Деректер қорын басқару жүйесінің архитектурасы
Мазмұны
Кіріспе 8
1 Қызметкерлерді басқару бөлімі қызметінің сипаттамасы 10
1.1 Техникалық тапсырысты және жүзеге асыруға мүмкіндік беретін тәсілдерді
саралау 10
1.2 Пәндік саланы саралау 11
1.3 Қызметкерлерді басқару бөлімі жұмыскерінің қызметі 11
1.4 Ақпараттық жүйені құру: мақсаты мен міндеттері 13
2 Деректер қоры мен жүйе құрылымын талдап жасау 16
2.1 Бағдарламалық қамтамасыз етудің жұмыс істеу және құру қағидалары 16
2.2 Деректер қорын басқару жүйесінің архитектурасы 17
2.3 Деректер құрылымын жасау 19
2.4 Деректер қорын жобалаудың инфологиялық үлгісі 20
2.5 Деректер қорын жобалаудың датологиялық үлгісі 22
2.6 Бағдарламаы құру құралдарын таңдау 30
2.6.1 SQL құрылымдық сұраныстар тілі 30
2.6.2 Borland Delphi – деректер қорының бағдарламалық қамсыздандыруын жасау
құралы ретінде 32
2.7 Техникалық құралдарды таңдау 34
3 Қызметкерлерді басқару БҚЕ-ін құру 36
3.1 Ақпаратты сақтау құрылымы 37
3.2 Жүйенің пайдаланушылық интерфейсі 39
3.3.1 Жұмыскердің жеке карточкасы 42
3.3.2 Анықтамалар 45
3.3.3 Есеп берулер 47
4 Экономика 51
4.1 БҚЕ құрудың өзіндік құнын есептеу 53
4.2 БҚЕ құнын есептеу 58
4.3 БҚЕ – ні сату мен енгізуден алынатын пайданы есептеу 58
4.4 Тұтынушының БҚЕ-ні пайдалануының жылдық эффектісін анықтау 60
5 Еңбек қорғау 62
5.1 Өндірістік зиянды және қауіпті факторларды анықтау 62
5.2 Жарықтандыру және жақсарту іс шаралары 64
5.3 Жасанды жарықтандыруды есептеу 67
5.4 Өрт қауіпсіздігі 69
6 Өндірістік экология 74
Қорытынды 86
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 87
Қосымша А 89
Кіріспе
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы мекеменің қызметкерлерді басқару
бөлімі үшін жасалған автоматтандырылған ақпараттық жүйе болып отыр. Жұмыс
қорытындысы ТНК КазХром АҚ мекемесінде осы күнге дейін пайдаланылып жатқан
Қызметкерлерді басқару бағдарламалық қамтамасыз етуі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты, Қызметкерлерді басқару
автоматтандырылған жүйесінің жұмыс істеу қағидаларымен танысу. Сомдалған
қорытынды ретінде қызметкерлерді басқару бөлімінің қызметкерінің талаптарын
қанағаттандыратын бағдарламаны құру.
Кез-келген ұйымдағы қызметкерлер құрамын басқаратын құрылымдық
бөлімшесі ол – басқару бөлімі. Оған қызметкерлерді жұмысқа қабылдау мен
жұмыстан шығару, сонымен қатар оларды оқыту, біліктілігін көтеру,
қызметкерлерді қайта үйрету атқарымдары жүктелген. Қызметкерлер кестесін
жай ғана толтырып қана қоймай, жұмысқа алынатын адамды тиімді
пайдаланатындай етіп құру қажет. Әрине, маңызды фактор басқару
қызметкерлерінің біліктілігі болып табылады. Осы қызметкерлердің
таңдауынан, жұмысқа қабылданған жаңа жұмыскердің ұйымға әкелетін пайдасы
мен оның болашақ еңбек ақысының мөлшері анықталады.
Әрбір мекеменің жеке құрамы оның қызметкерлерімен танылады.
Қызметкерлерінің құрамы мен құрылымы техника мен технологияның өзгеруінен,
өндіріс пен басқарудың ұйымдастырылуынан ауысып отырады. Қызметкерлер
құрамы келесі көрсеткіштермен сипатталады: білімдік деңгейі, мамандық,
кәсіп, біліктілік, жұмыс өтілі, жас шамасы, жұмыскерлердің бөлек
санаттарының арақатынасы. Және де қызметкерлер өндірістік күштің ең
ауыспалы бөлігі.
Басқару қызметінің міндеттері:
– ұйымға жетекшілік ететін жұмыскерлер мен мамндарды, мекеменің
бейініне сәйкес мамандығы, кәсібі, біліктілігі бар қызметкерлерді
жинақтау;
– қызметкерлердің ауысуын, қызметкерлердің мансабы жоғарылауын,
жаңа буын өкілдерін дайындауды қамтамасыз ету;
– қызметкерлердің біліктілігін арттыруын қамтамасыз ету;
– жеке құрамды есепке алу.
Соңғы тапсырма ерекше маңызды, себебі бұл міндетті кез-келген кадр
бөлімінің, ол үлкен мекемедегі қызметкерлерді басқару жүйесі немесе кіші
ұйымдағы кадр бөлімінің қызметкері болсын, бірдей атқарады. Жеке құрамды
есепке алу ең кіші деген мекемелерде жүргізіледі, онда кадр бөлімі болмаса
да, ол міндетті хатшы, есепші не басшының өзі атқарады.
Күмәнсіз, басқару теориясы мен тәжірибесіндегі басты аспекттің бірі
еңбек ресурстарын басқару. Керекті адамдарсыз ешқандай ұйым дұрыс қызмет
етіп, өзінің мақсатына жете алмайды. Дұрыс таңдалған еңбек ұжымы -
жетекшінің басты міндеті. Тек сонда ғана ұйымның табысты болуын анықтайды.
Сондықтан кадрлық есепке алу жүйесін жаңа ақпраттық технологияларды еңгізу
жолымен дамыту өзекті мәселелерді бірі болып табылады.
Соңғы жылдардағы есептеуіш техникасындағы, оның ішінде теория,
технология және қосымшалардың дамуы компьютерлердің пайдаланылатын салалары
кеңейіп, пайдаланушылардың артуы әкеліп отыр. Қазіргі заманғы қоғамның
маңызды бөлігі алуан түрлі ақпаратты сақтау және деректерді алу жүйелері
болып отыр, оның ішінде заманауи ғылыми-техникалық даму да бар. Бар
ақпаратты компьютерлік негізге ауыстырудың көптеген орынды себептері бар:
деректерді өңдеу жылдамдығы жоғары, клиент-серверлік технологияны пайдалану
арқылы деректерді орталықтандырып сақтау айтарлықтай қаражатты үнемдейді,
және бастысы қажетті ақпаратты алуға және жүргізуге мүмкіндік береді.
Кез-келген ұйымда ол үлкен не кіші болсын деректерді басқару ең тиімді
жұмысты қанағаттандыратындай етіп ұйымдастыру мәселесі туындайды. Кейбір
мекемелер ол үшін құжаттарды сақтайтын үлкен шкафтарды пайдаланады, ал
көбісі ақпаратты тиімді сақтау және шығаруды, үлкен көлемдегі деректерді
басқаруды қамтамасыз ететін компьютерлендірілген деректер қорын басқару
жүйесін (ДҚБЖ) пайдаланады.
Ақпараттық жүйелерде ДҚ пайдаланудың маңызды қасиеті қолданбалы
бағдарламалардан деректердің тәуелсіз болуын қамтамасыз етуі. Бұл
пайдаланушыларға деркетерді ұсынудың физикалық деңгейдегі мәселелерін:
деретерді жадыда орналастыру, дерктерді алу тәсілдерін шешуден босатылады.
Деректерді өңдеумен байланысты міндеттер кез-келген қызмет саласында
кең таралған. Олар супермаркеттер мен қоймаларда тауарды есепке алу,
есепшілердің төлем ақыны есептеп шығару сияқты міндеттер. Қазіргі заманғы
кәсіпорындар мен мекемелердің қызметін БҚЕ-ді пайдаланусыз елестету мүмкін
емес. Бұл жүйелер кез-келген қызмет саласындағы, өндіріс, қаржы мен
телекоммуникацияны басқарудан бастап, отбасылық бюджетті басқарумен
аяқтағанда ақпараттық жүйенің ірге тасын құрайды.
Деректер қоры пайда болғаннан бастап қажетті ақпаратты алуд процессін
жеделдетуге болады, себебі ақпратты беру процессімен көптеген қызметкерлер
кездеседі де, көбіне тегін ғана ауыстырып бір ақратты көшіріп беру қажет
болады. Деректер қорын құру көптеген деректерді сақтап, оңай өзгеру және
жаңа деректерді еңгізіп, сонымен қатар компьютер экранына қажетті
мөлшердегі ақпаратты шығаруға мүмкіндік береді.
Осы дипломдық жобаның мақсаты ТНК КазХром АҚ мекемесінің
қызметкерлерді басқару бөлімі жұмысын жетілдіру, ол өз кезегінде
автоматизация деңгейін жоғарылатып, деректерді табыстау тәртібін оңайлатар
еді.
1. Кадр бөлімі қызметінің сипаттамасы
1.1 Техникалық тапсырысты және жүзеге асыруға мүмкіндік беретін
тәсілдерді саралау
Дипломдық жобаның тапсырмасы мемлекеттік мекемелердің қызметкерлерді
басқару бөлімдері үшін БҚЕ құру. Деректер қорын құру үшін кадр бөлімінң
бастығы арқылы өтетін құжаттар мен деректер қажет. Деректер қоры көрнекті
интерфейспен жабдықталу қажет, жаңа деректерді еңгіз және ескі деректері
өзгерту мүмкіндік болу және қажетті деректі іздеу мүмкіншілігі болу
міндетті. Жұмыстың нәтижесінде толық құрылған әрі бағдарламаланған деректер
қоры болады.
Деректері сақтаудың ескі тәсілдерін пайдалану берілген сұраныстар
бойынша деректерді іздеу немесе деректерді сұрыптау және тікелей нәтиже
беру мүмкіншілігін (деректердің өте көп болу салдарынан) туғыза алмайды.
Сонымен қатар қажетті ақпаратты іздеумен айналысатын қызметкерлердің
үлкен құрамын ұстау қажет.
Деректері сақтаудың ескі тәсілдерін пайдалану кезінде деректерді
орталықтандырып, сол деректерді алу мәселесі шешілмей қалады.
Сандай-ақ, бағдарламаның ыңғайлы әрі жарқын жүзді интерфейсі
арқасында, жұмыс істеу қолайлырақ болады, соған сәйкес ЭЕМ операторының
еңбек өнімділігі артады.
Басты міндет - ақпаратты сақтау құрылымының (яғни деректер қорының
құрылымы), ақпаратты еңгізу, оқу, түзету алгоритмінің дұрыс
ұйымдастырылуы. Ал жалпы бағдарлама кадр бөлімін қызметкерлерінің жұмысын
жеңлдететін қызметкерлер жайлы толық хабарды беретін анықтама жүйесі
болады.
Бағдарламалық құралдардың көптеп дамуына байланысты дербес
компьютерлерде пайдаланыла алатын өте ыңғайлы әрі сенімді деректер қорын
құру қажет. Қазіргі уақытта деректер қорын құруға арналған бірнеше өте
жақсы құралдар бар. Олардың барлығының өз артықшылықтар мен кемшіліктері
бар. Келесі бөлімдерде дұрыс таңдау жасап, бізге лайықты деректер қорын
құруға арналған құралды таңдау ерекшеліктерін қарстырамыз.
Дипломдық жобаның техникалық тапсырмасынан түсінікті болғандай, бізге
ақпараттық жүйені құру қажет. Деректер қорын құрудағы бар білімімізге
сүйеніп, біз SQL технологиясы мен клиент-сервер архитектурасын пайдалану
жөн деп шешілді. Ал бағдарлама интерфейсін, қазір өте кең тараған, өзі
ыңғайлы әрі сенімді жүйе болып қалыптасқан Borland Delphi-де жазу дұрыс деп
ұйғардым. Бұл құралдардың болашағы бар, бастысы қойылған тапсырманы,
қойлған талаптарға сәйкес орындауға мүмкіндік береді.
1.2 Пәндік саланы саралау
Құрылатын бағдарламаның заттық облысы болып ТНК КазХром АҚ мекемесінде
қызметкерлерді есепке алу болып табылады.
Пәндік саласын саралауға мемлекеттік мекеме алынған және соның
үлгісінде кадр бөлімінің бастығы, инспекторы, бухгалтер және басқа
пайдаланушылардың ақпараттық қажеттіліктері анықталған.
Мекеме қызметкерлер құрамы 533 адам. Осы қызметкерлер сонда көмір және
тау – кен саласындағы өнімдерді саралау, тұтынушыға жеткізу және де түскен
жаңа ақпаратты өңдеумен айналысады.
Кадр бөлімі қызметкерінің міндетіне жұмыскерлерді есепке алу,
құжаттамаларды қабылдау әрі беру, өтініштерді қабылдау және кіріс-шығыс
құжаттарын тіркеу, есепшілерге уақытында штат кесесін әрі табельді тапсыру,
мекеме жетекшісіне жұмыскерлердің құрамындағы сандық өзгерістер жайлы есеп
беру.
Қажетті құжаттарды, қандай да типтік амалдарды орындау қажеттігін
анықтап болғаннан кейін, әмбебаптылық, көрнекі, логикалық талаптарына сай
деректер қорының күрделі құрылымы жасалды.
Құрастырылып жатқан бағдарламаның басты міндеттері: қызметкерлерді
есепке алу, жеке ісіндегі мәліметтерді көрсету, анықтамалармен жұмыс істеу,
сұраныстар мен есеп берулерді дайындау. Кез-келген қызметкер жайлы ақпарат
қарап шығу және түзету үшін монитор экранына және басып шығару үшін Excel-
парағына немесе .html түрінде сақталына алады.
1.3 Қызметкерлерді басқару бөлімі жұмыскерінің қызметі
Әрбір қызметкердің құқықтары мен міндеттері бар, жұмысқа қабылданар
алдында онымен жеке еңбек шарты құрылып, қолына лауазымдық нұсқаулары
беріледі.
Лауазымдық нұсқау – бұл мекемеде құрылып, бекітілген жұмыс берушінің
акты. Онда жұмыскердің құқығы, міндеттері және жауапкершілігі мен оыс
лауазымға үміткердің талаптары қойылады.
Лауазымдық нұсқауда бөлімше ішіндегі еңбек бөлінісі мен қауымдасу
регламенті бекітіледі. Оның рөлі – бөлімшеге жүктелген міндеттерді атқару
үшін дербес жауапкершілікті қамтамасыз ету және әрбір жұмыс орны үшін
құқық, міндет пен жауапкершіліктің теңгерімін белгілеу.
Жұмыскерлердің лауазымдық нұсқауларын құрастыру құрылымдық
бөлімшелердің жетекшісі немесе кадр бойынша инспекторға, заң кеңесшісіне
жүктеледі.
Жұмыскерлердің лауазымдық нұсқауларын құрастыру кезінде 2002 жылдың 22
қаршасында Қазақстан Республиксаның еңбек пен халықты әлеуметтік қорғау
министрінің №273-Б бұйрығымен бекітілген жетекшішер, мамандар және басқа
қызметкерлердің анықталған лауазымдары үшін біліктілік мінездемесіне
негізделіп жасалады.
Қызметкерлерді басқару бөлімінің жұмыскерлерінде лауазымдық
нұсқаулардан басқа, қызметкерлердің жеке ісі сақталады. Бұл бастапқы
ақпарат, кейін ол басқа бөлімдерге таралады.
Жеке істе қызметкер туралы келесі деректер сақталады: тегі, аты,
әкесінің аты, туған күні, мекен-жайы, ұлты, байланыс телефондары, отбасы
туралы мәлімет, әскери қызметке қатынасы, әскери атағы, қандай білімі алды,
қандай оқу орнын қашан бітірген, мамандығы, жұмыс өтілі, еңбек кітапшасы.
Жеке істер арнайы папкаларға тігіліп, пайдалануды ыңғайлату үшін
алфавит бойынша сақталады. Одан әрі қажетті ақпаратты құрылымдық бөлімдерге
жібереді.
Қызметкерлерді басқару бөлімі қызметкерінің жұмысын жүйелендіріп,
қызметкерлер құрамын автоматтандырылған есепке алуды қамтамасыз ету үшін,
жүйе мекемедегі кадр есебінің қазіргі жағдайының және архивтік
материалдардың біртұтас деректер қорына ие болу қажет және де
пайдаланушының сұранысы бойынша кез-келген мәліметті оңай алуға болатындай
етіліп жасалуа қажет. Мекемедегі есепке тіркеудің ерекшеліктеріне
байланысты деректер қорының құрылымы да өзгеше болуы мүмкін, бірақ міндетті
түрде нақты қызмет есебіне жүйені күйіне келтіру басты параметлерін
ұсынатын орнаған жоспар құрылымына сәйкес келу қажет.
Компьютерлік тұрғыдағы жүйе сенімділігі деп оның кездейсоқ щалыс
беруінен, кей жағдайда қасақана деректерді бүлдіруден қорғанысын айтады.
Белгілі болып отырғандай, қазіргі дербес компьютерлерді ашық деп есептеуге
болады, сондықтан физикалық деңгейде толық қорғанышта болатынына кепілдік
беруге болмайды. Осыған бола, бастысы, деректер қоры құртылған жағдайда,
оны оңай әрі жоғалтусыз қалпына келтіріп, тез уақытта жүйе жұмысын
жандандыруға болатындай етіп көңіл бөлу қажет.
Қызметкерлік есеп жүргізу кезіндегі амалдарды өңдеу тәсілі мекеменің
ұйымдастырушылық құрылымына және ішкі бақылаудың әдісі мен тәртібіне үлкен
әсерін тигізеді. Бақылаудың тәртібі мен жағдайын бағалау кезінде
компьютерлік технологияны сипаттайтын бірқатар ерекшеліктерін ескеру қажет.
Төменде деректерді компьютерлік өңдеудің қолмен өңдеуден өзгешеліктері
келтірілген.
Амалдарды біркелкі орындау. Компьютерлік өңдеу кезінде кадрлық есептің
ұқсас амалдарын орындау кезінде бір пәрменді пайдаланады. Осыдан қолмен
өңдеу кезіндегі болатын қателіктердің болмайтыны анық. Керісінше
бағдарламалық қателіктер (кез-келген аппараттық немесе бағдарламалық
жабдықтың жүйелік қателіктері) біркелкі жағдайлар кезіндегі барлық ұқсас
амалдардың теріс өңдеуіне әкеліп соқтырады.
Міндеттерді бөлу. Компьютерлік жүйе ішкі бақылаудың көптеген амалдарын
орындай алады, автоматтандырылмаған жүйелерде оны әр-түрлі мамандар орындар
еді. Бұл жағдай компьютермен жұмыс істеуге рұқсаты бар мамандардың басқа
қызметті орындайтын жұмыстарға арласып кетуі мүмкін. Сондықтан компьютерлік
жүйелер бақылауды қажетті деңгейде қамтамасыз ету үшін қосымша шаралардың
өткізілуін талап етеді. Автоматтандырылмаған жүйелерде бұл мәселе жай ғаан
міндеттерді бөлумен шешілетін. Мұндай шараларға парольдер жүйесін жатқызуға
болады. Ол деректерді алуға рұқсаты бар басқа мамандардың есептегі
құжаттармен активтермен терминал арқылы диалогтық тәртіптемеде рұқсат
етілмеген іс-әрекеттерді жасауға мүмкіндік бермейді.
Қателіктер мен дәлсіздіктердің пайда болу мүміншіншілігі.
Автоматтандырылмаған жүйеге қарағанда кадрлық есептің компьютерлік жүйесі
рұқсат етілмеген қол жеткізуге ашық болады, оның ішінде бақылау жүргізетін
тұлғалар үшін де ашық. Сонымен бірге деректеді жасырынды өзгертуге, әрі
қызметкерлер жайлы ақпаратты тікелей не оңаша тәсілдермен алуға ашық
болады. Қателіктер мен дәлсіздіктерді болдырмаудың бір жолы, компьютерлік
өңдеумен айналысатын адамдардың санын шектеу әрі мүмкіндігінше азайту.
Қолданбалы бағдарламаларды құру және күйіне келтіру немесе түзету кезінде
кеткен қателіктер көп уақыт бойы байқалмай қалуы мүмкін.
Әкімшілік тарапынан бақылауды күшейту мүмкіндігі. Компьютерлік жүйелер
әкімшілікке ұйым қызметін бақылап, бағалап тексеріп отыру үшін үлкен талдау
жасайтын жолдарын береді. Қосымша құралдардың болуы жалпы ішкі бақылау
жүйесін нығайтып, оның тиімсіздік қатерінен сақтауға мүмкіндік береді. Одан
бөлек, кейбір қолданбалы бағдарламалар комьютер жұмысы жайлы статистикалық
ақпаратты бере алады, оны кадр есебінің амалдарын өңдеудің нақты барысын
бақылауға пайдалануға болады.
Амалдарды компьютерде орындауға ынтагерлік беру. Компьютерлік жүйе кейбір
амалдарды автоматты түрде орындай алады, және де ол міндетті түрде
құжаттандыруда қажет етпейді. Себебі әкімшілік шешімімен ақпараттық жүйені
пайдалануға еңгізу айқын түрдегі мақұлдаудың болуын шамалап отыр.
1.4 Бағдарламалық қамтамасыз етуді құру: мақсаты мен міндеттері
Бағдарламалық өнімде не болатындығы алдын-ала анықталғандықтан, енді
автоматтандырылған жүйе шығысында не беретіндігін анықтау қажет:
- кез-келген қызметкер жайлы толық ақпарат;
- жұмысқа қабылданған, одан шығарлған, жақында зейнетке кететін,
қызметкерлердің тізімін;
- жұмыскерлердің еңбек өтілі жайлы ақпарт;
- әскери қызметке қатынасы жайлы ақпарат;
- шттаттық кесте;
- қызметкерлер жайлы алуан-түрлі есеп берулер.
Тапсырманың мақсаты мекеменің кадр бөліміндегі барлық жазбаша
тіркелген қажетті құжаттарды автоматтандырылған кадрлық есептің беруі.
Міндеттің қойылуы өте маңызды, себебі не істеу керектігін және ол
қандай талаптарғы сай келу керектігін анық біліп алмаса, автоматизацияның
нәтижесі дұрыс болмай шығуы мүмкін. Сонымен қатар алдын-ала міндеттері
біліп алмай бағдарламаны жасап, кейін ол қажетті құжаттар мен сұраныстарды
қанағаттандырмауы мүмкін, ос үшін оны тағы да күйге келтіріп немесе
қайтадан жасау қажеттігі туады.
Қызметкерлерді басқару бөлімі көбінесе құжаттардың үлкен көлемімен
асыра толтырылған, осыған бола бөлім жұмыс бір сарынды еңбекті атқарумен
айналысып, өнімділігін жоғалтады. Бөлімнің автоматтандырылуы сондағы
қызметкерлердің жұмысын қағаз жұмысынан босатып, олардың еңбек икемділігі
мен сапасын жоғарылатады.
Бөлімнің автоматтандырылуы штаттық кестенің жасалуын, есептемелер н
мен бұйрықтардың құрастырылуын жеңілдетеді. Заңнаманың талаптары мен мекеме
жұмысының ақиқат саясаты ескерілген бірнеше қолданбалы шешімдер бар және
қызметкерлер құрамын басқару мен уәждеудің болашағы бар әлемдік үрдістері
де жеткілікті. Көбіне бағдарламалық құралдар бөлімнің табысты
автоматтандырылуының бағыты.
Жағарыда айтып өткендей дипломдық жұмыстың мақсаты мекеме
қызметкерлерін есепке алатын ақпараттық жүйені құру. Себебі бұл мекемедегі
қызметкерлер жайлы есеп жүргізу қағаз жүзінде немесе Microsoft Office
қолданбалы өнімі арқылы жүргізілетін. Ақпараттық жүйені жасауғдағы қойылған
талаптар:
а) қызметкерлер туралы барлық қажетті ақпараттар сақталған деректер
қорын құру;
ә) қажетті мазмұндағы бұйрықтарды құру және баспаға шығару;
б) қажетті мазмұндағы есеп берулерді құру және баспаға шығару;
в) жұмыскерлердің жылдық демалыстарын пайдалануын есепке алу;
г) мекемедегі бос лауазымдардың есебі
Жобаланатын жүйеде жоғарыда аталып өткен әрбір қызмет сәйкес
бағдарламалық модульмен жасалады, және де олардың әрқайсысымен қалыпты
амалдарды: ақпаратты түзету, жаңадан еңгізу, іздеу және бұйрықтар мен
есептерді құру орындай алады. Деректерді толтыру, түзету және іздеу
амалдары барлық модульдерде біртекті тәсілмен орындалады. Деректерді еңгізу
және түзету кезінде пайдаланушының еңгізетін ақпараты деректер тұрпатымен,
диапазонымен тағы да басқа мүмкін мәндермен салыстыру арқылы дұрыстыққа
тексеріліп отырады. Дұрыс емес ақпаратты еңгізген кезде, автоматты түрде
пайдаланушыны хабардар ететін ескерту хабарламалары дайындалады. Деректерді
еңгізу және түзету үшін арнайы экрандық нысандар, еңгізу жолдары,
түсініктеме жазбалар, амалдарды басқаратын батырмалар жасалады. Деректерді
іздеу үшін әр-түрлі өрістегі мәндер аясындағы арнайы сұраныстар қамтамасыз
етілген. Ақпаратты іздеу кез-келген кесте бойынша да, әр жол бойынша да
жүргізуге болады. Жүйедегі барлық бағдарламалық модульдерде есеп беру
пішіндері мен құжаттарды құру және баспаға жіберу амалдары қарастырылғаг.
Барлық есеп берулер автоматты түрде жасалады.
Сипатталған бағдарламалық кешен қызметкерлерді басқару бөлімі
қызметкерінің жұмысын жұмыскерлер жайлы ақпаратты іздеу, өңдеу тұрғысында
жеңілдетіп, есептемелері автоматты түрде жасалуын қамтамасыз етеді.
2 Деректер қоры мен жүйе құрылымын талдап жасау
2.1 Бағдарламалық қамтамасыз етудің жұмыс істеу және құру қағидалары
Басқару ақпараттық жүйесі (БАЖ) – ұйымда жүргізілетін барлық
операциялар жөніндегі ақпараттар мен мәліметтерді қызметкерлерге
(адамдарға) қамтамасыз ететін жүйе. БАЖ ұйымдағы қызметкерлердің,
клиенттнрдің, шешуші адамдардың қызметінде қолданылады. Бұл тұлғаларды
транзакциямен байланысты атқаратын қызметтерге көмек ретінде мәліметтерді
тиімді әзірлеу немесе лауазымды тұлғаны жүйелі ақпаратпен қамтамасыз ету
жолымен қолдау іске асырылады.
Ақпараттық жүйені құру – маңызды дайындық пен ұйымдастырушылықты талап
ететін күрделі жұмыс. Әзірленген АЖ нің қызметінің тиімділігі көбіне оны
құрудың гылыми негіздемелік әдістерімен алдын ала анықталады.
Ақпараттық жүйенің қызметінің технологиялық үрдісінің құрылу позициясы
екі турлі формамен анықталады: орталықтандырылған және орталықсыздандырудан
орталыққа үйлесуі. Бірінші жағдайда ақпараттық есептер мекеменің есеп беру
орталығында шешіледі. Екіншісінде есеп беру орталығындағы жеке компьютермен
байланысып, басқару қызметкерлерге автоматтандырылған жұмыс орындары
ұйымдастырылады.
Автоматтандырылған жұмыс орындарынан желілерге көшу негізінен мекемені
басқару кезінде автоматтандырылған жүйенің қызметін экономикалық ақпаратты
өңдеумен қамтамасыз ететін ақпараттық жүйенің құрылуын осы формасы
анықтайды. Сонымен қатар бұл жағдайда ақпараттық жүйемен автоматтандырылған
жұмыс орындарын ұйымдастыруда мекеменің автоматтандырылған басқару жүйесін
құру принципі негіз болып табылады.
Маңызды принциптарға келесілер жатады: жүйелі көзқарас, әдістемелік
бірлік, машинамен адам арасындағы қызметті бөлу, модульділік, бейімділік,
сенімділік, кезеңділік, түрдің түсініктілігі, жана тапсырмаларды шешу, жеке
компьютердегі шығыс мәлімдемелердің кірісінің біртектілігі және машина
өңдейтін ақпараттарды қолданудың көптектілігі.
БҚЕ мен байланыс механизмінің барлық мүмкіндіктерін кеңейту үшін
жүйеде бірыңғай болатын, БҚЕ мен жалпы құрылғыларды құру үшін нақты
мақсатын анықтауға жүйелік көзқарас қажет.
Әдістемелік бірыңғай принципінің негізі барлық байланыс механизмдерін
ескере отырып жүйеге және оның бөлімдеріне жалпы көзқараспен басқару болып
табылады.
Егер БҚЕ басқару жүйесінің бөлігі ретінде қолданса, онда әдістемелік
бірыңғай принцип мекеменің нақты автоматтандырылған жүйесінің барлық
түрлеріне негізделеді. Біртұтастылықты сақтау үшін бірыңғай жобалық
шешімдер мен басқарушы әдістемелік материалдар қолданылады.
БҚЕ адам-машина жүйесіне жатады, сондықтан оны құруда және қолдануда
адам басты рөл атқарады.
Техникалық құрылғылар атқаратын жұмысты адам жасамау керек, сондықтан
жеке компьютер мен адам арасындағы жұмысты тиімді айыру қажет.
Жүйенің біртұтастығын бөлмей бір блоктың (модульдің) басқасымен
ауыстырылмауын ақпараттық жүйенің модульділігі мен қарастырылады. Блокты
құру принципінің негізі жүйенің біртұтастығын сақтай отырып оны оңай
кеңейтуге, блок қосуға мүмкіндік береді.
БҚЕ маңызды қасиеті болып жүйенің жаңа жағдайларға икемділігін
қамтамасыз ететін, оның өзгерген жағдайлардағы ақпаратты өңдеуде жұмыс
қабілеттілігін сақтауға бейімделушілік табылады.
БҚЕ даму мен жетілуге қабілетті жүйелер ретінде, яғни ашық ретінде
құрастырылады.
Жекелеген элементтердің істен шыққан кезінің өзінде де олардың
өміршеңдігі және жүйе тұрақтылығы – бұл сенімділік қағидасы болмақ.
Бейімделген сенімділік бұл алдын-ала бекітілген аралықтағы өзгерген
жағдайда БҚЕ қызмет ету мүмкіндіктерін көрсетеді.
БҚЕ тек белгілі тапсырмаларды шешу тәжірибесін дұрыс деп санауға
болмайды. Бір жағынан, ДК-де осыған ұқсас тапсырмаларды шешу технологиясын
жетілдіру қажет, екінші жағынан – қолжазба арқылы шешілмеген немесе тіпті
қарастырылмаған жаңа тапсырмаларды алға қою керек.
БҚЕ тиімділігі ДК-ге бір реттік енгізілген ақпараттар максималды түрде
пайдалы машина құрастырған ақпаратты алған кезінде артады.
БҚЕ-ді функцияландыру үшін техникалық құралдарының тиімді кестесін
эксплуатациялауды таңдау қағидалары да, ақпарат банкілері мен сарапшы
жүйелерді қолдану да, басқарушылық жұмыстарын компьютерлендіру, мысалы
есеп пен талдау бөлімінде, сол сияқты өзге де көптеген жерлерде ақпараттық
қызметтік міндеттерді қамту дәрежелері маңызды.
2.2 Деректер қорын басқару жүйесінің архитектурасы
Деректер қорын басқару жүйесі (ДҚБЖ) мәліметтерді төмендегі
жағдайларды білмегенің өзінде де оқып, өңдеуіне рұқсат беруі қажет:
– Жадыда физикалық орналасы мен оның сипаттамасы жайлы білмесе де;
– Сұраным жасалынған ақпаратты іздеу механизмдері білмесе де;
– Бір ақпаратты көптеген тұтынушылардың (қолданбалы
бағдарламалармен) бір уақытта сұраған кезінде туындайтын мәселелері
туралы білмесе де;
– Ақпараттарды сапасыз жаңартулардан және (немесе) рұқсат етілмеген
ену мүмкіншіліктен қорғауды қамтамасыз ету тәсілдері туралы білмесе
де;
– Ақпараттар базасын заманға сай күйінде және ДҚБЖ-нің өзге де
қызметтерінің көпшілігін білмеген жағдайда да деректермен жұмыс
істеугу рұқсат беруі қажет.
Осы қызметтердің негізгілерін орындау кезінде ДҚБЖ ақпараттардың
түрліше бейнеленуін қолдануы тиіс. Бұл бейнеленулердің жобалануы көбінесе
бір адамға (тұлғалар тобы) – деректер қорының әкімшісіне жүктеледі (ДҚӘ).
Тұтынушылардан сұрақ өткізу нәтижесінде алынған ақпараттар базасының
мазмұны туралы жекелеген түсініктер мен болашақ қосымшаларда қажет болуы
мүмкін өз пікірімізді біріктіре отырып, ДҚӘ ең алдымен құрастырылмақшы
ақпараттар базасының жалпылама формальді емес бейнесін құрайды.
Математикалық формулалардың, кестелердің, кескіндердің және ақапарттар
базасын жобалаумен айналысатын барлық адамдарға түсінікті өзге құралдардың
шынайы тілін қолдана отырып орындалған бұл бейнелеуді ақапарттардың
ақпараттық- инфологикалық моделі деп атайды (ол туралы алдағы бөлімшелерде
нақтырақ айтылады).
Мұндай адами-бағытталған модель ақпарттарды сақтау ортасының физикалық
өлшемдерінен толығымен тәуелсіз. Тіпті бұл орта ретінде ЭЕМ емес, адамның
есі болуы мүмкін. Сондықтан ақпараттық –логикалық модель шынайы өмірдегі
қандай-да бір өзгерістер ондағы кейбір анықтамалардың өзгеруін талап
етпейінше өзгермеуі және бұл модель заттық облысты бейнелеуі тиіс.
Компьютерлі-бағытталған модельдер де болады. Олардың көмегімен АББЖ
бағдарламалар мен тұтынушыларға ақпараттарды атаулары бойынша ғана
сақталғандарына жол ашуға мүмкіндік береді. Қажет ақпараттар ДҚБЖ сыртқы
есте сақтау құрылғыларында ақпараттардың физикалық модельдері бойынша
іздестіріледі.
Белгіленген жол нақты ДҚБЖ арқылы жүзеге асырылатындықтан, модельдер
осы ДҚБЖ ақпараттарының тілінде бейнеленуі тиіс. Ақпараттардың инфлогиялық
үлгісі бойынша ДҚӘ-нің құрастырған мұндай бейнелеуін ақпараттардың
уақыттық-логикалық модель деп атайды.
Үш деңгейлі архитектура (ақпараттық-логикалық, уақыттық-логикалық және
физикалық дәреженің) сақталушы ақпараттардың олардың бағдарламасын
қолданушылардан тәуелсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. ДҚӘ қажет
жағдайда сақталушы ақпараттарды ақпарттың өзге де құралына қайта жаза алады
және (немесе) тек ақпараттың физикалық моделін ғана өзгерте отырып,
олардың физикалық құрылымын қайта ұйымдастыра алады. ДҚӘ жүйеге кез-келген
жаңа тұтынушылар (жаңа қосымшалар) санын, керек болған жағдайда уақыттық-
логикалық моделін толықтыра отырып қоса алады. Физикалық және уақыттық-
логиякалық модельдердің көрсетілген өзгерістері жаңа тұтынушылардың
көрінбей қалатыны сияқты жүйенің бар тұтынушыларына көрінбей қалады (олар
үшін мөлдір болып қалады). Сәйкесінше, ақпараттардың тәуелсіздігі қызмет
етуші қосымшаларды бұзбастан ақпараттар базасы жүйесін дамытуға
мүмкіндікті қамтамасыз етеді.
2.3 Деректер құрылымын жасау
60-шы жылдардың соңында ақпараттардың түрлі кестелі уақытты-логикалық
модельдерінің қолданылу мүмкіндіктерін, яғни ақапарттарды ұсынудың әдеттегі
және шынайы тәсілдерін қолдану мүмкіндіктерін қарастырған жұмыстар пайда
бола бастаған. Олардың ішіндегі маңыздысы Э.Коодтың IBM фирмасының
қызметкерлерінің мақаласы болды, онда ақпараттардың реляциялық моделі
термині бірінші рет қолднанылған болуы мүмкін.
Білімі бойынша математик болған Э.Кодд ақпараттарды өңдеу үшін көбейту
теориясының аппаратын (біріктіру, қиылысу, әртүрлілік, декарттық туынды)
қолдануды ұсынған. Ол ақпарттың кез-келген ұсынылымы ерекше түрдегі екілік
кестесінің жиынтығымен сәйкес келетіндігін көрсетті.
Реляциялық модельдегі ақпараттың ең кіші бірлігі – бұл ақпараттар
мәнінің аталған моделіне жеке атомарлық (жіктелмейтін) түрі. Сонымен, бір
заттық аймақта тегі, аты, әкесінің аты бір мағына ретінде, ал екіншісінде –
үш сан алуан мағына ретінде қарастырылуы мүмкін.
Домен түсінігінің дұрыс интуитивті түсіндірілуі болып домен түсінігін
аталған типтегі көптеген мағыналардың жол берілген потенциалы ретінде
түсіндірілуі табылады.
Сонымен қатар домен түсінігінің семантикалық ауыртпалығын: ақпараттар
бір доменге жатқан кезде ғана салыстырмалық болып есептелінетіндігін де
атап өткен жөн.
Қатынас – бұл көпшілік болғандықтан, ал көпшілік анықтама бойынша
сәйкес келетін элементтерден тұрмайды, не болмаса ешбір екі кортеж қатынасы
уақыттың кез-келген кеңістікті-берілген сәтінде бір-бірінің көшірмесі бола
алмайды. R - A1, A2, ..., An атрибуттарымен қатынас болсын. R қатынасының
K=(Ai, Aj, ..., Ak) атрибуттарының көпшілігі уақытқа тәуелсіз екі жағдай
қанағаттанған кезде ғана R-дің мүмкін болатын кілті болып табылады деп
айтады.
Ерекшелігі: уақыттың кеңістікті берілген сәтінде R кортежінің ешбір
екі түрі Ai, Aj, ..., Ak атрибуттары үшін бір мағынаға ие бола алмайды.
Минимальділік: Ai, Aj, ..., Ak атрибуттарының ешбіреуі К-ден
ерекшелікті бұзбастан жеке кете алмайды.
Жоғарыда аталған және кейбір басқа математикалық түсініктер реляциялық
АББЖ құру, сәйкес тілдік құралдар мен бағдарламалық жүйелерді өңдеу үшін
теориялық база болып табылған. Алайда реляциялық АББЖ-ні көпшіліктің
тұтынуы үшін бұл түсініктердің формальді емес баламаларын жетістікпен
қолдануға болады.
Бұған қоса баспа баспа көшірмесін білдіреді, ал қатар атауы
және қатар типін білдіреді.
Ақапарттарды ұсынудың үш дәрежесі бар: логикалық дәреже, сақтау
дәрежесі және физикалық дәреже.
Логикалық дәрежеде ақпараттар базасы мен олардың сақталуы арасында
болатын шынайы қатынастарды бейнелеуші ақпараттардың логикалық құрылымымен
жұмыс істейді. Ақпараттардың логикалық құрылымдарын өңдеген кезде
тұтынушылардың ақпараттық қажеттіліктері мен тапсырмалар сипаты да есепке
алынады.
Сақтау дәрежесінде сақтау құрылымдарымен – ДК жадысындағы
ақпараттардың логикалық құрылымдарының ұсыныстарымен жұмыс жасайды. Сақтау
құрылымы ақпараттардың логикалық құрылымын толық бейнелеуі және оны
ақпараттар банкісін функцияландыру үрдісінде қолдауы қажет.
Ақпараттар ұсынулуының физикалық дәрежесінде ақпарттардың физикалық
құрылымымен жұмыс істейді. Бұл дәрежеде сақтау құрылымының компьютер
жадында жүргізілу мәселесі шешіледі. Бұл дәрежеде ақпаратты сақтау бірлігі
болып бір немесе бірнеге логикалық жазба сыйғызылатын құрал мекенін
ұсынатын физикалық жазба табылады.
Берілген барлық дәрежелердің ақпарат құрылымдарын өңдеген кезде
ақпараттар тәуелсіздігі қағидасы қамтамасыз етілуі тиіс. Ақпараттардың
физикалық тәуелсіздігі ақпараттардың физикалық орналасу мен техникалық
қамтылудағы өзгерісі логикалық құрылым мен қолданбалы бағдарламаларда
көрінбеу қажеттігін білдіреді, яғни оларда өзгерістер тудырмауы тиіс.
Ақпараттардың логикалық тәуелсіздігі сақтау құрылымындағы өзгерістер
ақпараттардың логикалық құрылымы мен қолданбалы бағдарламаларда өзгерістер
тудырмауы қажет. [1]
2.4 Деректер қорын жобалаудың инфологиялық үлгісі
Ақпараттар базасын жобалау үрдісінің бірінші кезеңі концептуалды
жобалау деп аталады. Ол талдау жасалатын заттық аймақ үшін ақпараттардың
концептуалды моделін құрумен түсіндіріледі. Концептуалды модель техникалық
толықтырулармен күрделенбеген, екі реттік түсіндіруді жіберіп алмауы тиіс
және мақсатты АББЖ типі, бағдарламалаудың қолданылатын тілдері, таңдап
алынған есептеу платформасының типі, сол сияқты физикалық жүзеге асырудың
басқа кез-келген ерекшеліктері сияқтылардың АБ-ны жүзеге асырудың
толықтыруларынан тәуелді емес. Мекеме ақпараттарының концептуалды моделі
ақпараттар базасын логикалық жобалау кезеңі үшін ақпарат көзі болып
табылады.
Заттық аймақтың ақпараттық-логикалық (концептуалды) моделі заттық
аймақтың динамикасы мен құрылымын, тұтынушылардың АБ-ын жүзеге асыруға
тәуелді емес терминдер ақпараттық қажеттіліктерінің сипатын бейнелеуді
білдіреді. Бұл бейнелеу келесі терминдерде байқалады: мәні, мән
атрибуттары мен мәндер арасындағы байланыстар.
Кестелер-байланыстар тіліндегі ақпараттық-логикалық модель.
Кестелер-байланыстар тілі. Онда барлық мәндер мән типінің атауынан
тұратын тақырыптар бар бір бағанды кестелермен бейнеленеді. Кесте жолдары –
бұл мән атрибуттарының тізбегі. Біріншілік кілт атрибуты (РК) секілді
белгіленеді. Күрделі атрибут соңынан оң жақтан шегініспен белгіленген оны
құраушы қарапайым атрибуттар тізімін келтіру қалыптасқан. Көлденең
атрибуттар көлденең сызық () түрінде белгіленеді. Мәндер арасындағы
байланыс біріншілік кілттерден немесе оларды құраушылардан бағытталған
жолақтармен көрсетіледі. Кестелер-байланыстар тілінің көмегімен
құрастырылған Қызметкерлерді басқару бөлімі деректер қорынң инфологиялық
моделі 1-графикалық сызбада келтірілген. [8]
Ақпараттың ER-диаграммасы түріндегі ақпараттық-логикалық моделі.
Концептуалды модельді бейнелеудің тәсілдерінің бірі болып мән-
байланыс (Entity-Relationship model, ER-модель) табылады. ER-диаграммалар
тілінде кіші модельдердің құрылымы мен үлкендердің жекелеген бөліктерін
иллюстрациялау қолданылады.
Сурет 2.1 - ER-диаграммалары тілінің элементтері
ER моделінің диаграммаларында мән типі мән типінің, атрибуттарының
атауынан тұратын тікбұрыш түрінде беріледі (сурет 2.1). Сонымен бірге мән
атауы – бұл осы типтің нақты данасының емес, тип атауы.
Мәннің жіктелуі. К.Дейт мәннің негізгі үш класын анақтайды: стержндік,
ассоциативті және сипаттамалық, сонымен қатар ассоциативті класстықтардың
мәні – белгіленуі.
Өзекті мән (өзек) – бұл тікбұрыштарға орналасқан (сурет 2.1) тәуелсіз
атаулар мәні. Мысалы 1-ші графикалық сызбада көрсетілген кестелердің
ішіндегі Білім түрі, Зейнетақы қоры, Ұлттар өзекті мәндер осы мәндер
сияқты басқа да мәндерден тәуелсіз.
Ассоциативті мән (ассоциация) – бұл көбке-көп (бірге-көп) түрінің
екі немесе одан да көп мәндермен немесе мән даналары арасындағы байланыс.
Ассоциациялар толық құқылы мән ретінде қарастырылады: олар басқа
ассоциацияларға және стерженьдік мән ретіндегі сияқты белгілерге қатысуы
мүмкін, қасиеттерді басқара алады, яғни тек басты атрибуттардың жиынтығына
ғана ие емес, сонымен қатар (Сурет 2.1) байланысын сипаттайтын басқа
атриубуттарының кез-келген санын көрсете алады. Мысалы, Қызметкерлер мәні
басқа мәндерді байланыстырады, сонымен бірге Табельдік номер кілтті
атрибутына ие.
Сипаттылық мән (сипаттама) – екі мән арасындағы (ассоциацияның
жекелеген жағдайы) көбіне-көп немесе бірі-бәріне түрлерінің байланысы.
Қарастырылып отырған заттық аймақтағы сипаттаманың жалғыз мақсаты кейбір
басқа мәндердің бейнеленуі немесе нақтылануынан тұрады. Оларға деген
қажеттілік шынайы өмірдің мәні кей-кезде көп мағыналық қасиеттерге ие
болуымен туындайды. Мысалы, Бұйрықтар мәні бірнеше қызметкерлер үшін
жүргізілуі мүмкін, кітап – қайта басылымның (түзетілген, толықтырылған,
артық жұмыс жасалынған...) бірнеше сипаттамасына ие болуы мүмкін.
Сипаттаманың болуы сипатталатын мәнге толық тәуелді: егер толтырылуы тиіс
жұмыскер болмаса бұйрықтың қажеттілігі жоғалады. [7]
Мәнді белгілеуші немесе белгілену – бұл екі мән арасындағы көбіне-
көп немесе бірі-бәріне түрлерінің байланысы және сипаттамадан
белгіленетін мәннен тәуелсіздігімен ерекшеленеді (сурет 2.1). Мысалы,
Лауазымдар санаты мәні Лауазымдар стерженьдік мәнін белгілейді, сол
кезде одан тәуелсіз болуы мүмкін.
ER-диаграммасы тілінде құрастырылған Қызметкерлерді басқару бөлімі
ақпараттық базасының инфологиялық үлгісі 2.2 суретінде көрсетілген.
2.5 Деректер қорын жобалаудың датологиялық үлгісі
Датологиялық модель деп ақпараттар элементтерінің арасындағы олардың
мазмұны мен физикалық мекемелеріне қатыссыз логикалық өзара байланысын
бейнелеуімен түсіндіріледі. Сонымен бірге уақыттық-логикалық модель ДҚБЖ-
нің нақты жүзеге асыруын, сонымен қатар оның ақпараттық-логикалық моделінің
негізіндегі нақты заттық спецификаны ескере отырып жасалынады.
Схеманың дұрыстығын талдаудың негізі болып ақпараттар базасының
атрибуттары арасындағы функционалдық деп аталатын тәуелділіктер табылады.
Қатынастар атрибуттарының арасындағы кейбір тәуелділіктер жағымсыз қосымша
әсерлердің салдары болып табылады. Ақпараттар базасының модификациясы
үрдісінде жаңа мәліметтерді базаға енгізу немесе ақпараттар базасынан
кейбір мәліметтерді жою, сонымен қатар кейбір атрибуттардың мәндерін
жаңарту түсіндіріледі. [2]
Жалпы бұл кезеңді орындау нәтижесінде келесі қорытындылаушы құжаттар
болуы керек:
- деректер қорының (ДҚ) концептуалды схемасы ақпараттар базасын
басқару жүйесінде (ДҚБЖ) таңдалған терминдерде бейнеленеді;
- таңдап алынған ДҚБЖ терминінде сыртқы модельдерді бейнелеу;
- ДҚ-ның тұтастығын қолдау ережелерін бейнелеу;
- ДҚ-ның семантикалық тұтастығын қолдау шараларын өңдеу.
Қызметкерлерді басқару деректер қорының датологиялық модельі әр-бір
мән үшін арнайы кестемен көрсетілген (2.1 - 2.18 кестелері)
Кесте 2.1
Қызметкерлер мәні
Мән аты sotrudniki
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өріс ИндекстелгеМіндеттШектеулеҮнсіз
ер типі өлшем(иәжок, иә н өріс і өріс р (мәнгекелісім
і болса, (иәжок, иә(иәжоққойылатыбойынша
бастауыш не болса, ) н шарт) қабылда-
сыртқы индекстің натын
екенін түрін мән
көрсету) көрсету)
Табельдік Int 4 иә, PRIMARY Иә, иә Мәні
ноемр бастауыш нольден -
қарапайым үлкен
Тегі Nchar 30 жоқ жоқ иә
Аты Nchar 30 жоқ Жоқ иә
-
Әкесінің Nchar 20 жоқ жоқ жоқ
аты -
Туған күніSmalldat4 Жоқ Жоқ иә
etime -
Жынысы nchar 1 Жоқ Жоқ иә Мәні = -
‘е’ не
‘ә’ болу
керек
Жұмысқа Smalldat4 ЖоқЖоқ Жоқ
қабылданғаetime -
н күні
Осы int 4 Жоқ Жоқ Жоқ -
мекемеге
дейінгі
жалпы
жұмыс
өтілі
Еңбек int 4 жоқ иә, Unique Иә -
шартының
номері
Бөлім кодыInt 4 иә, FOREIGN Жоқ иә -
Лауазым int 4 иә, FOREIGN Жоқ иә
коды -
Ұлт коды int 4 иә, FOREIGN Жоқ иә
-
Қосымша ntext 16 Жоқ Жоқ Жоқ -
Кесте 2.2
Ұлттар мәні
Мән аты nationals
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өріс ИндекстелгеМіндеттШектеулеҮнсіз
ер типі өлшем(иәжок, иә н өріс і өріс р (мәнгекелісім
і болса, (иәжок, (иәжоққойылатыбойынша
бастауыш не иә болса, ) н шарт) қабылда-
сыртқы индекстің атын мән
екенін түрін
көрсету) көрсету)
Ұлт коды Int 4 иә, PRIMARY Иә, иә Мәні
бастауыш нольден -
қарапайым үлкен
Ұлт Атауы Nchar 20 жоқ Жоқ иә
-
Кесте 2.3
Бөлімдер мәні
Мән аты Podrazdelenia
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өріс ИндекстелгеМіндеттШектеулеҮнсіз
ер типі өлшем(иәжок, иә н өріс і өріс р (мәнгекелісім
і болса, (иәжок, иә(иәжоққойылатыбойынша
бастауыш не болса, ) н шарт) қабылдан
сыртқы индекстің атын мән
екенін түрін
көрсету) көрсету)
Бөлім кодыint 4 иә, PRIMARY Иә, иә Мәні
бастауыш нольден -
қарапайым үлкен
Бөлім nchar 50 жоқ жоқ иә
атауы -
Бөлім int 4 жоқ жоқ жоқ
бастығының -
табельдік
номері
Кесте 2.4
Білім түрі мәні
Мән аты vid_obrazovanya
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өріс ИндекстелгеМіндеттШектеулеҮнсіз
ер типі өлшем(иәжок, иә н өріс і өріс р (мәнгекелісім
і болса, (иәжок, иә(иәжоққойылатыбойынша
бастауыш не болса, ) н шарт) қабылдан
сыртқы индекстің атын мән
екенін түрін
көрсету) көрсету)
Білім int 4 иә, PRIMARY Иә, иә Мәні
түрінің бастауыш нольден -
коды қарапайым үлкен
Атауы nchar 30 жоқ жоқ иә
-
Кесте 2.5
Білім мәні
Мән аты Obrazovanie
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өрісИндекстелгенМіндеттШектеуле Үнсіз
ер типі өлшем өріс і өріс р (мәнгекелісім
і (иәжок, иә(иәжок, иә (иәжоққойылатыбойынша
болса, болса, ) н шарт) қабылдан
бастауыш неиндекстің атын мән
сыртқы түрін
екенін көрсету)
көрсету)
Табельдік int 4 иә, FOREIGNЖоқ иә
номер -
Оқуға Smalldat4 жоқ жоқ жоқ
түскен etime -
жылы
Оқуды Smalldat4 жоқ жоқ жоқ -
бітірген etime
жылы
Оқу орны nchar 100 жоқ жоқ жоқ -
Оқу түрі nchar 10 жоқ жоқ жоқ -
Білім int 4 иә, FOREIGNЖоқ жоқ -
түрінің
коды
Мамандық nchar 50 жоқ жоқ жоқ -
Біліктілікnchar 50 жоқ жоқ жоқ -
Ғылыми nchar 50 жоқ жоқ жоқ -
дәреже
Ғылыми nchar 50 жоқ жоқ жоқ -
атақ
Кесте 2.6
Лауазым мәні
Мән аты Doljnosti
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өріс ИндекстелгеМіндеттШектеулеҮнсіз
ер типі өлшем(иәжок, иә н өріс і өріс р (мәнгекелісім
і болса, (иәжок, иә(иәжоққойылатыбойынша
бастауыш не болса, ) н шарт) қабылдан
сыртқы индекстің атын мән
екенін түрін
көрсету) көрсету)
Лауазым int 4 иә, PRIMARY Иә, иә Мәні
коды бастауыш нольден -
қарапайым үлкен
Лауазым nchar 65 жоқ жоқ иә
атауы -
Кесте 2.7
Зейнетақы қоры мәні
Мән аты Pensionny_fond
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өріс ИндекстелгеМіндеттШектеулеҮнсіз
ер типі өлшем(иәжок, иә н өріс і өріс р (мәнгекелісім
і болса, (иәжок, иә(иәжоққойылатыбойынша
бастауыш не болса, ) н шарт) қабылдан
сыртқы индекстің атын мән
екенін түрін
көрсету) көрсету)
Зейнетақы int 4 иә, PRIMARY Иә, иә Мәні
қорының бастауыш нольден -
коды қарапайым үлкен
Қор атауы nchar 100 жоқ жоқ иә -
Кесте 2.8
Құжаттар мәні
Мән аты dokumenty
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өрісИндекстелгенМіндеттШектеуле Үнсіз
ер типі өлшем өріс і өріс р (мәнгекелісім
і (иәжок, иә(иәжок, иә (иәжоққойылатыбойынша
болса, болса, ) н шарт) қабылдан
бастауыш неиндекстің атын мән
сыртқы түрін
екенін көрсету) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 8
1 Қызметкерлерді басқару бөлімі қызметінің сипаттамасы 10
1.1 Техникалық тапсырысты және жүзеге асыруға мүмкіндік беретін тәсілдерді
саралау 10
1.2 Пәндік саланы саралау 11
1.3 Қызметкерлерді басқару бөлімі жұмыскерінің қызметі 11
1.4 Ақпараттық жүйені құру: мақсаты мен міндеттері 13
2 Деректер қоры мен жүйе құрылымын талдап жасау 16
2.1 Бағдарламалық қамтамасыз етудің жұмыс істеу және құру қағидалары 16
2.2 Деректер қорын басқару жүйесінің архитектурасы 17
2.3 Деректер құрылымын жасау 19
2.4 Деректер қорын жобалаудың инфологиялық үлгісі 20
2.5 Деректер қорын жобалаудың датологиялық үлгісі 22
2.6 Бағдарламаы құру құралдарын таңдау 30
2.6.1 SQL құрылымдық сұраныстар тілі 30
2.6.2 Borland Delphi – деректер қорының бағдарламалық қамсыздандыруын жасау
құралы ретінде 32
2.7 Техникалық құралдарды таңдау 34
3 Қызметкерлерді басқару БҚЕ-ін құру 36
3.1 Ақпаратты сақтау құрылымы 37
3.2 Жүйенің пайдаланушылық интерфейсі 39
3.3.1 Жұмыскердің жеке карточкасы 42
3.3.2 Анықтамалар 45
3.3.3 Есеп берулер 47
4 Экономика 51
4.1 БҚЕ құрудың өзіндік құнын есептеу 53
4.2 БҚЕ құнын есептеу 58
4.3 БҚЕ – ні сату мен енгізуден алынатын пайданы есептеу 58
4.4 Тұтынушының БҚЕ-ні пайдалануының жылдық эффектісін анықтау 60
5 Еңбек қорғау 62
5.1 Өндірістік зиянды және қауіпті факторларды анықтау 62
5.2 Жарықтандыру және жақсарту іс шаралары 64
5.3 Жасанды жарықтандыруды есептеу 67
5.4 Өрт қауіпсіздігі 69
6 Өндірістік экология 74
Қорытынды 86
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 87
Қосымша А 89
Кіріспе
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы мекеменің қызметкерлерді басқару
бөлімі үшін жасалған автоматтандырылған ақпараттық жүйе болып отыр. Жұмыс
қорытындысы ТНК КазХром АҚ мекемесінде осы күнге дейін пайдаланылып жатқан
Қызметкерлерді басқару бағдарламалық қамтамасыз етуі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты, Қызметкерлерді басқару
автоматтандырылған жүйесінің жұмыс істеу қағидаларымен танысу. Сомдалған
қорытынды ретінде қызметкерлерді басқару бөлімінің қызметкерінің талаптарын
қанағаттандыратын бағдарламаны құру.
Кез-келген ұйымдағы қызметкерлер құрамын басқаратын құрылымдық
бөлімшесі ол – басқару бөлімі. Оған қызметкерлерді жұмысқа қабылдау мен
жұмыстан шығару, сонымен қатар оларды оқыту, біліктілігін көтеру,
қызметкерлерді қайта үйрету атқарымдары жүктелген. Қызметкерлер кестесін
жай ғана толтырып қана қоймай, жұмысқа алынатын адамды тиімді
пайдаланатындай етіп құру қажет. Әрине, маңызды фактор басқару
қызметкерлерінің біліктілігі болып табылады. Осы қызметкерлердің
таңдауынан, жұмысқа қабылданған жаңа жұмыскердің ұйымға әкелетін пайдасы
мен оның болашақ еңбек ақысының мөлшері анықталады.
Әрбір мекеменің жеке құрамы оның қызметкерлерімен танылады.
Қызметкерлерінің құрамы мен құрылымы техника мен технологияның өзгеруінен,
өндіріс пен басқарудың ұйымдастырылуынан ауысып отырады. Қызметкерлер
құрамы келесі көрсеткіштермен сипатталады: білімдік деңгейі, мамандық,
кәсіп, біліктілік, жұмыс өтілі, жас шамасы, жұмыскерлердің бөлек
санаттарының арақатынасы. Және де қызметкерлер өндірістік күштің ең
ауыспалы бөлігі.
Басқару қызметінің міндеттері:
– ұйымға жетекшілік ететін жұмыскерлер мен мамндарды, мекеменің
бейініне сәйкес мамандығы, кәсібі, біліктілігі бар қызметкерлерді
жинақтау;
– қызметкерлердің ауысуын, қызметкерлердің мансабы жоғарылауын,
жаңа буын өкілдерін дайындауды қамтамасыз ету;
– қызметкерлердің біліктілігін арттыруын қамтамасыз ету;
– жеке құрамды есепке алу.
Соңғы тапсырма ерекше маңызды, себебі бұл міндетті кез-келген кадр
бөлімінің, ол үлкен мекемедегі қызметкерлерді басқару жүйесі немесе кіші
ұйымдағы кадр бөлімінің қызметкері болсын, бірдей атқарады. Жеке құрамды
есепке алу ең кіші деген мекемелерде жүргізіледі, онда кадр бөлімі болмаса
да, ол міндетті хатшы, есепші не басшының өзі атқарады.
Күмәнсіз, басқару теориясы мен тәжірибесіндегі басты аспекттің бірі
еңбек ресурстарын басқару. Керекті адамдарсыз ешқандай ұйым дұрыс қызмет
етіп, өзінің мақсатына жете алмайды. Дұрыс таңдалған еңбек ұжымы -
жетекшінің басты міндеті. Тек сонда ғана ұйымның табысты болуын анықтайды.
Сондықтан кадрлық есепке алу жүйесін жаңа ақпраттық технологияларды еңгізу
жолымен дамыту өзекті мәселелерді бірі болып табылады.
Соңғы жылдардағы есептеуіш техникасындағы, оның ішінде теория,
технология және қосымшалардың дамуы компьютерлердің пайдаланылатын салалары
кеңейіп, пайдаланушылардың артуы әкеліп отыр. Қазіргі заманғы қоғамның
маңызды бөлігі алуан түрлі ақпаратты сақтау және деректерді алу жүйелері
болып отыр, оның ішінде заманауи ғылыми-техникалық даму да бар. Бар
ақпаратты компьютерлік негізге ауыстырудың көптеген орынды себептері бар:
деректерді өңдеу жылдамдығы жоғары, клиент-серверлік технологияны пайдалану
арқылы деректерді орталықтандырып сақтау айтарлықтай қаражатты үнемдейді,
және бастысы қажетті ақпаратты алуға және жүргізуге мүмкіндік береді.
Кез-келген ұйымда ол үлкен не кіші болсын деректерді басқару ең тиімді
жұмысты қанағаттандыратындай етіп ұйымдастыру мәселесі туындайды. Кейбір
мекемелер ол үшін құжаттарды сақтайтын үлкен шкафтарды пайдаланады, ал
көбісі ақпаратты тиімді сақтау және шығаруды, үлкен көлемдегі деректерді
басқаруды қамтамасыз ететін компьютерлендірілген деректер қорын басқару
жүйесін (ДҚБЖ) пайдаланады.
Ақпараттық жүйелерде ДҚ пайдаланудың маңызды қасиеті қолданбалы
бағдарламалардан деректердің тәуелсіз болуын қамтамасыз етуі. Бұл
пайдаланушыларға деркетерді ұсынудың физикалық деңгейдегі мәселелерін:
деретерді жадыда орналастыру, дерктерді алу тәсілдерін шешуден босатылады.
Деректерді өңдеумен байланысты міндеттер кез-келген қызмет саласында
кең таралған. Олар супермаркеттер мен қоймаларда тауарды есепке алу,
есепшілердің төлем ақыны есептеп шығару сияқты міндеттер. Қазіргі заманғы
кәсіпорындар мен мекемелердің қызметін БҚЕ-ді пайдаланусыз елестету мүмкін
емес. Бұл жүйелер кез-келген қызмет саласындағы, өндіріс, қаржы мен
телекоммуникацияны басқарудан бастап, отбасылық бюджетті басқарумен
аяқтағанда ақпараттық жүйенің ірге тасын құрайды.
Деректер қоры пайда болғаннан бастап қажетті ақпаратты алуд процессін
жеделдетуге болады, себебі ақпратты беру процессімен көптеген қызметкерлер
кездеседі де, көбіне тегін ғана ауыстырып бір ақратты көшіріп беру қажет
болады. Деректер қорын құру көптеген деректерді сақтап, оңай өзгеру және
жаңа деректерді еңгізіп, сонымен қатар компьютер экранына қажетті
мөлшердегі ақпаратты шығаруға мүмкіндік береді.
Осы дипломдық жобаның мақсаты ТНК КазХром АҚ мекемесінің
қызметкерлерді басқару бөлімі жұмысын жетілдіру, ол өз кезегінде
автоматизация деңгейін жоғарылатып, деректерді табыстау тәртібін оңайлатар
еді.
1. Кадр бөлімі қызметінің сипаттамасы
1.1 Техникалық тапсырысты және жүзеге асыруға мүмкіндік беретін
тәсілдерді саралау
Дипломдық жобаның тапсырмасы мемлекеттік мекемелердің қызметкерлерді
басқару бөлімдері үшін БҚЕ құру. Деректер қорын құру үшін кадр бөлімінң
бастығы арқылы өтетін құжаттар мен деректер қажет. Деректер қоры көрнекті
интерфейспен жабдықталу қажет, жаңа деректерді еңгіз және ескі деректері
өзгерту мүмкіндік болу және қажетті деректі іздеу мүмкіншілігі болу
міндетті. Жұмыстың нәтижесінде толық құрылған әрі бағдарламаланған деректер
қоры болады.
Деректері сақтаудың ескі тәсілдерін пайдалану берілген сұраныстар
бойынша деректерді іздеу немесе деректерді сұрыптау және тікелей нәтиже
беру мүмкіншілігін (деректердің өте көп болу салдарынан) туғыза алмайды.
Сонымен қатар қажетті ақпаратты іздеумен айналысатын қызметкерлердің
үлкен құрамын ұстау қажет.
Деректері сақтаудың ескі тәсілдерін пайдалану кезінде деректерді
орталықтандырып, сол деректерді алу мәселесі шешілмей қалады.
Сандай-ақ, бағдарламаның ыңғайлы әрі жарқын жүзді интерфейсі
арқасында, жұмыс істеу қолайлырақ болады, соған сәйкес ЭЕМ операторының
еңбек өнімділігі артады.
Басты міндет - ақпаратты сақтау құрылымының (яғни деректер қорының
құрылымы), ақпаратты еңгізу, оқу, түзету алгоритмінің дұрыс
ұйымдастырылуы. Ал жалпы бағдарлама кадр бөлімін қызметкерлерінің жұмысын
жеңлдететін қызметкерлер жайлы толық хабарды беретін анықтама жүйесі
болады.
Бағдарламалық құралдардың көптеп дамуына байланысты дербес
компьютерлерде пайдаланыла алатын өте ыңғайлы әрі сенімді деректер қорын
құру қажет. Қазіргі уақытта деректер қорын құруға арналған бірнеше өте
жақсы құралдар бар. Олардың барлығының өз артықшылықтар мен кемшіліктері
бар. Келесі бөлімдерде дұрыс таңдау жасап, бізге лайықты деректер қорын
құруға арналған құралды таңдау ерекшеліктерін қарстырамыз.
Дипломдық жобаның техникалық тапсырмасынан түсінікті болғандай, бізге
ақпараттық жүйені құру қажет. Деректер қорын құрудағы бар білімімізге
сүйеніп, біз SQL технологиясы мен клиент-сервер архитектурасын пайдалану
жөн деп шешілді. Ал бағдарлама интерфейсін, қазір өте кең тараған, өзі
ыңғайлы әрі сенімді жүйе болып қалыптасқан Borland Delphi-де жазу дұрыс деп
ұйғардым. Бұл құралдардың болашағы бар, бастысы қойылған тапсырманы,
қойлған талаптарға сәйкес орындауға мүмкіндік береді.
1.2 Пәндік саланы саралау
Құрылатын бағдарламаның заттық облысы болып ТНК КазХром АҚ мекемесінде
қызметкерлерді есепке алу болып табылады.
Пәндік саласын саралауға мемлекеттік мекеме алынған және соның
үлгісінде кадр бөлімінің бастығы, инспекторы, бухгалтер және басқа
пайдаланушылардың ақпараттық қажеттіліктері анықталған.
Мекеме қызметкерлер құрамы 533 адам. Осы қызметкерлер сонда көмір және
тау – кен саласындағы өнімдерді саралау, тұтынушыға жеткізу және де түскен
жаңа ақпаратты өңдеумен айналысады.
Кадр бөлімі қызметкерінің міндетіне жұмыскерлерді есепке алу,
құжаттамаларды қабылдау әрі беру, өтініштерді қабылдау және кіріс-шығыс
құжаттарын тіркеу, есепшілерге уақытында штат кесесін әрі табельді тапсыру,
мекеме жетекшісіне жұмыскерлердің құрамындағы сандық өзгерістер жайлы есеп
беру.
Қажетті құжаттарды, қандай да типтік амалдарды орындау қажеттігін
анықтап болғаннан кейін, әмбебаптылық, көрнекі, логикалық талаптарына сай
деректер қорының күрделі құрылымы жасалды.
Құрастырылып жатқан бағдарламаның басты міндеттері: қызметкерлерді
есепке алу, жеке ісіндегі мәліметтерді көрсету, анықтамалармен жұмыс істеу,
сұраныстар мен есеп берулерді дайындау. Кез-келген қызметкер жайлы ақпарат
қарап шығу және түзету үшін монитор экранына және басып шығару үшін Excel-
парағына немесе .html түрінде сақталына алады.
1.3 Қызметкерлерді басқару бөлімі жұмыскерінің қызметі
Әрбір қызметкердің құқықтары мен міндеттері бар, жұмысқа қабылданар
алдында онымен жеке еңбек шарты құрылып, қолына лауазымдық нұсқаулары
беріледі.
Лауазымдық нұсқау – бұл мекемеде құрылып, бекітілген жұмыс берушінің
акты. Онда жұмыскердің құқығы, міндеттері және жауапкершілігі мен оыс
лауазымға үміткердің талаптары қойылады.
Лауазымдық нұсқауда бөлімше ішіндегі еңбек бөлінісі мен қауымдасу
регламенті бекітіледі. Оның рөлі – бөлімшеге жүктелген міндеттерді атқару
үшін дербес жауапкершілікті қамтамасыз ету және әрбір жұмыс орны үшін
құқық, міндет пен жауапкершіліктің теңгерімін белгілеу.
Жұмыскерлердің лауазымдық нұсқауларын құрастыру құрылымдық
бөлімшелердің жетекшісі немесе кадр бойынша инспекторға, заң кеңесшісіне
жүктеледі.
Жұмыскерлердің лауазымдық нұсқауларын құрастыру кезінде 2002 жылдың 22
қаршасында Қазақстан Республиксаның еңбек пен халықты әлеуметтік қорғау
министрінің №273-Б бұйрығымен бекітілген жетекшішер, мамандар және басқа
қызметкерлердің анықталған лауазымдары үшін біліктілік мінездемесіне
негізделіп жасалады.
Қызметкерлерді басқару бөлімінің жұмыскерлерінде лауазымдық
нұсқаулардан басқа, қызметкерлердің жеке ісі сақталады. Бұл бастапқы
ақпарат, кейін ол басқа бөлімдерге таралады.
Жеке істе қызметкер туралы келесі деректер сақталады: тегі, аты,
әкесінің аты, туған күні, мекен-жайы, ұлты, байланыс телефондары, отбасы
туралы мәлімет, әскери қызметке қатынасы, әскери атағы, қандай білімі алды,
қандай оқу орнын қашан бітірген, мамандығы, жұмыс өтілі, еңбек кітапшасы.
Жеке істер арнайы папкаларға тігіліп, пайдалануды ыңғайлату үшін
алфавит бойынша сақталады. Одан әрі қажетті ақпаратты құрылымдық бөлімдерге
жібереді.
Қызметкерлерді басқару бөлімі қызметкерінің жұмысын жүйелендіріп,
қызметкерлер құрамын автоматтандырылған есепке алуды қамтамасыз ету үшін,
жүйе мекемедегі кадр есебінің қазіргі жағдайының және архивтік
материалдардың біртұтас деректер қорына ие болу қажет және де
пайдаланушының сұранысы бойынша кез-келген мәліметті оңай алуға болатындай
етіліп жасалуа қажет. Мекемедегі есепке тіркеудің ерекшеліктеріне
байланысты деректер қорының құрылымы да өзгеше болуы мүмкін, бірақ міндетті
түрде нақты қызмет есебіне жүйені күйіне келтіру басты параметлерін
ұсынатын орнаған жоспар құрылымына сәйкес келу қажет.
Компьютерлік тұрғыдағы жүйе сенімділігі деп оның кездейсоқ щалыс
беруінен, кей жағдайда қасақана деректерді бүлдіруден қорғанысын айтады.
Белгілі болып отырғандай, қазіргі дербес компьютерлерді ашық деп есептеуге
болады, сондықтан физикалық деңгейде толық қорғанышта болатынына кепілдік
беруге болмайды. Осыған бола, бастысы, деректер қоры құртылған жағдайда,
оны оңай әрі жоғалтусыз қалпына келтіріп, тез уақытта жүйе жұмысын
жандандыруға болатындай етіп көңіл бөлу қажет.
Қызметкерлік есеп жүргізу кезіндегі амалдарды өңдеу тәсілі мекеменің
ұйымдастырушылық құрылымына және ішкі бақылаудың әдісі мен тәртібіне үлкен
әсерін тигізеді. Бақылаудың тәртібі мен жағдайын бағалау кезінде
компьютерлік технологияны сипаттайтын бірқатар ерекшеліктерін ескеру қажет.
Төменде деректерді компьютерлік өңдеудің қолмен өңдеуден өзгешеліктері
келтірілген.
Амалдарды біркелкі орындау. Компьютерлік өңдеу кезінде кадрлық есептің
ұқсас амалдарын орындау кезінде бір пәрменді пайдаланады. Осыдан қолмен
өңдеу кезіндегі болатын қателіктердің болмайтыны анық. Керісінше
бағдарламалық қателіктер (кез-келген аппараттық немесе бағдарламалық
жабдықтың жүйелік қателіктері) біркелкі жағдайлар кезіндегі барлық ұқсас
амалдардың теріс өңдеуіне әкеліп соқтырады.
Міндеттерді бөлу. Компьютерлік жүйе ішкі бақылаудың көптеген амалдарын
орындай алады, автоматтандырылмаған жүйелерде оны әр-түрлі мамандар орындар
еді. Бұл жағдай компьютермен жұмыс істеуге рұқсаты бар мамандардың басқа
қызметті орындайтын жұмыстарға арласып кетуі мүмкін. Сондықтан компьютерлік
жүйелер бақылауды қажетті деңгейде қамтамасыз ету үшін қосымша шаралардың
өткізілуін талап етеді. Автоматтандырылмаған жүйелерде бұл мәселе жай ғаан
міндеттерді бөлумен шешілетін. Мұндай шараларға парольдер жүйесін жатқызуға
болады. Ол деректерді алуға рұқсаты бар басқа мамандардың есептегі
құжаттармен активтермен терминал арқылы диалогтық тәртіптемеде рұқсат
етілмеген іс-әрекеттерді жасауға мүмкіндік бермейді.
Қателіктер мен дәлсіздіктердің пайда болу мүміншіншілігі.
Автоматтандырылмаған жүйеге қарағанда кадрлық есептің компьютерлік жүйесі
рұқсат етілмеген қол жеткізуге ашық болады, оның ішінде бақылау жүргізетін
тұлғалар үшін де ашық. Сонымен бірге деректеді жасырынды өзгертуге, әрі
қызметкерлер жайлы ақпаратты тікелей не оңаша тәсілдермен алуға ашық
болады. Қателіктер мен дәлсіздіктерді болдырмаудың бір жолы, компьютерлік
өңдеумен айналысатын адамдардың санын шектеу әрі мүмкіндігінше азайту.
Қолданбалы бағдарламаларды құру және күйіне келтіру немесе түзету кезінде
кеткен қателіктер көп уақыт бойы байқалмай қалуы мүмкін.
Әкімшілік тарапынан бақылауды күшейту мүмкіндігі. Компьютерлік жүйелер
әкімшілікке ұйым қызметін бақылап, бағалап тексеріп отыру үшін үлкен талдау
жасайтын жолдарын береді. Қосымша құралдардың болуы жалпы ішкі бақылау
жүйесін нығайтып, оның тиімсіздік қатерінен сақтауға мүмкіндік береді. Одан
бөлек, кейбір қолданбалы бағдарламалар комьютер жұмысы жайлы статистикалық
ақпаратты бере алады, оны кадр есебінің амалдарын өңдеудің нақты барысын
бақылауға пайдалануға болады.
Амалдарды компьютерде орындауға ынтагерлік беру. Компьютерлік жүйе кейбір
амалдарды автоматты түрде орындай алады, және де ол міндетті түрде
құжаттандыруда қажет етпейді. Себебі әкімшілік шешімімен ақпараттық жүйені
пайдалануға еңгізу айқын түрдегі мақұлдаудың болуын шамалап отыр.
1.4 Бағдарламалық қамтамасыз етуді құру: мақсаты мен міндеттері
Бағдарламалық өнімде не болатындығы алдын-ала анықталғандықтан, енді
автоматтандырылған жүйе шығысында не беретіндігін анықтау қажет:
- кез-келген қызметкер жайлы толық ақпарат;
- жұмысқа қабылданған, одан шығарлған, жақында зейнетке кететін,
қызметкерлердің тізімін;
- жұмыскерлердің еңбек өтілі жайлы ақпарт;
- әскери қызметке қатынасы жайлы ақпарат;
- шттаттық кесте;
- қызметкерлер жайлы алуан-түрлі есеп берулер.
Тапсырманың мақсаты мекеменің кадр бөліміндегі барлық жазбаша
тіркелген қажетті құжаттарды автоматтандырылған кадрлық есептің беруі.
Міндеттің қойылуы өте маңызды, себебі не істеу керектігін және ол
қандай талаптарғы сай келу керектігін анық біліп алмаса, автоматизацияның
нәтижесі дұрыс болмай шығуы мүмкін. Сонымен қатар алдын-ала міндеттері
біліп алмай бағдарламаны жасап, кейін ол қажетті құжаттар мен сұраныстарды
қанағаттандырмауы мүмкін, ос үшін оны тағы да күйге келтіріп немесе
қайтадан жасау қажеттігі туады.
Қызметкерлерді басқару бөлімі көбінесе құжаттардың үлкен көлемімен
асыра толтырылған, осыған бола бөлім жұмыс бір сарынды еңбекті атқарумен
айналысып, өнімділігін жоғалтады. Бөлімнің автоматтандырылуы сондағы
қызметкерлердің жұмысын қағаз жұмысынан босатып, олардың еңбек икемділігі
мен сапасын жоғарылатады.
Бөлімнің автоматтандырылуы штаттық кестенің жасалуын, есептемелер н
мен бұйрықтардың құрастырылуын жеңілдетеді. Заңнаманың талаптары мен мекеме
жұмысының ақиқат саясаты ескерілген бірнеше қолданбалы шешімдер бар және
қызметкерлер құрамын басқару мен уәждеудің болашағы бар әлемдік үрдістері
де жеткілікті. Көбіне бағдарламалық құралдар бөлімнің табысты
автоматтандырылуының бағыты.
Жағарыда айтып өткендей дипломдық жұмыстың мақсаты мекеме
қызметкерлерін есепке алатын ақпараттық жүйені құру. Себебі бұл мекемедегі
қызметкерлер жайлы есеп жүргізу қағаз жүзінде немесе Microsoft Office
қолданбалы өнімі арқылы жүргізілетін. Ақпараттық жүйені жасауғдағы қойылған
талаптар:
а) қызметкерлер туралы барлық қажетті ақпараттар сақталған деректер
қорын құру;
ә) қажетті мазмұндағы бұйрықтарды құру және баспаға шығару;
б) қажетті мазмұндағы есеп берулерді құру және баспаға шығару;
в) жұмыскерлердің жылдық демалыстарын пайдалануын есепке алу;
г) мекемедегі бос лауазымдардың есебі
Жобаланатын жүйеде жоғарыда аталып өткен әрбір қызмет сәйкес
бағдарламалық модульмен жасалады, және де олардың әрқайсысымен қалыпты
амалдарды: ақпаратты түзету, жаңадан еңгізу, іздеу және бұйрықтар мен
есептерді құру орындай алады. Деректерді толтыру, түзету және іздеу
амалдары барлық модульдерде біртекті тәсілмен орындалады. Деректерді еңгізу
және түзету кезінде пайдаланушының еңгізетін ақпараты деректер тұрпатымен,
диапазонымен тағы да басқа мүмкін мәндермен салыстыру арқылы дұрыстыққа
тексеріліп отырады. Дұрыс емес ақпаратты еңгізген кезде, автоматты түрде
пайдаланушыны хабардар ететін ескерту хабарламалары дайындалады. Деректерді
еңгізу және түзету үшін арнайы экрандық нысандар, еңгізу жолдары,
түсініктеме жазбалар, амалдарды басқаратын батырмалар жасалады. Деректерді
іздеу үшін әр-түрлі өрістегі мәндер аясындағы арнайы сұраныстар қамтамасыз
етілген. Ақпаратты іздеу кез-келген кесте бойынша да, әр жол бойынша да
жүргізуге болады. Жүйедегі барлық бағдарламалық модульдерде есеп беру
пішіндері мен құжаттарды құру және баспаға жіберу амалдары қарастырылғаг.
Барлық есеп берулер автоматты түрде жасалады.
Сипатталған бағдарламалық кешен қызметкерлерді басқару бөлімі
қызметкерінің жұмысын жұмыскерлер жайлы ақпаратты іздеу, өңдеу тұрғысында
жеңілдетіп, есептемелері автоматты түрде жасалуын қамтамасыз етеді.
2 Деректер қоры мен жүйе құрылымын талдап жасау
2.1 Бағдарламалық қамтамасыз етудің жұмыс істеу және құру қағидалары
Басқару ақпараттық жүйесі (БАЖ) – ұйымда жүргізілетін барлық
операциялар жөніндегі ақпараттар мен мәліметтерді қызметкерлерге
(адамдарға) қамтамасыз ететін жүйе. БАЖ ұйымдағы қызметкерлердің,
клиенттнрдің, шешуші адамдардың қызметінде қолданылады. Бұл тұлғаларды
транзакциямен байланысты атқаратын қызметтерге көмек ретінде мәліметтерді
тиімді әзірлеу немесе лауазымды тұлғаны жүйелі ақпаратпен қамтамасыз ету
жолымен қолдау іске асырылады.
Ақпараттық жүйені құру – маңызды дайындық пен ұйымдастырушылықты талап
ететін күрделі жұмыс. Әзірленген АЖ нің қызметінің тиімділігі көбіне оны
құрудың гылыми негіздемелік әдістерімен алдын ала анықталады.
Ақпараттық жүйенің қызметінің технологиялық үрдісінің құрылу позициясы
екі турлі формамен анықталады: орталықтандырылған және орталықсыздандырудан
орталыққа үйлесуі. Бірінші жағдайда ақпараттық есептер мекеменің есеп беру
орталығында шешіледі. Екіншісінде есеп беру орталығындағы жеке компьютермен
байланысып, басқару қызметкерлерге автоматтандырылған жұмыс орындары
ұйымдастырылады.
Автоматтандырылған жұмыс орындарынан желілерге көшу негізінен мекемені
басқару кезінде автоматтандырылған жүйенің қызметін экономикалық ақпаратты
өңдеумен қамтамасыз ететін ақпараттық жүйенің құрылуын осы формасы
анықтайды. Сонымен қатар бұл жағдайда ақпараттық жүйемен автоматтандырылған
жұмыс орындарын ұйымдастыруда мекеменің автоматтандырылған басқару жүйесін
құру принципі негіз болып табылады.
Маңызды принциптарға келесілер жатады: жүйелі көзқарас, әдістемелік
бірлік, машинамен адам арасындағы қызметті бөлу, модульділік, бейімділік,
сенімділік, кезеңділік, түрдің түсініктілігі, жана тапсырмаларды шешу, жеке
компьютердегі шығыс мәлімдемелердің кірісінің біртектілігі және машина
өңдейтін ақпараттарды қолданудың көптектілігі.
БҚЕ мен байланыс механизмінің барлық мүмкіндіктерін кеңейту үшін
жүйеде бірыңғай болатын, БҚЕ мен жалпы құрылғыларды құру үшін нақты
мақсатын анықтауға жүйелік көзқарас қажет.
Әдістемелік бірыңғай принципінің негізі барлық байланыс механизмдерін
ескере отырып жүйеге және оның бөлімдеріне жалпы көзқараспен басқару болып
табылады.
Егер БҚЕ басқару жүйесінің бөлігі ретінде қолданса, онда әдістемелік
бірыңғай принцип мекеменің нақты автоматтандырылған жүйесінің барлық
түрлеріне негізделеді. Біртұтастылықты сақтау үшін бірыңғай жобалық
шешімдер мен басқарушы әдістемелік материалдар қолданылады.
БҚЕ адам-машина жүйесіне жатады, сондықтан оны құруда және қолдануда
адам басты рөл атқарады.
Техникалық құрылғылар атқаратын жұмысты адам жасамау керек, сондықтан
жеке компьютер мен адам арасындағы жұмысты тиімді айыру қажет.
Жүйенің біртұтастығын бөлмей бір блоктың (модульдің) басқасымен
ауыстырылмауын ақпараттық жүйенің модульділігі мен қарастырылады. Блокты
құру принципінің негізі жүйенің біртұтастығын сақтай отырып оны оңай
кеңейтуге, блок қосуға мүмкіндік береді.
БҚЕ маңызды қасиеті болып жүйенің жаңа жағдайларға икемділігін
қамтамасыз ететін, оның өзгерген жағдайлардағы ақпаратты өңдеуде жұмыс
қабілеттілігін сақтауға бейімделушілік табылады.
БҚЕ даму мен жетілуге қабілетті жүйелер ретінде, яғни ашық ретінде
құрастырылады.
Жекелеген элементтердің істен шыққан кезінің өзінде де олардың
өміршеңдігі және жүйе тұрақтылығы – бұл сенімділік қағидасы болмақ.
Бейімделген сенімділік бұл алдын-ала бекітілген аралықтағы өзгерген
жағдайда БҚЕ қызмет ету мүмкіндіктерін көрсетеді.
БҚЕ тек белгілі тапсырмаларды шешу тәжірибесін дұрыс деп санауға
болмайды. Бір жағынан, ДК-де осыған ұқсас тапсырмаларды шешу технологиясын
жетілдіру қажет, екінші жағынан – қолжазба арқылы шешілмеген немесе тіпті
қарастырылмаған жаңа тапсырмаларды алға қою керек.
БҚЕ тиімділігі ДК-ге бір реттік енгізілген ақпараттар максималды түрде
пайдалы машина құрастырған ақпаратты алған кезінде артады.
БҚЕ-ді функцияландыру үшін техникалық құралдарының тиімді кестесін
эксплуатациялауды таңдау қағидалары да, ақпарат банкілері мен сарапшы
жүйелерді қолдану да, басқарушылық жұмыстарын компьютерлендіру, мысалы
есеп пен талдау бөлімінде, сол сияқты өзге де көптеген жерлерде ақпараттық
қызметтік міндеттерді қамту дәрежелері маңызды.
2.2 Деректер қорын басқару жүйесінің архитектурасы
Деректер қорын басқару жүйесі (ДҚБЖ) мәліметтерді төмендегі
жағдайларды білмегенің өзінде де оқып, өңдеуіне рұқсат беруі қажет:
– Жадыда физикалық орналасы мен оның сипаттамасы жайлы білмесе де;
– Сұраным жасалынған ақпаратты іздеу механизмдері білмесе де;
– Бір ақпаратты көптеген тұтынушылардың (қолданбалы
бағдарламалармен) бір уақытта сұраған кезінде туындайтын мәселелері
туралы білмесе де;
– Ақпараттарды сапасыз жаңартулардан және (немесе) рұқсат етілмеген
ену мүмкіншіліктен қорғауды қамтамасыз ету тәсілдері туралы білмесе
де;
– Ақпараттар базасын заманға сай күйінде және ДҚБЖ-нің өзге де
қызметтерінің көпшілігін білмеген жағдайда да деректермен жұмыс
істеугу рұқсат беруі қажет.
Осы қызметтердің негізгілерін орындау кезінде ДҚБЖ ақпараттардың
түрліше бейнеленуін қолдануы тиіс. Бұл бейнеленулердің жобалануы көбінесе
бір адамға (тұлғалар тобы) – деректер қорының әкімшісіне жүктеледі (ДҚӘ).
Тұтынушылардан сұрақ өткізу нәтижесінде алынған ақпараттар базасының
мазмұны туралы жекелеген түсініктер мен болашақ қосымшаларда қажет болуы
мүмкін өз пікірімізді біріктіре отырып, ДҚӘ ең алдымен құрастырылмақшы
ақпараттар базасының жалпылама формальді емес бейнесін құрайды.
Математикалық формулалардың, кестелердің, кескіндердің және ақапарттар
базасын жобалаумен айналысатын барлық адамдарға түсінікті өзге құралдардың
шынайы тілін қолдана отырып орындалған бұл бейнелеуді ақапарттардың
ақпараттық- инфологикалық моделі деп атайды (ол туралы алдағы бөлімшелерде
нақтырақ айтылады).
Мұндай адами-бағытталған модель ақпарттарды сақтау ортасының физикалық
өлшемдерінен толығымен тәуелсіз. Тіпті бұл орта ретінде ЭЕМ емес, адамның
есі болуы мүмкін. Сондықтан ақпараттық –логикалық модель шынайы өмірдегі
қандай-да бір өзгерістер ондағы кейбір анықтамалардың өзгеруін талап
етпейінше өзгермеуі және бұл модель заттық облысты бейнелеуі тиіс.
Компьютерлі-бағытталған модельдер де болады. Олардың көмегімен АББЖ
бағдарламалар мен тұтынушыларға ақпараттарды атаулары бойынша ғана
сақталғандарына жол ашуға мүмкіндік береді. Қажет ақпараттар ДҚБЖ сыртқы
есте сақтау құрылғыларында ақпараттардың физикалық модельдері бойынша
іздестіріледі.
Белгіленген жол нақты ДҚБЖ арқылы жүзеге асырылатындықтан, модельдер
осы ДҚБЖ ақпараттарының тілінде бейнеленуі тиіс. Ақпараттардың инфлогиялық
үлгісі бойынша ДҚӘ-нің құрастырған мұндай бейнелеуін ақпараттардың
уақыттық-логикалық модель деп атайды.
Үш деңгейлі архитектура (ақпараттық-логикалық, уақыттық-логикалық және
физикалық дәреженің) сақталушы ақпараттардың олардың бағдарламасын
қолданушылардан тәуелсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. ДҚӘ қажет
жағдайда сақталушы ақпараттарды ақпарттың өзге де құралына қайта жаза алады
және (немесе) тек ақпараттың физикалық моделін ғана өзгерте отырып,
олардың физикалық құрылымын қайта ұйымдастыра алады. ДҚӘ жүйеге кез-келген
жаңа тұтынушылар (жаңа қосымшалар) санын, керек болған жағдайда уақыттық-
логикалық моделін толықтыра отырып қоса алады. Физикалық және уақыттық-
логиякалық модельдердің көрсетілген өзгерістері жаңа тұтынушылардың
көрінбей қалатыны сияқты жүйенің бар тұтынушыларына көрінбей қалады (олар
үшін мөлдір болып қалады). Сәйкесінше, ақпараттардың тәуелсіздігі қызмет
етуші қосымшаларды бұзбастан ақпараттар базасы жүйесін дамытуға
мүмкіндікті қамтамасыз етеді.
2.3 Деректер құрылымын жасау
60-шы жылдардың соңында ақпараттардың түрлі кестелі уақытты-логикалық
модельдерінің қолданылу мүмкіндіктерін, яғни ақапарттарды ұсынудың әдеттегі
және шынайы тәсілдерін қолдану мүмкіндіктерін қарастырған жұмыстар пайда
бола бастаған. Олардың ішіндегі маңыздысы Э.Коодтың IBM фирмасының
қызметкерлерінің мақаласы болды, онда ақпараттардың реляциялық моделі
термині бірінші рет қолднанылған болуы мүмкін.
Білімі бойынша математик болған Э.Кодд ақпараттарды өңдеу үшін көбейту
теориясының аппаратын (біріктіру, қиылысу, әртүрлілік, декарттық туынды)
қолдануды ұсынған. Ол ақпарттың кез-келген ұсынылымы ерекше түрдегі екілік
кестесінің жиынтығымен сәйкес келетіндігін көрсетті.
Реляциялық модельдегі ақпараттың ең кіші бірлігі – бұл ақпараттар
мәнінің аталған моделіне жеке атомарлық (жіктелмейтін) түрі. Сонымен, бір
заттық аймақта тегі, аты, әкесінің аты бір мағына ретінде, ал екіншісінде –
үш сан алуан мағына ретінде қарастырылуы мүмкін.
Домен түсінігінің дұрыс интуитивті түсіндірілуі болып домен түсінігін
аталған типтегі көптеген мағыналардың жол берілген потенциалы ретінде
түсіндірілуі табылады.
Сонымен қатар домен түсінігінің семантикалық ауыртпалығын: ақпараттар
бір доменге жатқан кезде ғана салыстырмалық болып есептелінетіндігін де
атап өткен жөн.
Қатынас – бұл көпшілік болғандықтан, ал көпшілік анықтама бойынша
сәйкес келетін элементтерден тұрмайды, не болмаса ешбір екі кортеж қатынасы
уақыттың кез-келген кеңістікті-берілген сәтінде бір-бірінің көшірмесі бола
алмайды. R - A1, A2, ..., An атрибуттарымен қатынас болсын. R қатынасының
K=(Ai, Aj, ..., Ak) атрибуттарының көпшілігі уақытқа тәуелсіз екі жағдай
қанағаттанған кезде ғана R-дің мүмкін болатын кілті болып табылады деп
айтады.
Ерекшелігі: уақыттың кеңістікті берілген сәтінде R кортежінің ешбір
екі түрі Ai, Aj, ..., Ak атрибуттары үшін бір мағынаға ие бола алмайды.
Минимальділік: Ai, Aj, ..., Ak атрибуттарының ешбіреуі К-ден
ерекшелікті бұзбастан жеке кете алмайды.
Жоғарыда аталған және кейбір басқа математикалық түсініктер реляциялық
АББЖ құру, сәйкес тілдік құралдар мен бағдарламалық жүйелерді өңдеу үшін
теориялық база болып табылған. Алайда реляциялық АББЖ-ні көпшіліктің
тұтынуы үшін бұл түсініктердің формальді емес баламаларын жетістікпен
қолдануға болады.
Бұған қоса баспа баспа көшірмесін білдіреді, ал қатар атауы
және қатар типін білдіреді.
Ақапарттарды ұсынудың үш дәрежесі бар: логикалық дәреже, сақтау
дәрежесі және физикалық дәреже.
Логикалық дәрежеде ақпараттар базасы мен олардың сақталуы арасында
болатын шынайы қатынастарды бейнелеуші ақпараттардың логикалық құрылымымен
жұмыс істейді. Ақпараттардың логикалық құрылымдарын өңдеген кезде
тұтынушылардың ақпараттық қажеттіліктері мен тапсырмалар сипаты да есепке
алынады.
Сақтау дәрежесінде сақтау құрылымдарымен – ДК жадысындағы
ақпараттардың логикалық құрылымдарының ұсыныстарымен жұмыс жасайды. Сақтау
құрылымы ақпараттардың логикалық құрылымын толық бейнелеуі және оны
ақпараттар банкісін функцияландыру үрдісінде қолдауы қажет.
Ақпараттар ұсынулуының физикалық дәрежесінде ақпарттардың физикалық
құрылымымен жұмыс істейді. Бұл дәрежеде сақтау құрылымының компьютер
жадында жүргізілу мәселесі шешіледі. Бұл дәрежеде ақпаратты сақтау бірлігі
болып бір немесе бірнеге логикалық жазба сыйғызылатын құрал мекенін
ұсынатын физикалық жазба табылады.
Берілген барлық дәрежелердің ақпарат құрылымдарын өңдеген кезде
ақпараттар тәуелсіздігі қағидасы қамтамасыз етілуі тиіс. Ақпараттардың
физикалық тәуелсіздігі ақпараттардың физикалық орналасу мен техникалық
қамтылудағы өзгерісі логикалық құрылым мен қолданбалы бағдарламаларда
көрінбеу қажеттігін білдіреді, яғни оларда өзгерістер тудырмауы тиіс.
Ақпараттардың логикалық тәуелсіздігі сақтау құрылымындағы өзгерістер
ақпараттардың логикалық құрылымы мен қолданбалы бағдарламаларда өзгерістер
тудырмауы қажет. [1]
2.4 Деректер қорын жобалаудың инфологиялық үлгісі
Ақпараттар базасын жобалау үрдісінің бірінші кезеңі концептуалды
жобалау деп аталады. Ол талдау жасалатын заттық аймақ үшін ақпараттардың
концептуалды моделін құрумен түсіндіріледі. Концептуалды модель техникалық
толықтырулармен күрделенбеген, екі реттік түсіндіруді жіберіп алмауы тиіс
және мақсатты АББЖ типі, бағдарламалаудың қолданылатын тілдері, таңдап
алынған есептеу платформасының типі, сол сияқты физикалық жүзеге асырудың
басқа кез-келген ерекшеліктері сияқтылардың АБ-ны жүзеге асырудың
толықтыруларынан тәуелді емес. Мекеме ақпараттарының концептуалды моделі
ақпараттар базасын логикалық жобалау кезеңі үшін ақпарат көзі болып
табылады.
Заттық аймақтың ақпараттық-логикалық (концептуалды) моделі заттық
аймақтың динамикасы мен құрылымын, тұтынушылардың АБ-ын жүзеге асыруға
тәуелді емес терминдер ақпараттық қажеттіліктерінің сипатын бейнелеуді
білдіреді. Бұл бейнелеу келесі терминдерде байқалады: мәні, мән
атрибуттары мен мәндер арасындағы байланыстар.
Кестелер-байланыстар тіліндегі ақпараттық-логикалық модель.
Кестелер-байланыстар тілі. Онда барлық мәндер мән типінің атауынан
тұратын тақырыптар бар бір бағанды кестелермен бейнеленеді. Кесте жолдары –
бұл мән атрибуттарының тізбегі. Біріншілік кілт атрибуты (РК) секілді
белгіленеді. Күрделі атрибут соңынан оң жақтан шегініспен белгіленген оны
құраушы қарапайым атрибуттар тізімін келтіру қалыптасқан. Көлденең
атрибуттар көлденең сызық () түрінде белгіленеді. Мәндер арасындағы
байланыс біріншілік кілттерден немесе оларды құраушылардан бағытталған
жолақтармен көрсетіледі. Кестелер-байланыстар тілінің көмегімен
құрастырылған Қызметкерлерді басқару бөлімі деректер қорынң инфологиялық
моделі 1-графикалық сызбада келтірілген. [8]
Ақпараттың ER-диаграммасы түріндегі ақпараттық-логикалық моделі.
Концептуалды модельді бейнелеудің тәсілдерінің бірі болып мән-
байланыс (Entity-Relationship model, ER-модель) табылады. ER-диаграммалар
тілінде кіші модельдердің құрылымы мен үлкендердің жекелеген бөліктерін
иллюстрациялау қолданылады.
Сурет 2.1 - ER-диаграммалары тілінің элементтері
ER моделінің диаграммаларында мән типі мән типінің, атрибуттарының
атауынан тұратын тікбұрыш түрінде беріледі (сурет 2.1). Сонымен бірге мән
атауы – бұл осы типтің нақты данасының емес, тип атауы.
Мәннің жіктелуі. К.Дейт мәннің негізгі үш класын анақтайды: стержндік,
ассоциативті және сипаттамалық, сонымен қатар ассоциативті класстықтардың
мәні – белгіленуі.
Өзекті мән (өзек) – бұл тікбұрыштарға орналасқан (сурет 2.1) тәуелсіз
атаулар мәні. Мысалы 1-ші графикалық сызбада көрсетілген кестелердің
ішіндегі Білім түрі, Зейнетақы қоры, Ұлттар өзекті мәндер осы мәндер
сияқты басқа да мәндерден тәуелсіз.
Ассоциативті мән (ассоциация) – бұл көбке-көп (бірге-көп) түрінің
екі немесе одан да көп мәндермен немесе мән даналары арасындағы байланыс.
Ассоциациялар толық құқылы мән ретінде қарастырылады: олар басқа
ассоциацияларға және стерженьдік мән ретіндегі сияқты белгілерге қатысуы
мүмкін, қасиеттерді басқара алады, яғни тек басты атрибуттардың жиынтығына
ғана ие емес, сонымен қатар (Сурет 2.1) байланысын сипаттайтын басқа
атриубуттарының кез-келген санын көрсете алады. Мысалы, Қызметкерлер мәні
басқа мәндерді байланыстырады, сонымен бірге Табельдік номер кілтті
атрибутына ие.
Сипаттылық мән (сипаттама) – екі мән арасындағы (ассоциацияның
жекелеген жағдайы) көбіне-көп немесе бірі-бәріне түрлерінің байланысы.
Қарастырылып отырған заттық аймақтағы сипаттаманың жалғыз мақсаты кейбір
басқа мәндердің бейнеленуі немесе нақтылануынан тұрады. Оларға деген
қажеттілік шынайы өмірдің мәні кей-кезде көп мағыналық қасиеттерге ие
болуымен туындайды. Мысалы, Бұйрықтар мәні бірнеше қызметкерлер үшін
жүргізілуі мүмкін, кітап – қайта басылымның (түзетілген, толықтырылған,
артық жұмыс жасалынған...) бірнеше сипаттамасына ие болуы мүмкін.
Сипаттаманың болуы сипатталатын мәнге толық тәуелді: егер толтырылуы тиіс
жұмыскер болмаса бұйрықтың қажеттілігі жоғалады. [7]
Мәнді белгілеуші немесе белгілену – бұл екі мән арасындағы көбіне-
көп немесе бірі-бәріне түрлерінің байланысы және сипаттамадан
белгіленетін мәннен тәуелсіздігімен ерекшеленеді (сурет 2.1). Мысалы,
Лауазымдар санаты мәні Лауазымдар стерженьдік мәнін белгілейді, сол
кезде одан тәуелсіз болуы мүмкін.
ER-диаграммасы тілінде құрастырылған Қызметкерлерді басқару бөлімі
ақпараттық базасының инфологиялық үлгісі 2.2 суретінде көрсетілген.
2.5 Деректер қорын жобалаудың датологиялық үлгісі
Датологиялық модель деп ақпараттар элементтерінің арасындағы олардың
мазмұны мен физикалық мекемелеріне қатыссыз логикалық өзара байланысын
бейнелеуімен түсіндіріледі. Сонымен бірге уақыттық-логикалық модель ДҚБЖ-
нің нақты жүзеге асыруын, сонымен қатар оның ақпараттық-логикалық моделінің
негізіндегі нақты заттық спецификаны ескере отырып жасалынады.
Схеманың дұрыстығын талдаудың негізі болып ақпараттар базасының
атрибуттары арасындағы функционалдық деп аталатын тәуелділіктер табылады.
Қатынастар атрибуттарының арасындағы кейбір тәуелділіктер жағымсыз қосымша
әсерлердің салдары болып табылады. Ақпараттар базасының модификациясы
үрдісінде жаңа мәліметтерді базаға енгізу немесе ақпараттар базасынан
кейбір мәліметтерді жою, сонымен қатар кейбір атрибуттардың мәндерін
жаңарту түсіндіріледі. [2]
Жалпы бұл кезеңді орындау нәтижесінде келесі қорытындылаушы құжаттар
болуы керек:
- деректер қорының (ДҚ) концептуалды схемасы ақпараттар базасын
басқару жүйесінде (ДҚБЖ) таңдалған терминдерде бейнеленеді;
- таңдап алынған ДҚБЖ терминінде сыртқы модельдерді бейнелеу;
- ДҚ-ның тұтастығын қолдау ережелерін бейнелеу;
- ДҚ-ның семантикалық тұтастығын қолдау шараларын өңдеу.
Қызметкерлерді басқару деректер қорының датологиялық модельі әр-бір
мән үшін арнайы кестемен көрсетілген (2.1 - 2.18 кестелері)
Кесте 2.1
Қызметкерлер мәні
Мән аты sotrudniki
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өріс ИндекстелгеМіндеттШектеулеҮнсіз
ер типі өлшем(иәжок, иә н өріс і өріс р (мәнгекелісім
і болса, (иәжок, иә(иәжоққойылатыбойынша
бастауыш не болса, ) н шарт) қабылда-
сыртқы индекстің натын
екенін түрін мән
көрсету) көрсету)
Табельдік Int 4 иә, PRIMARY Иә, иә Мәні
ноемр бастауыш нольден -
қарапайым үлкен
Тегі Nchar 30 жоқ жоқ иә
Аты Nchar 30 жоқ Жоқ иә
-
Әкесінің Nchar 20 жоқ жоқ жоқ
аты -
Туған күніSmalldat4 Жоқ Жоқ иә
etime -
Жынысы nchar 1 Жоқ Жоқ иә Мәні = -
‘е’ не
‘ә’ болу
керек
Жұмысқа Smalldat4 ЖоқЖоқ Жоқ
қабылданғаetime -
н күні
Осы int 4 Жоқ Жоқ Жоқ -
мекемеге
дейінгі
жалпы
жұмыс
өтілі
Еңбек int 4 жоқ иә, Unique Иә -
шартының
номері
Бөлім кодыInt 4 иә, FOREIGN Жоқ иә -
Лауазым int 4 иә, FOREIGN Жоқ иә
коды -
Ұлт коды int 4 иә, FOREIGN Жоқ иә
-
Қосымша ntext 16 Жоқ Жоқ Жоқ -
Кесте 2.2
Ұлттар мәні
Мән аты nationals
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өріс ИндекстелгеМіндеттШектеулеҮнсіз
ер типі өлшем(иәжок, иә н өріс і өріс р (мәнгекелісім
і болса, (иәжок, (иәжоққойылатыбойынша
бастауыш не иә болса, ) н шарт) қабылда-
сыртқы индекстің атын мән
екенін түрін
көрсету) көрсету)
Ұлт коды Int 4 иә, PRIMARY Иә, иә Мәні
бастауыш нольден -
қарапайым үлкен
Ұлт Атауы Nchar 20 жоқ Жоқ иә
-
Кесте 2.3
Бөлімдер мәні
Мән аты Podrazdelenia
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өріс ИндекстелгеМіндеттШектеулеҮнсіз
ер типі өлшем(иәжок, иә н өріс і өріс р (мәнгекелісім
і болса, (иәжок, иә(иәжоққойылатыбойынша
бастауыш не болса, ) н шарт) қабылдан
сыртқы индекстің атын мән
екенін түрін
көрсету) көрсету)
Бөлім кодыint 4 иә, PRIMARY Иә, иә Мәні
бастауыш нольден -
қарапайым үлкен
Бөлім nchar 50 жоқ жоқ иә
атауы -
Бөлім int 4 жоқ жоқ жоқ
бастығының -
табельдік
номері
Кесте 2.4
Білім түрі мәні
Мән аты vid_obrazovanya
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өріс ИндекстелгеМіндеттШектеулеҮнсіз
ер типі өлшем(иәжок, иә н өріс і өріс р (мәнгекелісім
і болса, (иәжок, иә(иәжоққойылатыбойынша
бастауыш не болса, ) н шарт) қабылдан
сыртқы индекстің атын мән
екенін түрін
көрсету) көрсету)
Білім int 4 иә, PRIMARY Иә, иә Мәні
түрінің бастауыш нольден -
коды қарапайым үлкен
Атауы nchar 30 жоқ жоқ иә
-
Кесте 2.5
Білім мәні
Мән аты Obrazovanie
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өрісИндекстелгенМіндеттШектеуле Үнсіз
ер типі өлшем өріс і өріс р (мәнгекелісім
і (иәжок, иә(иәжок, иә (иәжоққойылатыбойынша
болса, болса, ) н шарт) қабылдан
бастауыш неиндекстің атын мән
сыртқы түрін
екенін көрсету)
көрсету)
Табельдік int 4 иә, FOREIGNЖоқ иә
номер -
Оқуға Smalldat4 жоқ жоқ жоқ
түскен etime -
жылы
Оқуды Smalldat4 жоқ жоқ жоқ -
бітірген etime
жылы
Оқу орны nchar 100 жоқ жоқ жоқ -
Оқу түрі nchar 10 жоқ жоқ жоқ -
Білім int 4 иә, FOREIGNЖоқ жоқ -
түрінің
коды
Мамандық nchar 50 жоқ жоқ жоқ -
Біліктілікnchar 50 жоқ жоқ жоқ -
Ғылыми nchar 50 жоқ жоқ жоқ -
дәреже
Ғылыми nchar 50 жоқ жоқ жоқ -
атақ
Кесте 2.6
Лауазым мәні
Мән аты Doljnosti
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өріс ИндекстелгеМіндеттШектеулеҮнсіз
ер типі өлшем(иәжок, иә н өріс і өріс р (мәнгекелісім
і болса, (иәжок, иә(иәжоққойылатыбойынша
бастауыш не болса, ) н шарт) қабылдан
сыртқы индекстің атын мән
екенін түрін
көрсету) көрсету)
Лауазым int 4 иә, PRIMARY Иә, иә Мәні
коды бастауыш нольден -
қарапайым үлкен
Лауазым nchar 65 жоқ жоқ иә
атауы -
Кесте 2.7
Зейнетақы қоры мәні
Мән аты Pensionny_fond
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өріс ИндекстелгеМіндеттШектеулеҮнсіз
ер типі өлшем(иәжок, иә н өріс і өріс р (мәнгекелісім
і болса, (иәжок, иә(иәжоққойылатыбойынша
бастауыш не болса, ) н шарт) қабылдан
сыртқы индекстің атын мән
екенін түрін
көрсету) көрсету)
Зейнетақы int 4 иә, PRIMARY Иә, иә Мәні
қорының бастауыш нольден -
коды қарапайым үлкен
Қор атауы nchar 100 жоқ жоқ иә -
Кесте 2.8
Құжаттар мәні
Мән аты dokumenty
Өріс атауыМәліметтӨріс Кілтті өрісИндекстелгенМіндеттШектеуле Үнсіз
ер типі өлшем өріс і өріс р (мәнгекелісім
і (иәжок, иә(иәжок, иә (иәжоққойылатыбойынша
болса, болса, ) н шарт) қабылдан
бастауыш неиндекстің атын мән
сыртқы түрін
екенін көрсету) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz