етіп деген тармақ алғышқы
аудармада Когда грациозно, горделиво идет, екіншісінде Высока, и гибка,
и тонка болып шыққан да, түпнұсқадағыдай эстетикалық әсер береді деу қиын.
Сонымен қатар:
Құстың жүні мамық-ты,
Арпа, бидай қабықты,
Асыл туған Қыз Құртқа
Қуанбасаң қамықпа...
Айдын көлден қу аттым,
Дертке дәрі өті деп,
Жазғы балық ойнайды,
Айдын көлдің шетінде [3,87-б.].
Мұндағы ұйқастар: ааәә; аәаә болып келген. Қазақ өлеңінде әдетте
ұйқастар толымды, дыбыстары не бірыңғай жіңішке, не бірыңғай жуан дауысты,
не бәрыңғай дауыссыз, не дауысты дыбысқа ғана бітіп отыратын дәстүріне бұл
жырда біраз өзгешелік енен бастағанын көреміз. Қамықпа деген сөз
қабыққа болып ұйқасса керек еді, бірақ мұнда қабықты да ұйқас болып
тұр. Екінші шумақтағы өті деп деген ұйқасқа шеті деп болып ұйқасса
керек еді, бірқақ мұнда шетінде деген сөз ұйқасып тұр. Соңғысының біреуі
дауыссыз, екіншісі дауысты дыбысқа біткен. Бұл дәстүрлі фольклорды жиі
кездесе бермейтін, көбіне жазба әдебиетте болатын құбылыстың осы жырдағы
біз сөз етіп отырған нұсқасына кездесуі өте қызықты. Демек, бұл қазақ
өлеңдерінде бұрыннан бар құбылыс деген тоқтамға келеді ғалым О.
Нұрмағамбетова.[ 5,245-б.].
Аудармада:
Птичий пух и перо на перину (идут),
Рожь и пшеница в шелухе,
Благородной родившаяся Кыз Кортка,
Радуйся, не грусти...
На широком озере застрелила лебедя –
От болезни целебна его желчь,
Летом рыба резвится, выпригивает
У берега широкого озера ... [4, 248-б.].
Қазақ өлеңінің құрылысын зерттеуші З.Ахметов жеті-сегіз буынды жыр
эпикалық дастандарда мол кездесетінін көрсетеді. Зерттеуші осы орайда түркі
халықтарының көпшілігіне тән силлабикалык өлең құрылысына сүйенеді. Оның
пайымдауынша, жыр - суырып салып айтуға лайықталған өлең, ол термелеп,
тақпақтап айтуға өте ыңғайлы. Жыршылардың термелеп ұзақ жырлауына қолайлы,
Мәселен, 4+3, 3+2+3 құрылысты екі түрлі өлеңді алып қараса, екеуінің де
жыр, терме екендігін көреміз. Екеуін де ақындар термелеп, әуендетіп жеңіл
айтып шыға алады. Онан соң ондай жыр, термелер тез жатталады. Есте ұзақ
сақталады. Көбінесе жыр, терме ұйқасы бір-бірімен үйлесіп шығады.
Жырда ұйқастың екі түрі кездеседі. Оның бірі негізгі ұйқастағы,
екіншісі қосымша, жолдан қосылған ұйқас. Эпикалык жырларда әр түрлі өлең
жолдары кездесетіндіктен онда қосымша, жолдан қосылған ұйқастардың маңызы
негізгі ұйқастан кем соқпайды. Түйдек-түйдек тізілген терме жолдары бірінен
соң бірі тасқындап ағытыла береді.
Жырда жалқы (монорифм) ұйқас та кездесіп отырады. Бір шумақ өлең
тізбектері бір ұйқасқа бағындырылады. Егер бірнеше жыр тізбектері бір
ұйқасқа телінбесе, ол жыр тізбегі қайталанады [5, 58-61-б.].
Қобыланды батыр жырының тілдік, көркемдік ерекшеліктерін өте жоғары
бағалай келіп М. Әуезов былай дейді: Қобыланды батыр жырының көркемдігі
мен түрінен қазақтың батырлық эпосына тән көп ерекшеліктер аңғарылады.
Дастан жеті-сегіз буынды жыр үлгісімен жазылған. Мағынасына қарай шумақтағы
жол сандары алмасып отырады. Ұйқас та айнымалы, тұрақсыз болып келеді.
Бірақ дыбыстың үндестігі мен әуезділігі, қайталаулар, ассонанс пен
аллитерация мол ұшырасады. Бұл – қазақ эпосына, оның өлеңдік құрылысына
жалпы тұтастай ортақ қасиет. Оның үстіне тартыс шиеленісіп, уақиға
қабындап, өткір сезім күйлеріне түскенде бір қалыпты жыр ағымы күшейіп
желдірме ырғағына ауысады. Қобыланды батыр жырында жырдың көркем
үйлесімдігі шегіне жеткен. Қобыландының үй-ішімен қоштасуы, ата-анасының
батырды жоқтауы суреттелетін тараулар — қазақтың халық поэзиясының ең үздік
үлгісі [5, 129-б.]. М. Әуезовтің бұл пікірінің дәлеліне жоғарыда мысалға
алынған шумақтар мен жыр жолдары толық айғақ бола алады деп ойлаймыз.
Жырда эпикалық баяндау тәсілі сақтала бермейді. Уақиғаны тыңдаушыға
анық жеткізу үшін айтушы жырды қиыстыру ісіне тікелей өзі араласып кететін
сәттері бар. Мәселен:
Бара тұрсын Біршымбай,
Ұзын сөзді қысқартып,
Келейін енді қыз жаққа [3, 132-б.].
Пусть себе едет Биршимбай.
Сократим долгий сказ,
Теперь о девушке речь поведем [4, 292-б.] -деген Б.Жылқыбаевтың
тәржімесінде мұндай қиыстырушы, кіріспе жолдар кездеспейді. С.Липкиннің
аудармасында бұл жолдар:
Лишних слов не потратим сейчас,
О Кортке продолжим рассказ,
Мы окрасим бумажный лист,
Мы рассказ поведем вперед [4, 42-б.]-осы шумақтағы мы окрасим бумажный
лист - деген жолдар жыр қағаз бетіне түскеннен кейін қосылса керек.
Кез келген поэтикалық аударманы үш аспектіде қарастыру керек:
мағыналық, стилистикалық және прагматикалық. Түпнұсқаның бұл үш қыры
аудармада берілуі тиіс, алайда оларды жүз пайыздық ділдікпен беруге
болмайды (берілмейді де). Өйткені мұндай аударма буквализмге әкеп соқтырады
[1, 15-б.].
Эпоста, соның ішінде түркі жырларындағы қайталалау, эпизод қайталау да
көркемдеудің бір тәсілі. Жыршы бұл әдіске негізгі ойды, түйінді идеяны
жеткізу мақсатында әдейі жүгінеді. Мұның аса қызықты бір үлгісін Қобыланды
батырдан табамыз. Айтушылар осы тәсілге әсіресе, екеуара жауаптасу және
монолог тұсында көбірек орын береді.
Сонда Естемес сөйлейді,
Сөйлегенде бүй дейді... [3, 67-б.].
Тогда Естемес сказал,
Сказавши так молвил [4, 240-б.]. - деген дәстүрлі жолдардан кейін
диалог басталады. Және диалог иесі айтайын дегенін бірден қысқарып қалған,
дәстүрлі кіріспе жолдарсыз беріледі.
Бір ойдан екінші ойға ауысар тұста қайталау атқаратын қызмет күшті.
Сонымен бірге, сырт көзге анық байқала бермесе де, кіріспе қайталауларда
бейнелеу құралдары іштей өзара байланысты болады. Және де ойдан суырып
салып отырған ақын, бір жағына, ұйқастың тартымды шығауын көздейді. Бірнеше
жырды қатарынан жатқа айтатын ол ұтымды тіркестерді бірінен екіншісіне
көшіре айтады. Осыдан келіп эпостық дәстүрдің поэтикасы қалыптаса бастайды.
Қараманның айтқаны:
...Замандасым, мұңдасым,
Заманың бірге сырласым,
Жасы бірге құрдасы [3,81-б.].
Сверстник мой, повереннный друг,
Мы одних лет, одногодок мой,
Одногодки мы, ровесник мой [4, 240-б.]. –деген жолдар тавтологияға
ұшыраған. Келесі аудармада бұл жолдар компрессияға ұшыраған: Сверстник
мой, великий батыр! [5, 116-б.].
Эпикалық жырларда қайталаудың жоқтау-монолог түрлері де көп. Жоқтау
жанрында эпитет, әсірелеу, теңеу,символ сияқты бейнелі сөз түрлері ескі
фольклорлық сарында айтылады. Онда мұсылмандық реңктегі кітаби сөздер де
жиі ұшырайды. Діни ұғымдар, бір Аллаға жалбарыну, әулие, пірлерге табыну
шығыс аңыздары арқылы келгені де мәлім.
Қобыланды батыр эпосын тереңірек зерттеген М. Әуезов былай дейді:
Қазақтың Қобыланды батыр туралы эпосы көлемі жағынан, мазмұны, қамтитын
мезгілі жағынан орыстың былинасына жақындау. Бұл жыр көбінесе жеті, сегіз
өлең жолдарынан тұрады. Тирады сияқты онда төрттен он төрт жолға дейін
созылатын жолдар да жоқ емес. Бұл өлең жолдарының барлығы ондағы логикалық
ойдың сыйымдылығына байланысты, тирады ішінде ұйқастар бір орыннан табыла
бермейді. Бірақ оның есесіне қайталау мен аллитерциядағы және ассонанстағы
әуезділік ұйқастан кем түспейді. Қазақ эпостарындағы өлең техникасының
өзіндік ерекшеліктері бар. Соңғы сөздерінің түгелдей, немесе арлас шалыс
ұйқасуы, аллитерациясы, эпитеттері, теңеулері, метафоралары бәр-бәрінің
өзіндік заңдары, үйлесімі бар. Онсыз эпоста көрік, көркемдік болмайды [5,
99-б.].
Өлең техникасының ерекшеліктері жағынан Қобыланды батыр жыры
айрықша орынға ие. Жырау кейде басты кейіпкерінің диалогын не монологын
баяндарда: Қобыланды сонда сөйлейді, сөйлегенде бүй дейді - деп оның
айтайын дегенін әрі қарай өзі баяндап кетеді. Ал, кейде жыршы дейді,
деді деген етістік арқылы:
Бурылыңа мін – дейді,
Қарыңа найза іл – дейді,
Кешегі жатқан жылқыға,
Тағы да барып ти – дейді.
Тардан қашар жылқыдан
Қумай-ақ қой сен – дейді [3, 189-б.]. - деген үлгіде береді. Осы дейді
етістігі жыршы тілімен ғана емес, кейіпкерлер атынан да айтылып, екпінді
ұйқас құрайтынын байқаймыз. Айдармада:
На Бурыла своего садись, - говорит,
Возьми копье наперевес, - говорит,
К табунам, угнанным тобою вчера,
Вернись и снова гони их, - говорит,-
Убежит из табуна конь Тарлан,
Ты за ним не гонись, - говорит [4, 278-б.].
С. Липкин бұл қайталауды сақтай отырып аудару арқылы жырдағы екпін
мен ырғақты мейлінше дәл берген. Осы орайда ғалым С. Абдрахмановтың келесі
пікірі орынды: Өлеңде де, аудармада да қайталаулардың орны ерекше.
Лексикалық, фонетикалық қайталаулар тәржіменің тынысын ашып, әуезділігін
арттырып тұрады. Қалауын тапса қар жанар дегендей, мұндайда жұрт былайға
кезде жерден алып, жерге салып жататын, сұлу стилистер айналып өтетін
тавтологияның өзі құбылып сала береді [1, 14-б.].
Соғысқа шығар сәттегі батырлардың психологиялық өзгерістерін де
біркелкі жыр жолдарымен баяндау машыққа айналған. Айталық, қаһарманның
қаһарлануын:
Қабағына қар қатты,
Кірпігіне мұз қатты [3, 69] -дейді. Осы жолдардың С. Липкиннің аудармасында
бірнеше варианты келтіріледі: Стали снежными брови его, Превратились
ресницы в лед [39,46-б.], Стали брови его, как снег, Превратились ресницы
в лед, Это тот, чьи веки в снегу, Чьи ресницы покрыты льдом , Снег
валил с богатырских век, А ресницы оделись льдом , Снег навис у него на
бровях, А ресницы оделсиь льдом [6, 186-б.]. Түпнұсқада біркелкі жолдармен
берілген дәстүрлі қайталауларды аударуда С. Липкин әр түрлі тәсілдерді
пайдалануы аударманың өзгешелігін, контекске қарай әр түрлі пайымдағанын
танытады. Бұдан қазақ тілінің мүмкіндігі шектеулі деген түсінік
қалыптаспауы тиіс.
Аударылған туындылардағы фразеологизмдер арқылы тіл байып отыратынын
әрқашан ескерген жөн.
Келуімен Біршымбай,
Бөтен сөзге қарамай
Қобыландыны бір шаншып,
Қарлығаны бір шаншып,
Қараманды бір шаншып,
Ер Орақты бір шаншып,
Көк ала атпен Біршымбай,
Сыпыртып өтіп жөнелді.
Және айналып толғанып,
Найза және қолға алып,
Ер Орақты бір шаншып,
Қараманды бір шаншып,
Қарлығаны бір шаншып
Қобыландыны бір шаншып,
Сыпыртып өтіп жөнелді [3, 146-б.].
Бұл да қазақ эпостарында кездесе бермейтін өзінше қызықты, көркем
шумақ.Мұнда өлеңнің ұйқасы ғана емес, Біршымбай қимылының көрінісі де өте
әсерлі берілген. Бері қарай ат қойған Біршымбай Қобыланды, Қарлыға,
(Сараман, Ер Орақты бірінен кейін бірін түйресе, қайрыла соққанда сол
батырлардың қатары бұзылмайды: Біршымбай да соған сай енді қимылды Ер
Орақтан бастап, Қобыландымен аяқтайды. С. Липкиннің аудармасында:
Подскакавши, Биршимбай,
Не тратя слов даром,
Кобланды раз поддел (копъем) Карлыгу раз поддел,
Карамана раз поддел,
Ер-Орака раз поддел,
На сивом коне Биршимбай Стремительно промчался.
Вновь развернулся, собрался с силами,
Вновь взял в руки копье и,
Ер-Орака раз поддев,
Карамана раз поддев,
Карлыгу раз поддев,
Кобланды раз поддев,
Стремителъно промчался.[4, 124-б.].
Н.В. Кидайш-Покровская мен О.А. Нұрмағамбетованың аудармасында бұл
жолдар былайша жырланған:
Подскакал Биршимбай
И без лишних слов
Кольнул один раз Кобланды,
Кольнул один раз Карлыгу,
Караман один раз кольнул,
Колнул один раз Орака-богатрыя...
Снова взял копье наперевес,
Кольнул один раз Орака-богатыря,
Караман один раз кольнул,
Кольнул один раз Карлыгу,
Кольнул один раз Кобланды...
Вот так Биршимбай
Каждого по три раза копьем кольнул...
Четверо сивогривых лишились сил [4,345-б.].
Осы тармақтардан аңғарғанымыздай, аудармашылар жырдағы қайталауды
барынша сақтауға тырысқан. Осы сияқты орайлы сөз тіркестері, ұтымды ұйқас
жалпы жырдың ішкі әуенділігін, әуезділігін айрықша етіп көрсетеді.
Өлең аудармасы дегеніміз бір тұста ұтып, бір тұста ұтылып жүріп барып
шығармашылық жеңіске жету. Әр жол сайын дөп табамын, әр жол сайын дәл
түсемін деген адам дәл сол жолдарда тауып кеткендей болып көрінгенімен,
шығарманы тұтастай алып қарағанда өлеңдік өзегінен айырылып қалып жатады.
Белгілі бір дәрежеде құрбандықтарға саналы түрде бармайынша, шын
мәніндегі көркем аудармаға қол жеткізу қиын. Ол үшін аудармашы өзі қолға
алған шығармадағы тастап кетуге, алмастыруға болатын тұстарды бар жан-
жүрегімен, бар ақыл-ойымен, бүкіл болмыс-бітімімен сезінуге тиіс. Ең
бастысы - нақпа-нақ білуге тиіс. Түйсікке сене беру, шабытқа арқа сүйей
беру түптің түбінде бір опындырмай қоймайтыны сөзсіз. Дұрысы, аудармашының
ақын ғана емес, тарихшы, этнограф, тілші, сыншы, мәдениеттанушы болып
жатқаны керек. Аудармашылық өнер мен ғылымның арасында тұруға тиіс
дейтініміз де сондықтан [1, 28-б.].
Батырлық жырлар көбіне шұбыртпалы ұйқас пен ерікті ұйқасқа құралады
да, олардың атқаратын қызметі әрқайсысыныкі өз алдына.
Жыр көбіне жеті-сегіз буынды өлең түрінде келетіндіктен, дыбыс
ұйқастың: ассонанс, аллитерация, ішкі рифманың қолданылуымен де жасала
береді. Эпоста жырдың мелодиясы онша бай болмаса да ритмі (ырғағы) анық,
речитивінің (желдірмесінің) үні жоғары, көтеріңкі келуі, домбыраның сазы
және соған байланысты өлең шумағының пафосы халықтың ерлік өмірінің тарихын
көтеріңкі беруге қолданылады.
Жыр деп әдетте эпосты жырлар мен толғау, терме секілді ықшам,
желдірмелі әуенмен айталатын, тармақтры жеті-сегіз буынды болып,
түйдектеліп келетін шығармаларды айтады. Жырдың өлшемі мен өрнегі (түйдегі,
ұйқасы) әсіресе эпостық шығармаларда көбірек кездесетін болғандықтан, жыр
эпостық поэзияға тән өлең түрі деген мағынада да қолданыла берді [6, 65-
б.].
Жырда тармақтар әдетте белгілі бір мөлшерде топтаспайды, тармақтар
шумаққа бөлінбей, түйдек-түйдегімен түсіп отырады [6, 154-б.].
Түйдекті жырдың қысқа қайырылатын шумақты өлеңдермен салыстырғанда
сөйлем құру жағынан өз мүмкіншіліктері бар кендігін көрмеуге болмайды.
Мысалы, айталық, түйдек бірыңғай сөйлемшелерді немесе топтасқан бірнеше
сөйлемді қамтитын ұзақ сөйлем – периодты мейлінше жиі қолдану ерекше
қолайлы.
Түйдектің екінші бір ерекшелігі және артықшылығы – онда жеке-жеке
ойлардың кеңінен өрістеп, шарықтауына сәйкес көптеген құрылысының бірлестік-
тұтастығы, ұйқасы жағынан біріктіріп, топтастыруға болады. Кейде тіпті
тізбек-тізбегімен алып, әрқайсысы бір тиянақты ойды жеткізетін бірнеше
бөлек-бөлек тармақтар тобын да құрылысы біркелкі келуі, жеке өлең
жолдарының, сөздерінің және ұйқастың неше дүркін қайталануы арқылы
біріктіріп-тұтастыруға мүмкіншілік туады.[6,155-б.].
Әдетте жыр жолдары шұбыртпалы ұйқас деп аталып келеді. Бірақ бұл атау
жырдағы ұйқастың өзгшелігін дәл көрсете алмайды, - деп санайды
З. Ахметов. Себебі, мұндағы өзгешелік ұйқасты ұзақ түзуімен ғана
шектелмейді, әрі бір ұйқаспен келетін түйдектер жырдағы ең көп кездесетін
түр де емес. Жиі, мол қолданылатын ұйқас бұдан басқашалау болып келеді. Оны
желілі не болмаса өзекті ұйқас деуге болады. Өлең тармақтарының үйлесімін
туғызудың бұл тәсілі, негізгі. Басты ұйқасқа жанама ұйқастарды қосарлап
отыру ақылы жасалады [6,157-б.].
Осы орайда, Қобыланды батыр жыры эпосының біз қарастырып отырған
аудармаларына келер болсақ, С.Липкиннің жасаған тәржімесінде жырдың бұл
ерекшеліктері ескерілгені анық байқалады. Аудармашы жыр сипатына тән
қайталауларды, аллитерация мен ассонансты мейлінше жуықтатып беруге
тырысқан.
Ал, екінші Н.В. Кидайиш-Покровская мен О. Нұрмағамбетова аудармасында
авторлар жырдың өлең өлшемін, құрылысын, емес, мазмұнын барынша толық беру
тырысқандығы аңғарылады.
1.2 Реалийлердің, фразеологизмдердің берілу амалдары
Қобыланды батыр жыры ғасырлар бойы халқымыздың басынан өткерген
тарихи-әлеуметтік жағдай мен туған елдің елдің сипатын, байырғы жұрттың
тұрмыс-салты мен рухани күшін бейнелеп көрсететін әдеби көркем қазынасы
деуге болады. Жырда кездесетін реалийлердің, көркемдік бейнелеу
құралдарының сан-алуандығы соның айқын дәлелі бола алады.
Іс жүзінде ұлттық сипаттағы реалийдің нақтылы контекстегі қызметін
жеткізу мәселесінің мәні зор. Ұлттық сипаттағы реалийді әдеби көркем
шығарма жағдайында аудармас бұрын, алдымен реалийдің стилистикалық-
композициялық рөлін түсіну тиімді. Мұның өзі осы реалийлермен қатар
орналасқан сөздердің қолданылу мағынасына қарай анықталады. Түпнұсқаның
реалийі мен аударма тілінің реалийін салыстыру барысында оның семантикалық
жақындығын айқындау маңызды. Аударылатын тіл мен аударма тіліндегі
реалийдің стилистикалық экспрессиядағы ұқсастығы аударманың дұрыс
жасалғанын көрсетеді.
Реалийлерді беру мәселелірмен көптеген әдебиеттанушы-ғалымдар
айналысқаны белгілі. Солардың ішінде С. Влахов пен С. Флориннің ұсынған
жіктемесін негізге алатын болсақ, олар реалийлерді келесідей топтастырған:
А-1 тобына географиялық атаулар:
А-2 тобына этнографиялық ұғымдар:
Б- тобына фольклорлық және мифологиялық ұғымдар:
В-тобына тұрмыстық реалийлер: тағам, сусын, киім-кешек, әшекей бұйымдар,
үй, ыдыс-аяқ, бұйым атаулары, музыкалық асаптар, би, ойын атаулары кіреді:
Г1-2 тобына қоғамдық, тарихи реалийлер, әкімшілік-территориялық бірліктер
мен елді мекендер, сонымен қатар лауазым атаулары енеді.
Аудармада реалийлерді берілуінің екі түрлі қиындығы бар: реалия
бідіретін объектінің (референциал) тілде болмауынан аударма тілінде
баламаның болмауы (балама, ұқсас ұғым) және реалияның заттық (семантикалық)
мағынасымен қоса оның колоритін (коннотациясын) – тарихи және ұлттық реңкін
беру қажеттілігі.
Аудармада нақты кездесетін реалийерді аудару мүмкіндігінің төрт жолы
бар: транслитерация немесе транскрипция тілдегі бар элементтердің негізінде
жаңа (немесе күрделі) сөз тудыру, контексте нақтылана түсетін ұқсас
аударма және гипонимдік аударма (түр ұғымын род ұғымымен алмастыру).
Транскрипция (транслитерация) мен аударма арасынан таңдау мәселесі тіл
білетін адамға таныс емес сөздер арасынан таңдауға тікелей байланысты.
Транкрипцияның негізгі артықшылығы оның барынша қысқалығы, бұл
транскрипциялаудың негізгі себебі болады. Кез келген амал секілді
транскрипцияны да сақтықпен қоданған жөн, өйткені колоритті беру басты
фактор болмай, реалияның мағынасын беруді екінші қатарға ысырып тастап
аударманың коммутикативтік қызметін орындамауы мүмкін. Транскрипцияланған
сөздердің көптігі мәтінде реалиялардың шамадан тыс еніп, оқырманды
түпнұсқамен жақындастырмай, керісінше алыстата түседі.
I. Транскрипция.
II. Аударма (алмастыру).
1. Неологизм:
а) калька,
б) жартылай калька,
в) игеру,
г) семантикалық неологизм.
2. Жуықтап, шамалап аудару
а) родтық-түрлік сәйкестік
б) функционалды аналог,
в) сипаттау, түсіндіру,
3. Контекстуалды аударма.
Реалийді беру жолын таңдау бірнеше себептерге байланысты: 1-мәтіннің
сипатына, 2-реалийдің контекстегі маңыздылығына, 3-реалийдің өзінің
сипатына, оның түпнұсқа тілі мен аударма тілі лексикасындағы орнына, 4-
екі тілге, олардың сөз тудыру мүмкіндігіне, әдеби және тілдік дәстүрге, 5-
аударма мәтін оқырманына байланысты болады.
Қобыланды батыр жыры ғасырлар бойы халқымыздың басынан өткерген
тарихи-әлеуметтік жағдай мен туған елдің елдің сипатын, байырғы жұрттың
тұрмыс-салты мен рухани күшін бейнелеп көрсететін қазына ордасы деуге
болады. Осыған байланысты С. Влахов пен С. Флориннің ұсынған жіктемесін
негізге алып, жырда кездесетін реалийлерді келесідей топтастыруды жөн
көрдік:
1 Географиялық реалийлер: Қараспан, Қырлы қала, Сырлы қала, Көздікөл, Құмра
көл, Қотан көл, Қаратау, Алатау, Атасу, Манашы, Жем, Темір, Аманбай, Арыс,
Ақсай, Қасқарлық, Елек, Есімбай, Бұқаржай, Айнакөл, Арқа, Сарысу, Төрткөл,
Шегінді.
2 Этнографиялық реалийлер: (этнонимдер, антропонимдер) Қарақыпшақ,
Қызылбас, Қалмақ, Ноғай, Қият, Тоқтарбай, Аналық, Қобыланды, Қарлығаш,
Құртқа, Қарылға, Қараман, Орақ, Қазан, Көбікті, Быршымбай, Естемес,
Аймақхан, Қарақозы, Аққозы, Алшағыр, Қаныкей, Тінікей.
3 Фольклорлық және мифологиялық ұғымдар: Түкті Шашты Азиз Баба, Ер Ғали,
Мұхамбет, Ер Дәуіт.
4 Тұрмыстық реалийлер (тағам, сусын, киім-кешек, әшекей бұйымдар, үй, ыдыс-
аяқ, бұйым атаулары, музыкалық асаптар, би, ойын атаулары): күйме, арба,
қамшы, бесік, сауыт, жалаңқат, қаттау, кебене, берен тон, қамқа тон,
телпек, дулыға, жалбағай, кебі, бояқ, бөз, мақпал, барқыт, торғын, масаты,
патсайы, шоқпар, садақ, сүңгі, найза, енші, жасау, жоқтау, бәйбіше, көке,
бикеш, намазшам, құтпан мезгіл, намаздыгер, батпан, он екі құлаш, сәске,
талма түс, қожа бесін.
Аталған реалийлердің аудармада берілу амалдарына кеңірек тоқталайық.
1 Географиялық реалийлер: Ежелгі дәуір топоноимдері халықтың
тіршілігінен әр қилы мәлімет беретін аңыз-әңгімелерінде, жыр-дастандарында,
ертегілік сюжеттерінде де біршама сақталғандығы туралы профессор
Т.Жанұзақов: Географиялық атауларда халықтың тарихы, тіл тарихы және
тарихи география жөніндегі қыруар бай материал, құнды деректер сақталған
деген [7, 142-б.]. Сондықтан ономастика мәселесін ел тарихымен, жер
тарихымен бірлікте қараған жөн екендігін ескере отырып, Қобыланды батыр
жырында қолданыс тапқан Шалқар, Елек, Жайық, Нұра, Атасу, Арқа, Есіл, т.б.
жер-су атауларының аудармада берілу жолдары қарастырылды.
Демек, жер-су атаулары – халық тарихы, қоғам өмірімен біте қайнасып,
ғасырдан-ғасырға ұласып, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болған мәдени мұра, өшпес
шежіре. Топоноимдерде халық тарихының ізі, тұрмыс-күйі, әдет-ғұрпы, салт-
сана, жөн-жобаның бейнесі айқын көрініс тапқанын Ш. Уәлиханов та атап
көрсеткен.
Жырда Қараспан, Қырлы қала, Сырлы қала, Көздікөл, Құмра көл, Қотан
көл, Қаратау, Алатау, Атасу, Манашы, Жем, Темір, Аманбай, Арыс, Ақсай,
Қасқарлық, Елек, Есімбай, Бұқаржай, Айнакөл, Арқа, Сарысу, Төрткөл, Шегінді
т.б. секілді жер-су атаулары кездеседі. Оларды аудармашылар негізінен
транслитерацияны пайдалану арқылы аударған. Мәселен: Караспан, Кырлыкала,
Сырлыкала, Коздыколь, Кумра коль, Котан коль, Каратау, Алатау, Атасу,
Манашы, Жем, Темир, Аманбай, Арысь, Аксай, Касқарлык, Елек, Есимбай,
Бухаржай, Айнаколь, Арка, Сарысу, Турткуль, Шегенды.
Б. Жылқыбаев аудармасында: Кырлы, Сырлы, Кара Аспан (Караспан),
Сарысу, Кияс, Ильяс, Алатау, Каратау, Каскарлык т.б. С. Липкинде: Караспан,
Кырлы-кала, Сырлы-кала, Каскарлык, Шигенды, Котан, Кумра, Кара-Тау, Аала-
Тау, Атасу, Манаши, синяя Куба,
Қарастырылып отырған аудармалардағы жер-су атауларының кейбір
фонетикалық өзгешеліктері болмаса, айтарлықтай айырмашылық жоқ.
2 Этнографиялық реалийлер: Зерттеу материалдарына өзек болған
реалийлерді этнонимдер, антропонимдер деп екі топқа бөліп қарастырдық.
Этнонимдер. “Қобыланды батыр” жырында ұшырасатын негізгі қаһармандар
есімдері Алтын Орданың ыдырауы мен Қазақ хандығының құрылуы оқиғаларының
ортасындағы тарихи тұлғалар. Тарихи Қобыландының Алтын Орда ыдырап, Қазақ
хандығының құрыла бастаған кезінде өмір сүргеніне жазба дәлелдің болмауы,
оның сол дәуірде өмір сүргендігін жоққа шығармайды. Ал, Алтын Орданың
ыдырап, Қазақ хандығы құрылған дәуірде тарихи тұлғалар қатарында
Қобыландының да тарихи жырда, эпоста, шежіре, аңыздарда көрінуі кездейсоқ
емес. Көшпелі түрк халықтарында тарихи аңыз, жыр, шежіреге тарихи дерек
көзі ретінде қарастырылады және сол деректердің көбі жазба мағлұматтармен
сәйкес келеді.
Сондықтан да “Қобыланды батыр” эпосының, зерттеушілер айтып жүргендей,
Әбілхайыр ханның ұлысы екіге бөлініп, халқымыздың тарихында шешуші рөл
атқарған 1456 жылғы Қазақ хандығы құрылар алдындағы ұлысаралық өзара
қақтығыстарды бейнелейтін және осы кезеңде туып қалыптасқан аса құнды
эпикалық туынды екендігі даусыз Жырдағы қыпшақ (қарақыпшақ), қият,
қызылбас, қалмақ және ноғай, этнонимдеріне тарихи-танымдық этимологиялық
деректер мен әр түрлі ғылыми зерттеулерде талдау жасалған. Жырда
Қобыландының тегі қарақыпшақ деп берілген. Қазақ шежіресіне сүйенер болсақ,
бұл – қыпшақ тайпасының орта ғасырлардағы б ір тармағы. Жырдың тарихи-
этникалық үрдіске қатысын анықтауда мұның да маңызы зор. Себебі, дәл осы
белгісі арқылы қыпшақтардың ішкі жіктелуінің қай дәуірден басталғанын
анықтауға болса керек. Біз қарастырып отырған этностың қарақыпшақ,
сарықыпшақ және құлан қыпшақ болып жіктелуі – үш жүздің жүйесінен бұрын
болған үрдіс. (Т. Ақселеу).
Б. Жылқыбаевта: Кызылбаш, Кипчак, кыргыз, ногайлинцы, кияты.
С. Липкинде: Кызылбаш, Казах, ногайлинцы, кыят т.б.
Осыған байланысты эпос тілін зерттеуші Т. Қоңыратбай: Бізге батырлық
жырларының көркемдік келбетінен гөрі ондағы қазақ халқының қалыптасу
үрдісіне сәуле түсіретін этнонимдік атаулар қажеттірек. Дәл осы тұста
эпостық жырлардың арқауы поэтика емес, этникалық үрдіс екендігі айқындала
түссе керек [7,78-б.]. - деп көрсетеді. Ғалымның пікірінше, қарақыпшақ
атауының ХVІІІ ғасырдан бұрын болғанын бұл этнонимдік тармақтың өзбек
халқының құрамында жүргендігі де айғақтаса керек. Қарақыпшақ, сарықыпшақ,
аққыпшақ деген бөліністер де бар. Сонда мұның өзбек-қазақ халықтарының енші
алысуына дейін болғандығы байқалады. Тағы бір ескеретін мәселе – өзбек
арасындағы қырықапшақтардың өздерін ата, ру, түпкілікті қыпшақ тайпасы
ретінде санайтындығы. Дәл осы бағаны қазақ халқының этногенезін құраған
тайпалардың бірі – қарақыпшақтарға да қолдануға болар еді. Этнонимдік
сипатқа ие болған қарақыпшақ атауының алғашқы буыны (қара) түрік
тайпаларының көне ұғым түсініктеріне сай күшті, құдіретті, үлкен, қадірлі,
қасиетті деген семантикалық мағынаға ие [7, 80-б.].
Антропонимдер. “Қобыланды батыр” жырында ұшырасатын негізгі
қаһармандар есімдері Алтын Орданың ыдырауы мен Қазақ хандығының құрылуы
оқиғаларының ортасындағы тарихи тұлғалар. Тарихи Қобыландының Алтын Орда
ыдырап, Қазақ хандығының құрыла бастаған кезінде өмір сүргеніне жазба
дәлелдің болмауы, оның сол дәуірде өмір сүргендігін жоққа шығармайды. Ал,
Алтын Орданың ыдырап, Қазақ хандығы құрылған дәуірде тарихи тұлғалар
қатарында Қобыландының да тарихи жырда, эпоста, шежіре, аңыздарда көрінуі
кездейсоқ емес. Көшпелі түрк халықтарында тарихи аңыз, жыр, шежіреге тарихи
дерек көзі ретінде қарастырылады және сол деректердің көбі жазба
мағлұматтармен сәйкес келеді.
Сондықтан да ғалым М. Жолдасбеков атап өткендей, “Қобыланды батыр”
эпосының, зерттеушілер айтып жүргендей, Әбілхайыр ханның ұлысы екіге
бөлініп, халқымыздың тарихында шешуші рөл атқарған 1456 жылғы Қазақ хандығы
құрылар алдындағы ұлысаралық өзара қақтығыстарды бейнелейтін және осы
кезеңде туып қалыптасқан аса құнды эпикалық туынды екендігі даусыз.
Халық антропонимиясын байытуда фольклордың орны ерекше. Ондағы
кейіпкерлердің есімдері мен образдарды бүгінгі ұрпақтарға жетіп, күнделікті
өмірде әлі де кеңінен қолданылып жүр. Демек, қазақ фольклорындағы кейіпкер
есімдерінің құрылысы, тілдік ерекшелігі, образ тұтастығы көптеген тарихи
жайларды ашып берері сөзсіз [8, 144-б.].
Жырдағы антропонимдердің қатарында: Тоқтарбай, Аналық, Қобыланды,
Қарлығаш, Құртқа, Қарылға, Қараман, Орақ, Қазан, Көбікті, Быршымбай,
Естемес, Аймақхан, Қарақозы, Аққозы, Алшағыр, Қаныкей, Тінікей т.б..
есімдерді атауға болады.
Аудармасы Б. Жылқыбаевта: Кобланды, Карлыга, Бершымбай, Алшагыр,
Каникей, Теникей, Тохтарбай, Карлыгаш, Караман, Хазан, Гассан (Гасан),
Естемис, Аналык, Кортка, Кара-Кужек, Салимбай, Каракозы, Аккозы, Каражан,
Кара Букан (Карабукан), Караман, Косдаулет, Караул, Бегаул,
С. Липкинде: Естемис, Кортка, Коктим Аймак, Кызылер, Кара-Кожек,
Каракозы, Косдаулет, Кара-Букан, Караман, Казан, Караул, Домбаул, Кобикты,
- деп бір аударманың өзінде кісі есімдерінің әр түрлі жазылу нұсқасының
бар екендігін атап өту керек.
Қобыланды есіміндегі құба (қоб) рудың атын білдіретін сөз, ру атауы
мағынасында айтылып тұр. Яғни, Қобылан дегендегі ұлан (ұл) құба түсті
ұлан (ұл) емес, құба руының ұланы (ұлы) (Е.Жұбанов) деген мағынада деп
шамалаймыз. Қобыланды антропонимін анықтаушы рөлінде көрінетін қарақыпшақ
этнонимінің синтагматикалық қолданылуы кейіпкердің рулық түбірлерін
көрсетеді. Жеке атпен бірге рудың аты қолданылуы патриархалдық-рулық қазақ
халқының құрамында Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай т.б. түрде
қолданған ру-тайпа + жеке ат (Қарақыпшақ + Қобыланды) дәстүрлі
антропонимдік формуланың өзіндік белгісі болып табылады.
Эпостағы ғажап сырлы есімдердің бірі – Құртқа. Ол туралы Е. Жұбанов
пікіріне сүйенсек: Құртқа сөзі нақ қазақ тілінің өзінде айтыла бермейді.
Басқа түркі тілдерінде ол қартайып біткен, қураған кемпір дегенді
білдіреді. Құртқа жас та болса, көп нәрсені біледі. Ол Тайбурылдың тұлпар
болатынын енесінің ішінде жатқанда танып, оны өз қолымен бағып, баптайды,
әлі де қырық үш күні кем деп, батырдың сұрағанына бермейді. Жау іздеген
Қобыландының алдын болжап, оның не күйге ұшырайтынан күні бұрын айтып
береді. Құртқа есімі же: жас та болса, бәрін білетін қыз (мыстаннан бетер)
дегендей астарлы мағына танытады Жырда Құртқа антропонимінің аудармасы
негізінен бірыңғай Кортка деп транскрипцияланған [8, 85-б.].
Жырда кездесетін антропонимдердің бірі – Қызыл ер. Түрікмен елінің
құрамына енген бұл тайпа қызыл, қызылаяқ, қызылкөз, қызылкөр болып бірнеше
тарау-тармақтарға жіктеледі. Жырдағы Қызыл ер антропонимінің негізінде осы
субэтностық тармақтардың бірі жатқаны анық [8 ,31-32-б.].
Т. Қоңыратбайдың докторлық диссертациясында Қазақ хандығының монғол
дәуіріннен соңғы кезеңде, Әмудария (Иран) жағынан шыққаны айқындалады. Иран
– Тұран тайпаларының Әму бойындағы қала-қамалдар үшін жүргізген
қақтығыстары аз болмаған. Оның бір жағы сефевилер мен шайбанилер арасындағы
Герат үшін болған шайқастарға барып тіреледі. Сонда Қазан дегеніміз – Герат
билеушісі емес пе? Түрікмен ішіндегі Теке-Жәуміт – тектес тайпа. Демек,
Қазан-салордың Жәуміт, Ғази ханның Теке тармағынан тарауы да тегін болмауға
тиіс. Осы негізде жыр оқиғасының Әму бойындағы оқиғаларға, Ысмайыл шах пен
Шейбани хан арасындағы ұзақ жылдарға созылған тартысқа қатысы бар екенін
аңғарамыз [8, 32]. Аудармада Казан деп транскрипцияланады, ал Б.
Жылқыбаевтың аудармасында бұл антропоним екі түрлі вариантта кездеседі:
Казан, Гассан.
3 Фольклорлық және мифологиялық ұғымдар: Діни дәстүрді халық тілі
мен мәдениеті тұрғысынан арнайы зерттеген ғалым Қ.Ғабитқанұлы ұлт
мәдениетін тануда діни салт-дәстүрлердің маңызын атап көрсетеді. Діни
лексиканы анықтайтын этноатаулардың сыры С. Сәтенова, Н. Уәлиұлы,
Ғ. Аронов, А. Сейілхан т.б. тілші-ғалымдардың еңбектерінде сөз
етілген.
Жыр жолдарында ата-баба даңқына табыну, оның рухын жоғары ұстау, әулие
тұту, аруақтарды дәріптеу сияқты образды бейнелер кеңінен өріс алған.
Мысалы, жырда қолданылған Шашты Әзіз, Ер Ғали, Мұхамбет, Ер Дәуіт т.б.
образдар діни кейіпкерлердің атауы ретінде танылды. Қазақстан мен Орта
Азия елдері ұсталардың пірін Дәуіт деп атайды. Ұсталар іс бастарда: “Я,
сәт, менің қолым емес, Дәуіт бабамыздың қолы”, - дейді. [9.153]
Жырда тұрмыстық сипаттармен қатар діни нанымдарға байланысты ұғымдар
да кездесіп отырады. Олар: "кәміл пір", "Ғайып ерен қырық шілтен", "Ықылас
ата, Шашты Әзіз", "хақ", "құда", "құдай", "Алла", "қыдыр", "жаппар", "жын",
"шайтан" т.б. бір айта кетерлік жайт, Н.В. Кидайш-Покровская мен
О.А.Нұрмағамбетова аудармасында еңбектің соңында мұндай ұғымдарға
түсініктеме берілген. Қалған екі аудармада бұл кездеспейді. Қобыландының
ата-анасымен, қарындасы Қарлығашпен, жары Құртқамен қоштасқанда айтқан
сөзінде:
...Оставляю мою Кортку,
Пусть хранит ее дева-палван... [4, 120-б.].
Осы тармақта дева-палван - палуан қыздың аудармасы ретінде
берілген. Бұл тармақты аударғанда Н.В. Кидайш-Покровская мен
О.А. Нұрмағамбетовалар компенсация әдісін пайдаланған, тәржіме
сәтті шыққан:
Мою любимую Кыз Кортку
Деве-богатырше Дариге препоручаю я...[4, 254-б.].
Бұл өлең жодарын С.Липкин былайша аударған:
А Кортку, супругу мою,
Дорогую подругу мою,
На сохранность я отдаю
Славной девушке-богатырю... [4, 64-б.].
Мұнда да жоғарыда аталып өткеніміздей девушка-богатырьдың кім
екендігі өзге ұлт оқырманына түсініксіз болары сөзсіз.
Б. Жылқыбаев аудармасынды: Шашты Азиз (Азиз Шашты, Шашты Азис), Биби-
Фатима, Карашаш-Ханым, повелитель воды Камбар, Магомет, святой Али, хазрет
Шахизаида, Жарылкаушы, Аллах, Давид секілді сөздердің танскрипциясы ғана
берліген.
4 Тұрмыстық реалийлер: тағам, сусын, киім-кешек, әшекей бұйымдар, үй,
ыдыс-аяқ, бұйым атаулары, музыкалық асаптар, би, ойын атаулары кіреді:
Бабаларымыздың көшіп-қону жағдайына ыңғайлы ертеден келе жатқан
күйме, арба т.б. көлігін жыр жолдарынан әр түрлі сипатта кездестіреміз.
Мысалы, күйме сөзінің аудрамасының екі варианты бар: крытый возок,
повозка.
Көшпелі елдің тұрмысында өте көп тараған байырғы құралдардың бірі
болып табылатын қамшы ( Қамшы – көлікті айдіп жүргізу үшін қолданылатын,
таспадан әр түрлі нұсқада түйіп өріп, тобылғы немесе басқа затқа саптап
жасалған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 ҚОБЫЛАНДЫ БАТЫР ЖЫРЫН АУДАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Эпос мазмұны, өлең өлшемінің аудармада сәйкестігі 6
1.2 Реалийлердің, фразеологизмдердің берілу амалдары 15
1.3 Жыр тілінің, көркемдік құралдардың аудармасы 28
2 ЭПОСТЫ ТҮПНҰСҚАДАН АУДАРУДАҒЫ ЖАҢА ІЗДЕНІСТЕР
2.1 Аударманың поэтикалық, стильдік, көркемдік ерекшеліктері 37
2.2 Соғыс көріністерінің бейнеленуі және аудармасы 44
2.3 Кейіпкер портретін аудару жолдары 49
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
ҚОСЫМША 62
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз егемендік алып, тіліміз
мемлекеттік мәртебеге ие болуына байланысты қоғамда тарихи сана мен ұлттық
таным көкжиегі кеңейе бастады. Осыған байланысты ұлттық рухани-мәдени
мұраның тарихи маңызын саралап, қайта бағалау мүмкіндігі туып отыр. Кез
келген этнос атаулының ежелгі дүниетанымдық жүйесі, халықтық рухы әуелі
оның тілінде көрініс табады. Бұл ретте В. Гумбольдт: Язык народа есть его
дух, и дух народа есть его язык. Язык насыщен переживаниями прежних
поколений и хранит их живое дыхание, – деп пайымдаған [1, 68-82-б.]. Әр
халықтың өзіндік салт-санасы, елдік рухы алдымен оның тілінде таңбаланады.
Этностың өзіндік дүниетанымынан, тұрмыс-салт ерекшелігінен туындаған арнайы
сөз қолданыстардың халықтың өткен өмірінде қандай мәні болса, бүгінгі өмір
тіршілігіне тигізер пайдасы одан зор. Ұсынылған тақырып тілдің мемлекеттік
мәртебесін нығайтудың қазіргі таңдағы маңызды бір мүмкіндігі болып
табылатын оның осы танымдық қызметін неғұрлым толық ашып көрсету, сол
арқылы ежелгі елдік атрибуттарды, халықтық қалыпты, рухани тамырды
тереңірек зерттеп, жете танумен өзектеледі.
Зерттеудің мақсаты – Аудармаларды кешенді, жүйелі, проблемалық,
типологиялық түрде зерттеу.
Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей нақты міндеттер
қойылды:
- Эпос аудармаларын зерттеу тарихына шолу жасау;
- түпнұсқадағы өлең өлшемі мен жыр мазмұнын саралау;
- көркемдік бейнелеу құралдарын, тілдік құрылымдық ерекшелігін анықтау;
- фразеологизмдерді, реалийлерді берудің жетістіктері мен кемшіліктерін
жүйелеп, топтау
Зерттеу нысаны – Қобыланды батыр жырының түпнұсқалары,
С. Липкин, Н.В. Кидайш-Покровская мен О.А. Нұрмағамбетова,
Б.Жылқыбаевтың жасаған аудармалары
Зерттеу пәні. Зерттеу жұмысының нәтижелерін Аударма теориясы,
Салғастырмалы әдебиеттану пәндері және арнайы курыстар бойынша қосымша
материал ретінде қолдануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы “Қобыланды батыр” жырының орыс тіліндегі үш
аудармасы салыстырмалы талдаудың негізінде алғаш рет кешенді, жүйелі түрде
зерттеліп отыр.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Жұмыстың орындалу
барысында Р. Бердібайдың, С. Қасқабасовтың, С. Садырбаевтың фольклор
ерекшеліктері сараланған зерттеулері пайдаланылды. Қазақ қаһармандық эпосын
арнайы қарастырған Қ. Жұмалиевтің, М. Ғабдуллин мен
Т. Сыдықовтың, Р. Бердібайдың, Ш. Ыбыраевтың, О.
Нұрмағамбетованың зерттеулері теориялық негіз болды. Көркемдік мәселелері
сөз болған тұстарда әдебиет теоретиктерінің, атап айтқанда, Қ. Жұмалиевтің,
З. Қабдоловтың, З. Ахметовтің еңбектері бағдар етілді.
Эпостың аударылуы жөнінде сөз қозғағанда С. Орловтың, И. Левыйдың, С.
Талжановтың, Н. Сағындықованың, М. Бисенқұловтың, С. Абдрахмановтың
еңбектері негізге алынды
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңызы. Қазақ әдебиеті
мен орыс әдебиетінің байланысын, аударма қалай дамығанын, аталмыш жыр
бойынша көп аударманы жан-жақты салғастыра қарастыру.
Дипломдық жұмыстың практикалық негізі. Зерттеу жұмысының теориялық
нәтижелерін жоғары оқу орындарында Қазақ тілі мен әдебиеті, Аударма ісі
мамандықтары бойынша оқытылатын пәндерде және арнаулы курстарда пайдалануға
болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден,
2 бөлімнен, кестеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, зерттеу жұмысының мақсаты
мен міндеттері баяндалған, зерттеу нысаны мен пәні көрсетілген, сонымен
қатар зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық-әдіснамалық негіздері, ғылыми
жаңашылдығы мен практикалық маңызы айқындалған және дипломдық жұмыстың
практикалық негізі, құрылымы көрсетілген.
Жұмыстың Қобыланды батыр жырын аудару мәселелері деп аталатын
бірінші бөлімі үш тараушадан тұрады. Эпос мазмұны, өлең өлшемінің
аудармада сәйкестігі атты тараушада Қобыланды батыр жырының
С. Липкин, Н.В. Кидайш-Покровская мен О.А. Нұрмағамбетова жасаған
аудармаларының мазмұны, құрылымы, тілі, стилі мен өлең өлшемі, ырғақ,
ұйқас, мәселелері қарастырылды.
Реалийлердің, фразеологизмдердің берілу амалдары атты екінші бөлімде
эпоста кездесетін реалийдерді, олардың негізі түрлерін, топонимдерді,
антропонимдерді, тұрақты сөз тіркестерді аударудың амал-тәсілдері
сипатталған.
Жыр тілінің, көркемдік құралдардың аудармасы деген үшінші бөлімде
жырда кездесетін негізі көркемдеуіш құралдар метафора, метономия,
синекдоха, эпитет, гипребола, теңеулердің т.б., аударылу тісілдері
талданған.
Эпосты түпнұсқадан аударудағы жаңа ізденіс атты екінші тарау үш
тармақшадан тұрады. Бөлімде эпостың жаңа аударма нұқсасының ерекшеліктері
қарастырылған. Аударманың поэтикалық, стильдік, көркемдік ерекшеліктері
деп аталып, онда аударма түпнұсқамен салыстырылып, алғашқы екі аудармадан
негізгі айырмашылықтары мен ұқсастықтары айқындалды. Соғыс көріністерінің
бейнеленуі және аудармасы атты екінші тармақшада батырлық жырдың
композициялық құрылысының ажырамас бөлігі болып табылатын соғыс
суреттерінің аударылу тәсілдері, ерекшеліктері жайлы сөз етілді. Кейіпкер
портретін аудару жолдары деген соңғы тараушада эпикалық туындыларда жиі
кездесетін батырдың, оның қалыңдығы мен тұлпарының бейнесіне қатысты
көркемдеуіш құралдарды аударудың амал-тәсілдері қарастырылды.
Зерттеу нәтижелері қорытындыда берілген.
1 ҚОБЛАНДЫ БАТЫР ЖЫРЫН АУДАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Эпос мазмұны, өлең өлшемінің аудармада сәйкестігі
Аударма – ұлтаралық және мәдениетаралық байланыстың бір түрі. Адамзат
аударма арқылы араласады. Біз өмір сүріп жатқан әлемнің іштей белгілі бір
жүйеге құрылғандығы, адам тіршілігінің кез келген қимыл-әрекеті өзінше
шағын жүйе екендігі, онсыз әлемнің тұтас жүйесі жасалмайтындығы белгілі.
Адамзат тілдерінің арасында да коммуникацияның өз жүйесі, яғни трансляторы
болуы керек. Тілдер арасындағы осындай байланыстырушы жүйенің ең қарапайым
шешімі – аударма. Бұл тұрғыдан келгенде, аударма – адамзатты біріктіріп
тұратын факторлардың бірі деуге болады.
Қобыланды батыр жыры – халқымыздың көне батырлық эпостарының бірі.
Бұл жыр бір ғасырдың жемісі, бір ғана дәуірдің туындысы емес, жыр мазмұны
көне дәуірден бастап, ХІХ ғасырдың басына дейінгі халық өмірінің сан
кезеңдерін бейнелейді. Бірақ жырдың ең көне нұсқасы бізге жетпегендігін
зерттеуші-ғалымдар атап өткен болатын [1, 14-б.].
Қобыланды батыр жыры тіл көркемдігі, жалпы мазмұнының өзіндік
сипатымен ерекшеленеді. Осы бағыттағы алғашқы зерттеулер Ә.Бөкейханов, С.
Сейфуллин, М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, Ә. Қоңыратбаев, Б. Кенжебаев,
М. Ғабдуллин, С. Мұқанов, Р. Бердібаев, О. Нұрмағамбетова т.б. ғалымдар
еңбектерінен басталса, оның тілдік мазмұнын тарихи-лингвистикалық,
этимологиялық, этнолингвистикалық ақпарат негізіндегі жалғастығын
Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Е. Жанпейісов, Е. Жұбанов, Б. Әбілқасымов,
Ә. Нұрмағамбетов, Ж. Манкеева, Н. Уәлиұлы, Р.
Шойбеков, А. Мұқатаева, С. Жапақов, Қ. Қайырбаева, Д. Керімбаев, А.
Арысбаев т.б. еңбектерінен табамыз.
Қобыланды батыр жырының ел арасынан жинала басталуы, хатқа түсуі
ХІХ ғасырдан бастау алады. 1870-90 жылдар аралығында жырдың кейбір
үзінділерін В.В. Радлов пен Г.Н. Потанин жарияласа, Марабай ақыннан жазып
алған нұсқасын алғаш рет баспаға берген Ы. Алтынсарин болатын. Ол Марабай
жырынан алған үзіндіні Киргизская хрестоматия (1879) кітабының бірінші
бөліміне енгізген. Жырдың кейбір нұсқаларынан алынған үзінділер Дала
уалаяты (1899), Туркестанские ведомости (1899), Тургайская газета
(1901) газеттерінде және Орынбор оқымысты комиссиясының еңбектерінде
(1910) басылған. Ал жырдың бұрынғы Қостанай уезі, Қарабалық болысының жыршы-
ақыны Біржан Толымбайұлы айтқан бір нұсқасын Махмұтсұлтан Тұяқбаев 1914
жылы Қазандағы Үміт баспасында жариялаған. Бұны зерттеуші-мамандар
Қобыланды батыр жырының ең көлемдісі, толығы деп бағалайды.
Қазақ ортасында қалған батырлар әңгімелерінің әрқайсысының ішінде
тарих ауданына сиярлық шындық қайсы, тарих оқиғаларынан қалған із, сүрлеу
қайсы, әрбір әңгімеде ел мінезі, ел қиялы, ұғымы, бірлік әңгімесінде
қаншалық дәрежеде күшейіп, қаншалық қалыпқа шейін жетті. Соның бәрі
көрінетін жерлер аз емес. Қобланды өлеңі ескі қазақ әдебиетінде үлкен,
елеулі орын алатын жырдың бірі. Бұның өлеңі күшті ақындықпен, шалымды
қиялмен жазылған өлең. Жырдағы Қобландының үй ішімен қоштасуы, Тайбурылдың
шабысы, Қазан мен Қобландының айтысы сияқты өлеңдер Қобыландыны соңғы,
түзеп айтқан Марабай сияқты ақынның үлкен ақындық қуатын білдіреді. Бұл
сөздер төселген жүйріктей толғаулы ақынды танытады. Қиялы бай, суреті көп
сезімі күшті ақынды көзге көрсетеді. Қобланды жыры ескі жырлар үлгісімен
жазылғандықтан барлық өлеңі әнге өлшеніп айтылған.. [1,64-б.].
Ел есінде сақталып келген, батырлармен араласқан адамнан тарайтын
әңгімесі де болады. Кейде жалғыз ғана ел қиялының өзі туғызатын да батыр
болады.
Қазақ батырлық жырларына ортақ сюжеттердің бар екендігін өз кезінде
бірқатар ғалымдардың атап өткені белгілі. Қазақ батырлық жырына тән сюжет:
1) Перзентсіз ата-ана, олардың хал-жағдайы.
2) Кейіпкердің керемет болып туылуы.
3) Баланың батыр болып ерекше өсуі.
4) Батырдың әйел іздеп табуы
5) Ғашығын (қалыңдығын) іздеп табуы.
6) Батырдың өз елін қорғауы, ерлік жорықтары.
7) Ұлан-асыр қуаныш, той. Тыныштық өмір.
8) Батыр баласының ерліктері.
Осы орайда жұмысымыздің тақырыбы болып отырған Қобыланды батыр
жырының сюжеті де басқа эпос сюжеттеріне ұқсас.
Жалпы, фольклорлық шығармалардың аудармасын зерттеу барысы түпнұсқа
мен өзге тілдегі мәтінді салыстырудан басталады. Эпикалық туындылардың
бірден-бір ерекшелігі оның варианттарының көп болуы. Біз қарастырып отырған
Қобыланды батыр жырының С. Липкин, Н.В. Кидайш-
Покровская мен О.А. Нұрмағамбетованың , Б. Жылқыбаев жасаған аудармалары
түрлі нұсқалардан жасалғандықтан, жырдың бір аудармасында бар тұстары
өзгесінде кездеспеуі мүмкін, сондықтан мұны біз аудармашының кемшілігі
ретінде қабылдамауға тиіспіз.
Қобыланды батыр жыры сюжеттік желісі, композициялық құрылысы жағынан
жалпы эпикалық жыр дәстүрін берік сақтайды. Жырдың көркем бейнелегіштік
сипаты, сөз кестелері мен өрнек-нақыштары, жыр өлшемі, жыр өлшемі мен өрімі
дәстүрлі қайталау, ұйқас-ырғақ т.б. жағынан да эпикалық жыр талабына сай
құрылып, оны өзінше байыта, толықтыра пайдаланады Соның арқасында жыр қазақ
эпосының айрықша құнды үлгілерінің қатарына қосылады. Алайда, бұл жырларды
аударуда едәуір қиыншылықтар туындайтыны сөзсіз. Белгілі ғалым Н.Ж.
Сағындықова: ... с интерпретацией древних эпических произведений гораздо
сложнее, здесь, кроме языкового барьера, есть барьер временной. Здесь то и
проявляются трудности трансформации одного языкового материала не другой.
Не каждый представитель нации знает в совершенстве историю, древние обычаи
и нравы своих предков, не будучи специалистом, по этнографии, сможет
воспроизвести на своем языке предания чужой далекой старины [2, 36-б.].
Эпостық жырлар, соның ішінде "Қобыланды батыр" жыры да, үнемі бір ғана
үлгіде, жалғыз өлшеуде жырлана бермейді. Онда қазақтың фольклорлық
жанрларының біраз үлгілері бой көрсетіп отырады. Желдірмеге, термеге,
тақпаққа ауысып отыратын тұсы аз болмайды.
Қобыланды батыр жырының өлеңдік-техникалық жақтарында да жалпы қазақ
фольклорына тән қызықты үлгілер аз емес. Оны шумақ, ырғақ, ұйқас,
инверсиядан т.б. айқын аңғаруға болады.
Сонда сұлу қыз Құртқа
Қылаң етіп, қылт етіп,
Сылаң етіп, сылт етіп,
Шекеде шоғы бұлт етіп,
Алтынды тоны жылт етіп,
Саулы інгендей ыңқылдап,
Күшігендей сұңқылдап,
Сүмбіледей жылтылдап,
Буыны түсіп былқылдап... [3, 65-б.].
Осы үзіндіде сұлу Құртқаның қимыл-қозғалысы, сыртқы көрінісі, әсерл
тапқыр көріністер, ұлттық теңеу, бейнелеулер арқылы беріледі. Сонымен бірге
жыр ұйқастарында да жаңалық бой көрсеткен. Қылт етіп деген сөз қатарынан
төрт жол бойы ұйқасып келеді де, екінші ұйқасқа ауысады, кейінгі ұйқас тағы
да төрт қайталанады (а ә ә ә б б б б). Аудармасы:
Красавица кыз - Кортка
Вся озаряет как свет
Когда грациозно, горделиво идет,
Перышко развивается на голове,
Золотом отделанная шуба блестит,
Зов ее, как крик верблюдицы молодой,
Голос ее, как щебет птицы степной,
Волосы черные блестят
Подвижен и гибок ее стан [4, 96-б.].
С. Липкиннің аудармасында:
Тут красивейшая из жен,
Высока, и гибка, и тонка,-Отодвинула полог Кортка,
И, чаруя взором своим,
Золотым убором своим,
Круглой шапочкой золотой,
Колыхающимся пером,
Смоляным сверканьем волос,
На пуховом ложе своем,
Томной неги полна молодой... [4, 50-б.].
Қылаң етіп, қылт етіп, Сылаң етіп, сылт етіп деген тармақ алғышқы
аудармада Когда грациозно, горделиво идет, екіншісінде Высока, и гибка,
и тонка болып шыққан да, түпнұсқадағыдай эстетикалық әсер береді деу қиын.
Сонымен қатар:
Құстың жүні мамық-ты,
Арпа, бидай қабықты,
Асыл туған Қыз Құртқа
Қуанбасаң қамықпа...
Айдын көлден қу аттым,
Дертке дәрі өті деп,
Жазғы балық ойнайды,
Айдын көлдің шетінде [3,87-б.].
Мұндағы ұйқастар: ааәә; аәаә болып келген. Қазақ өлеңінде әдетте
ұйқастар толымды, дыбыстары не бірыңғай жіңішке, не бірыңғай жуан дауысты,
не бәрыңғай дауыссыз, не дауысты дыбысқа ғана бітіп отыратын дәстүріне бұл
жырда біраз өзгешелік енен бастағанын көреміз. Қамықпа деген сөз
қабыққа болып ұйқасса керек еді, бірақ мұнда қабықты да ұйқас болып
тұр. Екінші шумақтағы өті деп деген ұйқасқа шеті деп болып ұйқасса
керек еді, бірқақ мұнда шетінде деген сөз ұйқасып тұр. Соңғысының біреуі
дауыссыз, екіншісі дауысты дыбысқа біткен. Бұл дәстүрлі фольклорды жиі
кездесе бермейтін, көбіне жазба әдебиетте болатын құбылыстың осы жырдағы
біз сөз етіп отырған нұсқасына кездесуі өте қызықты. Демек, бұл қазақ
өлеңдерінде бұрыннан бар құбылыс деген тоқтамға келеді ғалым О.
Нұрмағамбетова.[ 5,245-б.].
Аудармада:
Птичий пух и перо на перину (идут),
Рожь и пшеница в шелухе,
Благородной родившаяся Кыз Кортка,
Радуйся, не грусти...
На широком озере застрелила лебедя –
От болезни целебна его желчь,
Летом рыба резвится, выпригивает
У берега широкого озера ... [4, 248-б.].
Қазақ өлеңінің құрылысын зерттеуші З.Ахметов жеті-сегіз буынды жыр
эпикалық дастандарда мол кездесетінін көрсетеді. Зерттеуші осы орайда түркі
халықтарының көпшілігіне тән силлабикалык өлең құрылысына сүйенеді. Оның
пайымдауынша, жыр - суырып салып айтуға лайықталған өлең, ол термелеп,
тақпақтап айтуға өте ыңғайлы. Жыршылардың термелеп ұзақ жырлауына қолайлы,
Мәселен, 4+3, 3+2+3 құрылысты екі түрлі өлеңді алып қараса, екеуінің де
жыр, терме екендігін көреміз. Екеуін де ақындар термелеп, әуендетіп жеңіл
айтып шыға алады. Онан соң ондай жыр, термелер тез жатталады. Есте ұзақ
сақталады. Көбінесе жыр, терме ұйқасы бір-бірімен үйлесіп шығады.
Жырда ұйқастың екі түрі кездеседі. Оның бірі негізгі ұйқастағы,
екіншісі қосымша, жолдан қосылған ұйқас. Эпикалык жырларда әр түрлі өлең
жолдары кездесетіндіктен онда қосымша, жолдан қосылған ұйқастардың маңызы
негізгі ұйқастан кем соқпайды. Түйдек-түйдек тізілген терме жолдары бірінен
соң бірі тасқындап ағытыла береді.
Жырда жалқы (монорифм) ұйқас та кездесіп отырады. Бір шумақ өлең
тізбектері бір ұйқасқа бағындырылады. Егер бірнеше жыр тізбектері бір
ұйқасқа телінбесе, ол жыр тізбегі қайталанады [5, 58-61-б.].
Қобыланды батыр жырының тілдік, көркемдік ерекшеліктерін өте жоғары
бағалай келіп М. Әуезов былай дейді: Қобыланды батыр жырының көркемдігі
мен түрінен қазақтың батырлық эпосына тән көп ерекшеліктер аңғарылады.
Дастан жеті-сегіз буынды жыр үлгісімен жазылған. Мағынасына қарай шумақтағы
жол сандары алмасып отырады. Ұйқас та айнымалы, тұрақсыз болып келеді.
Бірақ дыбыстың үндестігі мен әуезділігі, қайталаулар, ассонанс пен
аллитерация мол ұшырасады. Бұл – қазақ эпосына, оның өлеңдік құрылысына
жалпы тұтастай ортақ қасиет. Оның үстіне тартыс шиеленісіп, уақиға
қабындап, өткір сезім күйлеріне түскенде бір қалыпты жыр ағымы күшейіп
желдірме ырғағына ауысады. Қобыланды батыр жырында жырдың көркем
үйлесімдігі шегіне жеткен. Қобыландының үй-ішімен қоштасуы, ата-анасының
батырды жоқтауы суреттелетін тараулар — қазақтың халық поэзиясының ең үздік
үлгісі [5, 129-б.]. М. Әуезовтің бұл пікірінің дәлеліне жоғарыда мысалға
алынған шумақтар мен жыр жолдары толық айғақ бола алады деп ойлаймыз.
Жырда эпикалық баяндау тәсілі сақтала бермейді. Уақиғаны тыңдаушыға
анық жеткізу үшін айтушы жырды қиыстыру ісіне тікелей өзі араласып кететін
сәттері бар. Мәселен:
Бара тұрсын Біршымбай,
Ұзын сөзді қысқартып,
Келейін енді қыз жаққа [3, 132-б.].
Пусть себе едет Биршимбай.
Сократим долгий сказ,
Теперь о девушке речь поведем [4, 292-б.] -деген Б.Жылқыбаевтың
тәржімесінде мұндай қиыстырушы, кіріспе жолдар кездеспейді. С.Липкиннің
аудармасында бұл жолдар:
Лишних слов не потратим сейчас,
О Кортке продолжим рассказ,
Мы окрасим бумажный лист,
Мы рассказ поведем вперед [4, 42-б.]-осы шумақтағы мы окрасим бумажный
лист - деген жолдар жыр қағаз бетіне түскеннен кейін қосылса керек.
Кез келген поэтикалық аударманы үш аспектіде қарастыру керек:
мағыналық, стилистикалық және прагматикалық. Түпнұсқаның бұл үш қыры
аудармада берілуі тиіс, алайда оларды жүз пайыздық ділдікпен беруге
болмайды (берілмейді де). Өйткені мұндай аударма буквализмге әкеп соқтырады
[1, 15-б.].
Эпоста, соның ішінде түркі жырларындағы қайталалау, эпизод қайталау да
көркемдеудің бір тәсілі. Жыршы бұл әдіске негізгі ойды, түйінді идеяны
жеткізу мақсатында әдейі жүгінеді. Мұның аса қызықты бір үлгісін Қобыланды
батырдан табамыз. Айтушылар осы тәсілге әсіресе, екеуара жауаптасу және
монолог тұсында көбірек орын береді.
Сонда Естемес сөйлейді,
Сөйлегенде бүй дейді... [3, 67-б.].
Тогда Естемес сказал,
Сказавши так молвил [4, 240-б.]. - деген дәстүрлі жолдардан кейін
диалог басталады. Және диалог иесі айтайын дегенін бірден қысқарып қалған,
дәстүрлі кіріспе жолдарсыз беріледі.
Бір ойдан екінші ойға ауысар тұста қайталау атқаратын қызмет күшті.
Сонымен бірге, сырт көзге анық байқала бермесе де, кіріспе қайталауларда
бейнелеу құралдары іштей өзара байланысты болады. Және де ойдан суырып
салып отырған ақын, бір жағына, ұйқастың тартымды шығауын көздейді. Бірнеше
жырды қатарынан жатқа айтатын ол ұтымды тіркестерді бірінен екіншісіне
көшіре айтады. Осыдан келіп эпостық дәстүрдің поэтикасы қалыптаса бастайды.
Қараманның айтқаны:
...Замандасым, мұңдасым,
Заманың бірге сырласым,
Жасы бірге құрдасы [3,81-б.].
Сверстник мой, повереннный друг,
Мы одних лет, одногодок мой,
Одногодки мы, ровесник мой [4, 240-б.]. –деген жолдар тавтологияға
ұшыраған. Келесі аудармада бұл жолдар компрессияға ұшыраған: Сверстник
мой, великий батыр! [5, 116-б.].
Эпикалық жырларда қайталаудың жоқтау-монолог түрлері де көп. Жоқтау
жанрында эпитет, әсірелеу, теңеу,символ сияқты бейнелі сөз түрлері ескі
фольклорлық сарында айтылады. Онда мұсылмандық реңктегі кітаби сөздер де
жиі ұшырайды. Діни ұғымдар, бір Аллаға жалбарыну, әулие, пірлерге табыну
шығыс аңыздары арқылы келгені де мәлім.
Қобыланды батыр эпосын тереңірек зерттеген М. Әуезов былай дейді:
Қазақтың Қобыланды батыр туралы эпосы көлемі жағынан, мазмұны, қамтитын
мезгілі жағынан орыстың былинасына жақындау. Бұл жыр көбінесе жеті, сегіз
өлең жолдарынан тұрады. Тирады сияқты онда төрттен он төрт жолға дейін
созылатын жолдар да жоқ емес. Бұл өлең жолдарының барлығы ондағы логикалық
ойдың сыйымдылығына байланысты, тирады ішінде ұйқастар бір орыннан табыла
бермейді. Бірақ оның есесіне қайталау мен аллитерциядағы және ассонанстағы
әуезділік ұйқастан кем түспейді. Қазақ эпостарындағы өлең техникасының
өзіндік ерекшеліктері бар. Соңғы сөздерінің түгелдей, немесе арлас шалыс
ұйқасуы, аллитерациясы, эпитеттері, теңеулері, метафоралары бәр-бәрінің
өзіндік заңдары, үйлесімі бар. Онсыз эпоста көрік, көркемдік болмайды [5,
99-б.].
Өлең техникасының ерекшеліктері жағынан Қобыланды батыр жыры
айрықша орынға ие. Жырау кейде басты кейіпкерінің диалогын не монологын
баяндарда: Қобыланды сонда сөйлейді, сөйлегенде бүй дейді - деп оның
айтайын дегенін әрі қарай өзі баяндап кетеді. Ал, кейде жыршы дейді,
деді деген етістік арқылы:
Бурылыңа мін – дейді,
Қарыңа найза іл – дейді,
Кешегі жатқан жылқыға,
Тағы да барып ти – дейді.
Тардан қашар жылқыдан
Қумай-ақ қой сен – дейді [3, 189-б.]. - деген үлгіде береді. Осы дейді
етістігі жыршы тілімен ғана емес, кейіпкерлер атынан да айтылып, екпінді
ұйқас құрайтынын байқаймыз. Айдармада:
На Бурыла своего садись, - говорит,
Возьми копье наперевес, - говорит,
К табунам, угнанным тобою вчера,
Вернись и снова гони их, - говорит,-
Убежит из табуна конь Тарлан,
Ты за ним не гонись, - говорит [4, 278-б.].
С. Липкин бұл қайталауды сақтай отырып аудару арқылы жырдағы екпін
мен ырғақты мейлінше дәл берген. Осы орайда ғалым С. Абдрахмановтың келесі
пікірі орынды: Өлеңде де, аудармада да қайталаулардың орны ерекше.
Лексикалық, фонетикалық қайталаулар тәржіменің тынысын ашып, әуезділігін
арттырып тұрады. Қалауын тапса қар жанар дегендей, мұндайда жұрт былайға
кезде жерден алып, жерге салып жататын, сұлу стилистер айналып өтетін
тавтологияның өзі құбылып сала береді [1, 14-б.].
Соғысқа шығар сәттегі батырлардың психологиялық өзгерістерін де
біркелкі жыр жолдарымен баяндау машыққа айналған. Айталық, қаһарманның
қаһарлануын:
Қабағына қар қатты,
Кірпігіне мұз қатты [3, 69] -дейді. Осы жолдардың С. Липкиннің аудармасында
бірнеше варианты келтіріледі: Стали снежными брови его, Превратились
ресницы в лед [39,46-б.], Стали брови его, как снег, Превратились ресницы
в лед, Это тот, чьи веки в снегу, Чьи ресницы покрыты льдом , Снег
валил с богатырских век, А ресницы оделись льдом , Снег навис у него на
бровях, А ресницы оделсиь льдом [6, 186-б.]. Түпнұсқада біркелкі жолдармен
берілген дәстүрлі қайталауларды аударуда С. Липкин әр түрлі тәсілдерді
пайдалануы аударманың өзгешелігін, контекске қарай әр түрлі пайымдағанын
танытады. Бұдан қазақ тілінің мүмкіндігі шектеулі деген түсінік
қалыптаспауы тиіс.
Аударылған туындылардағы фразеологизмдер арқылы тіл байып отыратынын
әрқашан ескерген жөн.
Келуімен Біршымбай,
Бөтен сөзге қарамай
Қобыландыны бір шаншып,
Қарлығаны бір шаншып,
Қараманды бір шаншып,
Ер Орақты бір шаншып,
Көк ала атпен Біршымбай,
Сыпыртып өтіп жөнелді.
Және айналып толғанып,
Найза және қолға алып,
Ер Орақты бір шаншып,
Қараманды бір шаншып,
Қарлығаны бір шаншып
Қобыландыны бір шаншып,
Сыпыртып өтіп жөнелді [3, 146-б.].
Бұл да қазақ эпостарында кездесе бермейтін өзінше қызықты, көркем
шумақ.Мұнда өлеңнің ұйқасы ғана емес, Біршымбай қимылының көрінісі де өте
әсерлі берілген. Бері қарай ат қойған Біршымбай Қобыланды, Қарлыға,
(Сараман, Ер Орақты бірінен кейін бірін түйресе, қайрыла соққанда сол
батырлардың қатары бұзылмайды: Біршымбай да соған сай енді қимылды Ер
Орақтан бастап, Қобыландымен аяқтайды. С. Липкиннің аудармасында:
Подскакавши, Биршимбай,
Не тратя слов даром,
Кобланды раз поддел (копъем) Карлыгу раз поддел,
Карамана раз поддел,
Ер-Орака раз поддел,
На сивом коне Биршимбай Стремительно промчался.
Вновь развернулся, собрался с силами,
Вновь взял в руки копье и,
Ер-Орака раз поддев,
Карамана раз поддев,
Карлыгу раз поддев,
Кобланды раз поддев,
Стремителъно промчался.[4, 124-б.].
Н.В. Кидайш-Покровская мен О.А. Нұрмағамбетованың аудармасында бұл
жолдар былайша жырланған:
Подскакал Биршимбай
И без лишних слов
Кольнул один раз Кобланды,
Кольнул один раз Карлыгу,
Караман один раз кольнул,
Колнул один раз Орака-богатрыя...
Снова взял копье наперевес,
Кольнул один раз Орака-богатыря,
Караман один раз кольнул,
Кольнул один раз Карлыгу,
Кольнул один раз Кобланды...
Вот так Биршимбай
Каждого по три раза копьем кольнул...
Четверо сивогривых лишились сил [4,345-б.].
Осы тармақтардан аңғарғанымыздай, аудармашылар жырдағы қайталауды
барынша сақтауға тырысқан. Осы сияқты орайлы сөз тіркестері, ұтымды ұйқас
жалпы жырдың ішкі әуенділігін, әуезділігін айрықша етіп көрсетеді.
Өлең аудармасы дегеніміз бір тұста ұтып, бір тұста ұтылып жүріп барып
шығармашылық жеңіске жету. Әр жол сайын дөп табамын, әр жол сайын дәл
түсемін деген адам дәл сол жолдарда тауып кеткендей болып көрінгенімен,
шығарманы тұтастай алып қарағанда өлеңдік өзегінен айырылып қалып жатады.
Белгілі бір дәрежеде құрбандықтарға саналы түрде бармайынша, шын
мәніндегі көркем аудармаға қол жеткізу қиын. Ол үшін аудармашы өзі қолға
алған шығармадағы тастап кетуге, алмастыруға болатын тұстарды бар жан-
жүрегімен, бар ақыл-ойымен, бүкіл болмыс-бітімімен сезінуге тиіс. Ең
бастысы - нақпа-нақ білуге тиіс. Түйсікке сене беру, шабытқа арқа сүйей
беру түптің түбінде бір опындырмай қоймайтыны сөзсіз. Дұрысы, аудармашының
ақын ғана емес, тарихшы, этнограф, тілші, сыншы, мәдениеттанушы болып
жатқаны керек. Аудармашылық өнер мен ғылымның арасында тұруға тиіс
дейтініміз де сондықтан [1, 28-б.].
Батырлық жырлар көбіне шұбыртпалы ұйқас пен ерікті ұйқасқа құралады
да, олардың атқаратын қызметі әрқайсысыныкі өз алдына.
Жыр көбіне жеті-сегіз буынды өлең түрінде келетіндіктен, дыбыс
ұйқастың: ассонанс, аллитерация, ішкі рифманың қолданылуымен де жасала
береді. Эпоста жырдың мелодиясы онша бай болмаса да ритмі (ырғағы) анық,
речитивінің (желдірмесінің) үні жоғары, көтеріңкі келуі, домбыраның сазы
және соған байланысты өлең шумағының пафосы халықтың ерлік өмірінің тарихын
көтеріңкі беруге қолданылады.
Жыр деп әдетте эпосты жырлар мен толғау, терме секілді ықшам,
желдірмелі әуенмен айталатын, тармақтры жеті-сегіз буынды болып,
түйдектеліп келетін шығармаларды айтады. Жырдың өлшемі мен өрнегі (түйдегі,
ұйқасы) әсіресе эпостық шығармаларда көбірек кездесетін болғандықтан, жыр
эпостық поэзияға тән өлең түрі деген мағынада да қолданыла берді [6, 65-
б.].
Жырда тармақтар әдетте белгілі бір мөлшерде топтаспайды, тармақтар
шумаққа бөлінбей, түйдек-түйдегімен түсіп отырады [6, 154-б.].
Түйдекті жырдың қысқа қайырылатын шумақты өлеңдермен салыстырғанда
сөйлем құру жағынан өз мүмкіншіліктері бар кендігін көрмеуге болмайды.
Мысалы, айталық, түйдек бірыңғай сөйлемшелерді немесе топтасқан бірнеше
сөйлемді қамтитын ұзақ сөйлем – периодты мейлінше жиі қолдану ерекше
қолайлы.
Түйдектің екінші бір ерекшелігі және артықшылығы – онда жеке-жеке
ойлардың кеңінен өрістеп, шарықтауына сәйкес көптеген құрылысының бірлестік-
тұтастығы, ұйқасы жағынан біріктіріп, топтастыруға болады. Кейде тіпті
тізбек-тізбегімен алып, әрқайсысы бір тиянақты ойды жеткізетін бірнеше
бөлек-бөлек тармақтар тобын да құрылысы біркелкі келуі, жеке өлең
жолдарының, сөздерінің және ұйқастың неше дүркін қайталануы арқылы
біріктіріп-тұтастыруға мүмкіншілік туады.[6,155-б.].
Әдетте жыр жолдары шұбыртпалы ұйқас деп аталып келеді. Бірақ бұл атау
жырдағы ұйқастың өзгшелігін дәл көрсете алмайды, - деп санайды
З. Ахметов. Себебі, мұндағы өзгешелік ұйқасты ұзақ түзуімен ғана
шектелмейді, әрі бір ұйқаспен келетін түйдектер жырдағы ең көп кездесетін
түр де емес. Жиі, мол қолданылатын ұйқас бұдан басқашалау болып келеді. Оны
желілі не болмаса өзекті ұйқас деуге болады. Өлең тармақтарының үйлесімін
туғызудың бұл тәсілі, негізгі. Басты ұйқасқа жанама ұйқастарды қосарлап
отыру ақылы жасалады [6,157-б.].
Осы орайда, Қобыланды батыр жыры эпосының біз қарастырып отырған
аудармаларына келер болсақ, С.Липкиннің жасаған тәржімесінде жырдың бұл
ерекшеліктері ескерілгені анық байқалады. Аудармашы жыр сипатына тән
қайталауларды, аллитерация мен ассонансты мейлінше жуықтатып беруге
тырысқан.
Ал, екінші Н.В. Кидайиш-Покровская мен О. Нұрмағамбетова аудармасында
авторлар жырдың өлең өлшемін, құрылысын, емес, мазмұнын барынша толық беру
тырысқандығы аңғарылады.
1.2 Реалийлердің, фразеологизмдердің берілу амалдары
Қобыланды батыр жыры ғасырлар бойы халқымыздың басынан өткерген
тарихи-әлеуметтік жағдай мен туған елдің елдің сипатын, байырғы жұрттың
тұрмыс-салты мен рухани күшін бейнелеп көрсететін әдеби көркем қазынасы
деуге болады. Жырда кездесетін реалийлердің, көркемдік бейнелеу
құралдарының сан-алуандығы соның айқын дәлелі бола алады.
Іс жүзінде ұлттық сипаттағы реалийдің нақтылы контекстегі қызметін
жеткізу мәселесінің мәні зор. Ұлттық сипаттағы реалийді әдеби көркем
шығарма жағдайында аудармас бұрын, алдымен реалийдің стилистикалық-
композициялық рөлін түсіну тиімді. Мұның өзі осы реалийлермен қатар
орналасқан сөздердің қолданылу мағынасына қарай анықталады. Түпнұсқаның
реалийі мен аударма тілінің реалийін салыстыру барысында оның семантикалық
жақындығын айқындау маңызды. Аударылатын тіл мен аударма тіліндегі
реалийдің стилистикалық экспрессиядағы ұқсастығы аударманың дұрыс
жасалғанын көрсетеді.
Реалийлерді беру мәселелірмен көптеген әдебиеттанушы-ғалымдар
айналысқаны белгілі. Солардың ішінде С. Влахов пен С. Флориннің ұсынған
жіктемесін негізге алатын болсақ, олар реалийлерді келесідей топтастырған:
А-1 тобына географиялық атаулар:
А-2 тобына этнографиялық ұғымдар:
Б- тобына фольклорлық және мифологиялық ұғымдар:
В-тобына тұрмыстық реалийлер: тағам, сусын, киім-кешек, әшекей бұйымдар,
үй, ыдыс-аяқ, бұйым атаулары, музыкалық асаптар, би, ойын атаулары кіреді:
Г1-2 тобына қоғамдық, тарихи реалийлер, әкімшілік-территориялық бірліктер
мен елді мекендер, сонымен қатар лауазым атаулары енеді.
Аудармада реалийлерді берілуінің екі түрлі қиындығы бар: реалия
бідіретін объектінің (референциал) тілде болмауынан аударма тілінде
баламаның болмауы (балама, ұқсас ұғым) және реалияның заттық (семантикалық)
мағынасымен қоса оның колоритін (коннотациясын) – тарихи және ұлттық реңкін
беру қажеттілігі.
Аудармада нақты кездесетін реалийерді аудару мүмкіндігінің төрт жолы
бар: транслитерация немесе транскрипция тілдегі бар элементтердің негізінде
жаңа (немесе күрделі) сөз тудыру, контексте нақтылана түсетін ұқсас
аударма және гипонимдік аударма (түр ұғымын род ұғымымен алмастыру).
Транскрипция (транслитерация) мен аударма арасынан таңдау мәселесі тіл
білетін адамға таныс емес сөздер арасынан таңдауға тікелей байланысты.
Транкрипцияның негізгі артықшылығы оның барынша қысқалығы, бұл
транскрипциялаудың негізгі себебі болады. Кез келген амал секілді
транскрипцияны да сақтықпен қоданған жөн, өйткені колоритті беру басты
фактор болмай, реалияның мағынасын беруді екінші қатарға ысырып тастап
аударманың коммутикативтік қызметін орындамауы мүмкін. Транскрипцияланған
сөздердің көптігі мәтінде реалиялардың шамадан тыс еніп, оқырманды
түпнұсқамен жақындастырмай, керісінше алыстата түседі.
I. Транскрипция.
II. Аударма (алмастыру).
1. Неологизм:
а) калька,
б) жартылай калька,
в) игеру,
г) семантикалық неологизм.
2. Жуықтап, шамалап аудару
а) родтық-түрлік сәйкестік
б) функционалды аналог,
в) сипаттау, түсіндіру,
3. Контекстуалды аударма.
Реалийді беру жолын таңдау бірнеше себептерге байланысты: 1-мәтіннің
сипатына, 2-реалийдің контекстегі маңыздылығына, 3-реалийдің өзінің
сипатына, оның түпнұсқа тілі мен аударма тілі лексикасындағы орнына, 4-
екі тілге, олардың сөз тудыру мүмкіндігіне, әдеби және тілдік дәстүрге, 5-
аударма мәтін оқырманына байланысты болады.
Қобыланды батыр жыры ғасырлар бойы халқымыздың басынан өткерген
тарихи-әлеуметтік жағдай мен туған елдің елдің сипатын, байырғы жұрттың
тұрмыс-салты мен рухани күшін бейнелеп көрсететін қазына ордасы деуге
болады. Осыған байланысты С. Влахов пен С. Флориннің ұсынған жіктемесін
негізге алып, жырда кездесетін реалийлерді келесідей топтастыруды жөн
көрдік:
1 Географиялық реалийлер: Қараспан, Қырлы қала, Сырлы қала, Көздікөл, Құмра
көл, Қотан көл, Қаратау, Алатау, Атасу, Манашы, Жем, Темір, Аманбай, Арыс,
Ақсай, Қасқарлық, Елек, Есімбай, Бұқаржай, Айнакөл, Арқа, Сарысу, Төрткөл,
Шегінді.
2 Этнографиялық реалийлер: (этнонимдер, антропонимдер) Қарақыпшақ,
Қызылбас, Қалмақ, Ноғай, Қият, Тоқтарбай, Аналық, Қобыланды, Қарлығаш,
Құртқа, Қарылға, Қараман, Орақ, Қазан, Көбікті, Быршымбай, Естемес,
Аймақхан, Қарақозы, Аққозы, Алшағыр, Қаныкей, Тінікей.
3 Фольклорлық және мифологиялық ұғымдар: Түкті Шашты Азиз Баба, Ер Ғали,
Мұхамбет, Ер Дәуіт.
4 Тұрмыстық реалийлер (тағам, сусын, киім-кешек, әшекей бұйымдар, үй, ыдыс-
аяқ, бұйым атаулары, музыкалық асаптар, би, ойын атаулары): күйме, арба,
қамшы, бесік, сауыт, жалаңқат, қаттау, кебене, берен тон, қамқа тон,
телпек, дулыға, жалбағай, кебі, бояқ, бөз, мақпал, барқыт, торғын, масаты,
патсайы, шоқпар, садақ, сүңгі, найза, енші, жасау, жоқтау, бәйбіше, көке,
бикеш, намазшам, құтпан мезгіл, намаздыгер, батпан, он екі құлаш, сәске,
талма түс, қожа бесін.
Аталған реалийлердің аудармада берілу амалдарына кеңірек тоқталайық.
1 Географиялық реалийлер: Ежелгі дәуір топоноимдері халықтың
тіршілігінен әр қилы мәлімет беретін аңыз-әңгімелерінде, жыр-дастандарында,
ертегілік сюжеттерінде де біршама сақталғандығы туралы профессор
Т.Жанұзақов: Географиялық атауларда халықтың тарихы, тіл тарихы және
тарихи география жөніндегі қыруар бай материал, құнды деректер сақталған
деген [7, 142-б.]. Сондықтан ономастика мәселесін ел тарихымен, жер
тарихымен бірлікте қараған жөн екендігін ескере отырып, Қобыланды батыр
жырында қолданыс тапқан Шалқар, Елек, Жайық, Нұра, Атасу, Арқа, Есіл, т.б.
жер-су атауларының аудармада берілу жолдары қарастырылды.
Демек, жер-су атаулары – халық тарихы, қоғам өмірімен біте қайнасып,
ғасырдан-ғасырға ұласып, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болған мәдени мұра, өшпес
шежіре. Топоноимдерде халық тарихының ізі, тұрмыс-күйі, әдет-ғұрпы, салт-
сана, жөн-жобаның бейнесі айқын көрініс тапқанын Ш. Уәлиханов та атап
көрсеткен.
Жырда Қараспан, Қырлы қала, Сырлы қала, Көздікөл, Құмра көл, Қотан
көл, Қаратау, Алатау, Атасу, Манашы, Жем, Темір, Аманбай, Арыс, Ақсай,
Қасқарлық, Елек, Есімбай, Бұқаржай, Айнакөл, Арқа, Сарысу, Төрткөл, Шегінді
т.б. секілді жер-су атаулары кездеседі. Оларды аудармашылар негізінен
транслитерацияны пайдалану арқылы аударған. Мәселен: Караспан, Кырлыкала,
Сырлыкала, Коздыколь, Кумра коль, Котан коль, Каратау, Алатау, Атасу,
Манашы, Жем, Темир, Аманбай, Арысь, Аксай, Касқарлык, Елек, Есимбай,
Бухаржай, Айнаколь, Арка, Сарысу, Турткуль, Шегенды.
Б. Жылқыбаев аудармасында: Кырлы, Сырлы, Кара Аспан (Караспан),
Сарысу, Кияс, Ильяс, Алатау, Каратау, Каскарлык т.б. С. Липкинде: Караспан,
Кырлы-кала, Сырлы-кала, Каскарлык, Шигенды, Котан, Кумра, Кара-Тау, Аала-
Тау, Атасу, Манаши, синяя Куба,
Қарастырылып отырған аудармалардағы жер-су атауларының кейбір
фонетикалық өзгешеліктері болмаса, айтарлықтай айырмашылық жоқ.
2 Этнографиялық реалийлер: Зерттеу материалдарына өзек болған
реалийлерді этнонимдер, антропонимдер деп екі топқа бөліп қарастырдық.
Этнонимдер. “Қобыланды батыр” жырында ұшырасатын негізгі қаһармандар
есімдері Алтын Орданың ыдырауы мен Қазақ хандығының құрылуы оқиғаларының
ортасындағы тарихи тұлғалар. Тарихи Қобыландының Алтын Орда ыдырап, Қазақ
хандығының құрыла бастаған кезінде өмір сүргеніне жазба дәлелдің болмауы,
оның сол дәуірде өмір сүргендігін жоққа шығармайды. Ал, Алтын Орданың
ыдырап, Қазақ хандығы құрылған дәуірде тарихи тұлғалар қатарында
Қобыландының да тарихи жырда, эпоста, шежіре, аңыздарда көрінуі кездейсоқ
емес. Көшпелі түрк халықтарында тарихи аңыз, жыр, шежіреге тарихи дерек
көзі ретінде қарастырылады және сол деректердің көбі жазба мағлұматтармен
сәйкес келеді.
Сондықтан да “Қобыланды батыр” эпосының, зерттеушілер айтып жүргендей,
Әбілхайыр ханның ұлысы екіге бөлініп, халқымыздың тарихында шешуші рөл
атқарған 1456 жылғы Қазақ хандығы құрылар алдындағы ұлысаралық өзара
қақтығыстарды бейнелейтін және осы кезеңде туып қалыптасқан аса құнды
эпикалық туынды екендігі даусыз Жырдағы қыпшақ (қарақыпшақ), қият,
қызылбас, қалмақ және ноғай, этнонимдеріне тарихи-танымдық этимологиялық
деректер мен әр түрлі ғылыми зерттеулерде талдау жасалған. Жырда
Қобыландының тегі қарақыпшақ деп берілген. Қазақ шежіресіне сүйенер болсақ,
бұл – қыпшақ тайпасының орта ғасырлардағы б ір тармағы. Жырдың тарихи-
этникалық үрдіске қатысын анықтауда мұның да маңызы зор. Себебі, дәл осы
белгісі арқылы қыпшақтардың ішкі жіктелуінің қай дәуірден басталғанын
анықтауға болса керек. Біз қарастырып отырған этностың қарақыпшақ,
сарықыпшақ және құлан қыпшақ болып жіктелуі – үш жүздің жүйесінен бұрын
болған үрдіс. (Т. Ақселеу).
Б. Жылқыбаевта: Кызылбаш, Кипчак, кыргыз, ногайлинцы, кияты.
С. Липкинде: Кызылбаш, Казах, ногайлинцы, кыят т.б.
Осыған байланысты эпос тілін зерттеуші Т. Қоңыратбай: Бізге батырлық
жырларының көркемдік келбетінен гөрі ондағы қазақ халқының қалыптасу
үрдісіне сәуле түсіретін этнонимдік атаулар қажеттірек. Дәл осы тұста
эпостық жырлардың арқауы поэтика емес, этникалық үрдіс екендігі айқындала
түссе керек [7,78-б.]. - деп көрсетеді. Ғалымның пікірінше, қарақыпшақ
атауының ХVІІІ ғасырдан бұрын болғанын бұл этнонимдік тармақтың өзбек
халқының құрамында жүргендігі де айғақтаса керек. Қарақыпшақ, сарықыпшақ,
аққыпшақ деген бөліністер де бар. Сонда мұның өзбек-қазақ халықтарының енші
алысуына дейін болғандығы байқалады. Тағы бір ескеретін мәселе – өзбек
арасындағы қырықапшақтардың өздерін ата, ру, түпкілікті қыпшақ тайпасы
ретінде санайтындығы. Дәл осы бағаны қазақ халқының этногенезін құраған
тайпалардың бірі – қарақыпшақтарға да қолдануға болар еді. Этнонимдік
сипатқа ие болған қарақыпшақ атауының алғашқы буыны (қара) түрік
тайпаларының көне ұғым түсініктеріне сай күшті, құдіретті, үлкен, қадірлі,
қасиетті деген семантикалық мағынаға ие [7, 80-б.].
Антропонимдер. “Қобыланды батыр” жырында ұшырасатын негізгі
қаһармандар есімдері Алтын Орданың ыдырауы мен Қазақ хандығының құрылуы
оқиғаларының ортасындағы тарихи тұлғалар. Тарихи Қобыландының Алтын Орда
ыдырап, Қазақ хандығының құрыла бастаған кезінде өмір сүргеніне жазба
дәлелдің болмауы, оның сол дәуірде өмір сүргендігін жоққа шығармайды. Ал,
Алтын Орданың ыдырап, Қазақ хандығы құрылған дәуірде тарихи тұлғалар
қатарында Қобыландының да тарихи жырда, эпоста, шежіре, аңыздарда көрінуі
кездейсоқ емес. Көшпелі түрк халықтарында тарихи аңыз, жыр, шежіреге тарихи
дерек көзі ретінде қарастырылады және сол деректердің көбі жазба
мағлұматтармен сәйкес келеді.
Сондықтан да ғалым М. Жолдасбеков атап өткендей, “Қобыланды батыр”
эпосының, зерттеушілер айтып жүргендей, Әбілхайыр ханның ұлысы екіге
бөлініп, халқымыздың тарихында шешуші рөл атқарған 1456 жылғы Қазақ хандығы
құрылар алдындағы ұлысаралық өзара қақтығыстарды бейнелейтін және осы
кезеңде туып қалыптасқан аса құнды эпикалық туынды екендігі даусыз.
Халық антропонимиясын байытуда фольклордың орны ерекше. Ондағы
кейіпкерлердің есімдері мен образдарды бүгінгі ұрпақтарға жетіп, күнделікті
өмірде әлі де кеңінен қолданылып жүр. Демек, қазақ фольклорындағы кейіпкер
есімдерінің құрылысы, тілдік ерекшелігі, образ тұтастығы көптеген тарихи
жайларды ашып берері сөзсіз [8, 144-б.].
Жырдағы антропонимдердің қатарында: Тоқтарбай, Аналық, Қобыланды,
Қарлығаш, Құртқа, Қарылға, Қараман, Орақ, Қазан, Көбікті, Быршымбай,
Естемес, Аймақхан, Қарақозы, Аққозы, Алшағыр, Қаныкей, Тінікей т.б..
есімдерді атауға болады.
Аудармасы Б. Жылқыбаевта: Кобланды, Карлыга, Бершымбай, Алшагыр,
Каникей, Теникей, Тохтарбай, Карлыгаш, Караман, Хазан, Гассан (Гасан),
Естемис, Аналык, Кортка, Кара-Кужек, Салимбай, Каракозы, Аккозы, Каражан,
Кара Букан (Карабукан), Караман, Косдаулет, Караул, Бегаул,
С. Липкинде: Естемис, Кортка, Коктим Аймак, Кызылер, Кара-Кожек,
Каракозы, Косдаулет, Кара-Букан, Караман, Казан, Караул, Домбаул, Кобикты,
- деп бір аударманың өзінде кісі есімдерінің әр түрлі жазылу нұсқасының
бар екендігін атап өту керек.
Қобыланды есіміндегі құба (қоб) рудың атын білдіретін сөз, ру атауы
мағынасында айтылып тұр. Яғни, Қобылан дегендегі ұлан (ұл) құба түсті
ұлан (ұл) емес, құба руының ұланы (ұлы) (Е.Жұбанов) деген мағынада деп
шамалаймыз. Қобыланды антропонимін анықтаушы рөлінде көрінетін қарақыпшақ
этнонимінің синтагматикалық қолданылуы кейіпкердің рулық түбірлерін
көрсетеді. Жеке атпен бірге рудың аты қолданылуы патриархалдық-рулық қазақ
халқының құрамында Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай т.б. түрде
қолданған ру-тайпа + жеке ат (Қарақыпшақ + Қобыланды) дәстүрлі
антропонимдік формуланың өзіндік белгісі болып табылады.
Эпостағы ғажап сырлы есімдердің бірі – Құртқа. Ол туралы Е. Жұбанов
пікіріне сүйенсек: Құртқа сөзі нақ қазақ тілінің өзінде айтыла бермейді.
Басқа түркі тілдерінде ол қартайып біткен, қураған кемпір дегенді
білдіреді. Құртқа жас та болса, көп нәрсені біледі. Ол Тайбурылдың тұлпар
болатынын енесінің ішінде жатқанда танып, оны өз қолымен бағып, баптайды,
әлі де қырық үш күні кем деп, батырдың сұрағанына бермейді. Жау іздеген
Қобыландының алдын болжап, оның не күйге ұшырайтынан күні бұрын айтып
береді. Құртқа есімі же: жас та болса, бәрін білетін қыз (мыстаннан бетер)
дегендей астарлы мағына танытады Жырда Құртқа антропонимінің аудармасы
негізінен бірыңғай Кортка деп транскрипцияланған [8, 85-б.].
Жырда кездесетін антропонимдердің бірі – Қызыл ер. Түрікмен елінің
құрамына енген бұл тайпа қызыл, қызылаяқ, қызылкөз, қызылкөр болып бірнеше
тарау-тармақтарға жіктеледі. Жырдағы Қызыл ер антропонимінің негізінде осы
субэтностық тармақтардың бірі жатқаны анық [8 ,31-32-б.].
Т. Қоңыратбайдың докторлық диссертациясында Қазақ хандығының монғол
дәуіріннен соңғы кезеңде, Әмудария (Иран) жағынан шыққаны айқындалады. Иран
– Тұран тайпаларының Әму бойындағы қала-қамалдар үшін жүргізген
қақтығыстары аз болмаған. Оның бір жағы сефевилер мен шайбанилер арасындағы
Герат үшін болған шайқастарға барып тіреледі. Сонда Қазан дегеніміз – Герат
билеушісі емес пе? Түрікмен ішіндегі Теке-Жәуміт – тектес тайпа. Демек,
Қазан-салордың Жәуміт, Ғази ханның Теке тармағынан тарауы да тегін болмауға
тиіс. Осы негізде жыр оқиғасының Әму бойындағы оқиғаларға, Ысмайыл шах пен
Шейбани хан арасындағы ұзақ жылдарға созылған тартысқа қатысы бар екенін
аңғарамыз [8, 32]. Аудармада Казан деп транскрипцияланады, ал Б.
Жылқыбаевтың аудармасында бұл антропоним екі түрлі вариантта кездеседі:
Казан, Гассан.
3 Фольклорлық және мифологиялық ұғымдар: Діни дәстүрді халық тілі
мен мәдениеті тұрғысынан арнайы зерттеген ғалым Қ.Ғабитқанұлы ұлт
мәдениетін тануда діни салт-дәстүрлердің маңызын атап көрсетеді. Діни
лексиканы анықтайтын этноатаулардың сыры С. Сәтенова, Н. Уәлиұлы,
Ғ. Аронов, А. Сейілхан т.б. тілші-ғалымдардың еңбектерінде сөз
етілген.
Жыр жолдарында ата-баба даңқына табыну, оның рухын жоғары ұстау, әулие
тұту, аруақтарды дәріптеу сияқты образды бейнелер кеңінен өріс алған.
Мысалы, жырда қолданылған Шашты Әзіз, Ер Ғали, Мұхамбет, Ер Дәуіт т.б.
образдар діни кейіпкерлердің атауы ретінде танылды. Қазақстан мен Орта
Азия елдері ұсталардың пірін Дәуіт деп атайды. Ұсталар іс бастарда: “Я,
сәт, менің қолым емес, Дәуіт бабамыздың қолы”, - дейді. [9.153]
Жырда тұрмыстық сипаттармен қатар діни нанымдарға байланысты ұғымдар
да кездесіп отырады. Олар: "кәміл пір", "Ғайып ерен қырық шілтен", "Ықылас
ата, Шашты Әзіз", "хақ", "құда", "құдай", "Алла", "қыдыр", "жаппар", "жын",
"шайтан" т.б. бір айта кетерлік жайт, Н.В. Кидайш-Покровская мен
О.А.Нұрмағамбетова аудармасында еңбектің соңында мұндай ұғымдарға
түсініктеме берілген. Қалған екі аудармада бұл кездеспейді. Қобыландының
ата-анасымен, қарындасы Қарлығашпен, жары Құртқамен қоштасқанда айтқан
сөзінде:
...Оставляю мою Кортку,
Пусть хранит ее дева-палван... [4, 120-б.].
Осы тармақта дева-палван - палуан қыздың аудармасы ретінде
берілген. Бұл тармақты аударғанда Н.В. Кидайш-Покровская мен
О.А. Нұрмағамбетовалар компенсация әдісін пайдаланған, тәржіме
сәтті шыққан:
Мою любимую Кыз Кортку
Деве-богатырше Дариге препоручаю я...[4, 254-б.].
Бұл өлең жодарын С.Липкин былайша аударған:
А Кортку, супругу мою,
Дорогую подругу мою,
На сохранность я отдаю
Славной девушке-богатырю... [4, 64-б.].
Мұнда да жоғарыда аталып өткеніміздей девушка-богатырьдың кім
екендігі өзге ұлт оқырманына түсініксіз болары сөзсіз.
Б. Жылқыбаев аудармасынды: Шашты Азиз (Азиз Шашты, Шашты Азис), Биби-
Фатима, Карашаш-Ханым, повелитель воды Камбар, Магомет, святой Али, хазрет
Шахизаида, Жарылкаушы, Аллах, Давид секілді сөздердің танскрипциясы ғана
берліген.
4 Тұрмыстық реалийлер: тағам, сусын, киім-кешек, әшекей бұйымдар, үй,
ыдыс-аяқ, бұйым атаулары, музыкалық асаптар, би, ойын атаулары кіреді:
Бабаларымыздың көшіп-қону жағдайына ыңғайлы ертеден келе жатқан
күйме, арба т.б. көлігін жыр жолдарынан әр түрлі сипатта кездестіреміз.
Мысалы, күйме сөзінің аудрамасының екі варианты бар: крытый возок,
повозка.
Көшпелі елдің тұрмысында өте көп тараған байырғы құралдардың бірі
болып табылатын қамшы ( Қамшы – көлікті айдіп жүргізу үшін қолданылатын,
таспадан әр түрлі нұсқада түйіп өріп, тобылғы немесе басқа затқа саптап
жасалған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz