Банк жүйесіндегі банктік құқықтық қатынастар
Мазмұны:
Анықтамалар 5
Белгілеулер мен қысқартулар 6
Кіріспе 7
1 Банкілік қызмет анықтамасы және оның құқықтық жағдайлары 10
1.1 Банкілік қызметтің теориялық негіздері 10
1.2 Азаматтық құқықтағы банктік қызмет көрсету шарттары 29
1.3 Банктік несиелендірудің мәні және басқа несиелерден
айырмашылығы 37
1.4 Қазақстан Республикасында банктік несиелендіруді ұйымдастыру
механизмі 43
2 Банк қызметі туралы банктің құқықтық теориялық және
практикалық мәселелері 55
2.1 Банк жүйесіндегі банктік құқықтық қатынастар 55
2.2 Банктік қызмет: экономикалық және азаматтық – құқықтық
нормалары 60
2.3 Банктік заннама: мәні-маңызы және банктік қызметті
ұйымдастыру және реттеу 63
2.4 Банктік қызметті пруденциалдық реттеу ерекшеліктері 70
3 Қазақстандағы банк қызметінің аясындағы азаматтық- құқықтық
нормалар жүйесіндегі банктік міндеттемелер 75
3.1 Қазақстанның Ұлттық банкі қызметінің аясындағы банктік
құқықтық қатынастар 75
3.2 Екінші деңгейлі банктердің несиелендірудегі құқықтық
базасындағы мәселелері 81
Қорытынды 84
Пайдаланылған әдебиеттер 85
Қосымшалар 87
Анықтамалар
Банк дегеніміз - өз атынан ақшалай қаражаттарды арқылы мерзімділік және
қайтарып беру шартымен тарту және орналастыру үшін құрылған ұйым.
Коммерциялық банктер - жеке клиенттердің (ағымдағы есепті жүргізу,
коммерциялық несиелерді ұсыну және т.б.) салымдары түрінде тартылған
негізгі түрде ақша капиталдары мен сақталған ақша есебінен барлық саладағы
кәсіпорындар үшін әмбебап банкілік операцияларды жүзеге асыратын кредиттік
мекемелер; кредиттік жүйенін негізгі звеносы.
Банктік қызмет - клиенттің қажеттілігін қанағаттандыру нысаны, банк
клиентіне қызмет көрсетудің нәтижесі. Банк өнімі - банк клиентіне кызмет
көрсету әдісі, клиентке қызмет көрсетудің бірыңғай технологиясымен
біріктірілген операцияларды орындаудың құжаттандырылған регламенті
(ережелердің тәртіпке келтірілген жиынтығы
Құқықтық қатынас- көптеген айқындамалары бар, алайда кеңінен тараған
айқындамаға сәйкес құқықтық қатынас қатысушылары мемлекет қорғайтын әрі
кепілдендіретін субъективтік құқықтар мен заңды міндеттерге иелік ететін,
құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынас
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР- Қазақстан Республикасы
ҰБ-Ұлттық Банк
ҚҚА-Қаржылық Қадағалау агенттігі
ЕДБ-екінші деңгейлі банктер
АҚ- акционерлік қоғам
ЖІӨ- жалпы ішкі өнім
АҚШ-Америка Құрама Штаты
%-пайыз белгісі
Тг-ұлттық валюта, теңге
Кіріспе
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп,
экономикамыздың гүлденуіне байланысты көптеген жетістіктерге, өзгерістерге
қол жеткізді. Нарықтық экономикаға ауысу тәжірибесі ұлттық экономикалық-
құқықтық жүйелердің күрделі қайта құрылуымен байланысты жүрді. Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2009 жылдың 6
наурызындағы өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы
Дағдарыстан-жаңаруға атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында:
"Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер
барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған
сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен
еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы
абыройы да жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамызбен мемлекетіміздің
берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып,
түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық- деп Елбасымыз Қазақстан халқына
жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді
жеткізді[1]
Отандық экономиканы реформалаудың қазіргі уақытындағы сатысында
тиімді, нәтижелі және перспективалы бағыттардың бірі банк жүйесінің дамуы
болып табылады. Бұл саланың маңыздылығы әлемдік және отандық экономиканың
тәжірибесі көрсетіп отырғандай, нарықтық экономикаға өту жағдайында банк
жүйесіне көмек көрсету тұрақтандырылған экономикалық өсуге жетуге елеулі
нәтижелер береді. Банк жүйесінің дамуы елдегі қаржы нарығының өркендеуіне
және Ұлттық банктің өз саясатын тұрақты қалыпта жүзеге асыруына мүмкіндік
береді.
Соңғы бірнеше жылда, әсіресе 2000-жылдан бастап банк жүйесінің
динамикалық дамуы жүруде. Қазақстан банк секторының жандануы және
конденсациялық процестер жалғасуда. Банк жүйесін мемлекеттік және заңнама
жағынан қолдау әлі де жеткіліксіз дәрежеде болып отыр. Бұл саланың өзіндік
мәселелері шешілмей қалуда. Мұндай кемшіліктерді жою үшін заңнама негізінде
банк жүйесіне жаңа бағдарламалар, реформалар жүзеге асуы тиіс. Қаржы
заңдарының дамуы экономиканың дамуындағы жалпы ішкі өнім үлесіндегі қосымша
құн өскен сайын бюджет көздері толықтанып, халықтық әлеуметтік және рухани
шығындарын қанағаттандыра түсіру үшін нарықтық қатынастардың құқықтығы
күшейе түсуіндегі барлық бағыттарды бақылау жүргізу әділеттіліктің негізгі
даму бағыты. Сайып келгенде, зерттелінген мәселенің ғылыми және іс-
тәжірибелік маңызы зор бастамалардың бірі екенін айта аламыз. Қазіргі
заманда мемлекеттің қаржылық қызметінің құқықтық реттелуі Қазақстан
Республикасының құқықтық базасының дамуының маңызды бағыттарының қатарына
жатады, өйткені қаржы жүйесі мемлекеттің экономикалық негізін қалап,
қоғамның тиімді әлеуметтік дамуына ықпал етеді. Сонымен қатар қаржы
құқығының маңыздылығы елімізде нарықты экономиканың дамуында және жаңа
экономикалық- құқықтық қатынастар пайда болуымен да артып отыр.
Дипломдық жұмысымның тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы банктік
несиелендірудің құқықтық негізі. Бұл тақырыпты зерттеу кезінде қосымша
әдебиеттер мен басылымдарды пайдаландым.
Қаржы саласындағы заңдылықтардың жиі өзгеріп, қомақты және күрделі
болуына байланысты қаржылық құқықтық қатынастар көпжақты. Мемлекеттің қаржы
және салық саясатын жетілдіру мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап,
сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей
заңгерлер мен экономистерді айтуға болады: А.Герун, А.И.Худяков,
А.К.Арыстанова, Б.Б.Шермухаметова, Б.Ж.Ермекбаева, В.Г.Фурсов,
В.Д.Мельников, Г.К.Жакупова, Г.М.Бродский, Е.Калюжанова, Е.Х.Сигаев,
З.Атығаева, К.А.Сержантов, М.Т.Оспанов, М.Х.Тусеева, С.С.Сатубалдин,
А.А.Нурумов, А.Б.Зейнельгабдин, А.Смит, А.Соколов, А.Тривус, В.Д.Ли,
Г.А.Лесбеков, Г.Карагусова, Д.Г.Черник, Е.В.Порохов, К.А.Аттапханов, К.Ә.
Сағадиев, К.К.Ильясов, М.Б.Кенжегузин, О.Тимофеева, С.Г. Пепеляев,
С.М.Мусин, Ф.С.Сейдахметова және тағы басқалар. Бірақ, қаржы заңдарының
дамуы, салық жүйесінің бақылау қызметі мен мемлекеттік қаржылық
бақылауының көпжақтылығы және мәселелерінің күрделілігі оның әрі қарай
зерттеуді қажет етеді.
Банктік несиелендірудің құқықтық заңнамасын дамытуға байланысты
талаптарына қаншалықты жауап беретіні туралы өзекті мәселелер, өз кезегінде
дипломдық жұмысының мақсаты мен міндеттерін анықтап отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- Қазақстан Республикасы экономикасындағы
екінші деңгейлі банктердің қызметінде несиелендірудің құқықтық базасының
мәселелері мен даму болашағына баға беру.
Көзделген мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешуді қажет етеді:
- Банкілік қызметтің теориялық негіздері жағынан қарастыру;
- Азаматтық құқықтағы банктік қызмет көрсету шарттарымен танысу;
- Банктік несиелендірудің мәні және басқа несиелерден
айырмашылығын көру;
- Қазақстан Республикасында банктік несиелендіруді ұйымдастыру
механизмін қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банк жүйесіндегі банктік
құқықтық қатынастар айқындау;
- Екінші деңгейлі банктердің несиелендірудегі құқықтық базасындағы
мәселелерін көрсету
Зерттеу обьектісі: Банктік несиелендірудің құқық және қаржы заңдарының
түсінігі, жүйесі, қаржы заңнамасы жүйесіндегі қаржылық-құқықтық актілер
және оны заңнамалы жүзеге асырудың әдістері.
Зерттеу пәні: Банктердің несиелендірудің заңнамасы.
Ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі
банктер мен Қазақстан Республикасының нормативтік құжаттары, сондай–ақ
банкік несиелендірудің құқықтық қатынастардың дамуы жайлы сұрақтарды
қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с.
пайдаланылды.
Құқықтық негізде ҚР Президентінің заңдар мен заң күші бар жарлықтары
және әр түрлі әдістемелік нұсқаулар жатады. Сонымен қатар жұмысты орындау
барысында Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жолдауы, Ақшалы-несиелік
және қаржылық мәліметті қалыптастыру мақсатында екінші деңгейдегі
банктермен, несиелік серіктестіктермен және ипотекалық компаниялармен
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне есепті берудің тізімі, нысаны және
мерзімдері жөнінде нұсқауды бекіту туралы қаулысы, Алимжанов К.,
С.Б.Мақыш, В.И.Колесникова және тағы басқа экономистердің еңбектері
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады. Берілген жұмыстың
теориялық маңыздылығы Қазақстан Республикасының банктік несиелендірудің
құқықтық қатынастар жүйесінің қалыптасу мен даму үрдісі толықтай
қарастырылды.
1. Банкілік қызмет анықтамасы және оның құқықтық жағдайлары
1.1 Банкілік қызметтің теориялық негіздері
Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі коммерциялық банктер
акционерлік қоғам нысанында құрылған. Қазақстан Республикасының банктер,
банктік қызмет туралы заңнамалық актілері, өздеріне қатысты өзге де
заңнамалық актілер мен заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер, сондай-
ақ арнаулы лицензиялар – рұқсаттар негізіндебанктік операциялар мен
мәмілелердің барлық түрлерін және тиісті қаржылық қызметті кең ауқымда
жүзеге асыратын коммерциялық заңды тұлғалар кредиттік ұйымдар болып
табылады.
Банк жүйсінің төменгі (екінші) деңгейіндегі коммерциялық банктер
кәсіпкерлік қызметтің айрықша түрін банктік операцияларды тиісті заңдарға
және лицензияларға сәйкес жүзеге асыру арқылы (нәтижесінде) белгілі бір
көлемде мол пайда табуды көздейтін, таза нарықтық сипаттағы коммерциялық
институттар ретінде ерекшеленеді. Коммерциялық банктер Қазақстан
Республикасының тиісті заңдарында заңды тұлғалар үшін белгіленген тәртіппен
және банктер туралы заңдарда белгіленген мән-жайлар мен ерекшеліктер
негізінде акционерлік қоғам нысанында құрылады. Жаңадан құрылған
коммерциялық банктің акционерлері банктің жарғылық капиталына Әділет
министрлігінде не оның жергілікті бөлімдерінде банкті тіркейтін мерзімге
қарай елу процент мөлшерінде және тіркелген күннен бастап бір күнтізбелік
жыл ішінде толығымен төлем жасайды [2].
Қазақстан Республикасының Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды
мемлекеттік реттеу және қадағалау жөніндегі Агенттігі өз құзыреті шегінде
әрі өзі белгілеген тәртіппен коммерциялық банктерге банктік операциялардың
Қазақстан Республикасы банктік заңнамасында көзделген түрлерін (валюталық
операциялардан басқаларын) жүргізуге лицензия береді. Сонымен қатар,
аталған Агенттік банктерге, банктік топтарға арналған пруденциялдық
нормативтерді және банктер үшін сақталуға міндетті өзге де нормалар мен
лимиттерді белгілейді, сондай-ақ коммерциялық банктерді ашуға, қайта
ұйымдастыруға және таратуға келісім береді. Қазақстан Ұлттық Банкі және
өзге де уәкілетті мемлекеттік органдар коммерциялық банктердің операциялық
іс-әрекеттеріне араласпайды. Олар банк жүйесіндегі адал бәсекелестіктің
қалыптасуына жағдай жасауды көздейді. Коммерциялық банктердің пассивті
операцияларына клиенттерге қызмет көрсету арқылы немесе клиенттерге қызмет
көрсетуден басқа да көздерден қаражаттар тарту жатады. Коммерциялық
банктердің активті операциялары банк клиенттерінің есебінен және олардың
тапсырмалары бойынша банктің өзінің пайдасына жүргізілетін операциялар
болып табылады. Коммерциялық банктер мен олардың клиенттер арасындағы
операциялар және банкаралық қатынастар тиісті банктік шарттардың негізінде
жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы экономикасының банктік секторындағы
коммерциялық банктер елдің бірыңғай экономикалық кеңістігіндегі шаруашылық
қызмет субъектілеріне қатысты және сыртқы экономикалық қызметке байланысты
кредиттік, қаржылық және есеп айырысу операцияларының барлық түрлерін
жүзеге асырады.
“Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы”
Қзақстан Республикасы заңының 30 бабына сәйкес коммерциялық банктер:
1) заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдайды, сондай-ақ олардың шоттарын
ашады және жүргізеді;
2) жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдайды, сондай-ақ оладың банктік
шоттарны ашады және жүргізеді;
3) банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың корреспонденттік есеп-шоттарын ашады және
жүргізеді;
4) жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашады және жүргізеді;
5) кассалық операцияларды жүзеге асырады;
6) заңды тұлғалар мен жеке тұлғаларды ақша аудару жөніндегі тапсырмаларын
орындайды;
7) заңдыы тұлғалар мен жеке тұлғалардың вексельдерін және өзге де
қарыздық міндеттемелерін есепке алады (дисконттайды);
8) жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың, олардың ішінде корреспондент
банктердің тапсырмасымен олрадың банктік шоттары бойынша есеп
айырысуды жүзеге асырады;
9) сенімділік (трасталық) операцияларды жүзеге асырады;
10) банкаралық клиринг жүргізеді;
11) сейфтік операцияларды жүзеге асырады;
12) ломбардтық операцияларды жүзеге асырады;
13) төлемдік карточкалар шығарады;
14) банкноттарды, монеталар мен қазыналарды инкассациялайды;
15) шетел валютасымен айырбастау операцияларын жүзеге асырады;
16) төлемқұжаттарын инкассоға қабылдайды;
17) чек кітапшаларын шығарады:
18) аккредитив ашады, оны растайды және ол бойынша міндеттемелерді
орындайды;
19) ақша түрінде орындалуды көздейтін банктік кепілдіктер береді;
20) лизинг қызметін жүзеге асырады;
21) өз меншігіндегі бағалы қағаздарды эмиссиялайды;
22) факторингтік операцияларды жүргізеді;
23) форфейтингтік операцияларды жүргізеді;
24) инвестициялық портфельді басқарады;
25) бағалы қағаздар рыногында делдалдық және дилерлік (кәсіби) қызметті
жүзеге асырады;
26) қымбат бағалы тазартылған металдарды сатып алады, кепілге қабылдайды,
сақтайды және сатады;
27) вексельдермен жасалатын операцияларды жүзеге асырады.
Осындай және өзге де банктік операцияларды топтастыру коммерциялық
банктер орындайтын:
1) ел экономикасын мемлекеттік және меншік секторларын, сондай-ақ
тұрғылықты халықты кредиттеу;
2) қазақстандық немесе шетелдік инвесторлардың тапсырмалары бойынша
күрделі салымдарды қаржыландыру;
3) қазақстандық не шетелдік заңды және жеке тұлғалардың уақытша басы бос
ақша қаражаттарын, жинақталған ақшаларын немесе пайдаланбай жиған
қаражаттарын өз қарамағына жұмылдыру;
4) қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргізу;
5) өздеріне тән бағалы қағаздарды шығару;
6) инвестициялық қызметті жүзеге асыру;
7) түрлі қаржылық қызмет көрсетулерді ұйымдастыру және жүргізу сияқты
қалыптастыруға мүмкіндік береді, сондай-ақ олрады орныдау аясы осы
банктердің қолындағы барлық лицензияларымен қамтылады.
Банк операциялардың заң жүзіндетолығымен көрініс табуы және
коммерциялық банктерге осы орайда берілетін лицензилардың міндетті түрде
болуы коммерциялық банктердің арнаулы құқықтарының көлемін айқындай түседі.
Банк қызметінің негізгі мақсаты банкілік қызмет көрсетудің, ҚР жеке жəне
заңды тұлғаларына, резиденттері мен резиденттер еместеріне банкілік қызмет
етудің, сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту үшін тікелей халықаралық
қатынастарды орнатудың негізінде кіріс алу болып табылады .
Банк дегеніміз - өз атынан ақшалай қаражаттарды арқылы мерзімділік
және қайтарып беру шартымен тарту және орналастыру үшін құрылған ұйым.
Банктің негізгі міндеті – қарыз алушы мен қарыз беруші және сатып алушы мен
сатушы арасындағы ақша қаражаттарын аудуруда делдалдықты іске асыру.
Нарықтық қатынастар жағдайында ақшалай қаражаттарды аударуды банктермен
қатар инвестициялық қорлар, сақтандыру компаниялары, брокерлік фирмалар
және т.б. қаржылық мекемелер іске асырады. Банк дегеніміз – Қазақстан
Республикасының 31.08.1995 ж. (10.07.2003 ж толығымен) Банк және банкілік
қызмет туралы Заңы банкілік қызметті іске асыратын коммерциялық ұйым,
заңды тұлға болып табылады. Банктің басқармасы орналасқан жер банктің
орналасқан жері болып табылады. Банктің түріне қарай Ұлттық Банк жылдық
есеп беру, бухгалтерлік баланс және пайда мен шығынды есептеудің әр түрлі
стандартын бекітеді. Банктер мемлекеттік меншік негізінде құрылатын
мемлекеттік банктен басқа, кез-келген меншік формасы негізінде құрылады.
Қазақстан Республикасында 3 мемлекеттік банк бар. Олар:
1. Даму банкісі – 01.07.01 ж;
2. Қазақстан Эксимбанкі;
3. Тұрғын үй құрылыс сақтау банкі – 2003 жылдың қыркүйек айында
құрылған.
Банк құрылтай шарт негізінде құрылады және өзінің заңына сай қызмет
етеді. Банкті құру жөніндегі құрылтай шартында мынадай мәліметтер
көрсетілуі керек:
- құрылтайшылар туралы мәліметтер: олардың әрқайсысының толық фирмалық
атауы, орналасқан жері, заңды тұлғалар үшін мемлекеттік тіркеу туралы
мәлімет, жеке тұлғалар үшін – аты-жөні, азаматтығы, жеке басын
күәландыратын құжаттың мәліметтері, тұрғылықты жері;
- акциялардың құны, саны және категориясы туралы мәліметтер Банктің
заңында міндетті түрде төмендегідей мәліметтер болуы керек:
- банктің толық және қысқаша атауы;
- банктің меншік формасы және құқықтық-ұйымдастырылу формасы туралы
мәліметтер;
- банктің қорларын құру және оларды пайдалану принциптері;
- банкті басқару органдарының шешім қабылдау тәртібі. Банк өзінің
Заңдарына жазылған фирмалық атауды банктің атауы ретінде қолданады.
Бірде-бір банк негізгі Заңда жазылған атаудан басқа атауларды, құжаттарда,
хабарландыруларда және жарнамаларда пайдалануға құқығы жоқ. Ұлттық Банктен
басқа барлық банктерге өз атауында Ұлттық сөзін қолдануға тиым салынады.
Банктің жарғылық қоры оның міндеттерін қамтамасыз етуге қызмет етеді
және банкілік операцияларды жүргізудің негізгі қайнар көзі болып табылады.
Банктің жарғылық қоры (мемелекеттік банктік есепке алмағанда) алғашқы кезде
акцияларды сату немесе құрылтайшылардың жарнасы есебінен құрылады.
Құрылтайшылар мен акционерлер өздері алатын акцияларға тек қана ақшалай
қаражат төлеуі керек. Акционерлік қоғам формасында қызмет ететін банктің
акциялары үшін несиеге алынған, кепілдікке берілген қаражаттарды қолдануға
тиым салынады. Осы талаптарды бұзу жолымен жарғылық қорға түскен қаражат
сондай-ақ, банкті пайдаланудан келіп түскен табыстар республикалық бюджет
пайдасына өндіріліп алынады. Ал, акциялар одан әрі іске асырылу үшін
банкке қайтарылады. Банк акцияларын алғаш рет сату олардың номиналды
құнынан төмен емес бағамен және барлық құрылтайшылар үшін бірдей
жүргізіледі. Жаңадан құрылған банктің құрылтай құжаттарында көрсетілген
жарғылық қоры оның тіркелу сәтінде өзінің акционерлерімен 50% төленген
болуы керек. Қалған бөлігі банк заңды тұлға түрінде тіркелген күннен
бастап бір жыл ішінде төленуі керек. Банктің жарғылық қорын көбейту мынадай
жолдармен жүргізіледі:
- қосымша акциялар шығару;
- акциялардың номиналдық құнын көтеру.
Бәрінен бұрын банктерге анықтама берудің маңызы зор. Экономикалық
тұрғыдан да, заң ғылымында да банкті несие алу немесе беру жөніндегі
делдалдық қызметті атқаратын кәсіпорын деп түсіндіреді. Профессор, юрист
М. М. Агарков пікірінше, төмендекелтірілген сурет бойынша коммерциялық
банктердің қызметтері көрсетілген.
Сурет 1 Коммерциялық банктердің қызметі
Қызметтің осы үш категориясына сәйкес банктерге тән үш міндетті
ажыратып айтуға болады:
1) бөтеннің қаражатын жинау;
2) несие беру;
3) төлем айналымына ықпал ету.
Қазақстан Республикасындағы Банктер және банкілік қызмет туралы
1995 жылдың 31 тамызында шыққан заңының 1 бабында банк дегеніміз заңдарға
сәйкес банкілік қызметті іске асыруға өкілеттігі бар коммерциялық ұйым
болып табылатын заңды тұлға деп бекітілген.
Акционерлік қоғам түрінде қызмет ететін банктердің жарғылық капиталы жеке
және заңды тұлғалардың арасында бөлінетін номиналдық құнын тең бөлетін
акциялардың белгілі бір санына бөледі. Банктердің акциялары акционерлердің
басым көпшілігінің келісімімен ғана қолдан-қолға өтеді. Коммерциялық
банктердің ұйымдастырылу құрылымы акционерлік қоғамдардың жалпы қабылданған
басқару жүйесіне сай болып келеді. Коммерциялық банктің жоғарғы органы
болып жылына кемінде бір мәрте болатын акционерлердің жалпы жиналысы
саналады. Банк қызметінде жалпы басшылықты банк кеңесі іске асырады. Оған
банктің басқармасының жұмысына бақылау мен қадағалауды жүргізу жүктелген.
Коммерциялық банктің қызметін тікелей басқаратын басқарма акция
акционерлердің жалпы жиналысы мен банк кеңесі алдында жауапкершілік
атқарады. Банк басқармасының құрамына, әдетте, банк мүшелерінің неғұрлым
ірі өкілдері кіреді. Мәжілістері жүйелі түрде болып тұрады және шешімдер
басым көпшіліктің дауысымен қабылданады [3].
Ревизиялық комиссияны қатысушылардың жалпы жиналысы сайлайды және ол
банк кеңесіне есеп беріп отырады. Ревизиялық комиссияның негізгі міндеті-
қызмет бабын пайдаланып қиянат жасауды ескертетін жағдай жасау, сондай-ақ
банктің жылдық есебі мен балансы бойынша қорытынды дайындау. Коммерциялық
банктің қызметінің басты және негізгі қалаушы принципі іс жүзінде қолда
бар ресурстар шегінде қызмет ету. Бұл принциптің мәні- коммерциялық банк
өзінің ресурстары мен несиелік салымдар арасындағы сандық сәйкестікті ғана
қамтамасыз етіп қоймай, сонымен бірге, банкілік активтердің сипаты мен
жинақталған ресурстардың ерекшелігін сәйкестігіне қол жеткізу керек.
Бәрінен бұрын ол мерзімдерге қатысты. Мысалы: егер банк қысқа мерзімге
қаржылар тартқан болса және сол қаржы есебінен ұзақ мерзімді несие оның
өзінің міндеттемелерін уақытында жойып отыруына қауіп туады. Банк өзінде
бар ресурстар шеңберінде активті операцияларын жүргізуге ерікті, яғни,
оның активті операцияларының мөлшері әкімшілік, ерікті әдістермен
шектелмейді. Әкімшілік шектеулер бір мәртелік, төтенше сипатта болуы
мүмкін. Оларды жүйелі түрде қолдану банк қызметінің коммерциялық
негіздеріне теріс әсер етеді. Коммерциялық банктердің қызметінің негізі
болып табылатын маңызды қағидалары – толық экономикалық еріктілік. Осы
принцип банктер өздерінің нәтижесі үшін экономикалық жауапкершілік
атқарады. Экономикалық еріктілік банктің өзінің меншігіндегі қаражаттары
мен тартылған ресурстарды еркін билеуін, клиенттер мен салымшыларды ерікті
түрде таңдауын, салықтарды төлеп болғаннан кейін қалған табысты билеуін
білдіреді. Қазіргі банктік заңдармен барлық коммерциялық банктерге
өздерінің қорлары мен табыстарын билеуге экономикалық еркіндік берілген.
Банк салық төлеп болғаннан кейін қалған табыс акционерлердің жалпы
жиналысының шешіміне сай бөлінеді. Жалпы жиналыс банктің әртүрлі қорларына
аударылатын қаржылардың мөлшері мен нормаларын, сондай–ақ акциялар бойынша
төленетін дивиденттердің мөлшерін бекітеді.
Коммерциялық банктің экономикалық жауапкершілігі оның ағымындағы табыстары
ғана емес, капиталына да қатысты. Коммерциялық банк өзінің міндеттемелері
бойынша меншігіндегі мүліктері және қаражаттарымен жауап береді.
Жүргізетін операцияларының тәуекелін коммерциялық банк өзі атқарады.
Коммерциялық банктер - жеке клиенттердің (ағымдағы есепті жүргізу,
коммерциялық несиелерді ұсыну және т.б.) салымдары түрінде тартылған
негізгі түрде ақша капиталдары мен сақталған ақша есебінен барлық саладағы
кәсіпорындар үшін әмбебап банкілік операцияларды жүзеге асыратын кредиттік
мекемелер; кредиттік жүйенін негізгі звеносы.
Қазіргі коммерциялық банктер — бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға,
сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді.
Коммердиялық банктер деп, бұл жерде Қазақстан Республикасындағы екінші
деңгейдегі банктер туралы айтылып отыр.
Коммерциялық банктер мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Жарғылық капиталдың қалыптасуына қарай:
• мемлекеттік;
• акционерлік;
• жеке;
• пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
• аралас (шетел капиталының қатысуымен).
2. Операцияларының турлеріне қарай:
• әмбебап, яғни экономиканың барлықсалаларына бірдей және кең көлемді
банктік қызмет көрсететін банктер;
• маманданған, яғни бір ғана салаға қызмет көрсететін банктер;
3. Аумақтық белгісіне қарай:
• халықаралық;
• мемлекетаралық
• ұлттық;
• аймақтық;
4. Салалық белгісіне қарай:
• өнеркәсіптік банктер;
• сауда банктері;
• ауыл шаруашылық банктері;
• құрылыс банктері;
• басқа.
5. Филиалдар санына қарай:
• филиалсыз;
• кеп филиалды.
Акционерлік банктердің жарғылық капиталы шығаратын акцияларын сатудан
түсетін түсімдерден қүралады. Акциялар екі түрге бөлінеді: жай және
артықшылығы бар.
Жай акция- оның иелеріне сол қоғамды басқару ісіне араласуына, оның
пайдасына қарай дивидент алып отыруға күқык береді. Ал артықшылығы бар
акция- оның иесіне коғамды басқаруға қатысуына құқық бермегенмен, уақытылы,
яғни қоғамның пайдасына байланыссыз тұрақты пайызын алуға, қоғам
банкроттыққа ұшыраған жағлайларда жай акция иесінен бұрын қоғамға косқан өз
үлесін алуға құқық береді.
Егер де банк жауапкершілік шектеулі қоғам түрінде құрылған болса, онда
оның жарғылық қорының әр құрылтайшыға тиетін үлесі құрылтайшылық құжатта
анықталады және бұл банктің қатынасушылары немесе кұрылтайшылары
өздерінетиісті үлес шегінде ғана оның міндетгемелеріне жауап береді [4].
Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық нысанындағы байланыссыз, оның
жарғылық капиталы оның қатынасушылары, жеке және занды тұлғалар есебінен
кұрылады. Және олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып
табылады. Жарғылық капитал, оның қатынасушыларының меншікті қаражаты
есебінен ғана құрылуы мүмкін. Банктік несиелер есебінен жарғылық капиталды
құруға тыйым салынады. Банктің жарғылық капиталы тек ақшалай қаражаттар
есебінен құрылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасындағы банктік жүйеде 01.01.2009 жылғы
статистикалық мәліметтер бойынша қазіргі жұмыс жасайтын екінші деңгейдегі
банктердің барлығы дерлік акционерлік қоғам нысанындағы банктер, соның
ішінде екі банк кана мемлекетке 100% тиесілі банктер, оларға: Қазақстан
Даму банкі мен Тұрғын үй құрылысы банкі, ал шетел капиталының қатысуымен
(100 - 10 банк, 50% — аса - 6 банк) құрылған банктерде саны - 16, онын
ішінде еншілес банктер— 11.
90-жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл, олардың
экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, 95-жылдың орта кезінен бастап, 2000
жылғадейін Халықаралық стандартқа өтуі барысында банктеріміздің саны бірден
кысқарды, әрине бұл құбылысты, олардың интенсивтік немесе сапалық өсуімен
байланыстыруға болады.
2009 жылдың 1 қаңтарына Қазақстандағы жұмыс жасайтын банктер саны 37
құрады, соның ішінде Алматы қаласында 32 банк, 31 филиал және 284 есеп
айырысу-кассалық бөлімдер қызмет етеді.
Жалпы банктердің 90%-ының бір ірі қалада болуы банк капиталының
республиканың өзге өңірлерде дұрыс бөлінбеуіне ықпал етуін көрсетеді.
Банктердің тек Алматы қаласында шоғырлануы, оның бұрынғы астана, қазіргі
қаржы орталығына айналу себебіне байланысты болып отыр.
Біздің ойымызша, банктердің қатарында бүгінгі күні өңірлік банктер
жетіспейді, қазіргі банктердің өңірлерде филиалдарын ұстауы аймақтардың
экономикалық жағынан толық қамтамасыз ете алмайтыны сөзсіз, сондықтан
ендігі жерде өңірлердің ез банктерінің ашылу мәселесін шешу қажет.
Халықаралық сарапшылардың бағалауынша 15 млн. халқы бар ел үшін 33
банк көптік жасайды екен. Банктердің кептігі банктердің бәсекелестігін
арттыра түсетіндігін ескерсек, Үкіметтің үлкен үштіктің банк нарығын
монополияландыруы туралы айтылған сыны орынсыздау сияқты көрінеді. Әсіресе
үлкен үштіктің банктік қызметтер нарығын монополияландыруы, олардың
банктік топ құруымен тікелей байланысты болып отыр.
Қазақстан Республикасында бүгінгі күні мынадай банктерден кұралған 9
банктік топ қызмет етуде:
• Қазкоммерцбанк АҚ,
• ТұранӘлемБанкі АҚ,
• Қазақстан Халык Банкі АҚ,
• Темірбанк АҚ,
• ЦентрКредитБанкі АҚ,
• НұрБанк АҚ,
• Каспий Банкі АҚ,
• АБН АМРО Қазақстан Банкі ЕБ АҚ,
• АСҚ Банкі АҚ.
Еншілес банктердің немесе шетелдік банктердің қызмет етуінің біздің
банктік сектордың дамуы үшін оң және теріс әсер етуі мүмкін. Оң жағы ондай
банктердің болуы бәсекелестікті тудыра отырып, банктің қызметтері мен
операцияларының сапаларын арттыруға ықпал етеді. Яғни жаңа технологиялармен
жұмыс жасауға ынталандырады. Ал теріс әсері бүгінгі күні олардың көбі,
шетелден қарыз алуға жатысты бар мүмкіндіктерін пайдаланып, банктердің
сыртқы қарыздарының өсуіне ықпал етуде.
2003-2007 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк секторы
экономикалық өсу, халықтын, табысының, нақты сектор кәсіпорындарының
несиелік қабілеттілігінің есуі жөне халықаралық капитал нарығындағы қаржы
ресурстарынын, арзандауы жағдайында дамыды. Осы факторларға байланысты
банктердегі халықтың салымдарының және банктердің жиынты0 активтерінің
көлемінің өсуі негізделді және банктердің жоғары несиелік белсенділігі мен
жалпы банк 0ызметі ауқымының өсу үрдісі айқындалды. Отандық банктердің
сыртқы экономикалық қызметін кеңейтудің бір жолы болып шетелдерде және ТМД
елдерінде өкілеттіктері мен еншілес банктерін ашу болып табылады. Бүгінгі
күні отандық банктеріміздің 14 өкілдіктері республикамыздан тысқары
жерлерде қызмет етуде. 2005 жылы АСҚ банкі АҚ-ның Ресей Федерациясында
және Альянс Банк АҚ-ның Қырғызстанда еншілес банктері ашылды. Осындай
тәсілмен, 2006 жылы Қазақстанның 4 коммерциялық банкінің көрші
мемлекеттерде орналасқан 5 еншілес банкі пайда болды. 2009 жылғы 1
тамыздағы жағдай бойынша екінші деңгейдегі банктерінің қаржылық
көрсеткіштерін төменде келтірлген кестеде көруге болады.
Кесте 1
Екінші деңгейдегі банктерінің қаржылық көрсеткіштері, мың теңгемен
Банктің атауы Активтер Оның МіндеттемелеМеншікті
ішінде р капитал
заемдар
КАЗКОММЕРЦБАНК АҚ 2 493 408 2 546 948 2 234 252 259 156 177
621 940 444
БТА Банк АҚ 2449 863 2 595 393 3 471 703 -1 021 839
696 642 200 504
Қазақстан Халық Банкі АҚ1 150 352 891 270 1 056 169 94 183 102
391 843 289
БанкЦентрКредит АҚ 1013 843 688 788 924 033 523 89 810 021
544 580
Альянс Банкі АҚ 534 242 679 847 1 064 226 -529 984 667
248 221 915
KASPI BANK АҚ 319 206 235 359 286 617 478 32 589 059
537 574
Евразийский Банк АҚ 313 025 164 031 284 714 655 28 310 673
328 147
Нұрбанк АҚ 297 990 256 121 253 045 475 44 944 730
205 210
АҚ ЕБ БанкТұранӘлем 283 540 276 064 268 450 988 15 089 854
Темірбанк АҚ 842 016
RBS (Kazakhstan) ЕБ АҚ 173 99155349 480 867154 296 478 19 695 075
Ситибанк Казахстан АҚ 159 715 32 106 503143 088 481 16 627 360
841
Ресей Жинақ банкі АҚ ЕБ 152 583 87 038 189117 620 592 34 963 174
766
ЦЕСНАБАНК АҚ 149 557 99 069 691131 416 165 18 140 944
109
HSBC Банк Қазақстан АҚ 117 483 56 435 954107 779 888 9 703 890
ЕБ 778
Қазақстандағы Қытай 95 106 1861 666 455 85 683 274 9 422 912
Банкі ЕБ АҚ
Казинвестбанк АҚ 75 475 70656 364 31764 551 239 10 924 467
Қазақстанның Тұрғын үй 65 171 06638 026 28348 975 746 16 195 320
кұрылысы жинақ банкі АҚ
ЭКСИМБАНК КАЗАХСТАН АҚ 51 633 76847 294 43138 687 285 12 946 483
Альфа-банк ЕБ АҚ 41 833 34016 947 44333 231 027 8 602 313
Delta Bank АҚ 27 761 67617 970 56421 228 750 6 532 926
Банк Позитив АҚ 15 128 0795 062 736 9 983 329 5 144 750
Астана-Финанс банкі АҚ 15 083 50411 493 0579 790 246 5 293 258
КЗИ БАНК ЕБ АҚ 10 978 1014 780 616 5 383 223 5 594 878
Хоум Кредит Банк АҚ 10 839 4639 603 030 6 976 467 3 862 996
AsiaCreditBank ББ АҚ 7 349 801 3 355 216 3 513 340 3 836 461
Банк ВТБ (Қазақстан) АҚ ЕҰ6 100 608 26 108 6 074 500
ТПБК АҚ 5 668 910 3 156 917 2 511 993
Шинхан Банк Казахстан АҚ5 394 532 259 851 5 134 681
МЕТРОКОМБАНК АҚ 5 318345 3 473 037 3 635 465 1 682 880
Заман-Банк АҚ 3 814 087 3 281 879 380 045 3 434 042
ТАИБ ҚАЗАҚ БАНКІ ЕБ АҚ 3 648 553 2 029 213 1 375 356 2 273 197
Сенім-Банк АҚ 3 126 591 2 208 575 860 821 2 265 770
Данабанк АҚ 3 018 865 2 245 481 1 508 233 1 510 632
Мастербанк АҚ 2 688 948 1692 216 527 345 2 161 603
Казинкомбанк АҚ 1 886 798 940 259 364 966 1 521 832
Пәкістан ҰБ Қазақстандағы 1 398 273 514 004 341871 1 056 402
ЕБ АҚ
Жиынтығы 2 102 229 10145712 12 650 225 -547 995 980
066 903 046
Банк ресурстарының өсуі банк активтерінің, соның ішінде табысты
активтерінің артуына септігін тигізді. Экономикадағы қаржылық қажеттілікті
қанағаттандыру үшін банктер қаражат тартуға тиіс. Банктердің жиынтық
активтеріне қатысты олардың міндетгемелері де өсіп отыр. Банктердің
экономикаға қызмет етуін қамтамасыз ететін ресурстарға банктің тартылған
қаражаттары жатады. Банктің тартылған қаражаттары да банк активтерімен
қатар өсуде. Бұл жерде банктің тартылған қаражаттарының ішінде
депозиттердің өсуі байқалады. Банктің тартылған қаражаттары 2000 жылдан
бастап алғанда бүгінгі күнгедейін 20 есе артып, 2007 жылдын,маусым айына
8715,4 млрд теңгені құраған. Қазақстандық банк жүйесіне қатысты халықтын,
сенімінің артуын соңғы жылдардағы банктердегі депозиттер көлемінің артуынан
байқауға болады. Соңғы 8 жыл ішінде банктердің депозиттері 12 есе артып,
нәтижесінде 2007 жылы 3480,7 млрд теңгені құрады. Ал депозиттердің ЖІО-ге
қатынасы 2000 жылы 11,3 % және 2006 жылы 39,1 %-ға дейін өскен.
Тартылғын қаражаттар құрылымындағы депозиттердің өсуіне сондай-ақ 2001
жылы Қазақстан Республикасында жүргізілген рақымшылық шаралары да ықпал
етті. Соның нәтижесінде заңсыз экономикалық айналымнан 480 млн АҚШ
долларында азаматтардың арнайы шотына салынып, олардың 55 пайызы әртүрлі
депозиттерге орналастырылды. Қазақстандык банктер қазіргі кезде халықаралық
қарыз құралдарының нарығынан синдицирленген займдар тарту, облигацияларын
шығару және активтерін секьюритизациялау арқылы ресурс тартуда белсенділік
танытуда. Әрине, мұндай шаралар банктердің ұзақ мерзімді қарыздар тартуға
мүмкіндік жасаумен қатар, банк міндеттемелері мен активтері арасындағы
уақыт бойынша алшақдықты қысқартады. Заемдық капиталының сыртқы
нарықтарында банктердің белсенділік көрсетуі банк секторының ел тәуекеліне
ұшырау қаупін күшейтіп жіберді. Осыған байланысты Казақстан Республикасының
Қаржылық қадағалау агентгігі меншікті капиталдын, жеткіліктілігі есебін,
оның ішінде ел тәуекелін ескеруді көздейтін екінші деңгейдегі банктер үшін
пруденциалдық нормативтер есебінің әдістемесі мен нормативтік мәні туралы
нұсқаулыққа өзгерістер мен толықтырулар енгізді. Атап айтканда,
бейрезиденттің кредиттік рейтингіне қатысты банктің кредиттік тәуекел
есебін кездейтін резидент емес ұйымдарға қатысты мейлінше жоғары талаптар
енгізілді. Сонымен қатар Standard & Poor's агентгігінің ВВ- төмен
борыштық рейтингі бар немесе тиісті рейтинпік бағасы болмаған резидент
еместерге қойылатын талаптар 100% орнына 150% бойынша сараланады.
Кесте 2
Қазақстан Республикасындағы ЕДБ-дің табыстары мен рентабельдігі
Керсеткіштер 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Таза пайда
млрд
теңге 7,1 7,4 20,6 30,1 34,9 53,1 127,5 266 ROA, % 1,3 0,9
1,8 1,8 1,2 1,8 1,4 2,3 ROE, % 7,3 6,1 12,8 13,5 9,2 14,1
14,6 18,6
Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктері ҚҰБ-нің
лицензиясы негізінде қызмет етеді. Лицензияның өзіндік стандартты нысаны
бар және онда коммерциялық банктердің айналысатын қызмет түрі жазылады.
Казақстандағы берілетін лицензияның дамыған шетелдерден айырмашылығы
әмбебаптығы болып табылады. Қазақстан Республикасындағы банк кызметінде
мемлекеттік органдар банктердің мамандануын белгілемейді, мысалға,
инвестициялық, ипотекалық қызметтерді жүзеге асырады және т.б. Қазақстандық
банктер бағалы кағаздар нарығында да тікелей қатысуға толық құқылы.
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер банктік
операцияларды жүзеге асыруға алатын лицензиядан басқа валюталық
операцияларды жүргізу үшін арнайы лицензия алады. Мұндай лицензия оларға өз
қызметін жүзеге асыруы үшін қажетті саналатын банктер қатарымен
корреспонденттік 0атынастар орнатуға, сондай-ақ дамыған шетелдерде өз
филиалдары мен өкілеттігін ашуға құқық береді.
Сонымен қатар, екінші деңгейдегі банктер бағалы металдармен
операцияларды жүзеге асыруға арналған лицензия алады. 1995 жылдың 31
тамызында қабылданған Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік
қызмет туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан
Республикасында банкті ашу немесе оның қызметін ұйымдастыру мынадай үш
кезеңнен тұрады:
1. Банк ашуға рұқсат алу;
2. Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
3. Банк операцияларын жүргізуге лицензия алу.
Аталған заңға сәйкес, банкті занды және жеке тұлға ашуға құкылы.
Бірінші кезеңде, банк ашушы банк ашуға рұқсат алу өтінішін береді және оған
қоса төмендегідей құжаттарды тапсырады:
• рұқсат алу үшін беретін өтініші;
• құрылтайшылык шарт (түпнұсқа);
• банктің жарғысы (түпнұсқа);
• банк жарғысын қабылдау және банк органын сайлау туралы хаттама;
• құрылтайшылар туралы мәліметтер;
• құрылтайшылардың соңғы екі есептік жылдағы бухгалтерлік балансы (заңды
тұлғалар үшін);
• құрылтайшылардың қаржылық жағдайлары туралы аудиторлық қорытынды;
• егер бір немесе одан да көп құрылтайшылары Қазақстан Республикасының
резиденті болмаса, ондай жағдайда сол мемлекеттегі тиісті мемлекеттік
немесе қадағалау органынан жазбаша келісім қажет;
• егер банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым банк
ретінде қайта құрылса, онда: онын. жарғысы, құрылтайшылық шарты, соңғы
есептік мерзімге жасалған бухгалтерлік балансы, ұйымнын, қаржылық
жағдайы туралы аудиторлық қорытынды;
• банктің жетекшілік қызметіне тағайындалатын тұлғалар туралы
мәліметтер, оның ішінде: банк төрағасы мен бас бухгалтерінің банк
жүйесінде кемінде - үш жыл, ал олардын, орынбасарларының кемінде екі
жыл, банк филиалының бірінші жетекшісі мен бас бухгалтерінің кемінде —
біржылдық еңбек тәжірибесі болуы және т.с.с.;
• жаңадан құрылатын банктің толық ұйымдастырылу құрылымы (банктің
өкілетті органымен бектілуі тиіс);
• жаңадан құрылатын банктің ішкі аудит қызметі туралы ережесі (банктің
өкілетті органымен бектілуі тиіс);
• жаңадан құрылатын банктің несиелік комитеті туралы ережесі (банктің
өкілетті органымен бектілуі тиіс);
• жаңадан құрылатын банктің бизнес-жоспары, оның ішінде болу керек, оның
ішінде: банк қызметінің стратегиясы, бағыттары мен ауқымы, қаржылық
болашағы (есеп айырысу балансы, бастапқы қаржылық (операциондық) үш
жылға арналған пайда және зиян туралы есебі, маркетинг жоспары (банк
клиенттерін қалыптастыру), еңбек ресурстарын калыптастыру жоспары;
• тапсырылған бизнес-жоспарына сәйкес дайындық шаралары туралы
құрылтайшылардың есебі;
• нотариалды түрде куәландырылған, кұрылтайшылардың атынан өтініш беруге
құзіретінің барлығын растайтын құжаты;
• басқа банктің жарғылық капиталына қатысуы туралы мәліметтер.
Банк ашу үшін рұқсат алуға берілген өтініш үш ай әрі кеткенде алты ай
мерзімі ішінде өкілетті органда қаралады [5].
Екінші кезеңде жаңадан құралатын банк ҚҰБ рұқсат берген күннен бастап,
бір ай ішінде Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде банк
мемлекеттік тіркеуге алынады. Оған, Қаржылық кадағалау агентгігінің банк
ашуға берген рүқсатын және оның келісімімен расталған құрылтайшылық
құжаттарын тапсырады.
Үшінші кезеңде банктік операцияларын жүзеге асыру үшін Қаржылық
қадағалау агенттігінен лицензия алады. Лицензия алу үшін мемлекеттік
тіркеуден еткен күннен бастап, бір жылғадейін мыналарды орындауға тиіс:
• ұйымдастырушылық-техникаяық шараларды орындау, оның ішінде: Ұлттық
Банктің нормативтік талаптарына сәйкес бөлмелерді және құрал-
жабдықтарды дайындау, тиісті біліктілігі бар қызметкерлерді қабылдау;
• жарияланған жарғылық капиталды төлеу.
Лицензия алуға өтінішпен бірге жоғарьща аталған талаптарды
орындағандығын растайтын құжатгы беруге тиіс. Өтінішті берген уақыттан
бастап, бір ай ішінде ҚҰБ қарайды. Лицензияның мерзімі шектелмейді және
онда банктің жүргізетін барлық операциялар тізімі көрсетіледі.
Банктер бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін
жүзеге асыра алады. Оларға мыналар жатады:
• брокерлік - мемлекетгің бағалы қағаздарымен;
• дилерлік - мемлекеттің және өзге де бағалы қағаздармен;
• кастодиандық;
• клирингтік.
Осы аталған қызмет түрлеріне ҚҰБ-нен жекелеген және кешенді (бірнеше
қызметке) лицензиялар беріледі.
Сонымен катар, Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер
өз қызметін жүзеге асыру барысында филиалдарын, өкілдіктерін, жинақ
кассаларын, сондай-ақ еншілес банктерін аша алады.
Банктің филиалы- филиал туралы ережеде немесе лицензияда көрсетілетін
банктік операцияларды жүзеге асыруға кұқылы және өзінің дербес бухгалтерлік
балансы бар, занды тұлға болып табылмайтын банктік мекеме.
Заңға сәйкес, банктер өздерінің филиалын ашу үшін ҚҰБ-нің келісімін
алуға тиіс. Ол үшін мынадай кұжаттарды тапсырады:
• Филиал ашуға рұқсат алу әтініші;
• Банк операцияларының тізімі көрсетілген банк филиалы туралы ереже;
• Бірінші жетекші және бас бухгалтер қызметіне кандидаттар туралы
мәліметтер.
Шетелдік банктердің Қазақстан Республикасы аумағында филиалдарын ашуға
заңмен тыйым салынады..
Банктің өкілдігі- банктік операцияларды жүзеге асырмайтын, яғни
банктің тапсырмасымен және оның атынан әрекет ететін банктің орналасқан
жерінен тыс орналасқан, занды тұлға болып табылмайтын банктің құрылымдық
бөлімшесі.
Банк өкілдігі де Қаржылық қадағалау агенттігінің келісімімен ашылады.
Шетелдік банктер өкілдіктерін ашу үшін мынадай құжаттарын тапсырады:
• өкілдік ашуға рұқсат алу етініші;
• өтініш жасаушы банктің, кұрылтайшылық құжаттары;
• Қазақстан Республикасы аумағында өкілдік amy туралы өтініш жасаушы
банктің шешімі;
• өтініш жасаушы банктің банктік қызметті жүргізуге арналған
лицензиясынын. барлығын растайтын сол мемлекеттегі банктік қадағалау
органының жазбаша расталымы;
• аудиторлық ұйым куәландырған өтініш жасаушы банктің соңғы қаржылық
жылға жасалған жылдық есебі;
• өтініш жасаушы банктің Қазақстан Республикасы аумағында өкілдігін
ашуға қарсы еместігін куәландыратын сол мемлекеттегі банктік қадағалау
органының жазбаша хабарламасы;
• өкілдікте жұмыс жасайтын қызметкерлердің саны және жетекшісі туралы
мәліметтер.
Еншілес банк- жарғылық капиталдың елу пайыздан астамы бас банкке
тиесілі және өзінің дербес бухгалтерлік балансы бар заңды тұлға.
Есеп айырысу-кассалық бөлімі (жинақ кассасы) — Қазақстан Республикасы
аумағында банктік операциялардың жекелеген түрлерін орындайтын, филиал
немесе екілеттік мәртебесі жоқ, занды тұлға емес, Қазақстан Республикасы
Ұлттык банкінің келісімі негізінде құрылатын банктің аумақтық бөлімшесі.
Қазақстан Республикасы ҚҰБ-нің екінші деңгейдегі банктерді ашуға
берген рұқсаты мынадай негіздерге байланысты қайтарып алуы мүмкін:
• банк тарапынан өз еркімен қайта құрылу немесе таралуы туралы шешім
қабылдау;
• банк қызметінің тоқтатылуы туралы сот шешімінін қабылдануы;
• мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жыл ішінде банк
қызметіне байланысты жалған мәліметтердің болуы;
• мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылдан астам уақытка
дейін банк операцияларын жүргізу лицензиясын алмаған жағдайда;
• банк зандылықтарында, сол сияқты жарғысында көрсетілмеген
операцияларды жүзеге асыруы;
• мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылға дейін жарияланған
жарғылық қордың сомасын төлемеуі;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Анықтамалар 5
Белгілеулер мен қысқартулар 6
Кіріспе 7
1 Банкілік қызмет анықтамасы және оның құқықтық жағдайлары 10
1.1 Банкілік қызметтің теориялық негіздері 10
1.2 Азаматтық құқықтағы банктік қызмет көрсету шарттары 29
1.3 Банктік несиелендірудің мәні және басқа несиелерден
айырмашылығы 37
1.4 Қазақстан Республикасында банктік несиелендіруді ұйымдастыру
механизмі 43
2 Банк қызметі туралы банктің құқықтық теориялық және
практикалық мәселелері 55
2.1 Банк жүйесіндегі банктік құқықтық қатынастар 55
2.2 Банктік қызмет: экономикалық және азаматтық – құқықтық
нормалары 60
2.3 Банктік заннама: мәні-маңызы және банктік қызметті
ұйымдастыру және реттеу 63
2.4 Банктік қызметті пруденциалдық реттеу ерекшеліктері 70
3 Қазақстандағы банк қызметінің аясындағы азаматтық- құқықтық
нормалар жүйесіндегі банктік міндеттемелер 75
3.1 Қазақстанның Ұлттық банкі қызметінің аясындағы банктік
құқықтық қатынастар 75
3.2 Екінші деңгейлі банктердің несиелендірудегі құқықтық
базасындағы мәселелері 81
Қорытынды 84
Пайдаланылған әдебиеттер 85
Қосымшалар 87
Анықтамалар
Банк дегеніміз - өз атынан ақшалай қаражаттарды арқылы мерзімділік және
қайтарып беру шартымен тарту және орналастыру үшін құрылған ұйым.
Коммерциялық банктер - жеке клиенттердің (ағымдағы есепті жүргізу,
коммерциялық несиелерді ұсыну және т.б.) салымдары түрінде тартылған
негізгі түрде ақша капиталдары мен сақталған ақша есебінен барлық саладағы
кәсіпорындар үшін әмбебап банкілік операцияларды жүзеге асыратын кредиттік
мекемелер; кредиттік жүйенін негізгі звеносы.
Банктік қызмет - клиенттің қажеттілігін қанағаттандыру нысаны, банк
клиентіне қызмет көрсетудің нәтижесі. Банк өнімі - банк клиентіне кызмет
көрсету әдісі, клиентке қызмет көрсетудің бірыңғай технологиясымен
біріктірілген операцияларды орындаудың құжаттандырылған регламенті
(ережелердің тәртіпке келтірілген жиынтығы
Құқықтық қатынас- көптеген айқындамалары бар, алайда кеңінен тараған
айқындамаға сәйкес құқықтық қатынас қатысушылары мемлекет қорғайтын әрі
кепілдендіретін субъективтік құқықтар мен заңды міндеттерге иелік ететін,
құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынас
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР- Қазақстан Республикасы
ҰБ-Ұлттық Банк
ҚҚА-Қаржылық Қадағалау агенттігі
ЕДБ-екінші деңгейлі банктер
АҚ- акционерлік қоғам
ЖІӨ- жалпы ішкі өнім
АҚШ-Америка Құрама Штаты
%-пайыз белгісі
Тг-ұлттық валюта, теңге
Кіріспе
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп,
экономикамыздың гүлденуіне байланысты көптеген жетістіктерге, өзгерістерге
қол жеткізді. Нарықтық экономикаға ауысу тәжірибесі ұлттық экономикалық-
құқықтық жүйелердің күрделі қайта құрылуымен байланысты жүрді. Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2009 жылдың 6
наурызындағы өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы
Дағдарыстан-жаңаруға атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында:
"Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер
барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған
сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен
еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы
абыройы да жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамызбен мемлекетіміздің
берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып,
түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық- деп Елбасымыз Қазақстан халқына
жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді
жеткізді[1]
Отандық экономиканы реформалаудың қазіргі уақытындағы сатысында
тиімді, нәтижелі және перспективалы бағыттардың бірі банк жүйесінің дамуы
болып табылады. Бұл саланың маңыздылығы әлемдік және отандық экономиканың
тәжірибесі көрсетіп отырғандай, нарықтық экономикаға өту жағдайында банк
жүйесіне көмек көрсету тұрақтандырылған экономикалық өсуге жетуге елеулі
нәтижелер береді. Банк жүйесінің дамуы елдегі қаржы нарығының өркендеуіне
және Ұлттық банктің өз саясатын тұрақты қалыпта жүзеге асыруына мүмкіндік
береді.
Соңғы бірнеше жылда, әсіресе 2000-жылдан бастап банк жүйесінің
динамикалық дамуы жүруде. Қазақстан банк секторының жандануы және
конденсациялық процестер жалғасуда. Банк жүйесін мемлекеттік және заңнама
жағынан қолдау әлі де жеткіліксіз дәрежеде болып отыр. Бұл саланың өзіндік
мәселелері шешілмей қалуда. Мұндай кемшіліктерді жою үшін заңнама негізінде
банк жүйесіне жаңа бағдарламалар, реформалар жүзеге асуы тиіс. Қаржы
заңдарының дамуы экономиканың дамуындағы жалпы ішкі өнім үлесіндегі қосымша
құн өскен сайын бюджет көздері толықтанып, халықтық әлеуметтік және рухани
шығындарын қанағаттандыра түсіру үшін нарықтық қатынастардың құқықтығы
күшейе түсуіндегі барлық бағыттарды бақылау жүргізу әділеттіліктің негізгі
даму бағыты. Сайып келгенде, зерттелінген мәселенің ғылыми және іс-
тәжірибелік маңызы зор бастамалардың бірі екенін айта аламыз. Қазіргі
заманда мемлекеттің қаржылық қызметінің құқықтық реттелуі Қазақстан
Республикасының құқықтық базасының дамуының маңызды бағыттарының қатарына
жатады, өйткені қаржы жүйесі мемлекеттің экономикалық негізін қалап,
қоғамның тиімді әлеуметтік дамуына ықпал етеді. Сонымен қатар қаржы
құқығының маңыздылығы елімізде нарықты экономиканың дамуында және жаңа
экономикалық- құқықтық қатынастар пайда болуымен да артып отыр.
Дипломдық жұмысымның тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы банктік
несиелендірудің құқықтық негізі. Бұл тақырыпты зерттеу кезінде қосымша
әдебиеттер мен басылымдарды пайдаландым.
Қаржы саласындағы заңдылықтардың жиі өзгеріп, қомақты және күрделі
болуына байланысты қаржылық құқықтық қатынастар көпжақты. Мемлекеттің қаржы
және салық саясатын жетілдіру мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап,
сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей
заңгерлер мен экономистерді айтуға болады: А.Герун, А.И.Худяков,
А.К.Арыстанова, Б.Б.Шермухаметова, Б.Ж.Ермекбаева, В.Г.Фурсов,
В.Д.Мельников, Г.К.Жакупова, Г.М.Бродский, Е.Калюжанова, Е.Х.Сигаев,
З.Атығаева, К.А.Сержантов, М.Т.Оспанов, М.Х.Тусеева, С.С.Сатубалдин,
А.А.Нурумов, А.Б.Зейнельгабдин, А.Смит, А.Соколов, А.Тривус, В.Д.Ли,
Г.А.Лесбеков, Г.Карагусова, Д.Г.Черник, Е.В.Порохов, К.А.Аттапханов, К.Ә.
Сағадиев, К.К.Ильясов, М.Б.Кенжегузин, О.Тимофеева, С.Г. Пепеляев,
С.М.Мусин, Ф.С.Сейдахметова және тағы басқалар. Бірақ, қаржы заңдарының
дамуы, салық жүйесінің бақылау қызметі мен мемлекеттік қаржылық
бақылауының көпжақтылығы және мәселелерінің күрделілігі оның әрі қарай
зерттеуді қажет етеді.
Банктік несиелендірудің құқықтық заңнамасын дамытуға байланысты
талаптарына қаншалықты жауап беретіні туралы өзекті мәселелер, өз кезегінде
дипломдық жұмысының мақсаты мен міндеттерін анықтап отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- Қазақстан Республикасы экономикасындағы
екінші деңгейлі банктердің қызметінде несиелендірудің құқықтық базасының
мәселелері мен даму болашағына баға беру.
Көзделген мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешуді қажет етеді:
- Банкілік қызметтің теориялық негіздері жағынан қарастыру;
- Азаматтық құқықтағы банктік қызмет көрсету шарттарымен танысу;
- Банктік несиелендірудің мәні және басқа несиелерден
айырмашылығын көру;
- Қазақстан Республикасында банктік несиелендіруді ұйымдастыру
механизмін қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банк жүйесіндегі банктік
құқықтық қатынастар айқындау;
- Екінші деңгейлі банктердің несиелендірудегі құқықтық базасындағы
мәселелерін көрсету
Зерттеу обьектісі: Банктік несиелендірудің құқық және қаржы заңдарының
түсінігі, жүйесі, қаржы заңнамасы жүйесіндегі қаржылық-құқықтық актілер
және оны заңнамалы жүзеге асырудың әдістері.
Зерттеу пәні: Банктердің несиелендірудің заңнамасы.
Ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі
банктер мен Қазақстан Республикасының нормативтік құжаттары, сондай–ақ
банкік несиелендірудің құқықтық қатынастардың дамуы жайлы сұрақтарды
қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с.
пайдаланылды.
Құқықтық негізде ҚР Президентінің заңдар мен заң күші бар жарлықтары
және әр түрлі әдістемелік нұсқаулар жатады. Сонымен қатар жұмысты орындау
барысында Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жолдауы, Ақшалы-несиелік
және қаржылық мәліметті қалыптастыру мақсатында екінші деңгейдегі
банктермен, несиелік серіктестіктермен және ипотекалық компаниялармен
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне есепті берудің тізімі, нысаны және
мерзімдері жөнінде нұсқауды бекіту туралы қаулысы, Алимжанов К.,
С.Б.Мақыш, В.И.Колесникова және тағы басқа экономистердің еңбектері
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады. Берілген жұмыстың
теориялық маңыздылығы Қазақстан Республикасының банктік несиелендірудің
құқықтық қатынастар жүйесінің қалыптасу мен даму үрдісі толықтай
қарастырылды.
1. Банкілік қызмет анықтамасы және оның құқықтық жағдайлары
1.1 Банкілік қызметтің теориялық негіздері
Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі коммерциялық банктер
акционерлік қоғам нысанында құрылған. Қазақстан Республикасының банктер,
банктік қызмет туралы заңнамалық актілері, өздеріне қатысты өзге де
заңнамалық актілер мен заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер, сондай-
ақ арнаулы лицензиялар – рұқсаттар негізіндебанктік операциялар мен
мәмілелердің барлық түрлерін және тиісті қаржылық қызметті кең ауқымда
жүзеге асыратын коммерциялық заңды тұлғалар кредиттік ұйымдар болып
табылады.
Банк жүйсінің төменгі (екінші) деңгейіндегі коммерциялық банктер
кәсіпкерлік қызметтің айрықша түрін банктік операцияларды тиісті заңдарға
және лицензияларға сәйкес жүзеге асыру арқылы (нәтижесінде) белгілі бір
көлемде мол пайда табуды көздейтін, таза нарықтық сипаттағы коммерциялық
институттар ретінде ерекшеленеді. Коммерциялық банктер Қазақстан
Республикасының тиісті заңдарында заңды тұлғалар үшін белгіленген тәртіппен
және банктер туралы заңдарда белгіленген мән-жайлар мен ерекшеліктер
негізінде акционерлік қоғам нысанында құрылады. Жаңадан құрылған
коммерциялық банктің акционерлері банктің жарғылық капиталына Әділет
министрлігінде не оның жергілікті бөлімдерінде банкті тіркейтін мерзімге
қарай елу процент мөлшерінде және тіркелген күннен бастап бір күнтізбелік
жыл ішінде толығымен төлем жасайды [2].
Қазақстан Республикасының Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды
мемлекеттік реттеу және қадағалау жөніндегі Агенттігі өз құзыреті шегінде
әрі өзі белгілеген тәртіппен коммерциялық банктерге банктік операциялардың
Қазақстан Республикасы банктік заңнамасында көзделген түрлерін (валюталық
операциялардан басқаларын) жүргізуге лицензия береді. Сонымен қатар,
аталған Агенттік банктерге, банктік топтарға арналған пруденциялдық
нормативтерді және банктер үшін сақталуға міндетті өзге де нормалар мен
лимиттерді белгілейді, сондай-ақ коммерциялық банктерді ашуға, қайта
ұйымдастыруға және таратуға келісім береді. Қазақстан Ұлттық Банкі және
өзге де уәкілетті мемлекеттік органдар коммерциялық банктердің операциялық
іс-әрекеттеріне араласпайды. Олар банк жүйесіндегі адал бәсекелестіктің
қалыптасуына жағдай жасауды көздейді. Коммерциялық банктердің пассивті
операцияларына клиенттерге қызмет көрсету арқылы немесе клиенттерге қызмет
көрсетуден басқа да көздерден қаражаттар тарту жатады. Коммерциялық
банктердің активті операциялары банк клиенттерінің есебінен және олардың
тапсырмалары бойынша банктің өзінің пайдасына жүргізілетін операциялар
болып табылады. Коммерциялық банктер мен олардың клиенттер арасындағы
операциялар және банкаралық қатынастар тиісті банктік шарттардың негізінде
жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы экономикасының банктік секторындағы
коммерциялық банктер елдің бірыңғай экономикалық кеңістігіндегі шаруашылық
қызмет субъектілеріне қатысты және сыртқы экономикалық қызметке байланысты
кредиттік, қаржылық және есеп айырысу операцияларының барлық түрлерін
жүзеге асырады.
“Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы”
Қзақстан Республикасы заңының 30 бабына сәйкес коммерциялық банктер:
1) заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдайды, сондай-ақ олардың шоттарын
ашады және жүргізеді;
2) жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдайды, сондай-ақ оладың банктік
шоттарны ашады және жүргізеді;
3) банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың корреспонденттік есеп-шоттарын ашады және
жүргізеді;
4) жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашады және жүргізеді;
5) кассалық операцияларды жүзеге асырады;
6) заңды тұлғалар мен жеке тұлғаларды ақша аудару жөніндегі тапсырмаларын
орындайды;
7) заңдыы тұлғалар мен жеке тұлғалардың вексельдерін және өзге де
қарыздық міндеттемелерін есепке алады (дисконттайды);
8) жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың, олардың ішінде корреспондент
банктердің тапсырмасымен олрадың банктік шоттары бойынша есеп
айырысуды жүзеге асырады;
9) сенімділік (трасталық) операцияларды жүзеге асырады;
10) банкаралық клиринг жүргізеді;
11) сейфтік операцияларды жүзеге асырады;
12) ломбардтық операцияларды жүзеге асырады;
13) төлемдік карточкалар шығарады;
14) банкноттарды, монеталар мен қазыналарды инкассациялайды;
15) шетел валютасымен айырбастау операцияларын жүзеге асырады;
16) төлемқұжаттарын инкассоға қабылдайды;
17) чек кітапшаларын шығарады:
18) аккредитив ашады, оны растайды және ол бойынша міндеттемелерді
орындайды;
19) ақша түрінде орындалуды көздейтін банктік кепілдіктер береді;
20) лизинг қызметін жүзеге асырады;
21) өз меншігіндегі бағалы қағаздарды эмиссиялайды;
22) факторингтік операцияларды жүргізеді;
23) форфейтингтік операцияларды жүргізеді;
24) инвестициялық портфельді басқарады;
25) бағалы қағаздар рыногында делдалдық және дилерлік (кәсіби) қызметті
жүзеге асырады;
26) қымбат бағалы тазартылған металдарды сатып алады, кепілге қабылдайды,
сақтайды және сатады;
27) вексельдермен жасалатын операцияларды жүзеге асырады.
Осындай және өзге де банктік операцияларды топтастыру коммерциялық
банктер орындайтын:
1) ел экономикасын мемлекеттік және меншік секторларын, сондай-ақ
тұрғылықты халықты кредиттеу;
2) қазақстандық немесе шетелдік инвесторлардың тапсырмалары бойынша
күрделі салымдарды қаржыландыру;
3) қазақстандық не шетелдік заңды және жеке тұлғалардың уақытша басы бос
ақша қаражаттарын, жинақталған ақшаларын немесе пайдаланбай жиған
қаражаттарын өз қарамағына жұмылдыру;
4) қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргізу;
5) өздеріне тән бағалы қағаздарды шығару;
6) инвестициялық қызметті жүзеге асыру;
7) түрлі қаржылық қызмет көрсетулерді ұйымдастыру және жүргізу сияқты
қалыптастыруға мүмкіндік береді, сондай-ақ олрады орныдау аясы осы
банктердің қолындағы барлық лицензияларымен қамтылады.
Банк операциялардың заң жүзіндетолығымен көрініс табуы және
коммерциялық банктерге осы орайда берілетін лицензилардың міндетті түрде
болуы коммерциялық банктердің арнаулы құқықтарының көлемін айқындай түседі.
Банк қызметінің негізгі мақсаты банкілік қызмет көрсетудің, ҚР жеке жəне
заңды тұлғаларына, резиденттері мен резиденттер еместеріне банкілік қызмет
етудің, сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту үшін тікелей халықаралық
қатынастарды орнатудың негізінде кіріс алу болып табылады .
Банк дегеніміз - өз атынан ақшалай қаражаттарды арқылы мерзімділік
және қайтарып беру шартымен тарту және орналастыру үшін құрылған ұйым.
Банктің негізгі міндеті – қарыз алушы мен қарыз беруші және сатып алушы мен
сатушы арасындағы ақша қаражаттарын аудуруда делдалдықты іске асыру.
Нарықтық қатынастар жағдайында ақшалай қаражаттарды аударуды банктермен
қатар инвестициялық қорлар, сақтандыру компаниялары, брокерлік фирмалар
және т.б. қаржылық мекемелер іске асырады. Банк дегеніміз – Қазақстан
Республикасының 31.08.1995 ж. (10.07.2003 ж толығымен) Банк және банкілік
қызмет туралы Заңы банкілік қызметті іске асыратын коммерциялық ұйым,
заңды тұлға болып табылады. Банктің басқармасы орналасқан жер банктің
орналасқан жері болып табылады. Банктің түріне қарай Ұлттық Банк жылдық
есеп беру, бухгалтерлік баланс және пайда мен шығынды есептеудің әр түрлі
стандартын бекітеді. Банктер мемлекеттік меншік негізінде құрылатын
мемлекеттік банктен басқа, кез-келген меншік формасы негізінде құрылады.
Қазақстан Республикасында 3 мемлекеттік банк бар. Олар:
1. Даму банкісі – 01.07.01 ж;
2. Қазақстан Эксимбанкі;
3. Тұрғын үй құрылыс сақтау банкі – 2003 жылдың қыркүйек айында
құрылған.
Банк құрылтай шарт негізінде құрылады және өзінің заңына сай қызмет
етеді. Банкті құру жөніндегі құрылтай шартында мынадай мәліметтер
көрсетілуі керек:
- құрылтайшылар туралы мәліметтер: олардың әрқайсысының толық фирмалық
атауы, орналасқан жері, заңды тұлғалар үшін мемлекеттік тіркеу туралы
мәлімет, жеке тұлғалар үшін – аты-жөні, азаматтығы, жеке басын
күәландыратын құжаттың мәліметтері, тұрғылықты жері;
- акциялардың құны, саны және категориясы туралы мәліметтер Банктің
заңында міндетті түрде төмендегідей мәліметтер болуы керек:
- банктің толық және қысқаша атауы;
- банктің меншік формасы және құқықтық-ұйымдастырылу формасы туралы
мәліметтер;
- банктің қорларын құру және оларды пайдалану принциптері;
- банкті басқару органдарының шешім қабылдау тәртібі. Банк өзінің
Заңдарына жазылған фирмалық атауды банктің атауы ретінде қолданады.
Бірде-бір банк негізгі Заңда жазылған атаудан басқа атауларды, құжаттарда,
хабарландыруларда және жарнамаларда пайдалануға құқығы жоқ. Ұлттық Банктен
басқа барлық банктерге өз атауында Ұлттық сөзін қолдануға тиым салынады.
Банктің жарғылық қоры оның міндеттерін қамтамасыз етуге қызмет етеді
және банкілік операцияларды жүргізудің негізгі қайнар көзі болып табылады.
Банктің жарғылық қоры (мемелекеттік банктік есепке алмағанда) алғашқы кезде
акцияларды сату немесе құрылтайшылардың жарнасы есебінен құрылады.
Құрылтайшылар мен акционерлер өздері алатын акцияларға тек қана ақшалай
қаражат төлеуі керек. Акционерлік қоғам формасында қызмет ететін банктің
акциялары үшін несиеге алынған, кепілдікке берілген қаражаттарды қолдануға
тиым салынады. Осы талаптарды бұзу жолымен жарғылық қорға түскен қаражат
сондай-ақ, банкті пайдаланудан келіп түскен табыстар республикалық бюджет
пайдасына өндіріліп алынады. Ал, акциялар одан әрі іске асырылу үшін
банкке қайтарылады. Банк акцияларын алғаш рет сату олардың номиналды
құнынан төмен емес бағамен және барлық құрылтайшылар үшін бірдей
жүргізіледі. Жаңадан құрылған банктің құрылтай құжаттарында көрсетілген
жарғылық қоры оның тіркелу сәтінде өзінің акционерлерімен 50% төленген
болуы керек. Қалған бөлігі банк заңды тұлға түрінде тіркелген күннен
бастап бір жыл ішінде төленуі керек. Банктің жарғылық қорын көбейту мынадай
жолдармен жүргізіледі:
- қосымша акциялар шығару;
- акциялардың номиналдық құнын көтеру.
Бәрінен бұрын банктерге анықтама берудің маңызы зор. Экономикалық
тұрғыдан да, заң ғылымында да банкті несие алу немесе беру жөніндегі
делдалдық қызметті атқаратын кәсіпорын деп түсіндіреді. Профессор, юрист
М. М. Агарков пікірінше, төмендекелтірілген сурет бойынша коммерциялық
банктердің қызметтері көрсетілген.
Сурет 1 Коммерциялық банктердің қызметі
Қызметтің осы үш категориясына сәйкес банктерге тән үш міндетті
ажыратып айтуға болады:
1) бөтеннің қаражатын жинау;
2) несие беру;
3) төлем айналымына ықпал ету.
Қазақстан Республикасындағы Банктер және банкілік қызмет туралы
1995 жылдың 31 тамызында шыққан заңының 1 бабында банк дегеніміз заңдарға
сәйкес банкілік қызметті іске асыруға өкілеттігі бар коммерциялық ұйым
болып табылатын заңды тұлға деп бекітілген.
Акционерлік қоғам түрінде қызмет ететін банктердің жарғылық капиталы жеке
және заңды тұлғалардың арасында бөлінетін номиналдық құнын тең бөлетін
акциялардың белгілі бір санына бөледі. Банктердің акциялары акционерлердің
басым көпшілігінің келісімімен ғана қолдан-қолға өтеді. Коммерциялық
банктердің ұйымдастырылу құрылымы акционерлік қоғамдардың жалпы қабылданған
басқару жүйесіне сай болып келеді. Коммерциялық банктің жоғарғы органы
болып жылына кемінде бір мәрте болатын акционерлердің жалпы жиналысы
саналады. Банк қызметінде жалпы басшылықты банк кеңесі іске асырады. Оған
банктің басқармасының жұмысына бақылау мен қадағалауды жүргізу жүктелген.
Коммерциялық банктің қызметін тікелей басқаратын басқарма акция
акционерлердің жалпы жиналысы мен банк кеңесі алдында жауапкершілік
атқарады. Банк басқармасының құрамына, әдетте, банк мүшелерінің неғұрлым
ірі өкілдері кіреді. Мәжілістері жүйелі түрде болып тұрады және шешімдер
басым көпшіліктің дауысымен қабылданады [3].
Ревизиялық комиссияны қатысушылардың жалпы жиналысы сайлайды және ол
банк кеңесіне есеп беріп отырады. Ревизиялық комиссияның негізгі міндеті-
қызмет бабын пайдаланып қиянат жасауды ескертетін жағдай жасау, сондай-ақ
банктің жылдық есебі мен балансы бойынша қорытынды дайындау. Коммерциялық
банктің қызметінің басты және негізгі қалаушы принципі іс жүзінде қолда
бар ресурстар шегінде қызмет ету. Бұл принциптің мәні- коммерциялық банк
өзінің ресурстары мен несиелік салымдар арасындағы сандық сәйкестікті ғана
қамтамасыз етіп қоймай, сонымен бірге, банкілік активтердің сипаты мен
жинақталған ресурстардың ерекшелігін сәйкестігіне қол жеткізу керек.
Бәрінен бұрын ол мерзімдерге қатысты. Мысалы: егер банк қысқа мерзімге
қаржылар тартқан болса және сол қаржы есебінен ұзақ мерзімді несие оның
өзінің міндеттемелерін уақытында жойып отыруына қауіп туады. Банк өзінде
бар ресурстар шеңберінде активті операцияларын жүргізуге ерікті, яғни,
оның активті операцияларының мөлшері әкімшілік, ерікті әдістермен
шектелмейді. Әкімшілік шектеулер бір мәртелік, төтенше сипатта болуы
мүмкін. Оларды жүйелі түрде қолдану банк қызметінің коммерциялық
негіздеріне теріс әсер етеді. Коммерциялық банктердің қызметінің негізі
болып табылатын маңызды қағидалары – толық экономикалық еріктілік. Осы
принцип банктер өздерінің нәтижесі үшін экономикалық жауапкершілік
атқарады. Экономикалық еріктілік банктің өзінің меншігіндегі қаражаттары
мен тартылған ресурстарды еркін билеуін, клиенттер мен салымшыларды ерікті
түрде таңдауын, салықтарды төлеп болғаннан кейін қалған табысты билеуін
білдіреді. Қазіргі банктік заңдармен барлық коммерциялық банктерге
өздерінің қорлары мен табыстарын билеуге экономикалық еркіндік берілген.
Банк салық төлеп болғаннан кейін қалған табыс акционерлердің жалпы
жиналысының шешіміне сай бөлінеді. Жалпы жиналыс банктің әртүрлі қорларына
аударылатын қаржылардың мөлшері мен нормаларын, сондай–ақ акциялар бойынша
төленетін дивиденттердің мөлшерін бекітеді.
Коммерциялық банктің экономикалық жауапкершілігі оның ағымындағы табыстары
ғана емес, капиталына да қатысты. Коммерциялық банк өзінің міндеттемелері
бойынша меншігіндегі мүліктері және қаражаттарымен жауап береді.
Жүргізетін операцияларының тәуекелін коммерциялық банк өзі атқарады.
Коммерциялық банктер - жеке клиенттердің (ағымдағы есепті жүргізу,
коммерциялық несиелерді ұсыну және т.б.) салымдары түрінде тартылған
негізгі түрде ақша капиталдары мен сақталған ақша есебінен барлық саладағы
кәсіпорындар үшін әмбебап банкілік операцияларды жүзеге асыратын кредиттік
мекемелер; кредиттік жүйенін негізгі звеносы.
Қазіргі коммерциялық банктер — бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға,
сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді.
Коммердиялық банктер деп, бұл жерде Қазақстан Республикасындағы екінші
деңгейдегі банктер туралы айтылып отыр.
Коммерциялық банктер мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Жарғылық капиталдың қалыптасуына қарай:
• мемлекеттік;
• акционерлік;
• жеке;
• пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
• аралас (шетел капиталының қатысуымен).
2. Операцияларының турлеріне қарай:
• әмбебап, яғни экономиканың барлықсалаларына бірдей және кең көлемді
банктік қызмет көрсететін банктер;
• маманданған, яғни бір ғана салаға қызмет көрсететін банктер;
3. Аумақтық белгісіне қарай:
• халықаралық;
• мемлекетаралық
• ұлттық;
• аймақтық;
4. Салалық белгісіне қарай:
• өнеркәсіптік банктер;
• сауда банктері;
• ауыл шаруашылық банктері;
• құрылыс банктері;
• басқа.
5. Филиалдар санына қарай:
• филиалсыз;
• кеп филиалды.
Акционерлік банктердің жарғылық капиталы шығаратын акцияларын сатудан
түсетін түсімдерден қүралады. Акциялар екі түрге бөлінеді: жай және
артықшылығы бар.
Жай акция- оның иелеріне сол қоғамды басқару ісіне араласуына, оның
пайдасына қарай дивидент алып отыруға күқык береді. Ал артықшылығы бар
акция- оның иесіне коғамды басқаруға қатысуына құқық бермегенмен, уақытылы,
яғни қоғамның пайдасына байланыссыз тұрақты пайызын алуға, қоғам
банкроттыққа ұшыраған жағлайларда жай акция иесінен бұрын қоғамға косқан өз
үлесін алуға құқық береді.
Егер де банк жауапкершілік шектеулі қоғам түрінде құрылған болса, онда
оның жарғылық қорының әр құрылтайшыға тиетін үлесі құрылтайшылық құжатта
анықталады және бұл банктің қатынасушылары немесе кұрылтайшылары
өздерінетиісті үлес шегінде ғана оның міндетгемелеріне жауап береді [4].
Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық нысанындағы байланыссыз, оның
жарғылық капиталы оның қатынасушылары, жеке және занды тұлғалар есебінен
кұрылады. Және олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып
табылады. Жарғылық капитал, оның қатынасушыларының меншікті қаражаты
есебінен ғана құрылуы мүмкін. Банктік несиелер есебінен жарғылық капиталды
құруға тыйым салынады. Банктің жарғылық капиталы тек ақшалай қаражаттар
есебінен құрылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасындағы банктік жүйеде 01.01.2009 жылғы
статистикалық мәліметтер бойынша қазіргі жұмыс жасайтын екінші деңгейдегі
банктердің барлығы дерлік акционерлік қоғам нысанындағы банктер, соның
ішінде екі банк кана мемлекетке 100% тиесілі банктер, оларға: Қазақстан
Даму банкі мен Тұрғын үй құрылысы банкі, ал шетел капиталының қатысуымен
(100 - 10 банк, 50% — аса - 6 банк) құрылған банктерде саны - 16, онын
ішінде еншілес банктер— 11.
90-жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл, олардың
экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, 95-жылдың орта кезінен бастап, 2000
жылғадейін Халықаралық стандартқа өтуі барысында банктеріміздің саны бірден
кысқарды, әрине бұл құбылысты, олардың интенсивтік немесе сапалық өсуімен
байланыстыруға болады.
2009 жылдың 1 қаңтарына Қазақстандағы жұмыс жасайтын банктер саны 37
құрады, соның ішінде Алматы қаласында 32 банк, 31 филиал және 284 есеп
айырысу-кассалық бөлімдер қызмет етеді.
Жалпы банктердің 90%-ының бір ірі қалада болуы банк капиталының
республиканың өзге өңірлерде дұрыс бөлінбеуіне ықпал етуін көрсетеді.
Банктердің тек Алматы қаласында шоғырлануы, оның бұрынғы астана, қазіргі
қаржы орталығына айналу себебіне байланысты болып отыр.
Біздің ойымызша, банктердің қатарында бүгінгі күні өңірлік банктер
жетіспейді, қазіргі банктердің өңірлерде филиалдарын ұстауы аймақтардың
экономикалық жағынан толық қамтамасыз ете алмайтыны сөзсіз, сондықтан
ендігі жерде өңірлердің ез банктерінің ашылу мәселесін шешу қажет.
Халықаралық сарапшылардың бағалауынша 15 млн. халқы бар ел үшін 33
банк көптік жасайды екен. Банктердің кептігі банктердің бәсекелестігін
арттыра түсетіндігін ескерсек, Үкіметтің үлкен үштіктің банк нарығын
монополияландыруы туралы айтылған сыны орынсыздау сияқты көрінеді. Әсіресе
үлкен үштіктің банктік қызметтер нарығын монополияландыруы, олардың
банктік топ құруымен тікелей байланысты болып отыр.
Қазақстан Республикасында бүгінгі күні мынадай банктерден кұралған 9
банктік топ қызмет етуде:
• Қазкоммерцбанк АҚ,
• ТұранӘлемБанкі АҚ,
• Қазақстан Халык Банкі АҚ,
• Темірбанк АҚ,
• ЦентрКредитБанкі АҚ,
• НұрБанк АҚ,
• Каспий Банкі АҚ,
• АБН АМРО Қазақстан Банкі ЕБ АҚ,
• АСҚ Банкі АҚ.
Еншілес банктердің немесе шетелдік банктердің қызмет етуінің біздің
банктік сектордың дамуы үшін оң және теріс әсер етуі мүмкін. Оң жағы ондай
банктердің болуы бәсекелестікті тудыра отырып, банктің қызметтері мен
операцияларының сапаларын арттыруға ықпал етеді. Яғни жаңа технологиялармен
жұмыс жасауға ынталандырады. Ал теріс әсері бүгінгі күні олардың көбі,
шетелден қарыз алуға жатысты бар мүмкіндіктерін пайдаланып, банктердің
сыртқы қарыздарының өсуіне ықпал етуде.
2003-2007 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк секторы
экономикалық өсу, халықтын, табысының, нақты сектор кәсіпорындарының
несиелік қабілеттілігінің есуі жөне халықаралық капитал нарығындағы қаржы
ресурстарынын, арзандауы жағдайында дамыды. Осы факторларға байланысты
банктердегі халықтың салымдарының және банктердің жиынты0 активтерінің
көлемінің өсуі негізделді және банктердің жоғары несиелік белсенділігі мен
жалпы банк 0ызметі ауқымының өсу үрдісі айқындалды. Отандық банктердің
сыртқы экономикалық қызметін кеңейтудің бір жолы болып шетелдерде және ТМД
елдерінде өкілеттіктері мен еншілес банктерін ашу болып табылады. Бүгінгі
күні отандық банктеріміздің 14 өкілдіктері республикамыздан тысқары
жерлерде қызмет етуде. 2005 жылы АСҚ банкі АҚ-ның Ресей Федерациясында
және Альянс Банк АҚ-ның Қырғызстанда еншілес банктері ашылды. Осындай
тәсілмен, 2006 жылы Қазақстанның 4 коммерциялық банкінің көрші
мемлекеттерде орналасқан 5 еншілес банкі пайда болды. 2009 жылғы 1
тамыздағы жағдай бойынша екінші деңгейдегі банктерінің қаржылық
көрсеткіштерін төменде келтірлген кестеде көруге болады.
Кесте 1
Екінші деңгейдегі банктерінің қаржылық көрсеткіштері, мың теңгемен
Банктің атауы Активтер Оның МіндеттемелеМеншікті
ішінде р капитал
заемдар
КАЗКОММЕРЦБАНК АҚ 2 493 408 2 546 948 2 234 252 259 156 177
621 940 444
БТА Банк АҚ 2449 863 2 595 393 3 471 703 -1 021 839
696 642 200 504
Қазақстан Халық Банкі АҚ1 150 352 891 270 1 056 169 94 183 102
391 843 289
БанкЦентрКредит АҚ 1013 843 688 788 924 033 523 89 810 021
544 580
Альянс Банкі АҚ 534 242 679 847 1 064 226 -529 984 667
248 221 915
KASPI BANK АҚ 319 206 235 359 286 617 478 32 589 059
537 574
Евразийский Банк АҚ 313 025 164 031 284 714 655 28 310 673
328 147
Нұрбанк АҚ 297 990 256 121 253 045 475 44 944 730
205 210
АҚ ЕБ БанкТұранӘлем 283 540 276 064 268 450 988 15 089 854
Темірбанк АҚ 842 016
RBS (Kazakhstan) ЕБ АҚ 173 99155349 480 867154 296 478 19 695 075
Ситибанк Казахстан АҚ 159 715 32 106 503143 088 481 16 627 360
841
Ресей Жинақ банкі АҚ ЕБ 152 583 87 038 189117 620 592 34 963 174
766
ЦЕСНАБАНК АҚ 149 557 99 069 691131 416 165 18 140 944
109
HSBC Банк Қазақстан АҚ 117 483 56 435 954107 779 888 9 703 890
ЕБ 778
Қазақстандағы Қытай 95 106 1861 666 455 85 683 274 9 422 912
Банкі ЕБ АҚ
Казинвестбанк АҚ 75 475 70656 364 31764 551 239 10 924 467
Қазақстанның Тұрғын үй 65 171 06638 026 28348 975 746 16 195 320
кұрылысы жинақ банкі АҚ
ЭКСИМБАНК КАЗАХСТАН АҚ 51 633 76847 294 43138 687 285 12 946 483
Альфа-банк ЕБ АҚ 41 833 34016 947 44333 231 027 8 602 313
Delta Bank АҚ 27 761 67617 970 56421 228 750 6 532 926
Банк Позитив АҚ 15 128 0795 062 736 9 983 329 5 144 750
Астана-Финанс банкі АҚ 15 083 50411 493 0579 790 246 5 293 258
КЗИ БАНК ЕБ АҚ 10 978 1014 780 616 5 383 223 5 594 878
Хоум Кредит Банк АҚ 10 839 4639 603 030 6 976 467 3 862 996
AsiaCreditBank ББ АҚ 7 349 801 3 355 216 3 513 340 3 836 461
Банк ВТБ (Қазақстан) АҚ ЕҰ6 100 608 26 108 6 074 500
ТПБК АҚ 5 668 910 3 156 917 2 511 993
Шинхан Банк Казахстан АҚ5 394 532 259 851 5 134 681
МЕТРОКОМБАНК АҚ 5 318345 3 473 037 3 635 465 1 682 880
Заман-Банк АҚ 3 814 087 3 281 879 380 045 3 434 042
ТАИБ ҚАЗАҚ БАНКІ ЕБ АҚ 3 648 553 2 029 213 1 375 356 2 273 197
Сенім-Банк АҚ 3 126 591 2 208 575 860 821 2 265 770
Данабанк АҚ 3 018 865 2 245 481 1 508 233 1 510 632
Мастербанк АҚ 2 688 948 1692 216 527 345 2 161 603
Казинкомбанк АҚ 1 886 798 940 259 364 966 1 521 832
Пәкістан ҰБ Қазақстандағы 1 398 273 514 004 341871 1 056 402
ЕБ АҚ
Жиынтығы 2 102 229 10145712 12 650 225 -547 995 980
066 903 046
Банк ресурстарының өсуі банк активтерінің, соның ішінде табысты
активтерінің артуына септігін тигізді. Экономикадағы қаржылық қажеттілікті
қанағаттандыру үшін банктер қаражат тартуға тиіс. Банктердің жиынтық
активтеріне қатысты олардың міндетгемелері де өсіп отыр. Банктердің
экономикаға қызмет етуін қамтамасыз ететін ресурстарға банктің тартылған
қаражаттары жатады. Банктің тартылған қаражаттары да банк активтерімен
қатар өсуде. Бұл жерде банктің тартылған қаражаттарының ішінде
депозиттердің өсуі байқалады. Банктің тартылған қаражаттары 2000 жылдан
бастап алғанда бүгінгі күнгедейін 20 есе артып, 2007 жылдын,маусым айына
8715,4 млрд теңгені құраған. Қазақстандық банк жүйесіне қатысты халықтын,
сенімінің артуын соңғы жылдардағы банктердегі депозиттер көлемінің артуынан
байқауға болады. Соңғы 8 жыл ішінде банктердің депозиттері 12 есе артып,
нәтижесінде 2007 жылы 3480,7 млрд теңгені құрады. Ал депозиттердің ЖІО-ге
қатынасы 2000 жылы 11,3 % және 2006 жылы 39,1 %-ға дейін өскен.
Тартылғын қаражаттар құрылымындағы депозиттердің өсуіне сондай-ақ 2001
жылы Қазақстан Республикасында жүргізілген рақымшылық шаралары да ықпал
етті. Соның нәтижесінде заңсыз экономикалық айналымнан 480 млн АҚШ
долларында азаматтардың арнайы шотына салынып, олардың 55 пайызы әртүрлі
депозиттерге орналастырылды. Қазақстандык банктер қазіргі кезде халықаралық
қарыз құралдарының нарығынан синдицирленген займдар тарту, облигацияларын
шығару және активтерін секьюритизациялау арқылы ресурс тартуда белсенділік
танытуда. Әрине, мұндай шаралар банктердің ұзақ мерзімді қарыздар тартуға
мүмкіндік жасаумен қатар, банк міндеттемелері мен активтері арасындағы
уақыт бойынша алшақдықты қысқартады. Заемдық капиталының сыртқы
нарықтарында банктердің белсенділік көрсетуі банк секторының ел тәуекеліне
ұшырау қаупін күшейтіп жіберді. Осыған байланысты Казақстан Республикасының
Қаржылық қадағалау агентгігі меншікті капиталдын, жеткіліктілігі есебін,
оның ішінде ел тәуекелін ескеруді көздейтін екінші деңгейдегі банктер үшін
пруденциалдық нормативтер есебінің әдістемесі мен нормативтік мәні туралы
нұсқаулыққа өзгерістер мен толықтырулар енгізді. Атап айтканда,
бейрезиденттің кредиттік рейтингіне қатысты банктің кредиттік тәуекел
есебін кездейтін резидент емес ұйымдарға қатысты мейлінше жоғары талаптар
енгізілді. Сонымен қатар Standard & Poor's агентгігінің ВВ- төмен
борыштық рейтингі бар немесе тиісті рейтинпік бағасы болмаған резидент
еместерге қойылатын талаптар 100% орнына 150% бойынша сараланады.
Кесте 2
Қазақстан Республикасындағы ЕДБ-дің табыстары мен рентабельдігі
Керсеткіштер 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Таза пайда
млрд
теңге 7,1 7,4 20,6 30,1 34,9 53,1 127,5 266 ROA, % 1,3 0,9
1,8 1,8 1,2 1,8 1,4 2,3 ROE, % 7,3 6,1 12,8 13,5 9,2 14,1
14,6 18,6
Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктері ҚҰБ-нің
лицензиясы негізінде қызмет етеді. Лицензияның өзіндік стандартты нысаны
бар және онда коммерциялық банктердің айналысатын қызмет түрі жазылады.
Казақстандағы берілетін лицензияның дамыған шетелдерден айырмашылығы
әмбебаптығы болып табылады. Қазақстан Республикасындағы банк кызметінде
мемлекеттік органдар банктердің мамандануын белгілемейді, мысалға,
инвестициялық, ипотекалық қызметтерді жүзеге асырады және т.б. Қазақстандық
банктер бағалы кағаздар нарығында да тікелей қатысуға толық құқылы.
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер банктік
операцияларды жүзеге асыруға алатын лицензиядан басқа валюталық
операцияларды жүргізу үшін арнайы лицензия алады. Мұндай лицензия оларға өз
қызметін жүзеге асыруы үшін қажетті саналатын банктер қатарымен
корреспонденттік 0атынастар орнатуға, сондай-ақ дамыған шетелдерде өз
филиалдары мен өкілеттігін ашуға құқық береді.
Сонымен қатар, екінші деңгейдегі банктер бағалы металдармен
операцияларды жүзеге асыруға арналған лицензия алады. 1995 жылдың 31
тамызында қабылданған Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік
қызмет туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан
Республикасында банкті ашу немесе оның қызметін ұйымдастыру мынадай үш
кезеңнен тұрады:
1. Банк ашуға рұқсат алу;
2. Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
3. Банк операцияларын жүргізуге лицензия алу.
Аталған заңға сәйкес, банкті занды және жеке тұлға ашуға құкылы.
Бірінші кезеңде, банк ашушы банк ашуға рұқсат алу өтінішін береді және оған
қоса төмендегідей құжаттарды тапсырады:
• рұқсат алу үшін беретін өтініші;
• құрылтайшылык шарт (түпнұсқа);
• банктің жарғысы (түпнұсқа);
• банк жарғысын қабылдау және банк органын сайлау туралы хаттама;
• құрылтайшылар туралы мәліметтер;
• құрылтайшылардың соңғы екі есептік жылдағы бухгалтерлік балансы (заңды
тұлғалар үшін);
• құрылтайшылардың қаржылық жағдайлары туралы аудиторлық қорытынды;
• егер бір немесе одан да көп құрылтайшылары Қазақстан Республикасының
резиденті болмаса, ондай жағдайда сол мемлекеттегі тиісті мемлекеттік
немесе қадағалау органынан жазбаша келісім қажет;
• егер банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым банк
ретінде қайта құрылса, онда: онын. жарғысы, құрылтайшылық шарты, соңғы
есептік мерзімге жасалған бухгалтерлік балансы, ұйымнын, қаржылық
жағдайы туралы аудиторлық қорытынды;
• банктің жетекшілік қызметіне тағайындалатын тұлғалар туралы
мәліметтер, оның ішінде: банк төрағасы мен бас бухгалтерінің банк
жүйесінде кемінде - үш жыл, ал олардын, орынбасарларының кемінде екі
жыл, банк филиалының бірінші жетекшісі мен бас бухгалтерінің кемінде —
біржылдық еңбек тәжірибесі болуы және т.с.с.;
• жаңадан құрылатын банктің толық ұйымдастырылу құрылымы (банктің
өкілетті органымен бектілуі тиіс);
• жаңадан құрылатын банктің ішкі аудит қызметі туралы ережесі (банктің
өкілетті органымен бектілуі тиіс);
• жаңадан құрылатын банктің несиелік комитеті туралы ережесі (банктің
өкілетті органымен бектілуі тиіс);
• жаңадан құрылатын банктің бизнес-жоспары, оның ішінде болу керек, оның
ішінде: банк қызметінің стратегиясы, бағыттары мен ауқымы, қаржылық
болашағы (есеп айырысу балансы, бастапқы қаржылық (операциондық) үш
жылға арналған пайда және зиян туралы есебі, маркетинг жоспары (банк
клиенттерін қалыптастыру), еңбек ресурстарын калыптастыру жоспары;
• тапсырылған бизнес-жоспарына сәйкес дайындық шаралары туралы
құрылтайшылардың есебі;
• нотариалды түрде куәландырылған, кұрылтайшылардың атынан өтініш беруге
құзіретінің барлығын растайтын құжаты;
• басқа банктің жарғылық капиталына қатысуы туралы мәліметтер.
Банк ашу үшін рұқсат алуға берілген өтініш үш ай әрі кеткенде алты ай
мерзімі ішінде өкілетті органда қаралады [5].
Екінші кезеңде жаңадан құралатын банк ҚҰБ рұқсат берген күннен бастап,
бір ай ішінде Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде банк
мемлекеттік тіркеуге алынады. Оған, Қаржылық кадағалау агентгігінің банк
ашуға берген рүқсатын және оның келісімімен расталған құрылтайшылық
құжаттарын тапсырады.
Үшінші кезеңде банктік операцияларын жүзеге асыру үшін Қаржылық
қадағалау агенттігінен лицензия алады. Лицензия алу үшін мемлекеттік
тіркеуден еткен күннен бастап, бір жылғадейін мыналарды орындауға тиіс:
• ұйымдастырушылық-техникаяық шараларды орындау, оның ішінде: Ұлттық
Банктің нормативтік талаптарына сәйкес бөлмелерді және құрал-
жабдықтарды дайындау, тиісті біліктілігі бар қызметкерлерді қабылдау;
• жарияланған жарғылық капиталды төлеу.
Лицензия алуға өтінішпен бірге жоғарьща аталған талаптарды
орындағандығын растайтын құжатгы беруге тиіс. Өтінішті берген уақыттан
бастап, бір ай ішінде ҚҰБ қарайды. Лицензияның мерзімі шектелмейді және
онда банктің жүргізетін барлық операциялар тізімі көрсетіледі.
Банктер бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін
жүзеге асыра алады. Оларға мыналар жатады:
• брокерлік - мемлекетгің бағалы қағаздарымен;
• дилерлік - мемлекеттің және өзге де бағалы қағаздармен;
• кастодиандық;
• клирингтік.
Осы аталған қызмет түрлеріне ҚҰБ-нен жекелеген және кешенді (бірнеше
қызметке) лицензиялар беріледі.
Сонымен катар, Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер
өз қызметін жүзеге асыру барысында филиалдарын, өкілдіктерін, жинақ
кассаларын, сондай-ақ еншілес банктерін аша алады.
Банктің филиалы- филиал туралы ережеде немесе лицензияда көрсетілетін
банктік операцияларды жүзеге асыруға кұқылы және өзінің дербес бухгалтерлік
балансы бар, занды тұлға болып табылмайтын банктік мекеме.
Заңға сәйкес, банктер өздерінің филиалын ашу үшін ҚҰБ-нің келісімін
алуға тиіс. Ол үшін мынадай кұжаттарды тапсырады:
• Филиал ашуға рұқсат алу әтініші;
• Банк операцияларының тізімі көрсетілген банк филиалы туралы ереже;
• Бірінші жетекші және бас бухгалтер қызметіне кандидаттар туралы
мәліметтер.
Шетелдік банктердің Қазақстан Республикасы аумағында филиалдарын ашуға
заңмен тыйым салынады..
Банктің өкілдігі- банктік операцияларды жүзеге асырмайтын, яғни
банктің тапсырмасымен және оның атынан әрекет ететін банктің орналасқан
жерінен тыс орналасқан, занды тұлға болып табылмайтын банктің құрылымдық
бөлімшесі.
Банк өкілдігі де Қаржылық қадағалау агенттігінің келісімімен ашылады.
Шетелдік банктер өкілдіктерін ашу үшін мынадай құжаттарын тапсырады:
• өкілдік ашуға рұқсат алу етініші;
• өтініш жасаушы банктің, кұрылтайшылық құжаттары;
• Қазақстан Республикасы аумағында өкілдік amy туралы өтініш жасаушы
банктің шешімі;
• өтініш жасаушы банктің банктік қызметті жүргізуге арналған
лицензиясынын. барлығын растайтын сол мемлекеттегі банктік қадағалау
органының жазбаша расталымы;
• аудиторлық ұйым куәландырған өтініш жасаушы банктің соңғы қаржылық
жылға жасалған жылдық есебі;
• өтініш жасаушы банктің Қазақстан Республикасы аумағында өкілдігін
ашуға қарсы еместігін куәландыратын сол мемлекеттегі банктік қадағалау
органының жазбаша хабарламасы;
• өкілдікте жұмыс жасайтын қызметкерлердің саны және жетекшісі туралы
мәліметтер.
Еншілес банк- жарғылық капиталдың елу пайыздан астамы бас банкке
тиесілі және өзінің дербес бухгалтерлік балансы бар заңды тұлға.
Есеп айырысу-кассалық бөлімі (жинақ кассасы) — Қазақстан Республикасы
аумағында банктік операциялардың жекелеген түрлерін орындайтын, филиал
немесе екілеттік мәртебесі жоқ, занды тұлға емес, Қазақстан Республикасы
Ұлттык банкінің келісімі негізінде құрылатын банктің аумақтық бөлімшесі.
Қазақстан Республикасы ҚҰБ-нің екінші деңгейдегі банктерді ашуға
берген рұқсаты мынадай негіздерге байланысты қайтарып алуы мүмкін:
• банк тарапынан өз еркімен қайта құрылу немесе таралуы туралы шешім
қабылдау;
• банк қызметінің тоқтатылуы туралы сот шешімінін қабылдануы;
• мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жыл ішінде банк
қызметіне байланысты жалған мәліметтердің болуы;
• мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылдан астам уақытка
дейін банк операцияларын жүргізу лицензиясын алмаған жағдайда;
• банк зандылықтарында, сол сияқты жарғысында көрсетілмеген
операцияларды жүзеге асыруы;
• мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылға дейін жарияланған
жарғылық қордың сомасын төлемеуі;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz