Облыс жерінде қар жамылғысы тұрақсыз
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Жалпы физикалық-географиялық жағдайы
1.1. Қызылорда облысының географиялық жағдайлары
1.2. Қызылорда облысының табиғат жағдайы
1.3. Қызылорда облысының климаттық жағдайы
1.4. Ішкі сулары
1.5. Топырақ өсімдік жамылғысы
1.6. Жануарлар әлемі
2. Облыстың экологиялық жағдайлары және табиғат қорғау
мәселелері
2.1. Жер ресурстарын қорғау
2.2. Суды қорғау
2.3. Орманды және өсімдіктерді қорғау
2.4. Жануарлар дүниесін қорғау
2.5. Ландшафтар мен табиғат кешендерін қорғау
2.6. Облыстың жалпы экологиялық жағдайы
3. Арал өңіріндегі табиғат қорғау мәселелері мен қазіргі экологиялық
ахуалы
3.1. Арал өңіріндегі қазіргі экологиялық ахуал
3.2. Арал теңізінің суындағы және құрғаған орындағы тұздардың
жылжу ерекшеліктері
3.3. Арал теңізі табанының геоморфологиясына қатысты тың
мәліметтер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
1. Жалпы физикалық-географиялық жағдайы
Қызылорда облысы Республикамыздың оңтүстік – батыс бөлігінде
орналасқан. Әдебиетте Республикамыздың оңтүстік батысындағы ұлан ғайыр
жерді Сыр өңірі деп атайды. 1938 жылы 15 қаңтарда құрылды. Облыс
территориясы өте үлкен ауданды алып жатыр. Әсіресе, ол оңтүстік – шығыстан
солтүстік – батысқа қарай, Сырдария өзенінің ағысын қуалай ұзыннан ұзақ 578
шақырымға созылып жатыр. Облыстық шекаралық сызығының конфигурациясы қисық
төртбұрыш тәрізді, оңтүстік – шығыстан – солтүстік – батысқа қарай қисық
трапеция құрайды. Облыс шығысында және оңтүстік шығысында Оңтүстік
Қазақстанмен, солтүстігінде – Қарағанды, солтүстік – батысында – Ақтөбе
облыстарымен және оңтүстігінде Өзбекстанның Қарақалпақ АССР-мен шектеседі.
Батысында Арал теңізі жатыр. Ол облыс территориясының 11,8 % бөлігін алып
жатыр. Облыс жерінің жалпы көлемі 228,1 мың шаршы шақырым. Халқы 596 215.
орталығы Қызылорда қаласы. Облыс 7 ауданға бөлінеді, үш қаласы бар.
Территориясының көлемі жөнінен Республикада Қарағанды, Ақтөбе, Шығыс
Қазақстан облысынан кейін төртінші орынды алады. Территориясы көлемі
жөнінен Қызылорда облысы көптеген Батыс Еуропа елдерінен асып түседі.
Мысалы: Швецария (41 мың шаршы шақырым), Австрия (84 мың шаршы шақырым),
Венгрия (93 шаршы шақырым) мемлекеттері еркін сиып кетеді, ал Азия
елдерінің ішінде Сирия (185 мың шаршы шақырым), Біріккен Араб Әмірлігі (84
шаршы шақырым), Араб Ислам Республикасы (195 шаршы шақырым) мемлекеттерінен
үлкен, ал Израиль, Иордания, Катар, Кувейт, Ливан, Бутан мемлекеттері еркін
сиып кетеді. Облыс жерінің солтүстігі 47˚ 58' с.е., оңтүстігі 42˚ 26' с.е.
аралығымен өтеді. Батысы 59˚ 02' ш.б. пен шығысында 68˚ 09' ш.б. аралығында
жатыр. Облыстың алып жатқан территориясы өзіне тән табиғатымен
ерекшеленеді. Ол шөл және шөлейт зонада орналасқан. Басқа облыстардан
табиғатының өте шұғылдылығымен ерекшеленеді. Яғни, жазы ыстық, қысы қатты
суық (-44 t), жауын-шашынның жылдық мөлшері 110-80 мм, кейде 70-75 мм.
Облыс территориясында табиғаты өте әр түрлі. Осыған орай үш ауданға бөлуге
болады. Яғни солтүстік, өтпелі, оңтүстік.
Облыстың Оңтүстік – Шығысын Қаратау сілемдері, ал солтүстік – батысқа
қарай Тұран геосинклиналының қазан шұңқыры, Арал маңы ойысына келіп
тіреледі. Бұл бағытта облыс территориясы Арал маңындағы Үлкен және Кіші
Борсық құмдарына келіп тіреледі. Солтүстігінде Қарағанды облысының
территориясымен шектесетін жерде Арал маңы Қарақұмы, одан оңтүстікке қарай
өсімдік атаулыдан жұрдай Дариялық – Тақыр, ол барып Арысқұм құмына
қосылады. Одан әрі Орталық Қазақстан далаларына барып жанасады. Жалпы облыс
территориясының орналасқан орны Сырдария өзенінің ежелгі дельтасында жатыр,
ол үлкен үшбұрышты формада болып келеді. Дельта – Атырау көптеген құрғақ
және иректеліп тармақталған қазірге дейін сақталған, өзен арналарымен
тілімделген дельта желпуіш тәрізді батысқа қарай көлбеу болып келеді.
Қызылорда облысы ежелден келе жатқан, Сыр өңірін мекендеген халықтың
қоныстанған орны. Тарихына ой жүгіртсек өзіне тән қызықты кезеңдері бар.
Еуропа мен Азия елдерін байланыстыратын сауда – керуен жолдары ықылым
замандардан – ақ қазақ жерінің үстінен өткені анық. Сол уақыттарда бұл
облыс территориясынан Ұлы Жібек жолының бір тармағы өтті. Облыс
территориясы арқылы Батыс Сібірге Ташкенттен, Бұхара мен Хиуадан келген
сауда – керуені өтті.
Алғашқы орыстардың қазақтармен және басқа да Орта Азия елдерінің халқы
мен қарым қатынасы осы территориядан басталады.
Зерттеудің көкейтестілігі. 2007 жылы қабылданған Экологиялық Кодекс
құжатында қоршаған ортаның тазалығын қамтамасыз ету арқылы Қазақстанның
экологиялық қаупі жоғары аймақтардың табиғатын тиімді пайдалану және қорғау
мәселелерін нақтылап айтқан болатын. Бәрімізге белгілі Қызылорда облысының
Шиелі, Жаңақорған, Қармақшы, Арал аудандары экологиялық дағдарыс аймаққа
жатады. Осы тұрғыдан алғанда Қызылорда облысының экологиялық ахуалын білу
табиғатын тиімді мәселелері Қазақстанның өзекті проблемасы ретінде
қарастырылды. Оның үстіне Арал, Сырдария өңірі бұрынғымен салыстырғанда көп
өзгерістерге ұшыраған. Ол әрине оң өзгерістер. Атап айтқанда, Сырдария
өзенінің бойындағы фауна мен флораны қорғау және тиімді пайдалану
мәселелері, жер ресурстарын, орман – тоғайды, ландшафтарды, табиғат
кешендерін ретке келтіру барысында мемлекеттік бағдарламалар қабылданып
өзінің оң шешімдерін тауып отыр. Әсіресе, Сыр өзенінің жағалауларын
көктемгі су тасқынынан, жазғы өрттен қорғау мәселелері, Арал теңізінің Кіші
Арал бөлігін сақтап қалу және т.б. проблемаларға көп қаржы бөлініп жұмыс
оңға басып отыр.
Облыстың экологиялық жағдайы негізінен 3 аймаққа бөлінеді: апатты
аудандар, экологиялық жағдайы орташа және салыстырмалы жақсы аудан.
Облыстың негізгі проблемаларының бірі – су қорларының тазалығы болып
табылады. Өйткені, су сапасы стандартқа сәйкес келмейді. Айталық облыстың
37 елді мекенінің ішуге жарамсыз құбыр суын ішсе, 18 елді мекен суды тасып
ішеді, ал, шалғайдағы елді мекендер амалсыздан Сырдария өзенінін ауыз су
алады (Қазалы, Арал аудандары). Мәселен, жыл сайын ауаға 130 мың тонна күл
мен қоқыс, улы газдар тарауда. Мұның үстіне Сыр бойындағы немесе жақын
жатқан Байқоңыр ағарыш айлағы, Құмкөл, Қармақшы, Шиелі шикізат өндіру
кеніштерін қоссаңыз экологиялық жағдайының қаншалықты қиын екендігін
көреміз. Әрине Сыр бойында шешімін таппай жатқан мәселелер көп. Дегенмен
оны шешу жолдары жыл сайын жақсарып келеді. Ал оны көпшілік қауым түсіне
бермейді. Осы проблемаларды жаңа фактілерге сүйеніп көпшілікке және студент
қауымына жеткізу үшін дипломдық тақырыбымызды: Қызылорда облысының
физикалық-географиялық жағдайы мен экологиясы және табиғатын қорғау
мәселелері деп таңдауға тура келді.
Зерттеудің мақсаты: Көпшілік пен студенттер қауымына Қызылорда
облысының қазіргі экологиялық ахуалына жаңаша сипат беру.
Зерттеудің нысаны: Сырдария өңірінің экологиясы мен табиғатын қорғау
мәселелері.
Зерттеудің міндеттері:
✓ Қызылорда облысының қазіргі физикалық – географиялық жағдайына
жаңаша сипаттама беру;
✓ Облыстың табиғат қорларының бүгінгі экологиялық жағдайы мен сапалық
көрсеткіштерін анықтау;
✓ Арал өңірінің табиғатын қорғау мәселелері және қазіргі экологиясына
мониторингтік баға беру.
Зерттеудің практикалық мәні:
1. Қызылорда өңіріндегі қазіргі экологиялық жағдайларға физикалық –
географиялық тұрғыдан жаңаша сипаттама берілді.
2. Облыстың негізгі табиғат ресурстарына (су, жер, фаунасы мен флорасы)
рекреациялық тұрғыдан жаңаша баға берілді.
3. Облыстың экологиясы мен табиғатын пайдаланудағы соңғы жаңалықтар мен
фактілер берілді.
4. Арал өңіріндегі қазіргі экологиялық проблемаларды шешу тың
материалдармнен көпшілік қауымды ақпараттандыру болып табылады.
Диплом жұмысы 3 тараудан, 15 бөлімнен тұрады. Соңында қорытынды мен
ұсыныстар және қолданылған әдебиеттер тізімі берілген. Бірнеше кестелер,
диаграммалар мен суреттер бар.
1. Қызылорда облысының географиялық жағдайлары
Сыр өңірін ғана емес бүкіл Қазақстанды оның табиғатын зерттеп білуге,
Ресей ежелден көңіл бөлген. Оның басты себебі орыс княздігінің жерін
кеңейту, сонымен бірге, Қазақстан жері Азияға үлкен қақпа ретінде болды.
Сыр бойын географиялық тұрғыдан зерттеу 1856 жылдан басталды. Бірақ оған
дейін де мәліметтер мол болды. Мұның бірі орыс саудагерлері мен
көпестерінің агенттік хаттамаларынан алынған.
Себебі, орыс елшілеріне сапарларынан қайтып оралғаннан кейін өздері
болған елдердің жағдайы туралы егжей – тегжейлі есеп жазу міндетті түрде
жүктелген. Бұл мәліметтер Үлкен чертеж кітабы мен Москва мемлекетінің
картасына түсірілген. Кітапта Қазақстан территориясының оңтүстік –
шығысында Іле өзенінен бастап Сарысу өзендері, Қаратау таулары көрсетілген.
Онда Аралды Көк теңіз деп көрсеткен. Сонымен қатар онда біздің облыс
территориясына, Сыр өңіріне жалпы сипаттама берген. Көк теңіз бен Сыр
өзенінің жоғарғы сағасына дейін 250 шақырым, ал Көк теңіздің ені 60
шақырым, суы тұзды - деп келтірілген. Картада Қаратау тауының ұзындығы 250
шақырым, ал Сыр өзенінен ол тау 30 шақырым, сондай – ақ Борсыққұм, Қарақұм
көрсетілген.
XVIII ғ. басында Қазақстанның Рессейге қосылуының әсерінен алғашқы
шолып – барлау экспедициялары бастады.
1740 жылы Д.В. Гладишев пен И.Муравиннің экспедициясы кіші жүз ханы
Әбілқайырдың Сырдария өзенінің сағасынан орыс қаласын салу жөніндегі
өтініші бойынша ұйымдастырылды. Осының нәтижесінде Сырдария өзені бойының
ландшафтық картасыны түсірілген: таулар, құм төбелер, адырлар, құмайтты
қыраттар, ойпақ жерлер, тегіс жерлер. Сондай-ақ топырақ түрлері тастақты,
саздауыт, құмдақ және ойпақ жерлердегі қара топырақ болып жіктелген.
Өсімдіктерден көктерек, қайың, қараған, сексеуіл, ырғай, тобылғы, тал,
жүзгін жусан және қамыс аталған.
XVIII ғ. ортасында Ресей империясы шалғай жатқан жерлерде ғылыми
зерттеу жүргізуді қолға алды.
Сол кездегі орыс экспедициясының Сыр өңіріне жасаған саяхаттарының
бірін Рычков П.И. (1712-1777 жж) басқарған. Оның еңбектерін Сарысу өзені
жөніндегі мағлұмат та ден қоярлық, жоғары сағасында жұрттың айтуынша
үзіліссіз ағады да, сосын жер аяғы құрдымға сіңіп жоғалатындығы сөз болады.
Сарысу өзенінің осы күні де құмға сіңіп, Сырдарияға дейін жетпейтіндігі
бізге мәлім. Сонымен бірге Сыр өңірі жануарлар дүниесі де қызғылықты.
Мәселен: П.И. Рычков Сырдарияның төменгі сағасында да ну қамыстарда
жолбарыс мекендеген. Сарысу бойында үйір – үйір құландар жортқан - дейді.
Ал қазір ол жерлерде аталмыш жануарлардың иісі де жоқ.
Сол кездері картографиялық еңбектердің арасында XVIII ғасырдың аяғында
жасалған Орта Азия және Қазақстан картасының авторы Я.Б. Боуверді атап
өтуге болады. Оның картасында біздің облысымыздың территориясындағы Телікөл
көлі көрсетілген. Бұл көлге Сырдария өзені құяды, бірақ ол Сарысу өзеніне
жетпей үзіледі.
1856 жылдан кейін классикалық кезең – П.П. Семенов, Ш.Ш. Уәлиханов,
Н.А. Северцов жүргізген физикалық географияның жүйелі зерттеулері басталды.
1848 – 1849 ж. А.И. Бутаковтың экспедициясы Арал теңізі мен оның
аралдарын, табиғатын зерттейді. Нәтижесінде теңізге жылпы шолып барлау
жүргізіліп барлау жүргізіліп, аралдары съемкаға түсірілді. Зерттеудің
негізгі қорытындылары А.И. Бутаковтың 1848 жылы Арал теңізін зерттеу үшін
жасақталағн экспедиция туралы мағлұматтар атты еңбегінде жарияланды. 1853
жылы ол тарихта тұңғыш рет Сырдария өзені бойынша кемемен саяхат жасады.
Өзенге жануарлары мен өсімдік дүниесіне үлкен сипаттама берді.
Н.А. Северцов Сырдария өзеніне метеорологиялық зерттеулер жүргізді.
Арал теңізін зерттеген кезде теңіз суының ұдайы немесе мезгіл – мезгіл
тартылуы және климаттың қуаңшылыққа айнала бастауы туралы мәселелерге баса
назар аударылды. Сырдария экспедициясының зоологиялық коллекциясында
құстардың 96, аңдардың 35, жылан – кесірткенің 26 түрі, балықтардың 15
түрі және омыртқасыз жәндіктердің 400 данасы жинақталған.
1910 жылы С.С. Неуструев Перовск уезінің жерін зерттеді. Ол Қаратау
жотасының батыс бөлігінде, Арысқұм құмдарында, Телікөл маңындағы сортаң
көлдерде, құндыздыда және Сарысу өзенінің төменгі сағасында болды. Сырдария
өзенінің бойымен қоса алқапта далалық зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ол сол
аймаққа тән шөлейт жерлерді суреттеуге, құмдарда топырақ түзілу жағдайына,
шөл аймағының басқа да мәселелеріне сипаттама береді. Өзен маңындағы
жазықтарда кебір мен тақыр жерлердің көп екенін ескертіп, топырақ түзілуіне
климаттың әсерін атап көрсетті. Осының негізінде Перовск уезінің топырақ
картасы жасалынды.
Н.А. Зарудный Арал төңірегі құстарымен қатар бауырмен жорғалаушыларды
және қосмекенділерді жинап тексерудің нәтижесінде Аралдың жылан –
шаяндары, Арал теңізінің құстары - деген еңбектерін шығарды.
И.В. Мушкетов Тұран бассейнінде метеорологиялық деректер жинайды. Жазы
ми қайнататын ыстық, құрғақшылық, қысы қатаң суық - деп тұжырым жасайды.
Сонымен бірге климаттың рельефтің формаларының қалыптасуына әсерін
түсіндіреді.
Қазіргі кездегі зерттеулер. Арал аймағының Қызылордалық бөлігінің
географиялық жағдайы, жер бедерінің даму тарихы мен географиясы, жер
астылық сулары мен оның режимі, климаты мен топырағы, топырақтың су –
тұздылық режимі, тұздың қорлану (жиналу) кейіптері, мал азықтық ресурстары,
Сырдария өзенінің ескі атырауы, Солтүстік Қызылқұмның табиғи аудандарын
ауыл шаруашылық мақсатқа игеру жолдары 1946 – 1955 жылдары зерттеліп
тексерілді.
Бұл жұмыстың басты мақсаты Қызылорда облысында Сырдария өзенінің
төменгі жағында суармалы жер шаруашылығын және мал шаруашылығын дамыту
болды.
60-шы жылдардан кейін ол кездегі Қызылорда Педагогикалық институтының
зерттеушілері Арал өңірінде жеке мәселелерді шешумен айналысты. Мысалы:
Жаңадария жазығының тақыр тәрізді топырақтарының агрохимиялық сипаты
(А.М. Нұрғызаринов), Қызылорда облысының мәдени және табиғи
фитоценоздарындағы доминанты өсімдіктердің тамыр жүйелері (Қ.Б. Балтаев,
1973 ж.), Сырдарияның ескі дельтасындағы табиғи фитоценоздарындағы
доминанттардың тамырларының экоморфозы (Т.Л. Бурсова, 1984 ж.).
Қазақстан Республикасының Ғылым Академиясы 1984 жылы Арал өңірі
топырағының антропогендік шөлейттенуі атты монография шығарды. Бұрынғы
Одақтағы гидрометеорологиялық мемлекеттік комитет және мемлекеттік
океанографиялық институтымен ТМД теңіздері жобасына сәйкес тек Арал
теңізіне арналған VII – томды шығарды (Л. Гидрометеоиздат, 1990 ж.).
Қызылорда облысының жағдайына байланысты суармалы жер шаруашылығына
және мәдени өсімдіктерді өсіруге т.б. мәселелерге арналған ғылыми еңбектер
де бар. 1998 жылдан бастап Қызылорда мемлекеттік университеті мен облыстық
биоресурстар басқармасы және облыстық балық, аң – құс шаруашылығымен
зерттеулер жүргізілуде.
Сурет – 1.
2. Қызылорда облысының табиғат жағдайы
Облыс территториясының рельефі ұзақ уақыт бойы жердің ішкі және сыртқы
күштерінің әсер етуі нәтижесінде қалыптасқан, керісінше төмен түсіру сияқты
күрделі процестер жүріп отырды. Кайназой эрасының басында территория бір
жола құрлыққа айналып, жер бедері негізінен жазық болды. Биік жерлердегі
бұзылған жыныстардың ойыстарға жиналуынан аккумуляциялық жазықтар пайда
болған. Осы кезде теңіздің шығыстағы шекарасы шамамен Сырдария өзенінің
төменгі ағысына дейін жеткен. Неогеннің басында жер қыртысында бірнеше
дүркін қозғалыстар болды, бірақ рельеф ешқандай өзгерген жоқ. Батыстағы
Үстірт теңізден көтеріліп Арал теңізі дараланды. Содан бері де бұл теңіз
суы солтүстікке, оңтүстік – шығысқа жайылған, кей жылдары кейін шегінген,
кейде суы молайып, бір – бірімен қайта қосылып отырған. Жазық жерлерде
денудациялық процестің әсерінен саздақты, құмдақ, түсті саз балшық
қабаттары жиналды.
Неогеннің аяғында аридтік климат үстем болып, соған байланысты қуаң
далалы өңір қалыптасты.
Төрттік дәуірдің орта кезінде Амудария өзенінің Қарақұмның солтүстігі
арқылы өтуіне байланысты Арал теңізі пайда болды.
Арал маңы ойпатының оңтүстік – шығыс жағынан төменгі Сырдария немесе
Қызылорда ойпаты басталады және ол шығыста Түркістан қаласы тұсына дейін
созылады. Арал теңізіне қарай көптеген ежелгі өзен аңғарлары тармақталып
барады, оларға – Іңкәрдария, Жаңадария, Қуаңдария сияқты өзендердің
арналары дәлел бола алады. Сырдарияның оң жағалауы маңы жазығын Дариялық
тақыр алып жатыр. Қызылқұм жазығының солтүстік – шығысы ғана Қызылорда
территориясына еніп яғни, Сырдария өзені аңғары мен Жаңадария өзені аңғары
аралығында жатыр. Мұндағы тұтас құмды рельефтің біразы өсімдіктермен
бекіген.
Облыс рельефі бірсыпыра тегіс, кей жерлерде белесті, адырлы болып
келеді. Әр жерлерде көзге алыстан көрінетін оқшау төбелер, шоқылар
кездеседі. Жазықтың абсолюттік биіктіктері Сырдария өзенінің төменгі
атырауында Арал теңізі жағалауында 50 – 53 метрге дейін төмендейді.
Облыстың қиыр оңтүстік – шығысын Қаратау жотасының солтүстік – батыс шеті
кіреді. Оның беткейлері көптеген тар, құрғақ, тек көктемде ғана су жүретін
өзен аңғарларымен тілімденген. Облыс территориясының жер бедерін үш
морфологиялық ауданға бөліп қарастыруға болады:
А) Аллювиалдық жазық және Сырдария аңғары.
В) Эолды – құмды жазықтар.
Б) Арал теңіз жағасы және бұрынғы теңіз табаны.
Бірінші морфологиялық ауданға Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы
аудан орталықтары мен Қызылорда қаласының жерлері жатады. Эолды – құмды
жазықтарға Сырдария өзенінің сол жағалауындағы Қызылқұм құмдары жатады. Жер
бетінің құрылымы жағынан төбелі аккумулятивтік эолды – аллювиалды жазық
болып келеді. Құм төбешіктердің арасы тіршіліксіз қу тақыр болып келеді.
Арал теңізінің жағалық зонасы өз алдына жеке аудан. Сондықтан теңізге
шығыс, судан жалаңаштанған, жағалары төрттік дәуірдің шөгінділерінен
құралған жазық және ойпат, кей жерлерде құмды аралдар кездеседі. Ал
теңіздің солтүстік жағалары биіктеу болып келеді, түбектерде палеоген
жыныстары жер бетіне шығып жатыр.
Геологиясы. Қызылорда территориясы Тұран плитасы шегінде орналасқан.
Бұл өзі ерекше жазық аймақ.
Солтүстік Қызылқұм синеклизасы Қаратау – Есіл ойпаңының девон – карбон
әк тастары бетінде орналасқан. Ойыстың ортаңғы бөлігі төменгі бордың
континенттік кекескі жыныстарынан құралған.
Арал маңы қарақұмының оңтүстік жиегі бор шөгінділерінен тұрады.
Сырдарияның сол жағалауындағы Қазалы массивінің тұсы палеогендік жыныстар.
Ал қалған территория түгелімен дерлік антропоген шөгінділері.
Төменгі протерезойда Сырдарияның оң жағалауын тайыз теңіз басып жатты,
ал сол жағалауы құрғақ жазық болады. Венд шөгінділері каледон
антиклинорийлерінің осътік бөліктерінде дамыған. Жыныстардың құрамы әр
түрлі.
Қаратауда конгломерат – құм – саз қам – қабаттары, орта және қышқыл
құрамды вулканиттер, туффиттер, карбонатты – кремнийлі жыныстар
қалыптасқан.
Палеозой тобының жыныстары Республика территориясында өте кең тараған.
Тұран плитасында палеозойлық фундаментті мезо – кайназойлық шөгінділер
жауып жатыр.
Төменгі кембрий жыныстарында фосфоритті және ванадийлі горизонттар
Қаратауда бар.
Девон кезеңінің басы теңіздің шекарасының кішіреюуімен сипатталады.
Неогенде облыс территориясы қазіргі келбетіне келген.
Жазықтар мен ойпаттар. Облыс Тұран ойпатының жазықтау келген кең байтақ
алқабын алып жатыр. Жазықтың көп бөлігі Сырдария, Сарысу баяғы заманғы
Қызылқұмды кесіп өткен Іңкәрдария, Қуаңдария, Жаңадария өзендерінің
ертедегі атырау жазығы болып табылады. Облыс территориясынан ағып өтетін
Сырдария өзенінің бойында тарихи деректер көрсеткендей екі үлкен қазан
шұңқыр болған. Оның бірі Қызылорда қазан шұңқыры, ол Сырдария, Сарысу
өзендерінің таудан ағызып келген шөгінділермен толтырылған. Себебі, ол
кезде бұл өзендердің арнасы толып, екі жиегін шайып құлата ағып, көп лайлы
– құмды ала келген. Осыдан Қызылорда қазан шұңқыры сумен келген шөгінді
жыныстармен толып қазіргі рельеф формасы қалыптасқан. Ол аймақ оңтүстік –
шығысында Қаратау, оңтүстік – батысында Қызылқұм төбелерінің аралығын ала
Сырдария өзенінің арналық бағытымен кең жайылып жатыр. Қазан шұңқыр майда
тас аралас құммен саздан, құмшық пен құм аралас шөгінділермен толтырылған.
Облыстың солтүстік – батысындағыц екінші қазан шұңқырда – Арал теңізі
орналасқан. Қазан шұңқырдың батысы және солтүстік жағалауы тік болып
келеді, ал шығысы мен оңтүстік жағалауы – қайраңды, құмды кей жерлері тайыз
болып келеді. Бұл теңізге, қазан шұңқырға құятын өзен суының әрекеттерінен
болған. Сол сияқты желдің әрекетінен өзгеріп тұратын құмдар арасында эолдық
шұңқырлар кездеседі, олар кейде жауын – шашын, еспе суларға толып, уақытша
көлшіктер түзеді.
Жер бедерінің өзгеруіне ауылшаруашылығы үлкен әсер етті. Ол мыңдаған
гектар жерлер тегістеліп егістікке айналдырылды, ол жерлерге су жеткізу
мақсатында жасанды – каналдар қазылды. Оларға 1966-68 жылдары салынған
Айтек магистральды каналы (80 шақырым), Келінтөбе каналы (90 шақырым),
Қызылорда су торабының сол жағындағы магистралды каналы, Шиелі – Телікөл
каналдарын жатқызамыз.
Бикесары жазығы. Шаруашылық мәні біршама, жеткілікті өсімдік жамылғысы
бар ежелгі төбешік құмдар кең таралған жазық. Бикесарыға қатарласа Дариялық
тақыр жатыр. Егер су көзін тапса шаруашылыққа пайдалана алады.
Жаңадария жазығы. 1848,25 мың гектар жерді алып жатыр. Негізгі топырақ
жамылғысы – тақыр тәріздес. Сорлау, сортаңды, сұр топырақтардан тұрады, құм
топырақ бетін жауып жатыр, желдің үрлеген жерлерінде ойдым – ойдым тақырлар
кездеседі. Жазықтың көп жері өте құрғақтықтан жайылымы да құнарсыз. Ал
оңтүстік – шығыс бөлігінде сорланбаған топырақ бар, мұнда суармалы
егіншілік дамытуға қолайлы.
Қуаңдария жазығы. 621,25 мың гектар жерді алып жатыр. Біршама тегіс
жазық. Топырақ жамылғысы сорланған тақыр тәріздес. Мал шаруашылығы үшін өте
қажет, көктемде – қыста жайылым ретінде пайдаланылады. Жер асты артезиан
суын пайдаланып, жердің сулануын қамтамасыз етуге болады. Сол сияқты
Айкөлдің жазығы, Қос көңнін жазығы, Кесік қырдың жазығы деген жерлер де
бар.
Төбелер мен қыраттар. Жазық далада әр жерде жатаған жусан өскен шағыл
құм төбелер мен жал – жал бұйраттар ұшырасады. Мұндай бұйрат құмдар
Қуаңдария мен Жаңадария аралығында үлкен аумақты алып жатыр. Кей жерлерде
жазық бетінде жалғыз төбелер кездеседі, олар: Аққыр, Қарақ, Жосалы, Жеті
төбе, Қос төбе, Көксеңгір т.б. Бұл төбелердің биіктігі 60 пен 80 метр
аралығында кездеседі. Кейбіреулері желдің үру әсерінен тік жарлы шоқылар
құрайды. Сондай – ақ облыс жерінде ертеден қалған тарихи топырақ
қорғандарының орындары көп – Ордакент, Сығанақ, асарлар – Жалпақ асар, Жеті
аксар, Құм қала, Шірік Рабат т.б.
Қаратау. Алып жатқан ауданы 715,75 мың гектар, Жаңақорған, Шиелі
аудандарында солтүстік – батыс шеті еніп жатыр, Қаратаудың солтүстік тау
баурайы онша биік емес, ең биік жері (салыстырмалы) 180 – 300 метрден
аспайды. Бұл жерлерге тән негізгі өсімдік баялыш көктемде наурыз, сәуір,
мамыр айларында өсіп гүлдеп ұрығын шашатын қызғалдақтар тау етегіне әсем
көрік береді. Өсімдік негізінен эфемерлер, топырағы сұр қоңыр (1 сурет).
Тау беткейінен жоғарлаған сайын (300-500) сұр – қоңыр топырақ қиыршық
тастанып, гипсті және боз – сұр тартады. Жусан мен баялыш аралас келеді.
500 метр биіктігінде топырақ түсі өзгергенін бақылауға болады. Биіктеу
барысында боз қызыл – қоңыр, құнарсыз, қиыршық тас басқан, кей жерлерінде
қызыл – қоңыр топырақ кездеседі. Тау баурайы мен өзен шатқалдарында қалың
бұталар, жыңғылды тоғайлар кездеседі. Бұл жерлер көктемгі жайылымға
пайдаланылады. Қаратау етегінен Бесарық, Жиделі, Ақ үйік өзендері ағып
шығады. Бұлардың жолында су бөгендері салынған, ол ауыл шаруашылығына су
реттеп отырады. Арал маңы Қарақұмы 1783 мың гектарды алып жатыр. Арал
теңізінің солтүстігінде жатқан құм төбелер. Оның жайылымдық маңызы зор.
Топырақ жамылғысы сорлармен құм араласып жатыр. Осындай – осындай Арысқұм
(204,75 мың гектар), Жуанқұм (287 мың гектар), Бозшоқы құмы (601 мың
гектар), Үлкен және Кіші Борсық құмдары, Аралдың құрғаған табанынан
көтерілген тұзды төбелер т.б. облыс байтағында кездеседі.
Минералды – шикізат ресурстары. Қызылорда облысы территориясының
геологиялық құрылысының ерекшелігі, әр түрлі бағалы пайдалы қазбалардың
болуымен айқындалады. Бұл жерде түсті металдардың, мұнай – газдың, ванадий,
құрылыс материалдары мен рудасыз шикізаттың қоры мол. Жанатын пайдалы
қазбалардан белгісі мұнай – газ, сланец пен лигнит, бірақ әлі іс жүзінде
маңыздылығы жоқ. Кеңес үкіметі жылдарындағы геологиялық барлау жұмыстары
мезокайназойлық шөгінділердің боксит пен олигоцендік шөгінділердің титанға
бай екендігін, маңыздылығын көрсетті. Шалхия кенішіндегі руда құрамында 14
– тен астам сирек кездесетін металдар бар. Бұлардың барлығы құрамының
аздығы мен нашар байытылуынан балансты қорға кіргізілген Шиеліде
Республикадағы уран қорының 17% шоғырланған. 1967 жылы ҚазССР ғалым
Академиясының зерттеу жұмыстары ванадий рудасын фосфор өндірісінде кремний
флюс ретінде пайдалануға болатындығын дәлелдеді. Бокситтер, титано –
циркони минералды мен аз мөлшерде алтын кендері біршама көп, Арал өңірінің
Қазақстандық бөлігі мен Қаратаудың тау алды жазығы бұл рудаларға мамандалса
келешегі мол. Өлке құрылыс материалдарына өте бай. Әктас, доломит – бұлар
әр мақсатқа қажетті заттар. Осының ішінде бирюзаның кені де бар
(Ақсүмбеде). Ол қымбат бағалы тастарға жатады. Облыс жерінде гипстің екі
кені бар: Сұлутөбе мен Жаңақорғанда (глиногипс және ангидрит).
Арал теңізінің солтүстігінде темір мен көмірдің қоры барланған. Бірақ
әлі шаруашылыққа пайдалануға жарамсыз. Бұл кендердің барлығы дерлік тек
жергілікті халықты ғана қамтамасыз ете алады. Ал негізгі шикізат болғанымен
тұтынушы көз жоқ.
Рудасыз пайдалы қазбалардан бұл жерде натрий сульфаты, ас тұзы т.б.
кездеседі.
Сурет – 2. Өнеркәсібі.
Облыста Жақсы – Қылыш кен орнында тенардит және мирабилит өндіріледі
(Аралсульфат - Сольтрест). Ас тұзы Аралдың солтүстігіндегі екі көлде
өндіріледі: Бұға – Жайлы және Жақсы – Қылыш. Құрылыс материалдарынан
гравий, әктас, саз, құрылыстық құм және қиыршық тас (щебен) өндіріледі.
Жанатын пайдалы қазбалар.
Мұнай және табиғи газ. Облыс жерінде мұнайға барлауы соғыстан кейінгі
жылдары жүрді. 1955 жылдары Сырдарияның төменгі ағысы Жосалы төбесі мен
Төретам аралықтарында 100 метр тереңдікте бұрғылау жұмыстары жүргізілді.
Көлемді сейсмологиялық барлау жұмыстары 1967 жылы басталды, соның негізінде
шығыс Арал өңірі келешегі зор екендігін көрсетті. Мұнай мен газдың пайда
болуы мен сақталуына Юра мен төменгі бордың құмшауыт қабаты қолайлы жағдай
жасайды.
Облыстағы экономикалық жағынан басымы – мұнай. Бүгінгі таңда облыс
жерінде Құмкөл, Арысқұм, Майбұлақ, Қызылой, Ақсай – Нұралы, Ақшабұлақ,
Бектас т.б. кен орындары ашылды. Солтүстік Арал бассейні (Құланды, Қаратуп,
Көкарал) Арал – Шалқар темір жолына дейінгі аралықты алып жатыр. 1988 жылы
ҚазССР ғылым Академиясының геология институтының мамандарымен Құланды –
Жылан – Тасарық зонасының геологиялық құрылысы мен Арысқұм мұнай – газ
бассейнінің ұқсастығы анықталған. Барлау көрсеткендей Құмкөл мұнайының
барлық қоры 155 млн тонна, ал алынатыны – 90 млн тонна, Арысқұм бассейнінде
Құмкөлден басқа, барланған кендердің қоры 200 млн тонна. Ал солтүстік Арал
бассейніндегі Түнгіріксор кенінің қоры 100 – 1500 млн тонна деп
есептелінеді.
Қазіргі таңда бұл өңірде шетелдік инвесторларды тартып, көптеген мұнай
- газ өндіру фирмалары жұмыс істеуде. Олар бір жағынан жергілікті халықты
да жұмыспен қамтуда біршама роль атқаруда.
Көмір. Ең алғаш облыс территориясында көмірдің бар екендігі туралы
мәлімет 1848 – 1849 жылдардағы А.И. Бутаковтың Арал экспедициясы
күнделігінде көрсетілген.
... Изенді – Арал мен Ұзынқайыр мүйістері арасындағы жағалау бойында әр
жерде тас көмір сынықтары жатты. Бұл көмір сынықтары жағалауға жақын суға
еніп тұрған және үстірттің арғы жағынан табылған көмір қабаттарының жалғасы
болып табылатын қабаттан сынып түссе керек – өйткені геологиялық бедері
жағынан көмір қабаты әдеттегіше орналасқан ортасы ойыс, ал шеттері
көтеріңкі біткен. Құланды да топырағы саздауыт – тұзды кен алапты жерден
шамамен 5 футтай тереңдікте қалыңдығы 1 фут өте сапалы көмір қабаты
табылды. Көмір тез жанады, жылуы көп, аз күл қалады екен. Зерттеулер
жүргізіліп алаңның көлемі 200 шаршы сажын. Барлық жерде көмір кездеседі.
Шамамен алғанда бұл жерден ең кем дегенде 5 немесе 6 мың пұт алуға
болады... – дейді Бутаков.
Негізінен бұл өңірде саздауытты – тұзды жерлерден көмір қабаттары
табылған.
Кейінгі геологиялық барлау көрсеткендей көмір қабаты 30 метрден 200
метрге дейінгі тереңдікке орналасқан. Қабат аралық көмір қалыңдығы 27 метр,
жылуы 4400 кило калорий, күлділігі 30 – 35%. Көмір құрамында германий көп.
Солтүстік – Батыс Арал өңіріндегі көмірлі қабаттың алып жатқан көлемі 25
мың шаршы шақырым, болжамды қоры шамамен 100 млн тоннаға жуық.
Көмірдің көп қорын іздеу мақсатында келешекте 1000 – 1200 метр
тереңдікте бұрғылау көзделіп отыр.
Жалпы алғанда көмірдің жалпы қоры Қызылорда облысының қажетін ғана
қанағаттандыра алады. Ал қазіргі таңда оның қажеттігі біршама. Өйткені
қаладағы көптеген мекемелер мен кәсіпорындар отынның сұйық түрін
пайдалануда.
Жанғыш сланец. Арал өңіріндегі жаңғыш сланецтің кені Қазалы ауданына
қарасты Байхожа жерінде өткен ғасырдан белгілі. Байхожа кен орнындағы
жанғыш сланецтің алып жатқан аумағы 4 шаршы шақырым, қабаттың қалыңдығы
0,70 – 0,75 метр, күлділігі 67%, күкірт 1,42%, көмір қышқылы 23%, ұшып
шығатын газдар 12% құрайды. Байхожа кенінің тағы бір ерекшелігі құрамында
ең сирек кездесетін элементтердің бірі – рений кездеседі.
Рудалы пайдалы қазбалар.
Темір рудасы. Облыс территориясмындағы барланған руданың бірі – оолитті
темір кені. Олар негізінен палеогеннің континенттік шөгіндісінде
жинақталған. Геологиялық құрылысында кен орнында палеоген, неоген және
төрттік дәуірдің шөгінділері де кездеседі. Солтүстік Арал өңірінде 12 темір
кенінің орны анықталған. Олар: Қотанбұлақ, Талдыеспе, Көкбұлақ, Жаңғызтөбе,
Қарасандық Бердікөл, Ақшоқы т.б. Бұлардың ішінде барланғаны алдыңғы үшеуі.
Руда құрамында темірдің мөлшері 20 – 75% дейін ауытқып отырады, кремнезем
7,79%. Бірақ оолитті темір рудасы нашар байытылғандықтан шаруашылықта өзін
ақтамайтындықтан әзірше қор есебінде тұр. Арал өңіріндегі оолитті темір
рудасының қоры болжам бойынша 700 млн тонна деп есептеледі. Ал кен орнын
ашқанның өзінде тиімділігі ашық әдіспен өндіріледі.
Ванадий. Қаратаудың солтүстік – батыс бөлігінде Қазақстандағы бірден –
бір ванадий – молибден кенінің мол қоры бар. Ол Балаусауысқанды деп
аталатын жерде. 1980 жылдардың соңында Навои комбинаты осы кен орнын іске
қосуды жоспарлаған болатын. Ашық әдіспен, жылына 300 мың тонна руда
өндіруге мүмкіндік бар. Сонымен қатар, Қорымсақ, Жабағылы кен орындары
барланған.
Руда құрамында ванадийден басқа молибден, сирек кездесетін элементтер
селен, скандий, гелий, күміс, ниобий, германий, рубидий т.б. кездеседі.
Жалпы қоры 1 млрд тоннадан астам. Бұл Қазақстандағы ірі қордың бірі,
келешегі мол кен. Бір ғана осы кен орнының өзі бүкіл Қазақстанның әлемдік
рыноктағы сұранысын қамтамасыз ете алады.
Титан. Кіші Арал теңізінің солтүстігіндегі Бутаков шығанағы маңындағы
Ақеспе жерінде титанның кені белгілі болып отыр. Титанды минералдар жоғарғы
олигоценнің слюдалы – кварц құмдарынан тұрады.
Жату бағыты мен қалыңдығына қарай екі рудалы горизонт анықталды:
жоғарғы қабат ені 1 -3 шақырым болатын, ұзындығы 8 шақырымдық территорияны
алып жатыр. Ал төменгі қабат бұрғылау арқылы 0,25 шаршы шақырымдық көлемде
анықталды қабат қалыңдығы әр жерде әр келкі, яғни 1 метрден 10 метрге дейін
ауытқиды. Бұл кендер әлі толық зерттелмеген. Келешекте тыңғылықты барлау
жұмыстарын қажет етеді.
Қорғасын – Мырыш. Қаратаудың Солтүстік – Батыс беткейінде қорғасын
мырыштың кендері барланған. Олардың ішінде Шалқия кен орнының өндірісті
маңызы мен болашағы зор. Руданың негізгі құрамын қорғасын мырыш құрайды,
әсіресе мырыштың пайыздық көрсеткіші тереңдеген сайын өсе түседі, ал мышьяк
0,0007 ден 0,5 ке дейін кей жерлерде 1 – 2 пайызға дейін өседі.
Шалқия кені Қаратау сілемдеріндегі басқа да кен орындарының руда
құрамымен ұқсас келеді. Ол Қаратау сілемдерінің бір кезеңде геологиялық
дамуда болғанын көрсететін сияқты.
Шалқия қорғасын мырыш кен орны облыстағы Жаңақорған елді мекенінен 17
шақырым қашықтықта тау етегінде орналасқан. Шалқия руда құрамы ұқсас
Ачполиметал комбинатының тәжірибесімен жұмыс істеп келеді. 1963 жылы бұл
кент орны ашылса, 1993 жылдан экономикалық шырғалаңнын әсерінен өз жұмысын
тоқтатты. Қорғасын мырыш рудасы орта палеозойлық карбонатты формация
шөгіндісінде кездеседі.
Алғашқы жылдары жылына 700 мың тонна руда өндірілу жоспарланған. Рудалы
қабаттың қалыңдығы 3м – 15м аралығында ауытқиды, қоры 300 млн тонна. Руда
құрамында сонымен қатар, сирек кездесетін металдар да мол. Мысалы: күміс,
стронций, лантан, торий, рубидий, самарий т.б. кездеседі.
Шалқия кенішінің тоқтап тұрғанына 5 жылдан астам уақыт өтті. Содан бері
оны қайта іске қосу үшін қаншама әрекеттер жасалынды.
Бірақ, бәрі де аяқсыз қала берді.
Бүгінгі күні Шалқия кенішін игеруге болгарлық кәсіпкерлер ықылас
білдіріп отыр. Тағы бір айта кететін бір ерекшелік, олар кен орнына жаңа
технология орнатып, бұрынғыдай тек шикізат өндіруші ғана емес, өз кенін өзі
өңдеп оны дайын өнімге айналдырып өнеркәсіп орталығы болмақшы. Сонымен
қатар жаңа технологияның экономикалық тиімділігі де әжептәуір болмақ.
Шалқия зауыты жоғары сапалы қорғасын мен мырыштан басқа, аммофос сияқты
қосымша қатар өнім өндірмекші. Ең бір айта кететін нәрсе салынған зауыт өз
құнын бір – ақ жылда өтеп шығуға мүмкіндігі бар.
Рудасыз пайдалы қазбалар. Қызылорда облысының жері құрылыс
материалдарының көптеген түрімен жақсы қамтамасыз етілген. Әсіресе
құрылыстық құм, саз, құрылыстық саз, құрылыстық тас, әктас, қыштық
шикізаттар мен гипс молынан кездеседі.
Шынылық құм. Кварц құмдары 1953 жылдардан шыны жасауға қажетті материал
ретінде белгілі. Кварц құмдары жоғарғы эоцен шөгінділерінің қабтынан
анықталды. Басты анықталған жер Арал теңізінің солтүстігінде Сексеуіл
станциясы маңындағы Құмсай жері. Онан кейін Тасбөгет, Құмсағыз, Алдаберген
және Қазыбай кен орындары ашылды. Бұл кен орындарының барлығының өндірістік
маңызы бар. Соның негізінде бұрынғы Арал шыны зауытында өңделіп келді.
Бұлардың барлығы Арал қаласына жақын маңдарда, еңбек күші жеткілікті,
отын шикізаты да бар.
Кварц құмы кендерінің құрамында кремнезем 90,12 – 92,74 пайызға дейін
ауытқып отырады. Арал маңы құмдары шыны ыдыстар жасауға жарамды, ал егер
оны байытса жоғары сапалы шыны түрлерін алуға болады.
Гипс. Облыс байтағында гипс сазының кендері баршылық. Олардың көбісі
барланған, кейбіреулерін жергілікті халық өз қажетіне пайдалануда. Гипс –
ол өңдеуден өткен, табиғи гипс тасынан ұнтақтау арқылы алынған борпылдақ
зат. Ол түсіне сай ақ және сары болып екіге бөлінеді. Табиғатта негізінен
әр түрлі кристалдық формадағы сары гипс көп кездеседі. Ал ақ гипс табиғатта
шашыраңқы түрде кездеседі. Облыстағы гипс кенінің ішінде Жаңақорған
станциясынан солтүстік – шығысындағы 4,5 шақырымдағы кеннің өндірістік
маңызы мол болып есептеледі.
Құрылыс тасы. Құрылыс тасы ретінде Жаңақорған кенішінде доломиттің мол
қоры барланып отыр. Ол бетон дайындауда құрылыс тас ретінде, отқа төзімді
материалдар алу үшін, байланыстырғыш зат ретінде қолданылады. Кен орнының
шикізаты құрылыс тас және әктас ретінде пайдаланылып келеді. Сол сияқты
Шалқия кенішінің түсті металл рудасының жабынды қабатының да құрамы
зерттеліп оны да құрылыс тасы ретінде пайдалану көзделіп отыр.
Құрылыстық саз. Облыс байтағында құрылыстық саз кең таралған. Ол
негізінен кірпіш, саз кесек алу үшін пайдаланылып келеді.
Облыс жерінде 80 – нен астам кірпіштік саз кендері болса, соның
оншақтысы Қызылорда қаласының маңында. Негізінен кен орындары барлық аудан
орталықтары мен темір жол бекеттеріне жақын маңдарда көп кездеседі. Бүгінгі
күні 20 – ға жуық кірпіштік саз кен орындары халықтың қажетіне пайдаланып
келеді. Осының негізінде көп жерлерде шағын кірпіш зауыттары бар, әлі де
жұмыс істеуде.
Жалпы алғанда облыс байтағында құрылыстық материалға қажетті тас, саз,
құм т.б. молынан жеткілікті.
Облысымызда бірден – бір Қызылорда Мемлекеттік Университетінің
ғалымдары жергілікті шикізат көздерін пайдаланып, құрылысқа қажетті әр
түрлі материалдар түрін алуда. Мысалы: әр түрлі маркалы формадағы бетон,
сол сияқты цемент т.б. өнім түрлерін алуда, тәжірибелер жасауда.
Ас тұзы. Шығыс – Арал өңірінде, әсіресе құрғап қалған көлдердің
табанында көп жиналады. Сырдария өзенінің төменгі ағысында 20 шақты осындай
құрғау үстіндегі көлдерде ас тұзы мол. Солардың ішінде ірілері: Жақсықылыш,
Арысқұм, Бұғажайлы т.б.
Сондай – ақ Арысқұм құмдарының арасында Арыс көлінде біршама ас тұзының
қоры бар.
Натрий сульфаты. Облысымыздың солтүстік қиырында Шығыс Арал өңірінде
натрий сульфатының ірі кен орны бар. Соның бірі Жақсы – Қылыш көлінің
маңынан 120-ға жуық сульфатты кендер барланған, олар мирабилит пен
тенардиттің қатты қабаттарынан тұрады. Олар мерзім бойы өндірістің негізгі
шикізат базасы болып келеді. Сульфаттың басты көзі Жақсы – Қылыш көлінің су
құрамындағы тұзды массаның мол болуы. Бұл тұздарды пайдаланып қажеттікке
жарату үшін кристалдау фабрикасын салу қажет.
3. Қызылорда облысының климаттық жағдайы
Қызылорда облысының климаты тым континентті, қысы аз қарлы жұмсақ, жазы
аңызақты, ыстық, ең жоғарғы температура +40 +42˚С градусқа дейін
көтеріледі. (1998-99 жж мәлімет бойынша). Климатының мұндай жағдайлары
облыс жерін Қызылқұм, Мойынқұм, Бетпақдала және Тұран ойпатының қоршай
орналасуы әсерінен қалыптасады. Ауаның орташа температурасы қаңтарда – 7 –
13˚С, шілдеде +26 +28˚С. Кей жылдары қыста температура – 40˚С көрсетті.
Жылдың 235 – 275 күнін 0˚С – тан жоғары жылы күндер құрайды.
Құрғақшылық соңғы 30 жылда айқын байқалып келеді, бұл облыс климатына тән.
Атмосфералық жауын – шашын республика бойынша ең аз түсетін аудан. Оның
орташа жылдық мөлшері 100 – 175 мм аспайды және бұл көрсеткіштің 60 % - ға
жуығы қыс – көктем айларына келеді. Соның ішінде қарға қарағанда облыс
территориясында жауын – шашын көбірек түседі. Облыс жерінде қар жамылғысы
тұрақсыз. Алғашқы қар қарашаның екінші жартысында түседі. Ал, жылыну
басында, ақпан айының екінші, үшінші онкүндігінен басталады. Облыс
территориясында ауаның салыстырмалы ылғалдылығы қыстың күндері аз өзгереді,
орташа алғанда 70 – 85%. Қала маңында солтүстік шығыс пен солтүстік батыс
желдері басым болады. Желдің орташа жылдамдығы облыс территориясының көп
бөлігінде 3 – 5 мс көрсетеді.
Облыс территориясында жылы мезгілдің басталуымен бірге шаңды дауылдар
байқалады. Облыс аудандарының көбінде жылдың бір мезгілінде 2 –ден 20 күнге
дейін, ал қала орталығында 30 күнге дейін желдер болып тұрады.
Соңғы жылдық температуралық режимді мына көрсеткіштен көруге болады (1
кесте).
1 – кесте
Орташа айлық және жылдық температура
Бекет (Қызылорда) I II
3719˚ С 4179˚ С 3121˚ С
Сурет – 3.
4 – кесте
Облыстың климаттық ерекшеліктері
Жаздың соңғы суығы Күздің алғашқы суығы Суықсыз мезгілдің
ұзақтығы
ерте-дегі орта -ша кеші
1997 42,8 - 28,5
1998 42,2 - 28,5
1999 40,9 - 24,8
Қызылорда облысының климаттық аудандары. Облыстық климат жағдайы
материктің ішкі оңтүстік бөлігінде атмосфералық ауа циркуляциясы
ерекшеліктерінің әсерінен қалыптасады. Температураның континенттік
белгілері тәулік, ай, жыл ішінде байқалып тұрады. Облыс байтағының көпшілік
бөлігінде ең жоғарғы абсолюттік температура 40 – 42 ˚С – ге жететінін
көруге болады. Ал қыста территорияның солтүстік және оңтүстік бөлігіндегі
ауа температурасының айырмашылығын айқын байқауға болады. Мысалы:
Солтүстіктегі Арал қаласы маңында ең суық ай қаңтардың орташа температурасы
– 13,4 ˚С болса, оңтүстігінде Аққұмда - 6,8 ˚С болады.
Облыс территориясының ауа – райына солтүстіктен, Сібірден соғатын
салқын ауа массасы біршама ықпал жасайды. Оңтүстік жағы ашық болғандықтан
Сібір ауасы еш кедергісіз емін – еркін облыс территориясына еніп кетеді.
Осының салдарынан қыстың кей мезгілдері ең төменгі абсолюттік температура –
40 – 45 ˚С – қа дейін төмендейді. Көктемгі, күзгі әсерін мезгілсіз түскен
үсіктен аңғаруға болады. Жылдық абсолюттік тербелуі, яғни температураның
жоғарғы және ең төменгі айырмасы 85 – 90˚С жетеді. Әр жылғы жауын – шашын
мөлшері жиі өзгеріп тұрады. Кейбір құрғақшылық жылдары не бары 30 – 66 мм,
ал ылғал мол жылдары 200 – 213 мм жауын – шашын түсуі мүмкін.
Облыс территориясын төмендегідей климаттық аудандарға бөлуге болады:
1. Солтүстік аудан және құрғақ ыстық аудан.
2. Орталық.
3. Оңтүстік.
4. Таулық.
1. Құрғақ ыстық аудан. Бұл ауданға Арал, Қазалы, Қармақшы, Сырдария
ауданының солтүстік бөлігін жатқызамыз. Сәуірдің бірінші онкүндігінен жылы
мезгіл басталады, ұзақтығы 160 – 205 күнге созылады. Жаздың, ең ыстық,
шілде айында, орта температура +25 +27˚С, қаңтар айында – 9 – 13 ˚С. Жылына
жауатын жауын – шашын мөлшері 115 – 130 мм. Қар желтоқсанның екінші
онкүндігінде түседі, қалыңдығы 10 – 25 см.
I - өте құрғақ, ыстық тау алды.
II - өте ыстық және құрғақ шөл даласы. IIа – солтүстік аудан,
IIб – орталық, IIв – оңтүстік.
2. Орталық аудан. Қазалы, Қармақшы, Жалағаш, Сырдария, Шиелі,
Жаңақорған аудандарының орталық бөлігін қамтиды. Жазы ыстық, ұзақ. Бұл
аймақта жауын – шашын 95 – 110 мм – ге дейін жауады. Желтоқсанның екінші –
үшінші онкүндігінде қар түседі, қалыңдығы 10 – 15 см, және жату ұзақтығы
1,5 – 2,5 ай. Бұл аймақтағы ауа райы +10 градустан жоғарлауы 9 – 13
сәуірден 9 – 14 қазан аралығында байқалады. Осы кезеңдегі жылы
температураның қосындысы 3700 ˚С – 4150 ˚С – қа жетеді, сол кездегі жауын –
шашын мөлшері 30 – 50 мм. Вегетациялық кезең ұзақтығы 208 – 217.
3. Оңтүстік аудан. Шиелі, Жаңақорған аудандарын алып жатыр. Жылы кезең
3 – 6 наурыздан 20 – 23 қарашаға дейін созылады. Басқа аудандарға қарағанда
жауын – шашын мөлшері көбірек, 152 – 159 мм дейін. Жауын – шашын көпшілік
бөлігі суық кезеңге (қараша – наурыз) тұстас келеді. Шиелі,
Сурет – 4. Қызылорда облысының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Жалпы физикалық-географиялық жағдайы
1.1. Қызылорда облысының географиялық жағдайлары
1.2. Қызылорда облысының табиғат жағдайы
1.3. Қызылорда облысының климаттық жағдайы
1.4. Ішкі сулары
1.5. Топырақ өсімдік жамылғысы
1.6. Жануарлар әлемі
2. Облыстың экологиялық жағдайлары және табиғат қорғау
мәселелері
2.1. Жер ресурстарын қорғау
2.2. Суды қорғау
2.3. Орманды және өсімдіктерді қорғау
2.4. Жануарлар дүниесін қорғау
2.5. Ландшафтар мен табиғат кешендерін қорғау
2.6. Облыстың жалпы экологиялық жағдайы
3. Арал өңіріндегі табиғат қорғау мәселелері мен қазіргі экологиялық
ахуалы
3.1. Арал өңіріндегі қазіргі экологиялық ахуал
3.2. Арал теңізінің суындағы және құрғаған орындағы тұздардың
жылжу ерекшеліктері
3.3. Арал теңізі табанының геоморфологиясына қатысты тың
мәліметтер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
1. Жалпы физикалық-географиялық жағдайы
Қызылорда облысы Республикамыздың оңтүстік – батыс бөлігінде
орналасқан. Әдебиетте Республикамыздың оңтүстік батысындағы ұлан ғайыр
жерді Сыр өңірі деп атайды. 1938 жылы 15 қаңтарда құрылды. Облыс
территориясы өте үлкен ауданды алып жатыр. Әсіресе, ол оңтүстік – шығыстан
солтүстік – батысқа қарай, Сырдария өзенінің ағысын қуалай ұзыннан ұзақ 578
шақырымға созылып жатыр. Облыстық шекаралық сызығының конфигурациясы қисық
төртбұрыш тәрізді, оңтүстік – шығыстан – солтүстік – батысқа қарай қисық
трапеция құрайды. Облыс шығысында және оңтүстік шығысында Оңтүстік
Қазақстанмен, солтүстігінде – Қарағанды, солтүстік – батысында – Ақтөбе
облыстарымен және оңтүстігінде Өзбекстанның Қарақалпақ АССР-мен шектеседі.
Батысында Арал теңізі жатыр. Ол облыс территориясының 11,8 % бөлігін алып
жатыр. Облыс жерінің жалпы көлемі 228,1 мың шаршы шақырым. Халқы 596 215.
орталығы Қызылорда қаласы. Облыс 7 ауданға бөлінеді, үш қаласы бар.
Территориясының көлемі жөнінен Республикада Қарағанды, Ақтөбе, Шығыс
Қазақстан облысынан кейін төртінші орынды алады. Территориясы көлемі
жөнінен Қызылорда облысы көптеген Батыс Еуропа елдерінен асып түседі.
Мысалы: Швецария (41 мың шаршы шақырым), Австрия (84 мың шаршы шақырым),
Венгрия (93 шаршы шақырым) мемлекеттері еркін сиып кетеді, ал Азия
елдерінің ішінде Сирия (185 мың шаршы шақырым), Біріккен Араб Әмірлігі (84
шаршы шақырым), Араб Ислам Республикасы (195 шаршы шақырым) мемлекеттерінен
үлкен, ал Израиль, Иордания, Катар, Кувейт, Ливан, Бутан мемлекеттері еркін
сиып кетеді. Облыс жерінің солтүстігі 47˚ 58' с.е., оңтүстігі 42˚ 26' с.е.
аралығымен өтеді. Батысы 59˚ 02' ш.б. пен шығысында 68˚ 09' ш.б. аралығында
жатыр. Облыстың алып жатқан территориясы өзіне тән табиғатымен
ерекшеленеді. Ол шөл және шөлейт зонада орналасқан. Басқа облыстардан
табиғатының өте шұғылдылығымен ерекшеленеді. Яғни, жазы ыстық, қысы қатты
суық (-44 t), жауын-шашынның жылдық мөлшері 110-80 мм, кейде 70-75 мм.
Облыс территориясында табиғаты өте әр түрлі. Осыған орай үш ауданға бөлуге
болады. Яғни солтүстік, өтпелі, оңтүстік.
Облыстың Оңтүстік – Шығысын Қаратау сілемдері, ал солтүстік – батысқа
қарай Тұран геосинклиналының қазан шұңқыры, Арал маңы ойысына келіп
тіреледі. Бұл бағытта облыс территориясы Арал маңындағы Үлкен және Кіші
Борсық құмдарына келіп тіреледі. Солтүстігінде Қарағанды облысының
территориясымен шектесетін жерде Арал маңы Қарақұмы, одан оңтүстікке қарай
өсімдік атаулыдан жұрдай Дариялық – Тақыр, ол барып Арысқұм құмына
қосылады. Одан әрі Орталық Қазақстан далаларына барып жанасады. Жалпы облыс
территориясының орналасқан орны Сырдария өзенінің ежелгі дельтасында жатыр,
ол үлкен үшбұрышты формада болып келеді. Дельта – Атырау көптеген құрғақ
және иректеліп тармақталған қазірге дейін сақталған, өзен арналарымен
тілімделген дельта желпуіш тәрізді батысқа қарай көлбеу болып келеді.
Қызылорда облысы ежелден келе жатқан, Сыр өңірін мекендеген халықтың
қоныстанған орны. Тарихына ой жүгіртсек өзіне тән қызықты кезеңдері бар.
Еуропа мен Азия елдерін байланыстыратын сауда – керуен жолдары ықылым
замандардан – ақ қазақ жерінің үстінен өткені анық. Сол уақыттарда бұл
облыс территориясынан Ұлы Жібек жолының бір тармағы өтті. Облыс
территориясы арқылы Батыс Сібірге Ташкенттен, Бұхара мен Хиуадан келген
сауда – керуені өтті.
Алғашқы орыстардың қазақтармен және басқа да Орта Азия елдерінің халқы
мен қарым қатынасы осы территориядан басталады.
Зерттеудің көкейтестілігі. 2007 жылы қабылданған Экологиялық Кодекс
құжатында қоршаған ортаның тазалығын қамтамасыз ету арқылы Қазақстанның
экологиялық қаупі жоғары аймақтардың табиғатын тиімді пайдалану және қорғау
мәселелерін нақтылап айтқан болатын. Бәрімізге белгілі Қызылорда облысының
Шиелі, Жаңақорған, Қармақшы, Арал аудандары экологиялық дағдарыс аймаққа
жатады. Осы тұрғыдан алғанда Қызылорда облысының экологиялық ахуалын білу
табиғатын тиімді мәселелері Қазақстанның өзекті проблемасы ретінде
қарастырылды. Оның үстіне Арал, Сырдария өңірі бұрынғымен салыстырғанда көп
өзгерістерге ұшыраған. Ол әрине оң өзгерістер. Атап айтқанда, Сырдария
өзенінің бойындағы фауна мен флораны қорғау және тиімді пайдалану
мәселелері, жер ресурстарын, орман – тоғайды, ландшафтарды, табиғат
кешендерін ретке келтіру барысында мемлекеттік бағдарламалар қабылданып
өзінің оң шешімдерін тауып отыр. Әсіресе, Сыр өзенінің жағалауларын
көктемгі су тасқынынан, жазғы өрттен қорғау мәселелері, Арал теңізінің Кіші
Арал бөлігін сақтап қалу және т.б. проблемаларға көп қаржы бөлініп жұмыс
оңға басып отыр.
Облыстың экологиялық жағдайы негізінен 3 аймаққа бөлінеді: апатты
аудандар, экологиялық жағдайы орташа және салыстырмалы жақсы аудан.
Облыстың негізгі проблемаларының бірі – су қорларының тазалығы болып
табылады. Өйткені, су сапасы стандартқа сәйкес келмейді. Айталық облыстың
37 елді мекенінің ішуге жарамсыз құбыр суын ішсе, 18 елді мекен суды тасып
ішеді, ал, шалғайдағы елді мекендер амалсыздан Сырдария өзенінін ауыз су
алады (Қазалы, Арал аудандары). Мәселен, жыл сайын ауаға 130 мың тонна күл
мен қоқыс, улы газдар тарауда. Мұның үстіне Сыр бойындағы немесе жақын
жатқан Байқоңыр ағарыш айлағы, Құмкөл, Қармақшы, Шиелі шикізат өндіру
кеніштерін қоссаңыз экологиялық жағдайының қаншалықты қиын екендігін
көреміз. Әрине Сыр бойында шешімін таппай жатқан мәселелер көп. Дегенмен
оны шешу жолдары жыл сайын жақсарып келеді. Ал оны көпшілік қауым түсіне
бермейді. Осы проблемаларды жаңа фактілерге сүйеніп көпшілікке және студент
қауымына жеткізу үшін дипломдық тақырыбымызды: Қызылорда облысының
физикалық-географиялық жағдайы мен экологиясы және табиғатын қорғау
мәселелері деп таңдауға тура келді.
Зерттеудің мақсаты: Көпшілік пен студенттер қауымына Қызылорда
облысының қазіргі экологиялық ахуалына жаңаша сипат беру.
Зерттеудің нысаны: Сырдария өңірінің экологиясы мен табиғатын қорғау
мәселелері.
Зерттеудің міндеттері:
✓ Қызылорда облысының қазіргі физикалық – географиялық жағдайына
жаңаша сипаттама беру;
✓ Облыстың табиғат қорларының бүгінгі экологиялық жағдайы мен сапалық
көрсеткіштерін анықтау;
✓ Арал өңірінің табиғатын қорғау мәселелері және қазіргі экологиясына
мониторингтік баға беру.
Зерттеудің практикалық мәні:
1. Қызылорда өңіріндегі қазіргі экологиялық жағдайларға физикалық –
географиялық тұрғыдан жаңаша сипаттама берілді.
2. Облыстың негізгі табиғат ресурстарына (су, жер, фаунасы мен флорасы)
рекреациялық тұрғыдан жаңаша баға берілді.
3. Облыстың экологиясы мен табиғатын пайдаланудағы соңғы жаңалықтар мен
фактілер берілді.
4. Арал өңіріндегі қазіргі экологиялық проблемаларды шешу тың
материалдармнен көпшілік қауымды ақпараттандыру болып табылады.
Диплом жұмысы 3 тараудан, 15 бөлімнен тұрады. Соңында қорытынды мен
ұсыныстар және қолданылған әдебиеттер тізімі берілген. Бірнеше кестелер,
диаграммалар мен суреттер бар.
1. Қызылорда облысының географиялық жағдайлары
Сыр өңірін ғана емес бүкіл Қазақстанды оның табиғатын зерттеп білуге,
Ресей ежелден көңіл бөлген. Оның басты себебі орыс княздігінің жерін
кеңейту, сонымен бірге, Қазақстан жері Азияға үлкен қақпа ретінде болды.
Сыр бойын географиялық тұрғыдан зерттеу 1856 жылдан басталды. Бірақ оған
дейін де мәліметтер мол болды. Мұның бірі орыс саудагерлері мен
көпестерінің агенттік хаттамаларынан алынған.
Себебі, орыс елшілеріне сапарларынан қайтып оралғаннан кейін өздері
болған елдердің жағдайы туралы егжей – тегжейлі есеп жазу міндетті түрде
жүктелген. Бұл мәліметтер Үлкен чертеж кітабы мен Москва мемлекетінің
картасына түсірілген. Кітапта Қазақстан территориясының оңтүстік –
шығысында Іле өзенінен бастап Сарысу өзендері, Қаратау таулары көрсетілген.
Онда Аралды Көк теңіз деп көрсеткен. Сонымен қатар онда біздің облыс
территориясына, Сыр өңіріне жалпы сипаттама берген. Көк теңіз бен Сыр
өзенінің жоғарғы сағасына дейін 250 шақырым, ал Көк теңіздің ені 60
шақырым, суы тұзды - деп келтірілген. Картада Қаратау тауының ұзындығы 250
шақырым, ал Сыр өзенінен ол тау 30 шақырым, сондай – ақ Борсыққұм, Қарақұм
көрсетілген.
XVIII ғ. басында Қазақстанның Рессейге қосылуының әсерінен алғашқы
шолып – барлау экспедициялары бастады.
1740 жылы Д.В. Гладишев пен И.Муравиннің экспедициясы кіші жүз ханы
Әбілқайырдың Сырдария өзенінің сағасынан орыс қаласын салу жөніндегі
өтініші бойынша ұйымдастырылды. Осының нәтижесінде Сырдария өзені бойының
ландшафтық картасыны түсірілген: таулар, құм төбелер, адырлар, құмайтты
қыраттар, ойпақ жерлер, тегіс жерлер. Сондай-ақ топырақ түрлері тастақты,
саздауыт, құмдақ және ойпақ жерлердегі қара топырақ болып жіктелген.
Өсімдіктерден көктерек, қайың, қараған, сексеуіл, ырғай, тобылғы, тал,
жүзгін жусан және қамыс аталған.
XVIII ғ. ортасында Ресей империясы шалғай жатқан жерлерде ғылыми
зерттеу жүргізуді қолға алды.
Сол кездегі орыс экспедициясының Сыр өңіріне жасаған саяхаттарының
бірін Рычков П.И. (1712-1777 жж) басқарған. Оның еңбектерін Сарысу өзені
жөніндегі мағлұмат та ден қоярлық, жоғары сағасында жұрттың айтуынша
үзіліссіз ағады да, сосын жер аяғы құрдымға сіңіп жоғалатындығы сөз болады.
Сарысу өзенінің осы күні де құмға сіңіп, Сырдарияға дейін жетпейтіндігі
бізге мәлім. Сонымен бірге Сыр өңірі жануарлар дүниесі де қызғылықты.
Мәселен: П.И. Рычков Сырдарияның төменгі сағасында да ну қамыстарда
жолбарыс мекендеген. Сарысу бойында үйір – үйір құландар жортқан - дейді.
Ал қазір ол жерлерде аталмыш жануарлардың иісі де жоқ.
Сол кездері картографиялық еңбектердің арасында XVIII ғасырдың аяғында
жасалған Орта Азия және Қазақстан картасының авторы Я.Б. Боуверді атап
өтуге болады. Оның картасында біздің облысымыздың территориясындағы Телікөл
көлі көрсетілген. Бұл көлге Сырдария өзені құяды, бірақ ол Сарысу өзеніне
жетпей үзіледі.
1856 жылдан кейін классикалық кезең – П.П. Семенов, Ш.Ш. Уәлиханов,
Н.А. Северцов жүргізген физикалық географияның жүйелі зерттеулері басталды.
1848 – 1849 ж. А.И. Бутаковтың экспедициясы Арал теңізі мен оның
аралдарын, табиғатын зерттейді. Нәтижесінде теңізге жылпы шолып барлау
жүргізіліп барлау жүргізіліп, аралдары съемкаға түсірілді. Зерттеудің
негізгі қорытындылары А.И. Бутаковтың 1848 жылы Арал теңізін зерттеу үшін
жасақталағн экспедиция туралы мағлұматтар атты еңбегінде жарияланды. 1853
жылы ол тарихта тұңғыш рет Сырдария өзені бойынша кемемен саяхат жасады.
Өзенге жануарлары мен өсімдік дүниесіне үлкен сипаттама берді.
Н.А. Северцов Сырдария өзеніне метеорологиялық зерттеулер жүргізді.
Арал теңізін зерттеген кезде теңіз суының ұдайы немесе мезгіл – мезгіл
тартылуы және климаттың қуаңшылыққа айнала бастауы туралы мәселелерге баса
назар аударылды. Сырдария экспедициясының зоологиялық коллекциясында
құстардың 96, аңдардың 35, жылан – кесірткенің 26 түрі, балықтардың 15
түрі және омыртқасыз жәндіктердің 400 данасы жинақталған.
1910 жылы С.С. Неуструев Перовск уезінің жерін зерттеді. Ол Қаратау
жотасының батыс бөлігінде, Арысқұм құмдарында, Телікөл маңындағы сортаң
көлдерде, құндыздыда және Сарысу өзенінің төменгі сағасында болды. Сырдария
өзенінің бойымен қоса алқапта далалық зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ол сол
аймаққа тән шөлейт жерлерді суреттеуге, құмдарда топырақ түзілу жағдайына,
шөл аймағының басқа да мәселелеріне сипаттама береді. Өзен маңындағы
жазықтарда кебір мен тақыр жерлердің көп екенін ескертіп, топырақ түзілуіне
климаттың әсерін атап көрсетті. Осының негізінде Перовск уезінің топырақ
картасы жасалынды.
Н.А. Зарудный Арал төңірегі құстарымен қатар бауырмен жорғалаушыларды
және қосмекенділерді жинап тексерудің нәтижесінде Аралдың жылан –
шаяндары, Арал теңізінің құстары - деген еңбектерін шығарды.
И.В. Мушкетов Тұран бассейнінде метеорологиялық деректер жинайды. Жазы
ми қайнататын ыстық, құрғақшылық, қысы қатаң суық - деп тұжырым жасайды.
Сонымен бірге климаттың рельефтің формаларының қалыптасуына әсерін
түсіндіреді.
Қазіргі кездегі зерттеулер. Арал аймағының Қызылордалық бөлігінің
географиялық жағдайы, жер бедерінің даму тарихы мен географиясы, жер
астылық сулары мен оның режимі, климаты мен топырағы, топырақтың су –
тұздылық режимі, тұздың қорлану (жиналу) кейіптері, мал азықтық ресурстары,
Сырдария өзенінің ескі атырауы, Солтүстік Қызылқұмның табиғи аудандарын
ауыл шаруашылық мақсатқа игеру жолдары 1946 – 1955 жылдары зерттеліп
тексерілді.
Бұл жұмыстың басты мақсаты Қызылорда облысында Сырдария өзенінің
төменгі жағында суармалы жер шаруашылығын және мал шаруашылығын дамыту
болды.
60-шы жылдардан кейін ол кездегі Қызылорда Педагогикалық институтының
зерттеушілері Арал өңірінде жеке мәселелерді шешумен айналысты. Мысалы:
Жаңадария жазығының тақыр тәрізді топырақтарының агрохимиялық сипаты
(А.М. Нұрғызаринов), Қызылорда облысының мәдени және табиғи
фитоценоздарындағы доминанты өсімдіктердің тамыр жүйелері (Қ.Б. Балтаев,
1973 ж.), Сырдарияның ескі дельтасындағы табиғи фитоценоздарындағы
доминанттардың тамырларының экоморфозы (Т.Л. Бурсова, 1984 ж.).
Қазақстан Республикасының Ғылым Академиясы 1984 жылы Арал өңірі
топырағының антропогендік шөлейттенуі атты монография шығарды. Бұрынғы
Одақтағы гидрометеорологиялық мемлекеттік комитет және мемлекеттік
океанографиялық институтымен ТМД теңіздері жобасына сәйкес тек Арал
теңізіне арналған VII – томды шығарды (Л. Гидрометеоиздат, 1990 ж.).
Қызылорда облысының жағдайына байланысты суармалы жер шаруашылығына
және мәдени өсімдіктерді өсіруге т.б. мәселелерге арналған ғылыми еңбектер
де бар. 1998 жылдан бастап Қызылорда мемлекеттік университеті мен облыстық
биоресурстар басқармасы және облыстық балық, аң – құс шаруашылығымен
зерттеулер жүргізілуде.
Сурет – 1.
2. Қызылорда облысының табиғат жағдайы
Облыс территториясының рельефі ұзақ уақыт бойы жердің ішкі және сыртқы
күштерінің әсер етуі нәтижесінде қалыптасқан, керісінше төмен түсіру сияқты
күрделі процестер жүріп отырды. Кайназой эрасының басында территория бір
жола құрлыққа айналып, жер бедері негізінен жазық болды. Биік жерлердегі
бұзылған жыныстардың ойыстарға жиналуынан аккумуляциялық жазықтар пайда
болған. Осы кезде теңіздің шығыстағы шекарасы шамамен Сырдария өзенінің
төменгі ағысына дейін жеткен. Неогеннің басында жер қыртысында бірнеше
дүркін қозғалыстар болды, бірақ рельеф ешқандай өзгерген жоқ. Батыстағы
Үстірт теңізден көтеріліп Арал теңізі дараланды. Содан бері де бұл теңіз
суы солтүстікке, оңтүстік – шығысқа жайылған, кей жылдары кейін шегінген,
кейде суы молайып, бір – бірімен қайта қосылып отырған. Жазық жерлерде
денудациялық процестің әсерінен саздақты, құмдақ, түсті саз балшық
қабаттары жиналды.
Неогеннің аяғында аридтік климат үстем болып, соған байланысты қуаң
далалы өңір қалыптасты.
Төрттік дәуірдің орта кезінде Амудария өзенінің Қарақұмның солтүстігі
арқылы өтуіне байланысты Арал теңізі пайда болды.
Арал маңы ойпатының оңтүстік – шығыс жағынан төменгі Сырдария немесе
Қызылорда ойпаты басталады және ол шығыста Түркістан қаласы тұсына дейін
созылады. Арал теңізіне қарай көптеген ежелгі өзен аңғарлары тармақталып
барады, оларға – Іңкәрдария, Жаңадария, Қуаңдария сияқты өзендердің
арналары дәлел бола алады. Сырдарияның оң жағалауы маңы жазығын Дариялық
тақыр алып жатыр. Қызылқұм жазығының солтүстік – шығысы ғана Қызылорда
территориясына еніп яғни, Сырдария өзені аңғары мен Жаңадария өзені аңғары
аралығында жатыр. Мұндағы тұтас құмды рельефтің біразы өсімдіктермен
бекіген.
Облыс рельефі бірсыпыра тегіс, кей жерлерде белесті, адырлы болып
келеді. Әр жерлерде көзге алыстан көрінетін оқшау төбелер, шоқылар
кездеседі. Жазықтың абсолюттік биіктіктері Сырдария өзенінің төменгі
атырауында Арал теңізі жағалауында 50 – 53 метрге дейін төмендейді.
Облыстың қиыр оңтүстік – шығысын Қаратау жотасының солтүстік – батыс шеті
кіреді. Оның беткейлері көптеген тар, құрғақ, тек көктемде ғана су жүретін
өзен аңғарларымен тілімденген. Облыс территориясының жер бедерін үш
морфологиялық ауданға бөліп қарастыруға болады:
А) Аллювиалдық жазық және Сырдария аңғары.
В) Эолды – құмды жазықтар.
Б) Арал теңіз жағасы және бұрынғы теңіз табаны.
Бірінші морфологиялық ауданға Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы
аудан орталықтары мен Қызылорда қаласының жерлері жатады. Эолды – құмды
жазықтарға Сырдария өзенінің сол жағалауындағы Қызылқұм құмдары жатады. Жер
бетінің құрылымы жағынан төбелі аккумулятивтік эолды – аллювиалды жазық
болып келеді. Құм төбешіктердің арасы тіршіліксіз қу тақыр болып келеді.
Арал теңізінің жағалық зонасы өз алдына жеке аудан. Сондықтан теңізге
шығыс, судан жалаңаштанған, жағалары төрттік дәуірдің шөгінділерінен
құралған жазық және ойпат, кей жерлерде құмды аралдар кездеседі. Ал
теңіздің солтүстік жағалары биіктеу болып келеді, түбектерде палеоген
жыныстары жер бетіне шығып жатыр.
Геологиясы. Қызылорда территориясы Тұран плитасы шегінде орналасқан.
Бұл өзі ерекше жазық аймақ.
Солтүстік Қызылқұм синеклизасы Қаратау – Есіл ойпаңының девон – карбон
әк тастары бетінде орналасқан. Ойыстың ортаңғы бөлігі төменгі бордың
континенттік кекескі жыныстарынан құралған.
Арал маңы қарақұмының оңтүстік жиегі бор шөгінділерінен тұрады.
Сырдарияның сол жағалауындағы Қазалы массивінің тұсы палеогендік жыныстар.
Ал қалған территория түгелімен дерлік антропоген шөгінділері.
Төменгі протерезойда Сырдарияның оң жағалауын тайыз теңіз басып жатты,
ал сол жағалауы құрғақ жазық болады. Венд шөгінділері каледон
антиклинорийлерінің осътік бөліктерінде дамыған. Жыныстардың құрамы әр
түрлі.
Қаратауда конгломерат – құм – саз қам – қабаттары, орта және қышқыл
құрамды вулканиттер, туффиттер, карбонатты – кремнийлі жыныстар
қалыптасқан.
Палеозой тобының жыныстары Республика территориясында өте кең тараған.
Тұран плитасында палеозойлық фундаментті мезо – кайназойлық шөгінділер
жауып жатыр.
Төменгі кембрий жыныстарында фосфоритті және ванадийлі горизонттар
Қаратауда бар.
Девон кезеңінің басы теңіздің шекарасының кішіреюуімен сипатталады.
Неогенде облыс территориясы қазіргі келбетіне келген.
Жазықтар мен ойпаттар. Облыс Тұран ойпатының жазықтау келген кең байтақ
алқабын алып жатыр. Жазықтың көп бөлігі Сырдария, Сарысу баяғы заманғы
Қызылқұмды кесіп өткен Іңкәрдария, Қуаңдария, Жаңадария өзендерінің
ертедегі атырау жазығы болып табылады. Облыс территориясынан ағып өтетін
Сырдария өзенінің бойында тарихи деректер көрсеткендей екі үлкен қазан
шұңқыр болған. Оның бірі Қызылорда қазан шұңқыры, ол Сырдария, Сарысу
өзендерінің таудан ағызып келген шөгінділермен толтырылған. Себебі, ол
кезде бұл өзендердің арнасы толып, екі жиегін шайып құлата ағып, көп лайлы
– құмды ала келген. Осыдан Қызылорда қазан шұңқыры сумен келген шөгінді
жыныстармен толып қазіргі рельеф формасы қалыптасқан. Ол аймақ оңтүстік –
шығысында Қаратау, оңтүстік – батысында Қызылқұм төбелерінің аралығын ала
Сырдария өзенінің арналық бағытымен кең жайылып жатыр. Қазан шұңқыр майда
тас аралас құммен саздан, құмшық пен құм аралас шөгінділермен толтырылған.
Облыстың солтүстік – батысындағыц екінші қазан шұңқырда – Арал теңізі
орналасқан. Қазан шұңқырдың батысы және солтүстік жағалауы тік болып
келеді, ал шығысы мен оңтүстік жағалауы – қайраңды, құмды кей жерлері тайыз
болып келеді. Бұл теңізге, қазан шұңқырға құятын өзен суының әрекеттерінен
болған. Сол сияқты желдің әрекетінен өзгеріп тұратын құмдар арасында эолдық
шұңқырлар кездеседі, олар кейде жауын – шашын, еспе суларға толып, уақытша
көлшіктер түзеді.
Жер бедерінің өзгеруіне ауылшаруашылығы үлкен әсер етті. Ол мыңдаған
гектар жерлер тегістеліп егістікке айналдырылды, ол жерлерге су жеткізу
мақсатында жасанды – каналдар қазылды. Оларға 1966-68 жылдары салынған
Айтек магистральды каналы (80 шақырым), Келінтөбе каналы (90 шақырым),
Қызылорда су торабының сол жағындағы магистралды каналы, Шиелі – Телікөл
каналдарын жатқызамыз.
Бикесары жазығы. Шаруашылық мәні біршама, жеткілікті өсімдік жамылғысы
бар ежелгі төбешік құмдар кең таралған жазық. Бикесарыға қатарласа Дариялық
тақыр жатыр. Егер су көзін тапса шаруашылыққа пайдалана алады.
Жаңадария жазығы. 1848,25 мың гектар жерді алып жатыр. Негізгі топырақ
жамылғысы – тақыр тәріздес. Сорлау, сортаңды, сұр топырақтардан тұрады, құм
топырақ бетін жауып жатыр, желдің үрлеген жерлерінде ойдым – ойдым тақырлар
кездеседі. Жазықтың көп жері өте құрғақтықтан жайылымы да құнарсыз. Ал
оңтүстік – шығыс бөлігінде сорланбаған топырақ бар, мұнда суармалы
егіншілік дамытуға қолайлы.
Қуаңдария жазығы. 621,25 мың гектар жерді алып жатыр. Біршама тегіс
жазық. Топырақ жамылғысы сорланған тақыр тәріздес. Мал шаруашылығы үшін өте
қажет, көктемде – қыста жайылым ретінде пайдаланылады. Жер асты артезиан
суын пайдаланып, жердің сулануын қамтамасыз етуге болады. Сол сияқты
Айкөлдің жазығы, Қос көңнін жазығы, Кесік қырдың жазығы деген жерлер де
бар.
Төбелер мен қыраттар. Жазық далада әр жерде жатаған жусан өскен шағыл
құм төбелер мен жал – жал бұйраттар ұшырасады. Мұндай бұйрат құмдар
Қуаңдария мен Жаңадария аралығында үлкен аумақты алып жатыр. Кей жерлерде
жазық бетінде жалғыз төбелер кездеседі, олар: Аққыр, Қарақ, Жосалы, Жеті
төбе, Қос төбе, Көксеңгір т.б. Бұл төбелердің биіктігі 60 пен 80 метр
аралығында кездеседі. Кейбіреулері желдің үру әсерінен тік жарлы шоқылар
құрайды. Сондай – ақ облыс жерінде ертеден қалған тарихи топырақ
қорғандарының орындары көп – Ордакент, Сығанақ, асарлар – Жалпақ асар, Жеті
аксар, Құм қала, Шірік Рабат т.б.
Қаратау. Алып жатқан ауданы 715,75 мың гектар, Жаңақорған, Шиелі
аудандарында солтүстік – батыс шеті еніп жатыр, Қаратаудың солтүстік тау
баурайы онша биік емес, ең биік жері (салыстырмалы) 180 – 300 метрден
аспайды. Бұл жерлерге тән негізгі өсімдік баялыш көктемде наурыз, сәуір,
мамыр айларында өсіп гүлдеп ұрығын шашатын қызғалдақтар тау етегіне әсем
көрік береді. Өсімдік негізінен эфемерлер, топырағы сұр қоңыр (1 сурет).
Тау беткейінен жоғарлаған сайын (300-500) сұр – қоңыр топырақ қиыршық
тастанып, гипсті және боз – сұр тартады. Жусан мен баялыш аралас келеді.
500 метр биіктігінде топырақ түсі өзгергенін бақылауға болады. Биіктеу
барысында боз қызыл – қоңыр, құнарсыз, қиыршық тас басқан, кей жерлерінде
қызыл – қоңыр топырақ кездеседі. Тау баурайы мен өзен шатқалдарында қалың
бұталар, жыңғылды тоғайлар кездеседі. Бұл жерлер көктемгі жайылымға
пайдаланылады. Қаратау етегінен Бесарық, Жиделі, Ақ үйік өзендері ағып
шығады. Бұлардың жолында су бөгендері салынған, ол ауыл шаруашылығына су
реттеп отырады. Арал маңы Қарақұмы 1783 мың гектарды алып жатыр. Арал
теңізінің солтүстігінде жатқан құм төбелер. Оның жайылымдық маңызы зор.
Топырақ жамылғысы сорлармен құм араласып жатыр. Осындай – осындай Арысқұм
(204,75 мың гектар), Жуанқұм (287 мың гектар), Бозшоқы құмы (601 мың
гектар), Үлкен және Кіші Борсық құмдары, Аралдың құрғаған табанынан
көтерілген тұзды төбелер т.б. облыс байтағында кездеседі.
Минералды – шикізат ресурстары. Қызылорда облысы территориясының
геологиялық құрылысының ерекшелігі, әр түрлі бағалы пайдалы қазбалардың
болуымен айқындалады. Бұл жерде түсті металдардың, мұнай – газдың, ванадий,
құрылыс материалдары мен рудасыз шикізаттың қоры мол. Жанатын пайдалы
қазбалардан белгісі мұнай – газ, сланец пен лигнит, бірақ әлі іс жүзінде
маңыздылығы жоқ. Кеңес үкіметі жылдарындағы геологиялық барлау жұмыстары
мезокайназойлық шөгінділердің боксит пен олигоцендік шөгінділердің титанға
бай екендігін, маңыздылығын көрсетті. Шалхия кенішіндегі руда құрамында 14
– тен астам сирек кездесетін металдар бар. Бұлардың барлығы құрамының
аздығы мен нашар байытылуынан балансты қорға кіргізілген Шиеліде
Республикадағы уран қорының 17% шоғырланған. 1967 жылы ҚазССР ғалым
Академиясының зерттеу жұмыстары ванадий рудасын фосфор өндірісінде кремний
флюс ретінде пайдалануға болатындығын дәлелдеді. Бокситтер, титано –
циркони минералды мен аз мөлшерде алтын кендері біршама көп, Арал өңірінің
Қазақстандық бөлігі мен Қаратаудың тау алды жазығы бұл рудаларға мамандалса
келешегі мол. Өлке құрылыс материалдарына өте бай. Әктас, доломит – бұлар
әр мақсатқа қажетті заттар. Осының ішінде бирюзаның кені де бар
(Ақсүмбеде). Ол қымбат бағалы тастарға жатады. Облыс жерінде гипстің екі
кені бар: Сұлутөбе мен Жаңақорғанда (глиногипс және ангидрит).
Арал теңізінің солтүстігінде темір мен көмірдің қоры барланған. Бірақ
әлі шаруашылыққа пайдалануға жарамсыз. Бұл кендердің барлығы дерлік тек
жергілікті халықты ғана қамтамасыз ете алады. Ал негізгі шикізат болғанымен
тұтынушы көз жоқ.
Рудасыз пайдалы қазбалардан бұл жерде натрий сульфаты, ас тұзы т.б.
кездеседі.
Сурет – 2. Өнеркәсібі.
Облыста Жақсы – Қылыш кен орнында тенардит және мирабилит өндіріледі
(Аралсульфат - Сольтрест). Ас тұзы Аралдың солтүстігіндегі екі көлде
өндіріледі: Бұға – Жайлы және Жақсы – Қылыш. Құрылыс материалдарынан
гравий, әктас, саз, құрылыстық құм және қиыршық тас (щебен) өндіріледі.
Жанатын пайдалы қазбалар.
Мұнай және табиғи газ. Облыс жерінде мұнайға барлауы соғыстан кейінгі
жылдары жүрді. 1955 жылдары Сырдарияның төменгі ағысы Жосалы төбесі мен
Төретам аралықтарында 100 метр тереңдікте бұрғылау жұмыстары жүргізілді.
Көлемді сейсмологиялық барлау жұмыстары 1967 жылы басталды, соның негізінде
шығыс Арал өңірі келешегі зор екендігін көрсетті. Мұнай мен газдың пайда
болуы мен сақталуына Юра мен төменгі бордың құмшауыт қабаты қолайлы жағдай
жасайды.
Облыстағы экономикалық жағынан басымы – мұнай. Бүгінгі таңда облыс
жерінде Құмкөл, Арысқұм, Майбұлақ, Қызылой, Ақсай – Нұралы, Ақшабұлақ,
Бектас т.б. кен орындары ашылды. Солтүстік Арал бассейні (Құланды, Қаратуп,
Көкарал) Арал – Шалқар темір жолына дейінгі аралықты алып жатыр. 1988 жылы
ҚазССР ғылым Академиясының геология институтының мамандарымен Құланды –
Жылан – Тасарық зонасының геологиялық құрылысы мен Арысқұм мұнай – газ
бассейнінің ұқсастығы анықталған. Барлау көрсеткендей Құмкөл мұнайының
барлық қоры 155 млн тонна, ал алынатыны – 90 млн тонна, Арысқұм бассейнінде
Құмкөлден басқа, барланған кендердің қоры 200 млн тонна. Ал солтүстік Арал
бассейніндегі Түнгіріксор кенінің қоры 100 – 1500 млн тонна деп
есептелінеді.
Қазіргі таңда бұл өңірде шетелдік инвесторларды тартып, көптеген мұнай
- газ өндіру фирмалары жұмыс істеуде. Олар бір жағынан жергілікті халықты
да жұмыспен қамтуда біршама роль атқаруда.
Көмір. Ең алғаш облыс территориясында көмірдің бар екендігі туралы
мәлімет 1848 – 1849 жылдардағы А.И. Бутаковтың Арал экспедициясы
күнделігінде көрсетілген.
... Изенді – Арал мен Ұзынқайыр мүйістері арасындағы жағалау бойында әр
жерде тас көмір сынықтары жатты. Бұл көмір сынықтары жағалауға жақын суға
еніп тұрған және үстірттің арғы жағынан табылған көмір қабаттарының жалғасы
болып табылатын қабаттан сынып түссе керек – өйткені геологиялық бедері
жағынан көмір қабаты әдеттегіше орналасқан ортасы ойыс, ал шеттері
көтеріңкі біткен. Құланды да топырағы саздауыт – тұзды кен алапты жерден
шамамен 5 футтай тереңдікте қалыңдығы 1 фут өте сапалы көмір қабаты
табылды. Көмір тез жанады, жылуы көп, аз күл қалады екен. Зерттеулер
жүргізіліп алаңның көлемі 200 шаршы сажын. Барлық жерде көмір кездеседі.
Шамамен алғанда бұл жерден ең кем дегенде 5 немесе 6 мың пұт алуға
болады... – дейді Бутаков.
Негізінен бұл өңірде саздауытты – тұзды жерлерден көмір қабаттары
табылған.
Кейінгі геологиялық барлау көрсеткендей көмір қабаты 30 метрден 200
метрге дейінгі тереңдікке орналасқан. Қабат аралық көмір қалыңдығы 27 метр,
жылуы 4400 кило калорий, күлділігі 30 – 35%. Көмір құрамында германий көп.
Солтүстік – Батыс Арал өңіріндегі көмірлі қабаттың алып жатқан көлемі 25
мың шаршы шақырым, болжамды қоры шамамен 100 млн тоннаға жуық.
Көмірдің көп қорын іздеу мақсатында келешекте 1000 – 1200 метр
тереңдікте бұрғылау көзделіп отыр.
Жалпы алғанда көмірдің жалпы қоры Қызылорда облысының қажетін ғана
қанағаттандыра алады. Ал қазіргі таңда оның қажеттігі біршама. Өйткені
қаладағы көптеген мекемелер мен кәсіпорындар отынның сұйық түрін
пайдалануда.
Жанғыш сланец. Арал өңіріндегі жаңғыш сланецтің кені Қазалы ауданына
қарасты Байхожа жерінде өткен ғасырдан белгілі. Байхожа кен орнындағы
жанғыш сланецтің алып жатқан аумағы 4 шаршы шақырым, қабаттың қалыңдығы
0,70 – 0,75 метр, күлділігі 67%, күкірт 1,42%, көмір қышқылы 23%, ұшып
шығатын газдар 12% құрайды. Байхожа кенінің тағы бір ерекшелігі құрамында
ең сирек кездесетін элементтердің бірі – рений кездеседі.
Рудалы пайдалы қазбалар.
Темір рудасы. Облыс территориясмындағы барланған руданың бірі – оолитті
темір кені. Олар негізінен палеогеннің континенттік шөгіндісінде
жинақталған. Геологиялық құрылысында кен орнында палеоген, неоген және
төрттік дәуірдің шөгінділері де кездеседі. Солтүстік Арал өңірінде 12 темір
кенінің орны анықталған. Олар: Қотанбұлақ, Талдыеспе, Көкбұлақ, Жаңғызтөбе,
Қарасандық Бердікөл, Ақшоқы т.б. Бұлардың ішінде барланғаны алдыңғы үшеуі.
Руда құрамында темірдің мөлшері 20 – 75% дейін ауытқып отырады, кремнезем
7,79%. Бірақ оолитті темір рудасы нашар байытылғандықтан шаруашылықта өзін
ақтамайтындықтан әзірше қор есебінде тұр. Арал өңіріндегі оолитті темір
рудасының қоры болжам бойынша 700 млн тонна деп есептеледі. Ал кен орнын
ашқанның өзінде тиімділігі ашық әдіспен өндіріледі.
Ванадий. Қаратаудың солтүстік – батыс бөлігінде Қазақстандағы бірден –
бір ванадий – молибден кенінің мол қоры бар. Ол Балаусауысқанды деп
аталатын жерде. 1980 жылдардың соңында Навои комбинаты осы кен орнын іске
қосуды жоспарлаған болатын. Ашық әдіспен, жылына 300 мың тонна руда
өндіруге мүмкіндік бар. Сонымен қатар, Қорымсақ, Жабағылы кен орындары
барланған.
Руда құрамында ванадийден басқа молибден, сирек кездесетін элементтер
селен, скандий, гелий, күміс, ниобий, германий, рубидий т.б. кездеседі.
Жалпы қоры 1 млрд тоннадан астам. Бұл Қазақстандағы ірі қордың бірі,
келешегі мол кен. Бір ғана осы кен орнының өзі бүкіл Қазақстанның әлемдік
рыноктағы сұранысын қамтамасыз ете алады.
Титан. Кіші Арал теңізінің солтүстігіндегі Бутаков шығанағы маңындағы
Ақеспе жерінде титанның кені белгілі болып отыр. Титанды минералдар жоғарғы
олигоценнің слюдалы – кварц құмдарынан тұрады.
Жату бағыты мен қалыңдығына қарай екі рудалы горизонт анықталды:
жоғарғы қабат ені 1 -3 шақырым болатын, ұзындығы 8 шақырымдық территорияны
алып жатыр. Ал төменгі қабат бұрғылау арқылы 0,25 шаршы шақырымдық көлемде
анықталды қабат қалыңдығы әр жерде әр келкі, яғни 1 метрден 10 метрге дейін
ауытқиды. Бұл кендер әлі толық зерттелмеген. Келешекте тыңғылықты барлау
жұмыстарын қажет етеді.
Қорғасын – Мырыш. Қаратаудың Солтүстік – Батыс беткейінде қорғасын
мырыштың кендері барланған. Олардың ішінде Шалқия кен орнының өндірісті
маңызы мен болашағы зор. Руданың негізгі құрамын қорғасын мырыш құрайды,
әсіресе мырыштың пайыздық көрсеткіші тереңдеген сайын өсе түседі, ал мышьяк
0,0007 ден 0,5 ке дейін кей жерлерде 1 – 2 пайызға дейін өседі.
Шалқия кені Қаратау сілемдеріндегі басқа да кен орындарының руда
құрамымен ұқсас келеді. Ол Қаратау сілемдерінің бір кезеңде геологиялық
дамуда болғанын көрсететін сияқты.
Шалқия қорғасын мырыш кен орны облыстағы Жаңақорған елді мекенінен 17
шақырым қашықтықта тау етегінде орналасқан. Шалқия руда құрамы ұқсас
Ачполиметал комбинатының тәжірибесімен жұмыс істеп келеді. 1963 жылы бұл
кент орны ашылса, 1993 жылдан экономикалық шырғалаңнын әсерінен өз жұмысын
тоқтатты. Қорғасын мырыш рудасы орта палеозойлық карбонатты формация
шөгіндісінде кездеседі.
Алғашқы жылдары жылына 700 мың тонна руда өндірілу жоспарланған. Рудалы
қабаттың қалыңдығы 3м – 15м аралығында ауытқиды, қоры 300 млн тонна. Руда
құрамында сонымен қатар, сирек кездесетін металдар да мол. Мысалы: күміс,
стронций, лантан, торий, рубидий, самарий т.б. кездеседі.
Шалқия кенішінің тоқтап тұрғанына 5 жылдан астам уақыт өтті. Содан бері
оны қайта іске қосу үшін қаншама әрекеттер жасалынды.
Бірақ, бәрі де аяқсыз қала берді.
Бүгінгі күні Шалқия кенішін игеруге болгарлық кәсіпкерлер ықылас
білдіріп отыр. Тағы бір айта кететін бір ерекшелік, олар кен орнына жаңа
технология орнатып, бұрынғыдай тек шикізат өндіруші ғана емес, өз кенін өзі
өңдеп оны дайын өнімге айналдырып өнеркәсіп орталығы болмақшы. Сонымен
қатар жаңа технологияның экономикалық тиімділігі де әжептәуір болмақ.
Шалқия зауыты жоғары сапалы қорғасын мен мырыштан басқа, аммофос сияқты
қосымша қатар өнім өндірмекші. Ең бір айта кететін нәрсе салынған зауыт өз
құнын бір – ақ жылда өтеп шығуға мүмкіндігі бар.
Рудасыз пайдалы қазбалар. Қызылорда облысының жері құрылыс
материалдарының көптеген түрімен жақсы қамтамасыз етілген. Әсіресе
құрылыстық құм, саз, құрылыстық саз, құрылыстық тас, әктас, қыштық
шикізаттар мен гипс молынан кездеседі.
Шынылық құм. Кварц құмдары 1953 жылдардан шыны жасауға қажетті материал
ретінде белгілі. Кварц құмдары жоғарғы эоцен шөгінділерінің қабтынан
анықталды. Басты анықталған жер Арал теңізінің солтүстігінде Сексеуіл
станциясы маңындағы Құмсай жері. Онан кейін Тасбөгет, Құмсағыз, Алдаберген
және Қазыбай кен орындары ашылды. Бұл кен орындарының барлығының өндірістік
маңызы бар. Соның негізінде бұрынғы Арал шыны зауытында өңделіп келді.
Бұлардың барлығы Арал қаласына жақын маңдарда, еңбек күші жеткілікті,
отын шикізаты да бар.
Кварц құмы кендерінің құрамында кремнезем 90,12 – 92,74 пайызға дейін
ауытқып отырады. Арал маңы құмдары шыны ыдыстар жасауға жарамды, ал егер
оны байытса жоғары сапалы шыны түрлерін алуға болады.
Гипс. Облыс байтағында гипс сазының кендері баршылық. Олардың көбісі
барланған, кейбіреулерін жергілікті халық өз қажетіне пайдалануда. Гипс –
ол өңдеуден өткен, табиғи гипс тасынан ұнтақтау арқылы алынған борпылдақ
зат. Ол түсіне сай ақ және сары болып екіге бөлінеді. Табиғатта негізінен
әр түрлі кристалдық формадағы сары гипс көп кездеседі. Ал ақ гипс табиғатта
шашыраңқы түрде кездеседі. Облыстағы гипс кенінің ішінде Жаңақорған
станциясынан солтүстік – шығысындағы 4,5 шақырымдағы кеннің өндірістік
маңызы мол болып есептеледі.
Құрылыс тасы. Құрылыс тасы ретінде Жаңақорған кенішінде доломиттің мол
қоры барланып отыр. Ол бетон дайындауда құрылыс тас ретінде, отқа төзімді
материалдар алу үшін, байланыстырғыш зат ретінде қолданылады. Кен орнының
шикізаты құрылыс тас және әктас ретінде пайдаланылып келеді. Сол сияқты
Шалқия кенішінің түсті металл рудасының жабынды қабатының да құрамы
зерттеліп оны да құрылыс тасы ретінде пайдалану көзделіп отыр.
Құрылыстық саз. Облыс байтағында құрылыстық саз кең таралған. Ол
негізінен кірпіш, саз кесек алу үшін пайдаланылып келеді.
Облыс жерінде 80 – нен астам кірпіштік саз кендері болса, соның
оншақтысы Қызылорда қаласының маңында. Негізінен кен орындары барлық аудан
орталықтары мен темір жол бекеттеріне жақын маңдарда көп кездеседі. Бүгінгі
күні 20 – ға жуық кірпіштік саз кен орындары халықтың қажетіне пайдаланып
келеді. Осының негізінде көп жерлерде шағын кірпіш зауыттары бар, әлі де
жұмыс істеуде.
Жалпы алғанда облыс байтағында құрылыстық материалға қажетті тас, саз,
құм т.б. молынан жеткілікті.
Облысымызда бірден – бір Қызылорда Мемлекеттік Университетінің
ғалымдары жергілікті шикізат көздерін пайдаланып, құрылысқа қажетті әр
түрлі материалдар түрін алуда. Мысалы: әр түрлі маркалы формадағы бетон,
сол сияқты цемент т.б. өнім түрлерін алуда, тәжірибелер жасауда.
Ас тұзы. Шығыс – Арал өңірінде, әсіресе құрғап қалған көлдердің
табанында көп жиналады. Сырдария өзенінің төменгі ағысында 20 шақты осындай
құрғау үстіндегі көлдерде ас тұзы мол. Солардың ішінде ірілері: Жақсықылыш,
Арысқұм, Бұғажайлы т.б.
Сондай – ақ Арысқұм құмдарының арасында Арыс көлінде біршама ас тұзының
қоры бар.
Натрий сульфаты. Облысымыздың солтүстік қиырында Шығыс Арал өңірінде
натрий сульфатының ірі кен орны бар. Соның бірі Жақсы – Қылыш көлінің
маңынан 120-ға жуық сульфатты кендер барланған, олар мирабилит пен
тенардиттің қатты қабаттарынан тұрады. Олар мерзім бойы өндірістің негізгі
шикізат базасы болып келеді. Сульфаттың басты көзі Жақсы – Қылыш көлінің су
құрамындағы тұзды массаның мол болуы. Бұл тұздарды пайдаланып қажеттікке
жарату үшін кристалдау фабрикасын салу қажет.
3. Қызылорда облысының климаттық жағдайы
Қызылорда облысының климаты тым континентті, қысы аз қарлы жұмсақ, жазы
аңызақты, ыстық, ең жоғарғы температура +40 +42˚С градусқа дейін
көтеріледі. (1998-99 жж мәлімет бойынша). Климатының мұндай жағдайлары
облыс жерін Қызылқұм, Мойынқұм, Бетпақдала және Тұран ойпатының қоршай
орналасуы әсерінен қалыптасады. Ауаның орташа температурасы қаңтарда – 7 –
13˚С, шілдеде +26 +28˚С. Кей жылдары қыста температура – 40˚С көрсетті.
Жылдың 235 – 275 күнін 0˚С – тан жоғары жылы күндер құрайды.
Құрғақшылық соңғы 30 жылда айқын байқалып келеді, бұл облыс климатына тән.
Атмосфералық жауын – шашын республика бойынша ең аз түсетін аудан. Оның
орташа жылдық мөлшері 100 – 175 мм аспайды және бұл көрсеткіштің 60 % - ға
жуығы қыс – көктем айларына келеді. Соның ішінде қарға қарағанда облыс
территориясында жауын – шашын көбірек түседі. Облыс жерінде қар жамылғысы
тұрақсыз. Алғашқы қар қарашаның екінші жартысында түседі. Ал, жылыну
басында, ақпан айының екінші, үшінші онкүндігінен басталады. Облыс
территориясында ауаның салыстырмалы ылғалдылығы қыстың күндері аз өзгереді,
орташа алғанда 70 – 85%. Қала маңында солтүстік шығыс пен солтүстік батыс
желдері басым болады. Желдің орташа жылдамдығы облыс территориясының көп
бөлігінде 3 – 5 мс көрсетеді.
Облыс территориясында жылы мезгілдің басталуымен бірге шаңды дауылдар
байқалады. Облыс аудандарының көбінде жылдың бір мезгілінде 2 –ден 20 күнге
дейін, ал қала орталығында 30 күнге дейін желдер болып тұрады.
Соңғы жылдық температуралық режимді мына көрсеткіштен көруге болады (1
кесте).
1 – кесте
Орташа айлық және жылдық температура
Бекет (Қызылорда) I II
3719˚ С 4179˚ С 3121˚ С
Сурет – 3.
4 – кесте
Облыстың климаттық ерекшеліктері
Жаздың соңғы суығы Күздің алғашқы суығы Суықсыз мезгілдің
ұзақтығы
ерте-дегі орта -ша кеші
1997 42,8 - 28,5
1998 42,2 - 28,5
1999 40,9 - 24,8
Қызылорда облысының климаттық аудандары. Облыстық климат жағдайы
материктің ішкі оңтүстік бөлігінде атмосфералық ауа циркуляциясы
ерекшеліктерінің әсерінен қалыптасады. Температураның континенттік
белгілері тәулік, ай, жыл ішінде байқалып тұрады. Облыс байтағының көпшілік
бөлігінде ең жоғарғы абсолюттік температура 40 – 42 ˚С – ге жететінін
көруге болады. Ал қыста территорияның солтүстік және оңтүстік бөлігіндегі
ауа температурасының айырмашылығын айқын байқауға болады. Мысалы:
Солтүстіктегі Арал қаласы маңында ең суық ай қаңтардың орташа температурасы
– 13,4 ˚С болса, оңтүстігінде Аққұмда - 6,8 ˚С болады.
Облыс территориясының ауа – райына солтүстіктен, Сібірден соғатын
салқын ауа массасы біршама ықпал жасайды. Оңтүстік жағы ашық болғандықтан
Сібір ауасы еш кедергісіз емін – еркін облыс территориясына еніп кетеді.
Осының салдарынан қыстың кей мезгілдері ең төменгі абсолюттік температура –
40 – 45 ˚С – қа дейін төмендейді. Көктемгі, күзгі әсерін мезгілсіз түскен
үсіктен аңғаруға болады. Жылдық абсолюттік тербелуі, яғни температураның
жоғарғы және ең төменгі айырмасы 85 – 90˚С жетеді. Әр жылғы жауын – шашын
мөлшері жиі өзгеріп тұрады. Кейбір құрғақшылық жылдары не бары 30 – 66 мм,
ал ылғал мол жылдары 200 – 213 мм жауын – шашын түсуі мүмкін.
Облыс территориясын төмендегідей климаттық аудандарға бөлуге болады:
1. Солтүстік аудан және құрғақ ыстық аудан.
2. Орталық.
3. Оңтүстік.
4. Таулық.
1. Құрғақ ыстық аудан. Бұл ауданға Арал, Қазалы, Қармақшы, Сырдария
ауданының солтүстік бөлігін жатқызамыз. Сәуірдің бірінші онкүндігінен жылы
мезгіл басталады, ұзақтығы 160 – 205 күнге созылады. Жаздың, ең ыстық,
шілде айында, орта температура +25 +27˚С, қаңтар айында – 9 – 13 ˚С. Жылына
жауатын жауын – шашын мөлшері 115 – 130 мм. Қар желтоқсанның екінші
онкүндігінде түседі, қалыңдығы 10 – 25 см.
I - өте құрғақ, ыстық тау алды.
II - өте ыстық және құрғақ шөл даласы. IIа – солтүстік аудан,
IIб – орталық, IIв – оңтүстік.
2. Орталық аудан. Қазалы, Қармақшы, Жалағаш, Сырдария, Шиелі,
Жаңақорған аудандарының орталық бөлігін қамтиды. Жазы ыстық, ұзақ. Бұл
аймақта жауын – шашын 95 – 110 мм – ге дейін жауады. Желтоқсанның екінші –
үшінші онкүндігінде қар түседі, қалыңдығы 10 – 15 см, және жату ұзақтығы
1,5 – 2,5 ай. Бұл аймақтағы ауа райы +10 градустан жоғарлауы 9 – 13
сәуірден 9 – 14 қазан аралығында байқалады. Осы кезеңдегі жылы
температураның қосындысы 3700 ˚С – 4150 ˚С – қа жетеді, сол кездегі жауын –
шашын мөлшері 30 – 50 мм. Вегетациялық кезең ұзақтығы 208 – 217.
3. Оңтүстік аудан. Шиелі, Жаңақорған аудандарын алып жатыр. Жылы кезең
3 – 6 наурыздан 20 – 23 қарашаға дейін созылады. Басқа аудандарға қарағанда
жауын – шашын мөлшері көбірек, 152 – 159 мм дейін. Жауын – шашын көпшілік
бөлігі суық кезеңге (қараша – наурыз) тұстас келеді. Шиелі,
Сурет – 4. Қызылорда облысының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz