Қылмыстық жазаның құрамы
Мазмұны
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
Мағынасы мен
қысқартылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Қылмыстық жаза
1.1 Қылмыстық жазаның түсінігі және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қылмыстық жазаның мақсаты және
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..9
1.3 Қылмыстық құқықтағы жаза тағайындау жалпы
негіздері ... ... ... ... ... ... .1 3
2. Қылмыстық жазаның құрамы.
2.1. Қылмыстық жазаның жүйеленуі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Қылмыстық жазадағы соттың
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...45
2.3 Шартты түрде жазалаудың ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..61
Мағынасы мен қысқартылуы
ТК – тәрбие колониясы
ТИ – тәртіптік изоляторы
ҚАЖКД – Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Депортаменты
КБКК – колония бастығының кезекші көмекшесі
ТҚД – техникалық қызметінің Депортаменті
УҰИ – уақытша ұстау изолятоы
ТК – түзеу колониясы
ТМ – түзеу мекеме
ҚАЖК – Қылмыс-атқару жүйесінің комитеті
ҚЗИ – Қостанай заң институты
ІІМ – Ішкі істер Министрлігі
ҒБМ – ғылыми және білім Министрлігі
ӘдМ – Әділет Министрлігі
НПО – неправительственные организации
ІІО – Ішкі істер органдары
БҰҰ – Бірккен Ұлттар Ұйымы
ҚҰТ – қылмыстық ұйымдастырылған тобы
ЖІҚ – жедел-іздестіру қызметі
ҚР – Казақстан Республикасы
ПДН – подразделение по делам несовершеннолетних
ПКТ – помещение камерного типа
БАҚ– бұқаралық ақпарат құралдары
ТИ – тергеу изоляторы
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достығы
МБШТБ – мерзімінен бұрын шартты түрде босату
ҚАК – қылмыстық-атқару кодексі
ҚАЖ – қылмыс-атқару жүйесі
ҚК – қылмыс кодексі
ҚАЖКБ – Қылмыс-атқару жүесі комитетінің басқармасы
ҚЖК – Қылмыс іс-жүргізу кодексі
АИ – айыппұл изоляторы
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы.
Қылмыстық жазаның тиімділігі ретінде пайда болуы, калыптасуы, дамуы
және оны тағайындау, орындау тәртібі барлық уақытта да көптеген ғалымдармен
қатар көрнекті саяси қайраткерлерді де ойландырған мәселе. Жаза қазіргі
уақытта өзіндік мән-маңызын мүлдем өзгертті, ол барынша адамгершілікке
бейім нысандарға бағытталған. Бүгінгі таңдағы жаһандану әлемінде
қылмыскердің жасаған қылмысына жаза тарттыру мәселесі төменгі деңгейде
болғандықтан, қылмыстық қудалау жүйесі және оны жүзеге асыру саясаты
үнемдеуге негізделген. Қылмыстық жауаптылықтың негізін дұрыс анықтау құқық
қолдану органдары қызметінің заңдылықты қатаң сақтауының кепілі болып
табылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыстық
заңда көрсетілген қылмыс құрамының барлық белгілері бар іс-әрекетті істеу.
Яғни бұл деген қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегенге,
яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді қасақана
немесе абайсыздықтан істеген айыпты адамға ғана тағайындалатынын көрсетеді.
Жалпы қылмыстық жазаның түсінігін әр түрлі көзқарастағы тұрғыдан
беруге болады. Менің ойымша жеке тұлғалардың санасына тән берілетін
қылмыстық жаза түсініктері неғұрлым дұрыс болса соғұрлым демократиялық
сипатта болатын болар еді. Өйткені қылмыс деген әлеуметтік құбылыс деп
айтып өткен ғалымдардың өздері жалпы адамзат баласы үшін ненің нақты қылмыс
екендігі жайлы ой айтуда түп-тамырын нақты көрсетпеген. Қылмыс белгілі бір
заман талабы мен қағидаларына кері әсерін тигізетін нормалар жиынтығынан да
тұруы мүмкін. Не болмаса әрбір жеке тұлғаның өз ішкі сана-сезімі мен
көзқарасынан құралған өмір сүру идеологиясының дауысқа салынған шешімі де
болуы мүмкін. Сол сияқты қылмыстық жазаның да нақты түсінігін дәл айту үшін
белгілі бір көзқарастарды алға сүйеу етеміз. Яғни, әділдік ақиқаты қылмыс
түбіріне қайшылықты қылмыстық жаза тудыруы тиіс дейді. Бұл дегеніміз уды у
қайтарады деген белгіге сай болуы қажет деген сөз. Бұл тұрғыдағы айтпағым
қылмыстық жазаға тән сипат қандай болуы керек.
Әрине, қылмысқа сай. Қазіргі кезде ұстанған мемлекеттік нысанға сәйкес
қылмыстық жазаны ізгілік тұрғысында қолдану көзделген дейді. Бірақ, зер
салып қарасақ, Біз енді ғана жасаған қылмыстық іс-әрекетке сай қылмыстық
жазаны іздеу, яғни, абыройлы мемлекеттің парасатты халқы ретінде
әділеттіліктің тасын қалаудамыз. Өйткені, қылмыстың бәрі бірдей емес деген
дәлелді сөздің астары нені талап етеді.
Әрине нақты әрбір қылмыстық іс-әрекет үшін де нақты бір қылмыстық жаза
түрін шығаруға болады. Бірақ оның барлығы бірдей әділ көрінгенімен қылмыс
жасаған тұлғаға тәрбие боларлық сұранысты қанағаттандырады ма, не болмаса
жәбірленушіге келтірілген зиянның орнын толтыра алады ма, осыған мән беру
қажет. Жаңағы айтылған қылмыстың бәрі бірдей еместің кебін қылмыстық
жазаларға да өткізсек қалай болар.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 38 б. 2-тармағына және
Қылмыстық-атқару кодексінің 2 б. 1-тармағына сәйкес, қылмыстық жазалау
мақсатының бірі сотталғандардың түзелуі болып табылады. Бұл мақсатқа жету
үшін жазасын өтеп жүргендердің құқықтық сақтау мінезін ынталандыру өте
маңызды.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару заңнамасына
сәйкес жазаны орындау түзеу процесінің маңызды кезеңі болып табылады және
сотталғандардың құқықтық сақтау мінезін ынталандырады.
Қылмыстық жазаның тиімділігімен байланысты сұрақтары әлі де маңызды
болып тұр. Қазіргі нарық заманында осы негізінде босағандар қоғамда ылғи да
табысты бейімделе бермейді, соның салдары қылмысты қайталауына себеп
болады.
Мәселенің ғылыми өңделгендік дәрежесі. Қылмыстық жазаның тиімділігі
институтының әр түрлі мәселелері Г.З. Анашкин, В.И. Михлин, Н.Н. Полянский,
С.А. Қарабаева, И.Т. Гальперин, Ю.М. Ткачевский, В.А. Ломако, П.И. Хламов
және тағы басқа ғалымдармен зерттелген.
Қылмыстық және Қылмыстық-атқару заңнамаларына енгізілген өте маңызды
өзгерістер Қылмыстық жазаның тиімділігі негізін, шарттарын құқықтық
реттеуіне әсер етті.
Дипломдық жұмысты зерттеу тақырыбын таңдауыма осының бәрі себеп болды.
Қылмыстық жазаның тиімділігі институтын қолданғандағы қоғамдық
қатынастар зерттеудің нысаны болып табылады.
Түзеу мекемелерінен сотталғандарды босатуға дайындау қолдану
тәжірибесі, оларды мінездейтін мәліметтер, Қылмыстық жазаның тиімділігі
реттейтін қылмыстық-құқық және қылмыстық-атқару ережелері зерттеудің
тақырыбы болып табылады.
Қылмыстық жазаның тиімділігін есепке ала отырып, теориялық және
тәжірибелік қолдануын үйрену дипломдық жұмысты зерттеудің мақсаты болып
табылады. Және де Қылмыстық жазаның тиімділігі институтының құқықтық
реттеуін жоғарылатуға бағытталған, ғылыми дәлелденген ұсынымдарды өңдеуі
мақсатталған.
Зерттеу процесінде келесі мақсаттар шешілуін талап етеді:
- қылмыстық жазаның тиімділігі институтының жетілуі және туу процесін
зерделеу, негізгі ойын және дамуының заңдылығын табу;
қылмыстық-атқару құқығы және қылмыстық құқығы ережелерімен, қағидаларымен
реттелетін Қылмыстық жазаның тиімділігі сұрақтарының жиынтығын анықтау;
- қылмыстық жазаның тиімділігі институтының құқықтық мән-жайының ғылыми
анықтамасы;
- қылмыстық жазаның тиімділігі қолданатын шарттарын және негіздерін
анықтау;
- сотталғандардың түзелген шырайын, жасаған қылмыстың қоғамға деген
қауыптілігін, түзету мекеменің түрін есепке ала отырып, қылмыстық
жазаның тиімділігін қолдануының ерекшелігін зерттеу;
- түзеу мекемелерінен қылмыстық жазаның тиімділігі қоғамдық
бірлестіктерімен және мемлекеттік органдардың әлеуметтік
бейімделулеріне көмек көрсету және бақылау-ұйымдастыру жұмысының іс-
тәжірибесін талдау;
- институтын реттейтін отандық және шетелдік заңнамаларын талдау;
- институтының құқықтық реттеуін ынталандыратын ұсынымдарды өңдеу.
Зерттеудің тәсілдері және әдіснамалық негізі. Зерттеудің әдіснамалық
және теориялық негізін қоғамдық құбылысымен және барыстарын диалектикалы-
материалистік таным әдісі құрастырды. Осының шеңберінде келесі әдістер:
тарихи-құқықтық, салыстырмалы-құқықтық, жүйелі-құрамды, статистикилық және
жеке-ғылыми (сауал-сұрақ жүргізу, сұрау,құжаттарды талдау), қолдануға
жоспарланады.
Зерттеудің нормативтік негізін: Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Заңдар, заңға сәйкес және ведомстволы-нормативтік қылмыстық-
атқару жүйесін реттейтін актілер, ҚАЖ қызметін реттейтін негізін құрайды.
Шетел мемлекеттерінің теориялық және нормативтік негіздері талдауға
тартылады.
Дипломдық жұмысын зерттеу процесінде жазаны орындайтын мекемелердің,
ішкі істер органдарының, сотпен және прокуратураның әртүрлі статистикалық
құжаттары және түзеу мекемелеріндегі қылмыстық жазаның тиімділігі
институтының құқықты қолдану тәжірибесін талдау жоспарланады.
Дипломдық жұмысын зерттеудің жаңалығы, Қазақстан Республикасының өзгерген
әлеуметтік-экономикалық жағдайында қылмыстық және қылмыстық-атқару
заңнамаларын, қылмыстық жазаның тиімділігі реттейтін, түзеу мекемелерінің
тәжірибесін, соттардың және басқадай мемлекеттік органдармен қоғамдық
бірлестіктердің оны іске асыруын дипломдық жұмыс деңгейде талдауы
жоспарланады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы.
Дипломдық жұмыс зерттеудің нәтижелері қылмыстық жазаның тиімділігі
тәжірибелік қолдануын және құқықтық реттеуін ынталандырып, қылмыстық және
қылмыстық-атқару құқығы теориялық ережелерін әрі қарай дамытады деп
ойлаймыз.
Зерттеудің мәліметтері қылмыстық жазаның қолданудың тиімділігін,
топтастыру негізінде сотталғандардың түзелгенін, оны қолданудың негізі мен
шарттарын, құқықтық жаратылысын жүйелеуге және ғылыми дамуын жобалауға
мүмкіндік тудырады.
Зерттеудің практикалық мағынасы алдағы қорытындыларымен және ұсыныстар
жазасын өтеп шыққандарды қайта қылмыс жасаудан, түзеу мекемелерінде
қылмыстың алдын алу, сотталғандардың түзелуін ұйымдастырғанда қолдануға
пайдасы болады деп ойлаймыз.
1. Қылмыстық жаза.
1.1 Қылмыстық жазаның түсінігі және белгілері.
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады және
ол мелмекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде
қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі
ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық, рухани шаралардың барлық түрін
кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше көңіл
бөледі. Біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы күресті
экономикалық, ұйымдастыру, тәрбие, қоғам мүшелерінің белсенділігін, олардың
құқылық сана сезімін жетілдіру арқылы жүзеге асыруға болады.
Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек
арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс істеген
адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын функцияларының бірі
ретінде қарастырылады. әсіресе ауыр, өте ауыр қылмыс істегендерге соған
сәйкес ауыр қылмыстық құқылық күштеу шараларын қолдану мемлекеттің мндеті
болып табылады. Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан. Оларға тек қылмыстық
құқық шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік, тәртіптік шараларда жатады.
Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шараларының жеке бір түрі бола отырып, өз
ерекшеліктерімен оқшауланады.
Бірішіден, қылмыстық шара – мелмекеттік күштеу шарасы ретінде
қылмыстық заңмен ғана белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот үшін
міндетті тізбектерімен оны қолданудың тәртібі тұжырымдалған. Сот қылмысқа
кінәлі адамға қылмыстық заңда көрсетілген шараның шеңберінде оның шегінен
шықпай, жаза тағайындайды. Тек ерекше жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен
гөрі неғұрлым жеңілірек жаза тағайындауға құқылы.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны
мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды. ҚК-тің 38-бабында “жаза
дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы”
делінген. Қылмыстық жазамен салыстырғанда басқа да мелмекеттік күштеу
шаралары мемлекеттік органдар немесе лауазымды органдар арқылы жүзеге
асырылады. Мысалы, қоғамдық тәртіпті бұзған адамды полиция бастығы
әкімшілік жауапқа, салық инспекциясының лауазымды адамы салықтан
бұлтартпаушыларды заңда көрсетілген тәртіппен жазалайды немесе әкімшілік
комиссиясы өзіне берілген құзірет шеңберінде әкімшілік құқық бұзушыларды
жауапқа тартады. Осы аталған органдардың немесе лауазымды адамдардың бірде
біреуі қылмыстық жаза қолдануға құқылы емес. Қылмыстық жазаны қолдану – тек
қана соттың құзіреті.
Үшіншіен, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан
босату, сондай-ақ тағайындалған қылмыстық жазаны жеңілдету тағы да сот
арқылы жүзеге асырылады. Тек қана рақымшылық және кешірім беру актілермен
жазадан босату немесе жазаны жеңілдету Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес Парламент немесе Республика Президенті арқылы жүзеге
асырылады. Бұл да қылмыстық жазаның басқа мемлекеттік күштеу шараларынан
мәнді өзгешелігін көрсетеді.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде ашықтан-ашық тағайындалады.
Яғни, қылмыс адамның кінәсін анықтау оған жаза тағайындауды қажет деп табу,
қылмыстық жазаның нақты түрі мен көлемін анықтау, жеке немесе заңды
тұлғалар арқылы емес мемлекет арқылы жария, ашықтан-ашық түрде белгіленеді.
Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе
лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата алмайды, заңды
күшіне еңген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды
және жай адамдардың орындауы үшін Республика аумағында міндетті болып
табылады.
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға қолданылуы
мүмкін. Яғни, бұл жерде жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-әрекетінің
қылмыстық құқылық зардабы болып табылады. Сондықтан да қылмыстық заңда
“адам өз кінәсі анықталған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік және
пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа
тартылуға тиісті”, - делінген. Сондай ақ әрбір істелген қылмысқа жаза
тағайындау міндетті емес. Мұның мәні мынада: егер тергеу жүргізетін немесе
істі сотта қараған кезде жағдайдың өзгеруімен байланысты кінәлінің істеген
қылмысының қоғамға қауіпті мәні жойылса немесе оның өзі қоғамға енді
қауіпті емес деп танылса, қылмыс нышандары бар іс-әрекет жасаған адамды
қылмыстық жауаптылықтан босатуға(68-бап) болады.[3]
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі азаматтық, әкімшілік
немесе тәртіптік құқылық жауапкершілікке тартумен де ұштастырылуы мүмкін.
Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмысты іс-әрекеттер үшін кінәлінің
кінәсін бетіне басу арқылы берілетін теріс құқылық баға болып табылады.
Бетіне басудың және кінәлаудың дәрежесі қылмыстың ауырлығына, кінәлінің
жеке тұлғасына және оның қылмысты іс-әрекетті істеудегі мінез-құлқына
тікелей байланысты болады.
Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелей
байланысты болады. Мысалы, соттың кінәліні бас бостандығынан айыруы немесе
белгілі бір кәсіппен шұғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға
тыйым салуы, мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр қылмыс жасаған жағдайда
кінәліге заңда көрсетілген негізде еркше жаза - өлім жазасын тағайындауы да
мүмкін. Сөйтіп, кез келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған адам
материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. Өйткені жаза өзінің мәні
жөнінен кінәліні жазалау болып табылады.
Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан ерекшелігі
сол, оны қолдану кінәліге барлық уақытта да сотталғандық туралы атақ
береді. Сотталғандықтың кінәлі үшін белгілі бір құқылық зардабы бар, ол
сотталғандығы туралы өмірбаянында көрсетілуі керек, сотталғандық кейбір
жағдайларда қылмысты ауырлататын мән-жайларға жатады. Немесе сотталғандық
атақ кейде қылмысты саралауға, жазаның мөлшерін, сондай ақ жазаны өтейтін
колонияның түрін белгілеу үшін маңызды мәнге ие болады.
Қорытынды
Сонымен қылмыстық жаза дегеніміз сот арқылы мемлекет атынан қылмыс
жасаған адамға қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік шараны қолдану
болып табылады.
Қылмыстық жазаны әкімшілік құқық бұзушылық үшін қолданылатын жазадан
айырмашылығы мынадай:
-1) қылмыстық жаза бұл істелген қылмыстың зардабы, ал әкімшілік шара
болса, ол қылмыс болып табылмайтын қоғамға жат теріс әрекеттер үшін ғана
тағайындалады.
-2) қылмыстық жаза сот арқылы мемлекет атынан тағайындалады.
Әкімшілік шаралары әкімшілік органдары, лауазым адамдары немесе судья
тағайындайды.
-3) қылмыстық жазаның әкімшілік жазадан ерекшелігі сол сот үкімі
бойынша тағайындаған қылмыстық жаза кінәліге сотталғандық атақ береді, ол
әкімшілік жазаға тартылғандар үшін мұндайда құқылық зардап болмайды.[9]
Жазаның белгілері.
1.Қылмыстық жаза – ерекше мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы.
2.Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға ғана қолданылады.
3.Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға құқықтары мен
бостандықтанын шектеумен байланысты
4.Жаза тек қана сотың үкімі бойынша және мемлекет атынан тағайындалады.
Сот үкімі бойынша тағайындалған жаза кінәліге сотталғандық атақ
белгілейді.
1.2. Қылмыстық жазаның мақсаттары және қағидалары.
Осы арада санамыз қалыптасып қалған Отанымыздың жазалар жүйесінің
тарихын шола кеткенді жөн санадым. Түзеу жұмысының қағидалық маңызы 1919
жылы сегізінші съездегі партия бағдарламасында белгіленген. Онда
бостандығынан айыру түзеу жұмысымен ауыстырылды. Мұнда тағы да теориялық
тұрғыда аса мән беріліп зерттелмеген түзеу жұмысы ал дегеннен іс жүзінде
сотта көп қолданыла бастады. 1920 жылы сотталғандардың 23 проценті, 1921
жылы 28 проценті, 1922 жылы 38 проценті түзеу жұмыстарына үкімдері
кесілгендер еді. 1926 жылы қабылданған РСФСР қылмыстық кодексінде түзеу
жұмысын қолдану одан бетер көбейтілді. Түзеу жұмысы РСФСР қылмыстық
кодексінің 78 бабында, яғни бұл 43 процентке дейін жетті. Сотта да осы
түзеу жұмысын тағайындау жайында үкімдер шығару артты [12].
Алайда мұндай қылмыстық жазаны қолдану 1935 жылдан бастап қысқартыла
бастады. Оны әскери соғыс жағдайындағы қылмыстық жауапкершіліктің артуына
байланысты Ұлы Отан соғысынан кейін қайтадан қолдана бастады. 1955 жылы
түзеу жұмыстарына тарту жазасы барлық қылмыстық жазаның 38,4 проценттік
көрсеткішіне дейін жетті. 1950 жылдың соңында тарихи әлеуметтік дамуға
сәйкес жолдастық сот етек ала бастады. Онда қоғамға қауіпсіз деп танылған
қылмыскерлер азаматтардың, яғни, белсенді жолдастардың
жауапкершіліктеріне берілді. Осыған көп мән берілді. Сөйтіп шартты түрде
соттау кең етек алды. 1959-1961 жылдар аралығында түзеу жұмыстарында еңбек
ақыдан ұстап қалу 25 проценттен 20 процентке дейін төмендеп, осы жағдай
қылмыстық-атқару жұмысында кеңейтілді. Қылмыстық кодекс 1922 жылдың 1
маусымында 54 бап (31 процент), 1926 жылы (1927 жылдың 1 қаңтарымен
қарағанда) 78 бап (43 процент), (1960 жылдың 31 желтоқсанымен қарағанда) 96
бап (35 процент), қылмыстық кодекс 1960 жылы (1969 жылдың 1 қаңтарымен
қарағанда) 124 бап (56 процент) өзгерістерге ұшырады [14].
Абайсызда жасалған, сонымен қатар қоғамдық ортаға қауіпсіз деп сол
кезде есептелген қылмыстар үшін қылмыстық кодекстің 25 бап 2 бөлімге сәйкес
1969 жылы түзеу жұмысынан қасақана жалтарған сотталғандарды бас
бостандығынан айыру жазасымен ауыстыра бастады. Бұл тарихи сараптамадан
белгілі болды. Мұнда сотталған тұлғаға мәжбүрлі түрде жұмыс жасатумен қатар
оның бостандық-еркі де шектеліп отыр. Түзеу мекемелерінде қылмыскерлердің
өз заңдары мен ережелері қалыптасты. Әрине мұның барлығы сотталған тұлғаның
оң бағыттағы түзелім жолына түсуіне кедергі болғаны сөзсіз. Осыдан барып
жоғарыда айтылған КСРО-дан қалыптасып қалған жаттанды қатыгездік дегеніміз
шығады. Яғни, сол уақыттағы қоғамдық санадан құралған пікір бойынша түзелу
мекемесінен босап келген тұлға түзеліп емес керісінше атақты ұры болуға
жасаған бастама қадамы ретінде есептелді. Оларға жауапты жұмыс тапсыру
мүлде мүмкін еместей көрінді. Неліктен? Өйткені сотталған адамды тәрбиелеу
мекемелеріндегі жүргізілетін жұмыс қоғам көзқарасына сәйкес адамды түзеу
деп емес тек қана жазалау мәнінде байқалды.
КСРО ыдырағаннан кейінгі кезенде Қазақстан заңгерлері қылмыстық жазаны
атқаруды (өткеру) реттеудің өз жүйесін құрды. Қазіргі күші бар қылмыстық
атқару заңдары жазаны атқару заңдар нормасын жүйеге келтіру нәтижесінде
пайда болды.
ҚР ҚК –нің 38-бабының 2-бөлігінде жазаның мақсаты - әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамдарды түзеу,сондай-
ақсотталғандарды да, басқа адамдарды да жаңа қылмыстарды істеуден алдын ала
сақтандыру екендігі айтылған.[3]
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру,соталған адамға жаза
тағайындау және жазаны орындау арқылы оны түзеу, сөйтіп жаңа қылмыс
істеуден оны сақтандыру жазаның арнаулы ескертуі болып табылады.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру дегеніміз қылмыс істеген адамға
әділетті жаза тағайындау, істелген қылмыстың қоғамға
қауіптілігі,келтірілген зиян мөлшері, жаза тағайындаудың басты негіздері,
кінәлінің жеке басының жеке басының ерекшеліктері ескеріле отырып,қылмысына
сай келетін,әділ жаза тағайындау болып табылады.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру үшін заңдылық принциппен қатаң
басшылыққа алып жасалған қылмысқа әділ құқылық баға және лайықты жаза
белгілеу қажет.
Жазаның мақсаттары қылмыстық құқықтың жалпы міндеттері арқылы
белгіленеді. ҚК-тің 2-бабындадағы осы заңның міндеттері заң қорғайтын
мүдделерді қорғау, алдын алу делінсе,ол міндеттерді жүзеге асыру үшін
қылмыстық жауаптылық негіздері белгілепіп, қылмыс ұғымы айқындалады, қылмыс
істеген адамдарға қолдануға тиісті жазамен өзге де қылмыстық-құқылық ықпал
ету шаралары белгіленеді.[3]
Арнаулы сақтандырудың иелері болып, қылмыс істеп сотталғандар танылады.
Жазаның мақсаты бұл адамдардың тарапынан тағы да қылмыс істеу фактісінің
орын алмауын көздеуі болып табылады. Жазаның осы көзделген мақсатына
жетуідің құралы – сотталғандарды тузеу арқылы, еңбекке адал, заң талаптарын
мүлтіксіз орындау рухында тәрбиелеу болып табылады. Бұл жерде түзеу
денегеніміз қылмыс істеп сотталған тұлғаның әлеуметтік, психологиялық
көзқарасын өзгертіп қылмысты құбылысқа,қоғамға ережелерін бұзуға, еңбексіз
күн көріске деген пиғылдарын,жазадан қорықса да өзгертіп дұрыс жолға салу
болып табылады.[15]
Сондықтан да қылмыскерге жаза тағайындау арқылы оны тузеу жазадан
қорықса да қылмыс істейтін, заң талаптарын қалт жібермей мүлтіксіз
орындайтын адам етіп қалыптастыру болып табылады.
Жазаның басқа бір мақсаты – басқа адамдарды қылмыс істеуден сақтандыру
болып табылады.[16]
Бұл қылмыс істемеген, бірақ тәртіптік, әкімшілік құқық қалыптарын
бұзып,бейморальдық күйге түсіп жүрген, қылмыс істеуі мүмкін,тұрақсыз
элементерге бағытталады. Мұндай әлеуметтәк тұрақсыз адамдарды қылмыстық
құқықта көрсетілген жазамен қорқыту арқылы және қылмыс істегендерге жазаның
сөзсіз қолданылуын ескерту,қылмыстан сақтандырудың жалпы турі болып
табылады. Мұндай сақтандыру қылмыстық құқықтық тәрбиелік функциясының бір
көрінісі болып табылады.
Қылмыстық құқық қалыптарының жеке түрлерінің санкцияларында көрсетілген
жазаларда қылмыс істеген кінәлі адамдарға қолданбақшы болып қорқыту арқылы
қылмыстық заң барлық азаматарға, олардың психологиялық сана-сезіміне әсер
ету арқылы, олардың әлеуметтік әділеттілікті,адам өмірінің
қорғалуының,құқық тәртібін нығайтудың қажеттілігі туралы көзқарастарының
қалыптасуына жағдайлар туғызады.[17]
Сол сияқты – қылмыстының жанын қинау немесе адамгершілік нысанына тиіп,
қорлау мақсатын көздемейді. Бұл тарихи қалыптасқан қылмыстық құқықтың
қылмыстық құқықтың адамгершілік принципі болып табылады. Осы жерде жазаның
мақсаттары туралы заңның қалпының өзінде қарама-қайшылық жоқ па екен деген
заңды сұрақ туындайды.Жаза сотталған адамның құқықтары мен бостандықтарына
шек қою арқылы,сөз жоқ,оның жанын қинайды,адамгершілік намысына тиеді. Бұл
жерде қарама-қайшылықты жою үшін жазаның мақсатын және құрамын, мазмұнын
дұрыс айыра білген жөн. Жаза қылмыстының жанын қинау немесе адамгершілік
намысына тиіп қорлау мақсатын тіпті де көздемейді. Сотталған адамның
құқықтары мен бостандықтарына заңда көрсетілген шекті қою жазаның мазмұнын,
ал арнаулы және жалпы сақтандыруды жүзеге асыру жазаның мақсатына жету
құралын құрайды.[18]
Сотталған адамның қоғамнан оқшауланып,тузеу мекемесінде жазасын өтеуі,
әлбетте, оның жанын жеуі сөзсіз, бұл жазаның жазалау элементері болып
табылады
1.3 Қылмыстық құқықтағы жаза тағайындау жалпы негіздері
Жаза тағайындау — жасалған қылмыста айыпты деп танылған адамға айыптау
үкімін шығарарда қылмыстық ықпал жасаудың нақты шарасын соттың таңдауы.
Жаза тағайындау қылмыстық заңды қолдану барысындағы ең жауапты және маңызды
саты болып табылады. Өйткені, жаза тағайындау, оны жүзеге асыру сотталған
адамды түзеуге, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруге, қылмыстың алдын
алуға ықпал етеді. Жазаның осы мақсаттарына қол жеткізу көбіне қылмыстық
жазаны әділ әрі негізді тағайындау арқылы мүмкін болады. Қылмыстық құқық
жаза тағайындағанда кінәлінің жеке-дара жауапкершілік принципін негізгі
басшылыққа алады. Осы мәселеге байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Соты Пленумьшың 1999 жылғы 30 сәуірдегі Қылмыстық жаза тағайындаған кезде
соттардың заңдылықты сақтауы туралы № 1 қаулысында былай делінген:
Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот алдында
тең, ешкім де сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға жатпайды
және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала
отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыптының қызметтегі және
коғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға сәйкес бұлжытпай
шешуі қажет екендігіне жете назар аударуға тиіс. Заңның бұзылуын ештеңе де
ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар ҚК-тің 52-бабында
көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы кағидаларын бұлжытпай сақтауы, сондай-
ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа жататындығын;
рецидивтің болуын және оның түрін; сотталушының кылмыстық әрекеті қай
сатыда тоқтатылғанын; қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық
қауымдастық жасаған жағдайда сотталушының қатысу дәрежесін; қылмыстық
мақсатқа жету үшін оның әрекеттерінің мағынасын және келтірген немесе
келтірілуі мүмкін зиянның сипаты мен көлеміне ықпалын; қылмыстар жиынтығын;
жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды; сол қылмыс үшін
көзделген жазаға қарағанда неғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты
соттау негіздерін ескеруі тиіс. Сондай-ақ, қылмыстық заңда қылмыс жасаған
адамдардың жасы кәмелетке толмағандарына, жасы 65-тен асқан ер адамдарға,
сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза тағайындаудың ерекшеліктері көзделгенін
ескере отырып, соттар сотталушылардың жынысын және жасын ескеруі қажет.
Сотталушының нақты қылмыс істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған
жазаны, істеген қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында
көрсетілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте, сөз жоқ, істелген
қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-жақты еске алынады.
Тек қана осы мәселелерді есепке алған жаза ғана әділ әрі заңға сай деп
танылады. Қылмыс жасаған адамға белгілі бір жазаны жеке дара тағайындау
Жаза тағайынаудың жалпы негіздері деп аталатын арнайы ережелерге сәйкес
жүргізіледі. Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудың жалпы
негіздері көрсетілген. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері дегеніміз — әрбір
нақты іс бойынша жаза тағайындау кезінде сот басшылыққа алуы тиіс заңмен
бекітілген белгілер. Қылмыстық заңда жаза тағайындаудың жалпы негіздері
ретінде жазаның әділеттілігі, мақсатқа лайықтылығы, тиімділігі айтылады.
Қылмыстық кодекстің 52-бабы 1-бөлігінде Қылмыс жасауға айыпты деп танылған
адамға ҚК-нің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және ҚК-нің
Жалпы бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады
делінген. Жаза егер ол жасалған қылмыстың ауырлығына, қоғамға қауіптілік
сипаты мен дәрежесіне, кінәлінің жеке тұлғасына және қылмысты жасау
жағдайларына сәйкес тағайындалатын болса әділетті деп танылады. Мұнда
сәйкес термині бір ғана ұқсастық емес, тепе-теңдік деген мағынада
қолданылады, яғни жаза қылмысқа сыртқы формальды жағынан емес, әлеуметтік
жағынан және арифметикалық жағынан емес, заңдық жағынан тең болуы керек
дегенді білдіреді. Сонымен бірге, жаза және негізді болуы керек. Егер оны
барлығы, сотталғаннан бастап қоғамның барлық мүшелері заңды, негізді және
көз жетерлік жаза ретінде қабылдаса ғана ол әділетті деп танылады.
Тағайындалатын жазаның заңға сәйкестік талаптары ерекше маңызды. Жасалған
қылмыстың қауіптілігін бағалай отырып, сот ең алдымен, аталған қылмыстың
түріне ҚК-нің Ерекше бөліміндегі заң шығарушының берген бағасын ескеруі
керек. Сондықтан, әділетті жаза тағайындаудың міндетті алғышарты ретінде
қылмыстың нақты заңдық саралануы саналады. Қылмысты саралаудағы қате
әділетсіз жаза тағайындауға әкеп соғады. Жазаның мақсатқа лайықтылығы
дегеніміз - соттың тағайындаған мәжбүрлеу шарасының сотталған адамға оң
ықпал етуге сәйкес келу талабын білдіреді. Соттың таңдаған жазасы оның
жалпы мақсаттарына қол жеткізудің жеткілікті құралы болуы керек.[19]
Осыған байланысты ҚК-нің 52-бабы 2-бөлігінде Қылмыс жасаған адамға
оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті
жаза тағайындалуы тиіс... деп көрсетілген. Қылмыстық заң сотты жаза
тағайындау кезінде жаза мақсаттарының біреуіне қол жеткізу болып саналатын
- жазаның сотталған адамның түзелуіне әсер ететіндігін көре білуді және
жасалған қылмыс пен қылмыскерді сипаттайтын барлық мән-жайларды ескере
отырып, жазаның мүмкіндігінше ең қатаң емес түрін дұрыс тағайындай білуді,
оның мөлшерін анықтауды міндеттейді. Сот жазаны ҚК-нің Жалпы бөлімінің
ережелерін ескере отырып тағайындайды. Жаза тағайындау кезінде сот мына
жағдайларды міндетті түрде ескеруі тиіс:
1). Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесі;
2). Кінәлінің жеке басы;
3). Кінәлінің қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқы;
4). Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар;
5). Жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар;
6). Тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның
отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалы.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі - бұл ҚК-нен қарастырылған іс-әрекеттің
қылмыстық заңмен қорғалатын объектілерге нақты зиян келтіру немесе нақты
зиян келтіру қаупін тудыруының объективті қасиеті. Әрбір қылмыстың қоғамға
қауіптілігі қылмыстық құқық теориясында екі категория: қоғамға қауіптілік
сипаты (сапалық белгі) және қоғамға қауіптілік дәрежесі (сандық белгі)
арқылы ашылады. Қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты — қылмыстың сапалық
категориясы, ол ең алдымен, қол сұғушылық объектісінің ерекшелігімен, яғни
объектінің қоғам мен мемлекет үшін құндылығымен, қылмыс нәтижесінде
келтірілген зиянның мөлшерімен және т.б. жағдайлармен анықталады. Барлық
қылмыстар бір-бірінен осы қоғамға қауіптілік сипаты бойынша ерекшеленеді.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі — қылмыстың сандық категориясы. Бұл
жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты шешіледі. Ол ең алдымен қылмыс
құрамының белгілерімен, объектіге келтірілген зардаптың мөлшері мен сипаты;
кінәнің нысаны, мақсат пен ниет; қылмыстың жасалу тәсілі; субъектінің
ерекшелігі және т.б. жағдайлармен анықталады. Қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесі көбінесе қылмыстың объективтік жағымен, ал қоғамға кауіптілік
сипаты — қылмыстың объектісімен және субъективтік жағымен сипатталады. ҚР
Жоғарғы соты Пленумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі Қылмыстық жаза
тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы қаулысының 2-
тармағына сәйкес жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін
анықтағанда, соттар қылмыстың ауырлығын анықтау тәртібін реттейтін ҚК-нің
10-бабы талаптарын, сондай-ақ нақты қылмыстық әрекет (кінәнің түрі, себебі,
тәсілі, жасаған қылмыстық жағдай мен кезеңі, одан болған ауыртпалық,
сотталушылардың әрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дәрежесі мен сипаты
т.б.) жағдайының барлығын ескеруі тиіс. Жасалған қылмыстың қоғамға
қауіптілік сипаты мен дәрежесін анықтау кезінде нақты іс бойынша
жинақталған барлық объективтік және субъективтік белгілерін есепке алу
қажет. Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар
сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және объективті
түрде тексеруі тиіс. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке
қабілеттілігімен қатыстылығын, білімін, сотталғандығы туралы мәліметтерді,
сонымен бірге сотталушының отбасы анықталғаннан кейін тағайындалған жаза
оның отбасы немесе оның асырауындағы адамдардың жағдайына қандай әсер
ететінін ескеруі қажет. Жаза тағайындау, яғни айыптау үкімін шығарарда жаза
таңдау сот қызметіндегі маңызды, жауапты сәт. Жазаның тағайындалуы
әлеуметтік әділеттіліктің қалпына келуіне, сотталған адамның түзелуіне,
сотталғанның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыс жасауын болдырмауға
көмегін тигізеді. Бұл мақсатқа қол жету үшін жаза дәлелді де әділ болуға
тиіс. Қылмыс жасаған адамға, делінген ҚК-тің 52-бабында, оның түзелуі және
жаңа қылмыстың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға
тиіс. Соттың жаза тағайындауға осы тұрғыдан қарауы ҚР ҚК-нің 52-бабында
келтірілген жаза тағайындаудың жалпы негіздерін (ережесін) қамтамасыз
етеді.[3]
Бұл бап сот үшін жаза тағайындаудың нақты емес, жалпы ережесін
белгілейді, ол бір жағынан соттың заңды қатаң бағдарға алуын көздейді,
екінші жағынан жаза тағайындағанда оның өзінше ынта көрсетуіне мүмкіндік
береді. Жаза тағайындау белгілі бір принциптерге негізделеді, олар
қылмыстық заңның жалпы құқықтық және салалық арнаулы принциптерінің нақты
көрінісі болып табылады. Жаза тағайындаудың негізінде жатқан принциптер
мыналар: заңдылық, адамгершілік, жазаның әділеттілігі, жазаның дәлелділігі
және үкімде оның себебінің міндетті түрде көрсетілуі, жазаны жеке даралау,
қылмыстық қудалау шараларын үнемдеу. Бұл принциптер ҚК нормаларында өз
көрінісін табады. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері - заңда белгіленген
критерийлер, сүйенетін ережелер, әрбір нақты іс бойынша жаза тағайындағанда
сот оларды басшылыкқа алады. Басқа сөзбен айтқанда, қандай қылмыстық іс
қаралмасын, айыпкерге кандай жаза қолданылмасын, сот осы жалпы
критерийлерге сүйенуі керек. ҚК-тің 52-бабына сәйкес жаза тағайындаудың
жалпы негіздері мынадай үш критерийден тұрады.
Сот жазаны:
1) ҚК-тің Ерекше бөліміндегі сол қылмыс үшін жауаптылық көзделген
баптар шегінде;
2) ҚК-тің Жалпы бөлімінде қарастырылған жағдайларды ескеріп;
3) қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесін, айыпкердің жеке
басын, қылмысқа дейінгі және оны жасағаннан кейінгі оның мінез-құлқын,
жауаптылық пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды, сондай-ақ
тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның отбасысының
немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалын ескеріп
белгілейді. Осы критерийлерді қарастырайық:
1. Сот жазаны ҚК-тің тиісті баптарында белгіленген шекте тағайындайды.
Бұл — сот жазаны ҚК-тің Ерекше бөлімінің айыпкер жасаған қылмыс сараланатын
баптың санкциясы шегінде ғана тағайындай алады деген ұғым. Мысалы, ҚК-тің
264-бабының 2 бөлігінің санкциясы екі жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге
бас бостандығынан айыруды көздейді.[3]
ҚК-тің осы нормасы бойынша соттағанда сот бұл баптың санкциясы
бойынша белгіленген ең көп және ең аз мерзімдер шегінде жаза тағайындауға
тиіс. Нақты жағдайға байланысты жаза тағайындауда санкция түрінің
маңыздылығы бар. Өзінің түріне қарай қылмыстық кодекстегі санкциялардың
көбі салыстырмалы-анықталған, яғни жазаның түрі, оның жоғарғы және төменгі
шектері көрсетілген. Мұндай санкциялар жазаны жеке даралау үшін үлкен
мүмкіндіктер береді. Балама санкцияларда екі және одан көп негізгі жазалар
көрсетіледі, сот оның кез-келгенін таңдай алады. ҚК-тегі санкциялардың
көпшілігі балама. Олар жазаны жеке даралауға, оның мерзімі мен түрін
анықтауға көп мүмкіндік береді. Қандай жағдай болса да, сот Ерекше бөлімнің
бабындағы санкцияда белгіленген ең жоғарғыдан (жоғарғы шектен) жоғары жаза
тағайындай алмайды (мысалы, ҚК-тің 264-бабының 2 бөлігі бойынша жеті жыл).
Егер сот оған жол берсе, онда жаза тағайындаудағы принцип бұзылады. Бірақ,
ҚК-тің 55-бабында көзделген мән-жайлар болса, сот ҚК-тің Ерекше бөлімінің
бабындағы санкцияда көзделген ең төменгіден (төменгі шектен) төмен жаза
тағайындай алады. Бұл жаза тағайындаудағы адамгершілік принципінің өзінше
көрінісі.
2. Сот жазаны ҚК-тің Жалпы бөлімінде қарастырылған жағдайларды ескеріп
тағайындайды. Бұл жазаның кейбір түрлерін қолданудың мақсатына, түрлеріне,
шарттарына, сондай-ақ жаза тағайындау тәртібіне қатысы бар ҚК-тің жалпы
бөлімінде қарастырылған жағдайларды соттың басшылыққа алуы тиіс екендігін
көрсетеді. Мысалы, ҚК-тің 359-бабындағы санкцияда екі жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген. Бұл бап бойынша
бас бостандығынан айырудың ең аз мерзімі, ҚК-тің 48-бабындағы жағдайларды
ескергенде, алты ай деп белгіленген. ҚК-тің осы нормасы бойынша соттағанда
сот алты айдан екі жылға дейінгі мерзімді тағайындау керек. Жаза тағайындай
отырып сот қаралған іс бойынша толық тұжырым жасайды, жазалаудағы мақсатқа
жету үшін жазаның қандай түрі және мерзімі жеткілікті екендігін анықтайды.
Мысалы, аяқталмаған қылмысты жасағаны үшін айыпталған адамға жаза
тағайындағанда сот қылмыстың ақырына дейін жетпеуіне себеп болған мән-
жайларды есепке алу жөніндегі ҚК-тің 56-бабының 1 бөлігінің талаптарын
ескереді. Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде, оны жасауға
адамның іс жүзінде қатысу сипаты мен дәрежесі, оның келтірген немесе
келтіруі мүмкін зиянының сипаты мен мөлшері жөніндегі 57-баптың 1
бөлігіндегі жағдайды соттың ескеруі тиіс. Егер адам бұлтартпау шарасы
ретінде қамауда ұсталса, онда үкім заңды күшіне енгенше қамауда ұсталған
уақытты бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның мерзіміне жатқызу
жөніндегі 62-баптың 3 бөлігінің талабын соттың ескеруі қажет. Жаза
тағайындай отырып, сот ҚК-тің 38-бабында белгіленген мақсаттарды көздейді.
Егер қылмыстардың жиынтығы немесе үкімдердің жиынтығы орын алса, онда сот
ҚК-тің 58, 60, 61-баптарында белгіленген тәртіп бойынша, ал кайталанған
қылмыс болса - ҚК-тің 59-бабында белгіленген тәртіп бойынша жаза
тағайындайды. Соттың ҚК-тің Жалпы бөлімінде қарастырылған басқа жағдайларды
да ескеруі қажет. Атап айтқанда, шартты түрде соттау немесе жаза өтеуді
кейінге қалдыру мүмкіндіктерін қарастырады (ҚК-тің 63, 72,74-баптары). Жаза
тағайындау кезінде қылмыстық заңның жалпы бөлімінде қарастырылған
жағдайларды соттың елемеуі әділқазылық жасағанда заңдылықтың өрескел
бұзылуы болып табылады, ол дәлелсіз үкім шығаруға әкеп соғады.[3]
3. Жаза тағайындаған кезде қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік
дәрежесін, айыпкердің жеке басын, сондай-ақ жауаптылық пен жазаны
ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды соттың ескеруі қажет. Жаңа
қылмыстық заң, осы аталғандардан басқа, айыпкердің қылмыс жасағанға дейінгі
және одан кейінгі мінез-құлқын, сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған
адамның түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың
тіршілік жағдайына ықпалын ескеруді міндеттейді.
Жаза тағайындаудың және қылмыстың қайталануының алдын алудың
тиімділігі қылмыстың жан-жақты, дұрыс бағалануына тікелей байланысты.
Жасаған қылмысы қоғамға онша қауіп төндірмейтін адамдарға бас бостандығынан
айырумен байланысты емес жаза қолданған дұрыс, және керісінше, ауыр қылмыс
жасаған адамға сот қатаң жаза тағайындау керек, себебі ондай әрекет жасаған
адамның бойын қоғамға жат қылық жайлап алған, одан арылту үшін оны ұзақ
уақыт көзден таса қылмай тәрбиелеу қажет. Қылмыстың қоғамға қауіптілік
сипаты, бәрінен бұрын, қастандық жасалған нысан бойынша анықталады жасалған
қылмыстан қандай қоғамдық қатынастар бұзылады немесе бұзылу қаупі туады,
яғни бұл қоғамға қауіптіліктің сапалық сипаттамасы (6, 407 б.). Осы
тұрғыдан алғанда қандай да болсын адам өлтірудің ар-ұждан мен қадір-
қасиетке қастандық жасаудан айырмашылығы бар, денсаулыққа қарсы қылмыстың
мүліктік қылмыстан айырмашылығы бар. Қоғамға қауіптілігі тұрғысынан қылмыс
жасаудың себептері де, тәсілдері де, басқа мән-жайлар да маңызды рөл
атқарады. Мысалы, аса қатыгездікпен, бұзақылық ниетпен немесе
жәбірленушінің мүшелерін немесе тінін пайдалану мақсатында қасақана адам
өлтіру (ҚК-тің 96-бабының д, и, м тармақтары) қажетті қорғаныс
шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіруге қарағанда (ҚК-тің 99-бабы) ауыр
қылмыс болып табылады. Қоғамға қауіптілік сипатына қарай қылмыс түрлерінің
бір-бірінен айырмашылығы бар. Мысалы, ұрлыққа қарағанда тонау қауіптірек,
өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізуден адам өлтіру қауіптірек. Әрине, бұл
қылмыстар үшін жазалар да әртүрлі болуы керек.
Қылмыс ауыр болған сайын жаза да қатаң болуы тиіс, және керісінше,
кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыстарды жасағаны үшін, басқа мән-
жайларды да ескеріп, жазаның жеңілірек түрін қолдану керек. Сонымен қатар
соттар жасалған қылмыстың тек коғамға қауіптілік сипатын ғана емес, оның
қоғамға қауіптілік дәрежесін де ескеруге тиіс, егер қоғамға қауіптілік
сипаты - сапалық көрсеткіш болса, қоғамға қауіптілік дәрежесі — сандық
көрсеткіш. Жаза тағайындаған кезде сот ескеруге тиісті қоғамдық қауіптілік
дәрежесі нақты қылмыстың ауырлығын анықтайды, ол сол қылмыстық әрекеттің
жеке ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, ҚК-тің 175-бабының 1 бөлігі
бойынша жауаптылық көзделген ұрлықтың ірі мөлшердегі ұрлыққа қарағанда (ҚК-
тің 175-бабының 3 бөлігі) қауіптілігі аз. Қару қолданған теңіз қарақшылығы
(КҚ-тің 240-бабының 2 бөлігі) ҚК-тің 240-бабының 1 бөлігі бойынша
жауаптылық көзделген теңіз қарақшылығынан қауіптірек. Қылмыстың бір түрінің
өзіндегі қоғамға қауіптілік дәреже келген зиянның мөлшеріне, сондай-ақ
қылмыс жасаудағы көптеген басқа мән-жайлардың жиынтығына байланысты (әрбір
қатысушының қатысу сипаты мен дәрежесіне, айыптың формасына, қылмыс жасау
жағдайына және кезеңіне).
Сондықтан да жаза тағайындаған кезде, тек жасалған қылмыстың сипатын
ғана емес, оның қоғамға қауіптілік дәрежесін де есепке алу жөніндегі заң
талабы әділ жаза тағайындаудың бірден бір алғы шарты болып табылады.Егер
сот қылмысты кімнің жасағанын, жазаны кімге қолданатынын дұрыс анықтап
білсе, жазалаудағы мақсатқа да қол жетеді.
Нақты қылмыс жасалғанда жалпы қылмыскер деген ұғым болмайды, өзіне тән
қасиеттері бар белгілі бір адам болады. Сол қасиеттер жаза шарасын
таңдағанда оң не теріс ықпал жасауы мүмкін. Сондықтан да сот жаза
тағайындау кезінде айыпкердің жеке басына қатысты мәліметтерді жан-жақты,
мұқият талдауы тиіс. Әдебиеттерде адамның жеке басы деген ұғымға адамды
әлеуметтік тұлға ретінде көрсететін, оның өзіндік қасиеттері мен
қайталанбас ерекшеліктерін неғұрлым толық ашатын өзгешеліктер деген
түсініктеме берілген (8, 6-36 б). Адамның жеке басы деген ұғым - оның
қоғамдық мәнін, адамның әлеуметтік-психологиялық және дара биологиялық
ерекшеліктерін қамтиды. Арнаулы алдын алу, қылмыскерді түзеу сияқты жазаның
мақсаттарына қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін анықтағанда
ғана қол жеткізуге болады. Кімнің жазаланатынын, сотталушының қоғамға
қаншалықты қауіпті екендігін, оны түзеудің және қайта тәрбиелеудің қандай
мүмкіндігі бар екендігін білу өте қажет. Анықтама, тергеу органдары, сот
қылмыскердің мына жақтарын мұқият зерттеп білуге тиіс: әлеуметтік бейнесін,
тұрмыс салтын, үйде, тұрмыста оны қоршаған ортаны, әдептілік принциптерін,
рухани байлығын, идеалын, немен айналысатынын, психологиялық
ерекшеліктерін, жауаптылық қабілетінен айырмайтын психикалық
өзгешеліктерін, жасаған ұнамды немесе ұнамсыз әрекеттерін, еңбек ұжымындағы
беделін, т.б. Заң және қылмыстық заң теориясы қылмыс жасаған адамға тән
белгілер жиынтығын екі топқа бөледі: бірінші топты қылмыс субъектісінің
белгілері құрайды, екінші топ қылмыскердің жеке басын сипаттайтын
белгілерді біріктіреді. Субъектінің есі дұрыстығы, ең төменгі жасы, арнаулы
субъекті туралы мәліметтер қылмыс құрамының міндетті түрдегі белгілері
болып табылады, олар әрекеттің қоғамдық қауіптілігін сипаттайтын
көрсеткіштер. ҚР Жоғарғы сотының практикасында заңның бұл талабына баса
назар аударылған. Сотталушының жеке басы туралы мәліметтерді жан-жақты
есепке алу қажеттігіне соттар әрқашан да мән береді. Атап айтқанда,
сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, оның еңбекке қабілеттігін,
еңбекке, оқуға көзқарасын, соттылығы туралы деректерді анықтау керек (9, 3
б). Жоғарыда аталғандай, айыпкердің жеке басы деген ұғым сипаты жағынан
әртүрлі белгілерді қамтиды. Олардың кейбірінде психологиялық, ал кейбірінде
әлеуметтік түбір бар. Сыртқы жағдай айыпкердің мінез-құлқына ықпал жасай
отырып оның сана-сезімін, ерік-ынтасын қалыптастырады, психологиялық
келбетіне мазмұн береді. Әркімнің ой-түсінігі өзінше. Әрбір адамның өз
көзқарасы, сенімі, дағдысы, жұмысқа, отбасына, айналасындағы адамдарға және
тірліктегі басқа құндылықтарға деген өз түсінігі болады. Әр адам өмір
құндылықтарын өзінше сатылап, бір жүйеге келтіреді, оны А.И.Чучаев өмір
құндылықтарының сатысы деп дұрыс атаған, ол сатыда әр құндылықтың өз орыны
бар, ал түзеу процесі дегеніміз — сол құндылықтарды ауыстыру арқылы
әрқайсын өзінің лайықты орынына қою (10, 409 б). Адамның сана-түсінігінің
бұзылу сипаты жасалатын қылмыстың түрін анықтайды, ал оның қаншалықты
бұзылғандығы - қылмыстық мінез-құлықтың сипатын көрсетеді. Жаза
тағайындаған кезде сот сол адамның өмір құндылықтарына көзқарасын, оның ой-
түсінігінің бұзылу сипатын және қаншалықты бұзылғандығын қалайда ескеруі
тиіс. Сонымен қатар адамның әлеуметтік қасиеттерінің маңыздылығын да
бағалау керек. Сот айыпкерді тек қылмыстық жауапкершілікті көтере алатын
жәй субекті ретінде ғана емес, қоғамның, белгілі бір адамдар ұжымының
мүшесі, адам ретінде қарастыру керек. Адам - қоғамдық қатынастар жиынтығы,
адамның ой-түсінігі әуелбастан-ақ қоғамдық өнім, ол адамға тән ерекшелік
болып қала береді, - деген К. Маркс (11, 3 б.). Сот айыпкердің қоғамға
қауіптілік дәрежесінің жоғары немесе төмен екендігін көрсететін оның
әлеуметтік қасиеттерін ашуға тиіс. Жаза тағайындаған кезде сот сотталушының
мынадай әлеуметтік ерекшеліктерін ескеруге тиіс: еңбек міндеттемелерін
орындауға көзқарасын, нормативтік міндеттеулер мен этикалық ережелерді
сақтауын, тұрмыстағы мінез-құлқын, т.б. Айыпкердің жеке басын сипаттайтын
мән-жайларды жаза тағайындау кезінде ескермеу жазаның немқұрайды
тағайындалуына жол береді. Жаза тағайындаудың басты негіздеріне істің
жауаптылық пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларын есепке алу
жөніндегі заң талабы жатады. ҚР ҚК-нің 53, 54-баптарында көзделген бұл мән-
жайларды айыпкер жасаған қылмыстың сипаттамасына да, оның өз жеке басының
сипаттамасына да жатқызуға болады, олар сот тағайындайтын жазаның түрі мен
мөлшеріне ықпал жасай алады. Жеңілдететін мән-жайлардың болуы жасалған
қылмыстың, не қылмыскердің жеке басының қауіптілігін азайтады, басқадай
барлық тең жағдайларда жеңілдеу жаза тағайындауға мүмкіндік береді.
Ауырлататын мән-жайлар, ондайлар болмаған жағдайларға қарағанда, ауырырақ
жаза тағайындауға себеп болады. Заңда көрсетілген ауырлататын және
жеңілдететін мән-жайларды есепке алу соттың құқығы емес, міндеті. Сондықтан
да, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
Мағынасы мен
қысқартылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Қылмыстық жаза
1.1 Қылмыстық жазаның түсінігі және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қылмыстық жазаның мақсаты және
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..9
1.3 Қылмыстық құқықтағы жаза тағайындау жалпы
негіздері ... ... ... ... ... ... .1 3
2. Қылмыстық жазаның құрамы.
2.1. Қылмыстық жазаның жүйеленуі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Қылмыстық жазадағы соттың
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...45
2.3 Шартты түрде жазалаудың ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..61
Мағынасы мен қысқартылуы
ТК – тәрбие колониясы
ТИ – тәртіптік изоляторы
ҚАЖКД – Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Депортаменты
КБКК – колония бастығының кезекші көмекшесі
ТҚД – техникалық қызметінің Депортаменті
УҰИ – уақытша ұстау изолятоы
ТК – түзеу колониясы
ТМ – түзеу мекеме
ҚАЖК – Қылмыс-атқару жүйесінің комитеті
ҚЗИ – Қостанай заң институты
ІІМ – Ішкі істер Министрлігі
ҒБМ – ғылыми және білім Министрлігі
ӘдМ – Әділет Министрлігі
НПО – неправительственные организации
ІІО – Ішкі істер органдары
БҰҰ – Бірккен Ұлттар Ұйымы
ҚҰТ – қылмыстық ұйымдастырылған тобы
ЖІҚ – жедел-іздестіру қызметі
ҚР – Казақстан Республикасы
ПДН – подразделение по делам несовершеннолетних
ПКТ – помещение камерного типа
БАҚ– бұқаралық ақпарат құралдары
ТИ – тергеу изоляторы
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достығы
МБШТБ – мерзімінен бұрын шартты түрде босату
ҚАК – қылмыстық-атқару кодексі
ҚАЖ – қылмыс-атқару жүйесі
ҚК – қылмыс кодексі
ҚАЖКБ – Қылмыс-атқару жүесі комитетінің басқармасы
ҚЖК – Қылмыс іс-жүргізу кодексі
АИ – айыппұл изоляторы
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы.
Қылмыстық жазаның тиімділігі ретінде пайда болуы, калыптасуы, дамуы
және оны тағайындау, орындау тәртібі барлық уақытта да көптеген ғалымдармен
қатар көрнекті саяси қайраткерлерді де ойландырған мәселе. Жаза қазіргі
уақытта өзіндік мән-маңызын мүлдем өзгертті, ол барынша адамгершілікке
бейім нысандарға бағытталған. Бүгінгі таңдағы жаһандану әлемінде
қылмыскердің жасаған қылмысына жаза тарттыру мәселесі төменгі деңгейде
болғандықтан, қылмыстық қудалау жүйесі және оны жүзеге асыру саясаты
үнемдеуге негізделген. Қылмыстық жауаптылықтың негізін дұрыс анықтау құқық
қолдану органдары қызметінің заңдылықты қатаң сақтауының кепілі болып
табылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыстық
заңда көрсетілген қылмыс құрамының барлық белгілері бар іс-әрекетті істеу.
Яғни бұл деген қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегенге,
яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді қасақана
немесе абайсыздықтан істеген айыпты адамға ғана тағайындалатынын көрсетеді.
Жалпы қылмыстық жазаның түсінігін әр түрлі көзқарастағы тұрғыдан
беруге болады. Менің ойымша жеке тұлғалардың санасына тән берілетін
қылмыстық жаза түсініктері неғұрлым дұрыс болса соғұрлым демократиялық
сипатта болатын болар еді. Өйткені қылмыс деген әлеуметтік құбылыс деп
айтып өткен ғалымдардың өздері жалпы адамзат баласы үшін ненің нақты қылмыс
екендігі жайлы ой айтуда түп-тамырын нақты көрсетпеген. Қылмыс белгілі бір
заман талабы мен қағидаларына кері әсерін тигізетін нормалар жиынтығынан да
тұруы мүмкін. Не болмаса әрбір жеке тұлғаның өз ішкі сана-сезімі мен
көзқарасынан құралған өмір сүру идеологиясының дауысқа салынған шешімі де
болуы мүмкін. Сол сияқты қылмыстық жазаның да нақты түсінігін дәл айту үшін
белгілі бір көзқарастарды алға сүйеу етеміз. Яғни, әділдік ақиқаты қылмыс
түбіріне қайшылықты қылмыстық жаза тудыруы тиіс дейді. Бұл дегеніміз уды у
қайтарады деген белгіге сай болуы қажет деген сөз. Бұл тұрғыдағы айтпағым
қылмыстық жазаға тән сипат қандай болуы керек.
Әрине, қылмысқа сай. Қазіргі кезде ұстанған мемлекеттік нысанға сәйкес
қылмыстық жазаны ізгілік тұрғысында қолдану көзделген дейді. Бірақ, зер
салып қарасақ, Біз енді ғана жасаған қылмыстық іс-әрекетке сай қылмыстық
жазаны іздеу, яғни, абыройлы мемлекеттің парасатты халқы ретінде
әділеттіліктің тасын қалаудамыз. Өйткені, қылмыстың бәрі бірдей емес деген
дәлелді сөздің астары нені талап етеді.
Әрине нақты әрбір қылмыстық іс-әрекет үшін де нақты бір қылмыстық жаза
түрін шығаруға болады. Бірақ оның барлығы бірдей әділ көрінгенімен қылмыс
жасаған тұлғаға тәрбие боларлық сұранысты қанағаттандырады ма, не болмаса
жәбірленушіге келтірілген зиянның орнын толтыра алады ма, осыған мән беру
қажет. Жаңағы айтылған қылмыстың бәрі бірдей еместің кебін қылмыстық
жазаларға да өткізсек қалай болар.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 38 б. 2-тармағына және
Қылмыстық-атқару кодексінің 2 б. 1-тармағына сәйкес, қылмыстық жазалау
мақсатының бірі сотталғандардың түзелуі болып табылады. Бұл мақсатқа жету
үшін жазасын өтеп жүргендердің құқықтық сақтау мінезін ынталандыру өте
маңызды.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару заңнамасына
сәйкес жазаны орындау түзеу процесінің маңызды кезеңі болып табылады және
сотталғандардың құқықтық сақтау мінезін ынталандырады.
Қылмыстық жазаның тиімділігімен байланысты сұрақтары әлі де маңызды
болып тұр. Қазіргі нарық заманында осы негізінде босағандар қоғамда ылғи да
табысты бейімделе бермейді, соның салдары қылмысты қайталауына себеп
болады.
Мәселенің ғылыми өңделгендік дәрежесі. Қылмыстық жазаның тиімділігі
институтының әр түрлі мәселелері Г.З. Анашкин, В.И. Михлин, Н.Н. Полянский,
С.А. Қарабаева, И.Т. Гальперин, Ю.М. Ткачевский, В.А. Ломако, П.И. Хламов
және тағы басқа ғалымдармен зерттелген.
Қылмыстық және Қылмыстық-атқару заңнамаларына енгізілген өте маңызды
өзгерістер Қылмыстық жазаның тиімділігі негізін, шарттарын құқықтық
реттеуіне әсер етті.
Дипломдық жұмысты зерттеу тақырыбын таңдауыма осының бәрі себеп болды.
Қылмыстық жазаның тиімділігі институтын қолданғандағы қоғамдық
қатынастар зерттеудің нысаны болып табылады.
Түзеу мекемелерінен сотталғандарды босатуға дайындау қолдану
тәжірибесі, оларды мінездейтін мәліметтер, Қылмыстық жазаның тиімділігі
реттейтін қылмыстық-құқық және қылмыстық-атқару ережелері зерттеудің
тақырыбы болып табылады.
Қылмыстық жазаның тиімділігін есепке ала отырып, теориялық және
тәжірибелік қолдануын үйрену дипломдық жұмысты зерттеудің мақсаты болып
табылады. Және де Қылмыстық жазаның тиімділігі институтының құқықтық
реттеуін жоғарылатуға бағытталған, ғылыми дәлелденген ұсынымдарды өңдеуі
мақсатталған.
Зерттеу процесінде келесі мақсаттар шешілуін талап етеді:
- қылмыстық жазаның тиімділігі институтының жетілуі және туу процесін
зерделеу, негізгі ойын және дамуының заңдылығын табу;
қылмыстық-атқару құқығы және қылмыстық құқығы ережелерімен, қағидаларымен
реттелетін Қылмыстық жазаның тиімділігі сұрақтарының жиынтығын анықтау;
- қылмыстық жазаның тиімділігі институтының құқықтық мән-жайының ғылыми
анықтамасы;
- қылмыстық жазаның тиімділігі қолданатын шарттарын және негіздерін
анықтау;
- сотталғандардың түзелген шырайын, жасаған қылмыстың қоғамға деген
қауыптілігін, түзету мекеменің түрін есепке ала отырып, қылмыстық
жазаның тиімділігін қолдануының ерекшелігін зерттеу;
- түзеу мекемелерінен қылмыстық жазаның тиімділігі қоғамдық
бірлестіктерімен және мемлекеттік органдардың әлеуметтік
бейімделулеріне көмек көрсету және бақылау-ұйымдастыру жұмысының іс-
тәжірибесін талдау;
- институтын реттейтін отандық және шетелдік заңнамаларын талдау;
- институтының құқықтық реттеуін ынталандыратын ұсынымдарды өңдеу.
Зерттеудің тәсілдері және әдіснамалық негізі. Зерттеудің әдіснамалық
және теориялық негізін қоғамдық құбылысымен және барыстарын диалектикалы-
материалистік таным әдісі құрастырды. Осының шеңберінде келесі әдістер:
тарихи-құқықтық, салыстырмалы-құқықтық, жүйелі-құрамды, статистикилық және
жеке-ғылыми (сауал-сұрақ жүргізу, сұрау,құжаттарды талдау), қолдануға
жоспарланады.
Зерттеудің нормативтік негізін: Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Заңдар, заңға сәйкес және ведомстволы-нормативтік қылмыстық-
атқару жүйесін реттейтін актілер, ҚАЖ қызметін реттейтін негізін құрайды.
Шетел мемлекеттерінің теориялық және нормативтік негіздері талдауға
тартылады.
Дипломдық жұмысын зерттеу процесінде жазаны орындайтын мекемелердің,
ішкі істер органдарының, сотпен және прокуратураның әртүрлі статистикалық
құжаттары және түзеу мекемелеріндегі қылмыстық жазаның тиімділігі
институтының құқықты қолдану тәжірибесін талдау жоспарланады.
Дипломдық жұмысын зерттеудің жаңалығы, Қазақстан Республикасының өзгерген
әлеуметтік-экономикалық жағдайында қылмыстық және қылмыстық-атқару
заңнамаларын, қылмыстық жазаның тиімділігі реттейтін, түзеу мекемелерінің
тәжірибесін, соттардың және басқадай мемлекеттік органдармен қоғамдық
бірлестіктердің оны іске асыруын дипломдық жұмыс деңгейде талдауы
жоспарланады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы.
Дипломдық жұмыс зерттеудің нәтижелері қылмыстық жазаның тиімділігі
тәжірибелік қолдануын және құқықтық реттеуін ынталандырып, қылмыстық және
қылмыстық-атқару құқығы теориялық ережелерін әрі қарай дамытады деп
ойлаймыз.
Зерттеудің мәліметтері қылмыстық жазаның қолданудың тиімділігін,
топтастыру негізінде сотталғандардың түзелгенін, оны қолданудың негізі мен
шарттарын, құқықтық жаратылысын жүйелеуге және ғылыми дамуын жобалауға
мүмкіндік тудырады.
Зерттеудің практикалық мағынасы алдағы қорытындыларымен және ұсыныстар
жазасын өтеп шыққандарды қайта қылмыс жасаудан, түзеу мекемелерінде
қылмыстың алдын алу, сотталғандардың түзелуін ұйымдастырғанда қолдануға
пайдасы болады деп ойлаймыз.
1. Қылмыстық жаза.
1.1 Қылмыстық жазаның түсінігі және белгілері.
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады және
ол мелмекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде
қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі
ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық, рухани шаралардың барлық түрін
кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше көңіл
бөледі. Біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы күресті
экономикалық, ұйымдастыру, тәрбие, қоғам мүшелерінің белсенділігін, олардың
құқылық сана сезімін жетілдіру арқылы жүзеге асыруға болады.
Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек
арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс істеген
адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын функцияларының бірі
ретінде қарастырылады. әсіресе ауыр, өте ауыр қылмыс істегендерге соған
сәйкес ауыр қылмыстық құқылық күштеу шараларын қолдану мемлекеттің мндеті
болып табылады. Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан. Оларға тек қылмыстық
құқық шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік, тәртіптік шараларда жатады.
Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шараларының жеке бір түрі бола отырып, өз
ерекшеліктерімен оқшауланады.
Бірішіден, қылмыстық шара – мелмекеттік күштеу шарасы ретінде
қылмыстық заңмен ғана белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот үшін
міндетті тізбектерімен оны қолданудың тәртібі тұжырымдалған. Сот қылмысқа
кінәлі адамға қылмыстық заңда көрсетілген шараның шеңберінде оның шегінен
шықпай, жаза тағайындайды. Тек ерекше жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен
гөрі неғұрлым жеңілірек жаза тағайындауға құқылы.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны
мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды. ҚК-тің 38-бабында “жаза
дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы”
делінген. Қылмыстық жазамен салыстырғанда басқа да мелмекеттік күштеу
шаралары мемлекеттік органдар немесе лауазымды органдар арқылы жүзеге
асырылады. Мысалы, қоғамдық тәртіпті бұзған адамды полиция бастығы
әкімшілік жауапқа, салық инспекциясының лауазымды адамы салықтан
бұлтартпаушыларды заңда көрсетілген тәртіппен жазалайды немесе әкімшілік
комиссиясы өзіне берілген құзірет шеңберінде әкімшілік құқық бұзушыларды
жауапқа тартады. Осы аталған органдардың немесе лауазымды адамдардың бірде
біреуі қылмыстық жаза қолдануға құқылы емес. Қылмыстық жазаны қолдану – тек
қана соттың құзіреті.
Үшіншіен, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан
босату, сондай-ақ тағайындалған қылмыстық жазаны жеңілдету тағы да сот
арқылы жүзеге асырылады. Тек қана рақымшылық және кешірім беру актілермен
жазадан босату немесе жазаны жеңілдету Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес Парламент немесе Республика Президенті арқылы жүзеге
асырылады. Бұл да қылмыстық жазаның басқа мемлекеттік күштеу шараларынан
мәнді өзгешелігін көрсетеді.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде ашықтан-ашық тағайындалады.
Яғни, қылмыс адамның кінәсін анықтау оған жаза тағайындауды қажет деп табу,
қылмыстық жазаның нақты түрі мен көлемін анықтау, жеке немесе заңды
тұлғалар арқылы емес мемлекет арқылы жария, ашықтан-ашық түрде белгіленеді.
Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе
лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата алмайды, заңды
күшіне еңген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды
және жай адамдардың орындауы үшін Республика аумағында міндетті болып
табылады.
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға қолданылуы
мүмкін. Яғни, бұл жерде жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-әрекетінің
қылмыстық құқылық зардабы болып табылады. Сондықтан да қылмыстық заңда
“адам өз кінәсі анықталған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік және
пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа
тартылуға тиісті”, - делінген. Сондай ақ әрбір істелген қылмысқа жаза
тағайындау міндетті емес. Мұның мәні мынада: егер тергеу жүргізетін немесе
істі сотта қараған кезде жағдайдың өзгеруімен байланысты кінәлінің істеген
қылмысының қоғамға қауіпті мәні жойылса немесе оның өзі қоғамға енді
қауіпті емес деп танылса, қылмыс нышандары бар іс-әрекет жасаған адамды
қылмыстық жауаптылықтан босатуға(68-бап) болады.[3]
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі азаматтық, әкімшілік
немесе тәртіптік құқылық жауапкершілікке тартумен де ұштастырылуы мүмкін.
Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмысты іс-әрекеттер үшін кінәлінің
кінәсін бетіне басу арқылы берілетін теріс құқылық баға болып табылады.
Бетіне басудың және кінәлаудың дәрежесі қылмыстың ауырлығына, кінәлінің
жеке тұлғасына және оның қылмысты іс-әрекетті істеудегі мінез-құлқына
тікелей байланысты болады.
Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелей
байланысты болады. Мысалы, соттың кінәліні бас бостандығынан айыруы немесе
белгілі бір кәсіппен шұғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға
тыйым салуы, мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр қылмыс жасаған жағдайда
кінәліге заңда көрсетілген негізде еркше жаза - өлім жазасын тағайындауы да
мүмкін. Сөйтіп, кез келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған адам
материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. Өйткені жаза өзінің мәні
жөнінен кінәліні жазалау болып табылады.
Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан ерекшелігі
сол, оны қолдану кінәліге барлық уақытта да сотталғандық туралы атақ
береді. Сотталғандықтың кінәлі үшін белгілі бір құқылық зардабы бар, ол
сотталғандығы туралы өмірбаянында көрсетілуі керек, сотталғандық кейбір
жағдайларда қылмысты ауырлататын мән-жайларға жатады. Немесе сотталғандық
атақ кейде қылмысты саралауға, жазаның мөлшерін, сондай ақ жазаны өтейтін
колонияның түрін белгілеу үшін маңызды мәнге ие болады.
Қорытынды
Сонымен қылмыстық жаза дегеніміз сот арқылы мемлекет атынан қылмыс
жасаған адамға қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік шараны қолдану
болып табылады.
Қылмыстық жазаны әкімшілік құқық бұзушылық үшін қолданылатын жазадан
айырмашылығы мынадай:
-1) қылмыстық жаза бұл істелген қылмыстың зардабы, ал әкімшілік шара
болса, ол қылмыс болып табылмайтын қоғамға жат теріс әрекеттер үшін ғана
тағайындалады.
-2) қылмыстық жаза сот арқылы мемлекет атынан тағайындалады.
Әкімшілік шаралары әкімшілік органдары, лауазым адамдары немесе судья
тағайындайды.
-3) қылмыстық жазаның әкімшілік жазадан ерекшелігі сол сот үкімі
бойынша тағайындаған қылмыстық жаза кінәліге сотталғандық атақ береді, ол
әкімшілік жазаға тартылғандар үшін мұндайда құқылық зардап болмайды.[9]
Жазаның белгілері.
1.Қылмыстық жаза – ерекше мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы.
2.Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға ғана қолданылады.
3.Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға құқықтары мен
бостандықтанын шектеумен байланысты
4.Жаза тек қана сотың үкімі бойынша және мемлекет атынан тағайындалады.
Сот үкімі бойынша тағайындалған жаза кінәліге сотталғандық атақ
белгілейді.
1.2. Қылмыстық жазаның мақсаттары және қағидалары.
Осы арада санамыз қалыптасып қалған Отанымыздың жазалар жүйесінің
тарихын шола кеткенді жөн санадым. Түзеу жұмысының қағидалық маңызы 1919
жылы сегізінші съездегі партия бағдарламасында белгіленген. Онда
бостандығынан айыру түзеу жұмысымен ауыстырылды. Мұнда тағы да теориялық
тұрғыда аса мән беріліп зерттелмеген түзеу жұмысы ал дегеннен іс жүзінде
сотта көп қолданыла бастады. 1920 жылы сотталғандардың 23 проценті, 1921
жылы 28 проценті, 1922 жылы 38 проценті түзеу жұмыстарына үкімдері
кесілгендер еді. 1926 жылы қабылданған РСФСР қылмыстық кодексінде түзеу
жұмысын қолдану одан бетер көбейтілді. Түзеу жұмысы РСФСР қылмыстық
кодексінің 78 бабында, яғни бұл 43 процентке дейін жетті. Сотта да осы
түзеу жұмысын тағайындау жайында үкімдер шығару артты [12].
Алайда мұндай қылмыстық жазаны қолдану 1935 жылдан бастап қысқартыла
бастады. Оны әскери соғыс жағдайындағы қылмыстық жауапкершіліктің артуына
байланысты Ұлы Отан соғысынан кейін қайтадан қолдана бастады. 1955 жылы
түзеу жұмыстарына тарту жазасы барлық қылмыстық жазаның 38,4 проценттік
көрсеткішіне дейін жетті. 1950 жылдың соңында тарихи әлеуметтік дамуға
сәйкес жолдастық сот етек ала бастады. Онда қоғамға қауіпсіз деп танылған
қылмыскерлер азаматтардың, яғни, белсенді жолдастардың
жауапкершіліктеріне берілді. Осыған көп мән берілді. Сөйтіп шартты түрде
соттау кең етек алды. 1959-1961 жылдар аралығында түзеу жұмыстарында еңбек
ақыдан ұстап қалу 25 проценттен 20 процентке дейін төмендеп, осы жағдай
қылмыстық-атқару жұмысында кеңейтілді. Қылмыстық кодекс 1922 жылдың 1
маусымында 54 бап (31 процент), 1926 жылы (1927 жылдың 1 қаңтарымен
қарағанда) 78 бап (43 процент), (1960 жылдың 31 желтоқсанымен қарағанда) 96
бап (35 процент), қылмыстық кодекс 1960 жылы (1969 жылдың 1 қаңтарымен
қарағанда) 124 бап (56 процент) өзгерістерге ұшырады [14].
Абайсызда жасалған, сонымен қатар қоғамдық ортаға қауіпсіз деп сол
кезде есептелген қылмыстар үшін қылмыстық кодекстің 25 бап 2 бөлімге сәйкес
1969 жылы түзеу жұмысынан қасақана жалтарған сотталғандарды бас
бостандығынан айыру жазасымен ауыстыра бастады. Бұл тарихи сараптамадан
белгілі болды. Мұнда сотталған тұлғаға мәжбүрлі түрде жұмыс жасатумен қатар
оның бостандық-еркі де шектеліп отыр. Түзеу мекемелерінде қылмыскерлердің
өз заңдары мен ережелері қалыптасты. Әрине мұның барлығы сотталған тұлғаның
оң бағыттағы түзелім жолына түсуіне кедергі болғаны сөзсіз. Осыдан барып
жоғарыда айтылған КСРО-дан қалыптасып қалған жаттанды қатыгездік дегеніміз
шығады. Яғни, сол уақыттағы қоғамдық санадан құралған пікір бойынша түзелу
мекемесінен босап келген тұлға түзеліп емес керісінше атақты ұры болуға
жасаған бастама қадамы ретінде есептелді. Оларға жауапты жұмыс тапсыру
мүлде мүмкін еместей көрінді. Неліктен? Өйткені сотталған адамды тәрбиелеу
мекемелеріндегі жүргізілетін жұмыс қоғам көзқарасына сәйкес адамды түзеу
деп емес тек қана жазалау мәнінде байқалды.
КСРО ыдырағаннан кейінгі кезенде Қазақстан заңгерлері қылмыстық жазаны
атқаруды (өткеру) реттеудің өз жүйесін құрды. Қазіргі күші бар қылмыстық
атқару заңдары жазаны атқару заңдар нормасын жүйеге келтіру нәтижесінде
пайда болды.
ҚР ҚК –нің 38-бабының 2-бөлігінде жазаның мақсаты - әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамдарды түзеу,сондай-
ақсотталғандарды да, басқа адамдарды да жаңа қылмыстарды істеуден алдын ала
сақтандыру екендігі айтылған.[3]
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру,соталған адамға жаза
тағайындау және жазаны орындау арқылы оны түзеу, сөйтіп жаңа қылмыс
істеуден оны сақтандыру жазаның арнаулы ескертуі болып табылады.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру дегеніміз қылмыс істеген адамға
әділетті жаза тағайындау, істелген қылмыстың қоғамға
қауіптілігі,келтірілген зиян мөлшері, жаза тағайындаудың басты негіздері,
кінәлінің жеке басының жеке басының ерекшеліктері ескеріле отырып,қылмысына
сай келетін,әділ жаза тағайындау болып табылады.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру үшін заңдылық принциппен қатаң
басшылыққа алып жасалған қылмысқа әділ құқылық баға және лайықты жаза
белгілеу қажет.
Жазаның мақсаттары қылмыстық құқықтың жалпы міндеттері арқылы
белгіленеді. ҚК-тің 2-бабындадағы осы заңның міндеттері заң қорғайтын
мүдделерді қорғау, алдын алу делінсе,ол міндеттерді жүзеге асыру үшін
қылмыстық жауаптылық негіздері белгілепіп, қылмыс ұғымы айқындалады, қылмыс
істеген адамдарға қолдануға тиісті жазамен өзге де қылмыстық-құқылық ықпал
ету шаралары белгіленеді.[3]
Арнаулы сақтандырудың иелері болып, қылмыс істеп сотталғандар танылады.
Жазаның мақсаты бұл адамдардың тарапынан тағы да қылмыс істеу фактісінің
орын алмауын көздеуі болып табылады. Жазаның осы көзделген мақсатына
жетуідің құралы – сотталғандарды тузеу арқылы, еңбекке адал, заң талаптарын
мүлтіксіз орындау рухында тәрбиелеу болып табылады. Бұл жерде түзеу
денегеніміз қылмыс істеп сотталған тұлғаның әлеуметтік, психологиялық
көзқарасын өзгертіп қылмысты құбылысқа,қоғамға ережелерін бұзуға, еңбексіз
күн көріске деген пиғылдарын,жазадан қорықса да өзгертіп дұрыс жолға салу
болып табылады.[15]
Сондықтан да қылмыскерге жаза тағайындау арқылы оны тузеу жазадан
қорықса да қылмыс істейтін, заң талаптарын қалт жібермей мүлтіксіз
орындайтын адам етіп қалыптастыру болып табылады.
Жазаның басқа бір мақсаты – басқа адамдарды қылмыс істеуден сақтандыру
болып табылады.[16]
Бұл қылмыс істемеген, бірақ тәртіптік, әкімшілік құқық қалыптарын
бұзып,бейморальдық күйге түсіп жүрген, қылмыс істеуі мүмкін,тұрақсыз
элементерге бағытталады. Мұндай әлеуметтәк тұрақсыз адамдарды қылмыстық
құқықта көрсетілген жазамен қорқыту арқылы және қылмыс істегендерге жазаның
сөзсіз қолданылуын ескерту,қылмыстан сақтандырудың жалпы турі болып
табылады. Мұндай сақтандыру қылмыстық құқықтық тәрбиелік функциясының бір
көрінісі болып табылады.
Қылмыстық құқық қалыптарының жеке түрлерінің санкцияларында көрсетілген
жазаларда қылмыс істеген кінәлі адамдарға қолданбақшы болып қорқыту арқылы
қылмыстық заң барлық азаматарға, олардың психологиялық сана-сезіміне әсер
ету арқылы, олардың әлеуметтік әділеттілікті,адам өмірінің
қорғалуының,құқық тәртібін нығайтудың қажеттілігі туралы көзқарастарының
қалыптасуына жағдайлар туғызады.[17]
Сол сияқты – қылмыстының жанын қинау немесе адамгершілік нысанына тиіп,
қорлау мақсатын көздемейді. Бұл тарихи қалыптасқан қылмыстық құқықтың
қылмыстық құқықтың адамгершілік принципі болып табылады. Осы жерде жазаның
мақсаттары туралы заңның қалпының өзінде қарама-қайшылық жоқ па екен деген
заңды сұрақ туындайды.Жаза сотталған адамның құқықтары мен бостандықтарына
шек қою арқылы,сөз жоқ,оның жанын қинайды,адамгершілік намысына тиеді. Бұл
жерде қарама-қайшылықты жою үшін жазаның мақсатын және құрамын, мазмұнын
дұрыс айыра білген жөн. Жаза қылмыстының жанын қинау немесе адамгершілік
намысына тиіп қорлау мақсатын тіпті де көздемейді. Сотталған адамның
құқықтары мен бостандықтарына заңда көрсетілген шекті қою жазаның мазмұнын,
ал арнаулы және жалпы сақтандыруды жүзеге асыру жазаның мақсатына жету
құралын құрайды.[18]
Сотталған адамның қоғамнан оқшауланып,тузеу мекемесінде жазасын өтеуі,
әлбетте, оның жанын жеуі сөзсіз, бұл жазаның жазалау элементері болып
табылады
1.3 Қылмыстық құқықтағы жаза тағайындау жалпы негіздері
Жаза тағайындау — жасалған қылмыста айыпты деп танылған адамға айыптау
үкімін шығарарда қылмыстық ықпал жасаудың нақты шарасын соттың таңдауы.
Жаза тағайындау қылмыстық заңды қолдану барысындағы ең жауапты және маңызды
саты болып табылады. Өйткені, жаза тағайындау, оны жүзеге асыру сотталған
адамды түзеуге, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруге, қылмыстың алдын
алуға ықпал етеді. Жазаның осы мақсаттарына қол жеткізу көбіне қылмыстық
жазаны әділ әрі негізді тағайындау арқылы мүмкін болады. Қылмыстық құқық
жаза тағайындағанда кінәлінің жеке-дара жауапкершілік принципін негізгі
басшылыққа алады. Осы мәселеге байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Соты Пленумьшың 1999 жылғы 30 сәуірдегі Қылмыстық жаза тағайындаған кезде
соттардың заңдылықты сақтауы туралы № 1 қаулысында былай делінген:
Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот алдында
тең, ешкім де сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға жатпайды
және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала
отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыптының қызметтегі және
коғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға сәйкес бұлжытпай
шешуі қажет екендігіне жете назар аударуға тиіс. Заңның бұзылуын ештеңе де
ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар ҚК-тің 52-бабында
көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы кағидаларын бұлжытпай сақтауы, сондай-
ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа жататындығын;
рецидивтің болуын және оның түрін; сотталушының кылмыстық әрекеті қай
сатыда тоқтатылғанын; қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық
қауымдастық жасаған жағдайда сотталушының қатысу дәрежесін; қылмыстық
мақсатқа жету үшін оның әрекеттерінің мағынасын және келтірген немесе
келтірілуі мүмкін зиянның сипаты мен көлеміне ықпалын; қылмыстар жиынтығын;
жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды; сол қылмыс үшін
көзделген жазаға қарағанда неғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты
соттау негіздерін ескеруі тиіс. Сондай-ақ, қылмыстық заңда қылмыс жасаған
адамдардың жасы кәмелетке толмағандарына, жасы 65-тен асқан ер адамдарға,
сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза тағайындаудың ерекшеліктері көзделгенін
ескере отырып, соттар сотталушылардың жынысын және жасын ескеруі қажет.
Сотталушының нақты қылмыс істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған
жазаны, істеген қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында
көрсетілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте, сөз жоқ, істелген
қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-жақты еске алынады.
Тек қана осы мәселелерді есепке алған жаза ғана әділ әрі заңға сай деп
танылады. Қылмыс жасаған адамға белгілі бір жазаны жеке дара тағайындау
Жаза тағайынаудың жалпы негіздері деп аталатын арнайы ережелерге сәйкес
жүргізіледі. Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудың жалпы
негіздері көрсетілген. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері дегеніміз — әрбір
нақты іс бойынша жаза тағайындау кезінде сот басшылыққа алуы тиіс заңмен
бекітілген белгілер. Қылмыстық заңда жаза тағайындаудың жалпы негіздері
ретінде жазаның әділеттілігі, мақсатқа лайықтылығы, тиімділігі айтылады.
Қылмыстық кодекстің 52-бабы 1-бөлігінде Қылмыс жасауға айыпты деп танылған
адамға ҚК-нің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және ҚК-нің
Жалпы бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады
делінген. Жаза егер ол жасалған қылмыстың ауырлығына, қоғамға қауіптілік
сипаты мен дәрежесіне, кінәлінің жеке тұлғасына және қылмысты жасау
жағдайларына сәйкес тағайындалатын болса әділетті деп танылады. Мұнда
сәйкес термині бір ғана ұқсастық емес, тепе-теңдік деген мағынада
қолданылады, яғни жаза қылмысқа сыртқы формальды жағынан емес, әлеуметтік
жағынан және арифметикалық жағынан емес, заңдық жағынан тең болуы керек
дегенді білдіреді. Сонымен бірге, жаза және негізді болуы керек. Егер оны
барлығы, сотталғаннан бастап қоғамның барлық мүшелері заңды, негізді және
көз жетерлік жаза ретінде қабылдаса ғана ол әділетті деп танылады.
Тағайындалатын жазаның заңға сәйкестік талаптары ерекше маңызды. Жасалған
қылмыстың қауіптілігін бағалай отырып, сот ең алдымен, аталған қылмыстың
түріне ҚК-нің Ерекше бөліміндегі заң шығарушының берген бағасын ескеруі
керек. Сондықтан, әділетті жаза тағайындаудың міндетті алғышарты ретінде
қылмыстың нақты заңдық саралануы саналады. Қылмысты саралаудағы қате
әділетсіз жаза тағайындауға әкеп соғады. Жазаның мақсатқа лайықтылығы
дегеніміз - соттың тағайындаған мәжбүрлеу шарасының сотталған адамға оң
ықпал етуге сәйкес келу талабын білдіреді. Соттың таңдаған жазасы оның
жалпы мақсаттарына қол жеткізудің жеткілікті құралы болуы керек.[19]
Осыған байланысты ҚК-нің 52-бабы 2-бөлігінде Қылмыс жасаған адамға
оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті
жаза тағайындалуы тиіс... деп көрсетілген. Қылмыстық заң сотты жаза
тағайындау кезінде жаза мақсаттарының біреуіне қол жеткізу болып саналатын
- жазаның сотталған адамның түзелуіне әсер ететіндігін көре білуді және
жасалған қылмыс пен қылмыскерді сипаттайтын барлық мән-жайларды ескере
отырып, жазаның мүмкіндігінше ең қатаң емес түрін дұрыс тағайындай білуді,
оның мөлшерін анықтауды міндеттейді. Сот жазаны ҚК-нің Жалпы бөлімінің
ережелерін ескере отырып тағайындайды. Жаза тағайындау кезінде сот мына
жағдайларды міндетті түрде ескеруі тиіс:
1). Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесі;
2). Кінәлінің жеке басы;
3). Кінәлінің қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқы;
4). Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар;
5). Жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар;
6). Тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның
отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалы.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі - бұл ҚК-нен қарастырылған іс-әрекеттің
қылмыстық заңмен қорғалатын объектілерге нақты зиян келтіру немесе нақты
зиян келтіру қаупін тудыруының объективті қасиеті. Әрбір қылмыстың қоғамға
қауіптілігі қылмыстық құқық теориясында екі категория: қоғамға қауіптілік
сипаты (сапалық белгі) және қоғамға қауіптілік дәрежесі (сандық белгі)
арқылы ашылады. Қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты — қылмыстың сапалық
категориясы, ол ең алдымен, қол сұғушылық объектісінің ерекшелігімен, яғни
объектінің қоғам мен мемлекет үшін құндылығымен, қылмыс нәтижесінде
келтірілген зиянның мөлшерімен және т.б. жағдайлармен анықталады. Барлық
қылмыстар бір-бірінен осы қоғамға қауіптілік сипаты бойынша ерекшеленеді.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі — қылмыстың сандық категориясы. Бұл
жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты шешіледі. Ол ең алдымен қылмыс
құрамының белгілерімен, объектіге келтірілген зардаптың мөлшері мен сипаты;
кінәнің нысаны, мақсат пен ниет; қылмыстың жасалу тәсілі; субъектінің
ерекшелігі және т.б. жағдайлармен анықталады. Қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесі көбінесе қылмыстың объективтік жағымен, ал қоғамға кауіптілік
сипаты — қылмыстың объектісімен және субъективтік жағымен сипатталады. ҚР
Жоғарғы соты Пленумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі Қылмыстық жаза
тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы қаулысының 2-
тармағына сәйкес жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін
анықтағанда, соттар қылмыстың ауырлығын анықтау тәртібін реттейтін ҚК-нің
10-бабы талаптарын, сондай-ақ нақты қылмыстық әрекет (кінәнің түрі, себебі,
тәсілі, жасаған қылмыстық жағдай мен кезеңі, одан болған ауыртпалық,
сотталушылардың әрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дәрежесі мен сипаты
т.б.) жағдайының барлығын ескеруі тиіс. Жасалған қылмыстың қоғамға
қауіптілік сипаты мен дәрежесін анықтау кезінде нақты іс бойынша
жинақталған барлық объективтік және субъективтік белгілерін есепке алу
қажет. Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар
сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және объективті
түрде тексеруі тиіс. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке
қабілеттілігімен қатыстылығын, білімін, сотталғандығы туралы мәліметтерді,
сонымен бірге сотталушының отбасы анықталғаннан кейін тағайындалған жаза
оның отбасы немесе оның асырауындағы адамдардың жағдайына қандай әсер
ететінін ескеруі қажет. Жаза тағайындау, яғни айыптау үкімін шығарарда жаза
таңдау сот қызметіндегі маңызды, жауапты сәт. Жазаның тағайындалуы
әлеуметтік әділеттіліктің қалпына келуіне, сотталған адамның түзелуіне,
сотталғанның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыс жасауын болдырмауға
көмегін тигізеді. Бұл мақсатқа қол жету үшін жаза дәлелді де әділ болуға
тиіс. Қылмыс жасаған адамға, делінген ҚК-тің 52-бабында, оның түзелуі және
жаңа қылмыстың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға
тиіс. Соттың жаза тағайындауға осы тұрғыдан қарауы ҚР ҚК-нің 52-бабында
келтірілген жаза тағайындаудың жалпы негіздерін (ережесін) қамтамасыз
етеді.[3]
Бұл бап сот үшін жаза тағайындаудың нақты емес, жалпы ережесін
белгілейді, ол бір жағынан соттың заңды қатаң бағдарға алуын көздейді,
екінші жағынан жаза тағайындағанда оның өзінше ынта көрсетуіне мүмкіндік
береді. Жаза тағайындау белгілі бір принциптерге негізделеді, олар
қылмыстық заңның жалпы құқықтық және салалық арнаулы принциптерінің нақты
көрінісі болып табылады. Жаза тағайындаудың негізінде жатқан принциптер
мыналар: заңдылық, адамгершілік, жазаның әділеттілігі, жазаның дәлелділігі
және үкімде оның себебінің міндетті түрде көрсетілуі, жазаны жеке даралау,
қылмыстық қудалау шараларын үнемдеу. Бұл принциптер ҚК нормаларында өз
көрінісін табады. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері - заңда белгіленген
критерийлер, сүйенетін ережелер, әрбір нақты іс бойынша жаза тағайындағанда
сот оларды басшылыкқа алады. Басқа сөзбен айтқанда, қандай қылмыстық іс
қаралмасын, айыпкерге кандай жаза қолданылмасын, сот осы жалпы
критерийлерге сүйенуі керек. ҚК-тің 52-бабына сәйкес жаза тағайындаудың
жалпы негіздері мынадай үш критерийден тұрады.
Сот жазаны:
1) ҚК-тің Ерекше бөліміндегі сол қылмыс үшін жауаптылық көзделген
баптар шегінде;
2) ҚК-тің Жалпы бөлімінде қарастырылған жағдайларды ескеріп;
3) қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесін, айыпкердің жеке
басын, қылмысқа дейінгі және оны жасағаннан кейінгі оның мінез-құлқын,
жауаптылық пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды, сондай-ақ
тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның отбасысының
немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалын ескеріп
белгілейді. Осы критерийлерді қарастырайық:
1. Сот жазаны ҚК-тің тиісті баптарында белгіленген шекте тағайындайды.
Бұл — сот жазаны ҚК-тің Ерекше бөлімінің айыпкер жасаған қылмыс сараланатын
баптың санкциясы шегінде ғана тағайындай алады деген ұғым. Мысалы, ҚК-тің
264-бабының 2 бөлігінің санкциясы екі жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге
бас бостандығынан айыруды көздейді.[3]
ҚК-тің осы нормасы бойынша соттағанда сот бұл баптың санкциясы
бойынша белгіленген ең көп және ең аз мерзімдер шегінде жаза тағайындауға
тиіс. Нақты жағдайға байланысты жаза тағайындауда санкция түрінің
маңыздылығы бар. Өзінің түріне қарай қылмыстық кодекстегі санкциялардың
көбі салыстырмалы-анықталған, яғни жазаның түрі, оның жоғарғы және төменгі
шектері көрсетілген. Мұндай санкциялар жазаны жеке даралау үшін үлкен
мүмкіндіктер береді. Балама санкцияларда екі және одан көп негізгі жазалар
көрсетіледі, сот оның кез-келгенін таңдай алады. ҚК-тегі санкциялардың
көпшілігі балама. Олар жазаны жеке даралауға, оның мерзімі мен түрін
анықтауға көп мүмкіндік береді. Қандай жағдай болса да, сот Ерекше бөлімнің
бабындағы санкцияда белгіленген ең жоғарғыдан (жоғарғы шектен) жоғары жаза
тағайындай алмайды (мысалы, ҚК-тің 264-бабының 2 бөлігі бойынша жеті жыл).
Егер сот оған жол берсе, онда жаза тағайындаудағы принцип бұзылады. Бірақ,
ҚК-тің 55-бабында көзделген мән-жайлар болса, сот ҚК-тің Ерекше бөлімінің
бабындағы санкцияда көзделген ең төменгіден (төменгі шектен) төмен жаза
тағайындай алады. Бұл жаза тағайындаудағы адамгершілік принципінің өзінше
көрінісі.
2. Сот жазаны ҚК-тің Жалпы бөлімінде қарастырылған жағдайларды ескеріп
тағайындайды. Бұл жазаның кейбір түрлерін қолданудың мақсатына, түрлеріне,
шарттарына, сондай-ақ жаза тағайындау тәртібіне қатысы бар ҚК-тің жалпы
бөлімінде қарастырылған жағдайларды соттың басшылыққа алуы тиіс екендігін
көрсетеді. Мысалы, ҚК-тің 359-бабындағы санкцияда екі жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген. Бұл бап бойынша
бас бостандығынан айырудың ең аз мерзімі, ҚК-тің 48-бабындағы жағдайларды
ескергенде, алты ай деп белгіленген. ҚК-тің осы нормасы бойынша соттағанда
сот алты айдан екі жылға дейінгі мерзімді тағайындау керек. Жаза тағайындай
отырып сот қаралған іс бойынша толық тұжырым жасайды, жазалаудағы мақсатқа
жету үшін жазаның қандай түрі және мерзімі жеткілікті екендігін анықтайды.
Мысалы, аяқталмаған қылмысты жасағаны үшін айыпталған адамға жаза
тағайындағанда сот қылмыстың ақырына дейін жетпеуіне себеп болған мән-
жайларды есепке алу жөніндегі ҚК-тің 56-бабының 1 бөлігінің талаптарын
ескереді. Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде, оны жасауға
адамның іс жүзінде қатысу сипаты мен дәрежесі, оның келтірген немесе
келтіруі мүмкін зиянының сипаты мен мөлшері жөніндегі 57-баптың 1
бөлігіндегі жағдайды соттың ескеруі тиіс. Егер адам бұлтартпау шарасы
ретінде қамауда ұсталса, онда үкім заңды күшіне енгенше қамауда ұсталған
уақытты бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның мерзіміне жатқызу
жөніндегі 62-баптың 3 бөлігінің талабын соттың ескеруі қажет. Жаза
тағайындай отырып, сот ҚК-тің 38-бабында белгіленген мақсаттарды көздейді.
Егер қылмыстардың жиынтығы немесе үкімдердің жиынтығы орын алса, онда сот
ҚК-тің 58, 60, 61-баптарында белгіленген тәртіп бойынша, ал кайталанған
қылмыс болса - ҚК-тің 59-бабында белгіленген тәртіп бойынша жаза
тағайындайды. Соттың ҚК-тің Жалпы бөлімінде қарастырылған басқа жағдайларды
да ескеруі қажет. Атап айтқанда, шартты түрде соттау немесе жаза өтеуді
кейінге қалдыру мүмкіндіктерін қарастырады (ҚК-тің 63, 72,74-баптары). Жаза
тағайындау кезінде қылмыстық заңның жалпы бөлімінде қарастырылған
жағдайларды соттың елемеуі әділқазылық жасағанда заңдылықтың өрескел
бұзылуы болып табылады, ол дәлелсіз үкім шығаруға әкеп соғады.[3]
3. Жаза тағайындаған кезде қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік
дәрежесін, айыпкердің жеке басын, сондай-ақ жауаптылық пен жазаны
ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды соттың ескеруі қажет. Жаңа
қылмыстық заң, осы аталғандардан басқа, айыпкердің қылмыс жасағанға дейінгі
және одан кейінгі мінез-құлқын, сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған
адамның түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың
тіршілік жағдайына ықпалын ескеруді міндеттейді.
Жаза тағайындаудың және қылмыстың қайталануының алдын алудың
тиімділігі қылмыстың жан-жақты, дұрыс бағалануына тікелей байланысты.
Жасаған қылмысы қоғамға онша қауіп төндірмейтін адамдарға бас бостандығынан
айырумен байланысты емес жаза қолданған дұрыс, және керісінше, ауыр қылмыс
жасаған адамға сот қатаң жаза тағайындау керек, себебі ондай әрекет жасаған
адамның бойын қоғамға жат қылық жайлап алған, одан арылту үшін оны ұзақ
уақыт көзден таса қылмай тәрбиелеу қажет. Қылмыстың қоғамға қауіптілік
сипаты, бәрінен бұрын, қастандық жасалған нысан бойынша анықталады жасалған
қылмыстан қандай қоғамдық қатынастар бұзылады немесе бұзылу қаупі туады,
яғни бұл қоғамға қауіптіліктің сапалық сипаттамасы (6, 407 б.). Осы
тұрғыдан алғанда қандай да болсын адам өлтірудің ар-ұждан мен қадір-
қасиетке қастандық жасаудан айырмашылығы бар, денсаулыққа қарсы қылмыстың
мүліктік қылмыстан айырмашылығы бар. Қоғамға қауіптілігі тұрғысынан қылмыс
жасаудың себептері де, тәсілдері де, басқа мән-жайлар да маңызды рөл
атқарады. Мысалы, аса қатыгездікпен, бұзақылық ниетпен немесе
жәбірленушінің мүшелерін немесе тінін пайдалану мақсатында қасақана адам
өлтіру (ҚК-тің 96-бабының д, и, м тармақтары) қажетті қорғаныс
шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіруге қарағанда (ҚК-тің 99-бабы) ауыр
қылмыс болып табылады. Қоғамға қауіптілік сипатына қарай қылмыс түрлерінің
бір-бірінен айырмашылығы бар. Мысалы, ұрлыққа қарағанда тонау қауіптірек,
өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізуден адам өлтіру қауіптірек. Әрине, бұл
қылмыстар үшін жазалар да әртүрлі болуы керек.
Қылмыс ауыр болған сайын жаза да қатаң болуы тиіс, және керісінше,
кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыстарды жасағаны үшін, басқа мән-
жайларды да ескеріп, жазаның жеңілірек түрін қолдану керек. Сонымен қатар
соттар жасалған қылмыстың тек коғамға қауіптілік сипатын ғана емес, оның
қоғамға қауіптілік дәрежесін де ескеруге тиіс, егер қоғамға қауіптілік
сипаты - сапалық көрсеткіш болса, қоғамға қауіптілік дәрежесі — сандық
көрсеткіш. Жаза тағайындаған кезде сот ескеруге тиісті қоғамдық қауіптілік
дәрежесі нақты қылмыстың ауырлығын анықтайды, ол сол қылмыстық әрекеттің
жеке ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, ҚК-тің 175-бабының 1 бөлігі
бойынша жауаптылық көзделген ұрлықтың ірі мөлшердегі ұрлыққа қарағанда (ҚК-
тің 175-бабының 3 бөлігі) қауіптілігі аз. Қару қолданған теңіз қарақшылығы
(КҚ-тің 240-бабының 2 бөлігі) ҚК-тің 240-бабының 1 бөлігі бойынша
жауаптылық көзделген теңіз қарақшылығынан қауіптірек. Қылмыстың бір түрінің
өзіндегі қоғамға қауіптілік дәреже келген зиянның мөлшеріне, сондай-ақ
қылмыс жасаудағы көптеген басқа мән-жайлардың жиынтығына байланысты (әрбір
қатысушының қатысу сипаты мен дәрежесіне, айыптың формасына, қылмыс жасау
жағдайына және кезеңіне).
Сондықтан да жаза тағайындаған кезде, тек жасалған қылмыстың сипатын
ғана емес, оның қоғамға қауіптілік дәрежесін де есепке алу жөніндегі заң
талабы әділ жаза тағайындаудың бірден бір алғы шарты болып табылады.Егер
сот қылмысты кімнің жасағанын, жазаны кімге қолданатынын дұрыс анықтап
білсе, жазалаудағы мақсатқа да қол жетеді.
Нақты қылмыс жасалғанда жалпы қылмыскер деген ұғым болмайды, өзіне тән
қасиеттері бар белгілі бір адам болады. Сол қасиеттер жаза шарасын
таңдағанда оң не теріс ықпал жасауы мүмкін. Сондықтан да сот жаза
тағайындау кезінде айыпкердің жеке басына қатысты мәліметтерді жан-жақты,
мұқият талдауы тиіс. Әдебиеттерде адамның жеке басы деген ұғымға адамды
әлеуметтік тұлға ретінде көрсететін, оның өзіндік қасиеттері мен
қайталанбас ерекшеліктерін неғұрлым толық ашатын өзгешеліктер деген
түсініктеме берілген (8, 6-36 б). Адамның жеке басы деген ұғым - оның
қоғамдық мәнін, адамның әлеуметтік-психологиялық және дара биологиялық
ерекшеліктерін қамтиды. Арнаулы алдын алу, қылмыскерді түзеу сияқты жазаның
мақсаттарына қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін анықтағанда
ғана қол жеткізуге болады. Кімнің жазаланатынын, сотталушының қоғамға
қаншалықты қауіпті екендігін, оны түзеудің және қайта тәрбиелеудің қандай
мүмкіндігі бар екендігін білу өте қажет. Анықтама, тергеу органдары, сот
қылмыскердің мына жақтарын мұқият зерттеп білуге тиіс: әлеуметтік бейнесін,
тұрмыс салтын, үйде, тұрмыста оны қоршаған ортаны, әдептілік принциптерін,
рухани байлығын, идеалын, немен айналысатынын, психологиялық
ерекшеліктерін, жауаптылық қабілетінен айырмайтын психикалық
өзгешеліктерін, жасаған ұнамды немесе ұнамсыз әрекеттерін, еңбек ұжымындағы
беделін, т.б. Заң және қылмыстық заң теориясы қылмыс жасаған адамға тән
белгілер жиынтығын екі топқа бөледі: бірінші топты қылмыс субъектісінің
белгілері құрайды, екінші топ қылмыскердің жеке басын сипаттайтын
белгілерді біріктіреді. Субъектінің есі дұрыстығы, ең төменгі жасы, арнаулы
субъекті туралы мәліметтер қылмыс құрамының міндетті түрдегі белгілері
болып табылады, олар әрекеттің қоғамдық қауіптілігін сипаттайтын
көрсеткіштер. ҚР Жоғарғы сотының практикасында заңның бұл талабына баса
назар аударылған. Сотталушының жеке басы туралы мәліметтерді жан-жақты
есепке алу қажеттігіне соттар әрқашан да мән береді. Атап айтқанда,
сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, оның еңбекке қабілеттігін,
еңбекке, оқуға көзқарасын, соттылығы туралы деректерді анықтау керек (9, 3
б). Жоғарыда аталғандай, айыпкердің жеке басы деген ұғым сипаты жағынан
әртүрлі белгілерді қамтиды. Олардың кейбірінде психологиялық, ал кейбірінде
әлеуметтік түбір бар. Сыртқы жағдай айыпкердің мінез-құлқына ықпал жасай
отырып оның сана-сезімін, ерік-ынтасын қалыптастырады, психологиялық
келбетіне мазмұн береді. Әркімнің ой-түсінігі өзінше. Әрбір адамның өз
көзқарасы, сенімі, дағдысы, жұмысқа, отбасына, айналасындағы адамдарға және
тірліктегі басқа құндылықтарға деген өз түсінігі болады. Әр адам өмір
құндылықтарын өзінше сатылап, бір жүйеге келтіреді, оны А.И.Чучаев өмір
құндылықтарының сатысы деп дұрыс атаған, ол сатыда әр құндылықтың өз орыны
бар, ал түзеу процесі дегеніміз — сол құндылықтарды ауыстыру арқылы
әрқайсын өзінің лайықты орынына қою (10, 409 б). Адамның сана-түсінігінің
бұзылу сипаты жасалатын қылмыстың түрін анықтайды, ал оның қаншалықты
бұзылғандығы - қылмыстық мінез-құлықтың сипатын көрсетеді. Жаза
тағайындаған кезде сот сол адамның өмір құндылықтарына көзқарасын, оның ой-
түсінігінің бұзылу сипатын және қаншалықты бұзылғандығын қалайда ескеруі
тиіс. Сонымен қатар адамның әлеуметтік қасиеттерінің маңыздылығын да
бағалау керек. Сот айыпкерді тек қылмыстық жауапкершілікті көтере алатын
жәй субекті ретінде ғана емес, қоғамның, белгілі бір адамдар ұжымының
мүшесі, адам ретінде қарастыру керек. Адам - қоғамдық қатынастар жиынтығы,
адамның ой-түсінігі әуелбастан-ақ қоғамдық өнім, ол адамға тән ерекшелік
болып қала береді, - деген К. Маркс (11, 3 б.). Сот айыпкердің қоғамға
қауіптілік дәрежесінің жоғары немесе төмен екендігін көрсететін оның
әлеуметтік қасиеттерін ашуға тиіс. Жаза тағайындаған кезде сот сотталушының
мынадай әлеуметтік ерекшеліктерін ескеруге тиіс: еңбек міндеттемелерін
орындауға көзқарасын, нормативтік міндеттеулер мен этикалық ережелерді
сақтауын, тұрмыстағы мінез-құлқын, т.б. Айыпкердің жеке басын сипаттайтын
мән-жайларды жаза тағайындау кезінде ескермеу жазаның немқұрайды
тағайындалуына жол береді. Жаза тағайындаудың басты негіздеріне істің
жауаптылық пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларын есепке алу
жөніндегі заң талабы жатады. ҚР ҚК-нің 53, 54-баптарында көзделген бұл мән-
жайларды айыпкер жасаған қылмыстың сипаттамасына да, оның өз жеке басының
сипаттамасына да жатқызуға болады, олар сот тағайындайтын жазаның түрі мен
мөлшеріне ықпал жасай алады. Жеңілдететін мән-жайлардың болуы жасалған
қылмыстың, не қылмыскердің жеке басының қауіптілігін азайтады, басқадай
барлық тең жағдайларда жеңілдеу жаза тағайындауға мүмкіндік береді.
Ауырлататын мән-жайлар, ондайлар болмаған жағдайларға қарағанда, ауырырақ
жаза тағайындауға себеп болады. Заңда көрсетілген ауырлататын және
жеңілдететін мән-жайларды есепке алу соттың құқығы емес, міндеті. Сондықтан
да, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz