Дәлелдемелердің қайнар көздерінің ұғымы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің ұғымы мен
түрлері ... ... ... ... ..6
1.1 Дәлелдемелердің ұғымы, мәні және
анықталуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..6
1.2 Дәлелдемелердің іске қатынасы мен іске пайдалану
мүмкіншілігі ... ..18
1.3 Дәлелдемелерді топтастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.4 Жанама дәлелдемелердің түсінігі мен ол арқылы дәлелдеудің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2 Қылмыстық процесстегі дәлелдемелердің қайнар көздері және олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Дәлелдемелердің қайнар көздерінің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..34
2.2 Заттай дәлелдемелер қылмыстық процесстегі дәлелдемелердің бір
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3 Дәлелдеу теориясы процесінің
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.1 Дәлелдемелерді жинау мен
бекіту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.2 Дәлелдемелерді бағалау және олардың арасындағы байланысты
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
3.3 Қылмыстық іс бойынша дәлелдеуде жедел-іздестіру қызметінің
нәтижелерін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. ... ..63
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясында бекітілгендей: Қазақстан Республикасы – демократиялы,
зайырлы және біртұтас мемлекет [1]. Өзін-өзі билейтін қазақ ұлты
мемлекеттігінің түрі ретінде Қазақстан Республикасы өзінің барлық
азаматтарының құқық теңдігін қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының
азаматтарына нәсіліне, ұлтына, жынысына, тіліне, әлеуметтік, мүліктік және
лауазымдық жағдайына, әлеуметтік тегіне, тұрғылықты жеріне, дінге
көзқарасына, сеніміне, қоғамдық бірлестікке мүшелігіне, сондай-ақ бұрын
қылмыстық жазаға тартылғанына қарамастан құқықтар мен бостандықтар
теңдігіне кепілдік беріледі. Азаматтарды кемсітушіліктің кез келген түріне
тыйым салынады. Қазақстан Республикасы адамды, оның өмірін, бостандығы мен
ажырамас құқығын ең қымбат қазына деп таниды және өз қызметін азамат пен
қоғам мүдделері үшін жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасындағы құқық
реформасының мемлекеттік бағдарламасы туралы заңында көрстілгендей
Қазақстан халқы әлемдік қауымдастықтың ажырамас бөлігі бола отырып,
демократиялық қоғам және құқықтық мемлекет құруды конституциялық негізде
бекітті. Бұл мақсаттарға жету заң жүйесін кеңестік тоталитаризмнің
мұраланған кемістіктерінен, социалистік құқықтың, соттардың, құқық қорғау
органдарының мемлекеттендірілген және репрессивті сипатынан тазартуды талап
етеді [2].
Алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының күрделі қызметі
жасалған қылмысты ашуға, ақиқатқа жетуге бағытталған. Ақиқатқа тергеу,
прокуратура, сот органдары тек дәлелдемелер арқылы ғана жетуі мүмкін.
Дәлелдемелер – тергеу, сот органдарының қылмыстық істерді тергеу, шешу
барысындағы өз қызметтерінде қалыптастыратын бүкіл фактілі материал болып
есептеледі. Дәлелдемелер қылмыстық іс жүргізуде тергеу, сот арқылы
процессуалдық заң талабын сақтай отырып қана қолданылуы мүмкін.
Дәлелдемелер ұғымын қылмыстық іс бойынша былай сипаттаймыз: тергеуші,
прокурор, анықтаушы және сот қылмыстың болғандығын немесе болмағандығын,
бұл қылмысты айыпталушы жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кінәлілігін немесе кінәлі еместігін, сондай-ақ істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтауға негіз болатын заңды
түрде алынған фактілі деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып
табылады. Заңсыз жолмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Қылмыстық
істерді алдын ала тергеу және сотта қарап шешу дәлелдеу қызметі арқылы
жүзеге асырылады. Іс жүргізу органдары (тергеуші, анықтаушы, прокурор, сот)
қылмыстың қалай жасалғандығын, оның барлық мән-жайларын дәлелдемелердің
негізінде ғана анықтай алады. Сондықтан да қылмыстық істер бойынша дәлелдеу
мәселелерін зерттеу қылмыстық процесс ғылымының маңызды бөлімі болып
табылатын дәлелелдеу теориясының пәніне жатады [3]. Тергеудің ең маңызды
сәті адамды кінәлі, айыпкер ретінде жауапқа тарту болып табылатыны
белгілі. Жинақталған дәлелдемелердің жиынтығын бағалай отырып және
сезіктінің әрекеттеріне заңдық баға бере отырып, тергеуші оның
әрекеттерін қылмыстық заңның тиісті бабымен дәрежелейді. Бұл адамды
қылмыстық жауаптылыққа тартудағы ең маңызды және жауапты шешім болып
табылады. Дәлелдемелер теорияда көп зерттелген, сондықтан деректік қоры
өте бай. Басшылыққа алатын деректерге Қазақстан Республикасының
Конституциясы, қылмыстық істер жүргізу кодексі, заңдар жатады. Біз
қарастырып отырған мәселе М.С.Строгович, М.А.Чельцов, Р.С.Белкин, М.Л.Якуб,
А.Я.Вышинский, Н.А.Селивановтардың еңбектерінде жан-жақты, толығырақ
қаралған. Қарастырып отырған мәселе Қазақстанның ғалымдары арасында
Б.Х.Төлеубекованың, А.Я.Гинзбургтың, С.Е.Еркеновтың, Т.Е.Сарсенбаевтың
еңбектерінде орын алған.
Диплом жұмысының мақсаты дәлелдемелердің қылмысты ашудағы орның
белгілеу және заттай дәлелдемелердің ерекшеліктерін айқындау.
Осы диплом жұмысының мақсатына жету үшін келесі міндеттерді қойылды:
- дәлелдемелерді жан- жақты зерттеу;
- осы проблемаға байланысты ғалымдардың ой-пікірлерін сараптау;
- дәлелдемеге байланысты нормативті-құқықтық актілерді зерттеп
сараптау,
- заттай дәлелдемелердің орның белгілеу.
Диплом жұмысының объектісі мен пәні – қылмыстық іс жүргізудегі
дәлелдемелердің ұғымын,түрлерін және орның белгілеу.
Диплом жұмысының теориялық негізің қазақстан және ресей ғалымдарының
еңбектері құрайды. Олар: М.С.Строгович, М.А.Чельцов, Р.С.Белкин, М.Л.Якуб,
А.Я.Вышинский, Н.А.Селиванов, .Х.Төлеубекова, А.Я.Гинзбург, С.Е.Еркенов,
Т.Е.Сарсенбаев.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қылмыстық процесстегі дәлелдемелердің ұғымы мен түрлері
1.1 Дәлелдемелердің ұғымы, мәні және анықталуы
Дәлелдемелердің негізінде прокурор қылмысты айыпталушы жасағандығын
соттың алдында ашып көрсетеді, ал қорғаушы айыпталушыға тағылған айыптауды
жоққа шығарады немесе оның жауаптылығын жеңілдету жөнінде өз талаптарын қоя
алады. Сот айыптау немесе қорғау тараптары келтірген дәлелдемелердің
негізінде соталушының кінәлілігі немесе кінәсіздігі жөнінде анық тұжырымға
келіп, айыптау немесе ақтау үкімін шығарады.
Анықтау, тергеу, сот прокуратура органдары қылмыстық істі тергеу, шешу
барысында қылмысқа жататын фактілерді анықтауы қажет. Істі шешу үшін қылмыс
жасалғанын, оны белгілі бір жақтың жасағанын, оның әрекеті (немесе
жіберілген әрекетсіздік) үшін жауапқа тартылатындығына көз жеткізу керек.
Барлық фактілер мен жағдайлар ақиқатпен байланысты болуы керек. Қылмыс
фактісін анықтау – қылмыстың шындығында болғанын дәлелдеу, айыпкердің
кінәлілігін анықтау – оның қылмыс жасағанын және жауапқа тартылатынын
дәлелдеу.
Дәлелдемелер арқылы ақиқатқа жататын фактілер қалыптасады, ақиқатқа
жатпайтын, бірақ болғаны туралы болжам туған фактілер жоққа шығарылады.
Дәлелдемелер арқылы прокурор сотта айыбын қолдайды, айыпкер және оның
қорғаушысы айыптан бас тартады. Немесе айыпкердің кінәлілігін жеңілдететін
жағдайларды қалыптастырады [4].
Қылмыстық істерді жүргізу кодексінің (ҚІЖК) 115-бабында дәлелдемелерге
мынадай ұғым берілген: "Анықтау жүргізуші органның, тергеушінің, сотта
қоғамға қауіпті іс-әрекет істелгенін немесе істелмегенін, бұл іс-әрекетті
істеген адамның айыптылығын және істі дұрыс шешуге маңызы бар басқа да мән-
жайларды заңда белгіленген тәртіппен анықтауына негіз болатын фактілі
деректердің қандайы болса да қылмыстық іс бойынша дәлелдеме болып
табылады".
Бұл деректер мыналармен анықталады: куәнің, жәбірленушінің, сезіктінің,
айыпкердің жауабтарымен, эксперттің қорытындысымен, айғақты заттармен,
тергеу және сот әрекеттерінің хаттамаларымен және басқа құжаттармен [4].
Дәлелдемелердің екі мағынасы бар: біріншіден, дәлелдемелер – фактілер,
олардың негізінде қылмыс жасаған жақтың кінәлі немесе кінәлі еместігі,
жауаптылығының дәрежесі анықталады. Екіншіден, дәледемелер заңда қаралған
қайнар көздер, яғни олардың негізінде тергеу, сот органдары іске маңызы бар
фактілер қалыптасқан мәліметтер алады [5].
Іс бойынша фактілер және дәледеу құралдары, яғни дәлелдеме ұғымының екі
жағы бар. Олар бір-бірінсіз өмір сүре алмайды. Сондықтан "дәлелдеме"
термині осы ұғымның екі жағын қамтиды. Тергеуші дәлелдемелерді жинағанда
бекітілген дәледеу құралдары іс бойынша дұрыс мәліметтер болады, сот
дәлелдемелері бағалағанда оның екі жағын – дәлелдеу құралы мен фактілерді
бағалайды. Дәлелдемелер факт туралы мәліметтердің қайнар көздері ретінде
дәлелдеу құралы деп аталады. Мысалы, куәнің қандай да бір факт туралы
жауабы тергеу, сот органдары осы факт туралы мәліметтер алатын қайнар көзі
болып табылады, осы жауабы арқылы факт дәлелденеді.
Дәлеледме фактісі – іс бойынша анықталуға жататын, басқа фактілер
туралы түйін жасайтын фактілер. Мысалы, лауазымды адамға қызметі бойынша
тапсырылған материалдық бағалы заттардың жетіспеу фактісі, айыпкердің өзін
ақтайтын документтерге өзгерту енгізу фактісі тағы басқа жатады .
Куә, жәбірленуші, сезікті, айыпкерлердің жауаптарында, тергеу, сот
әрекеттерінің хаттамаларында фактілер емес, фактілер туралы мәліметтер
болады. Себебі, фактілер өткен шақта орын алған іске маңызы бар, бірақ
анықтау жүргізуші, тергеуші, сот арқылы тікелей анықталмаған фактілер осы
фактілер туралы мәліметтер тергеуге, нақты қылмыстық істі қарауға қатысы
бар фактілерді өткен шақта өмір сүруінің дәлелі болады.
Сонымен, анықтаушы, тергеушi, прокурор, сот қылмыстық іс жүргізу
кодексіндегі белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексiнде көзделген әрекеттердiң болғандығын немесе болмағандығын,
айыпталушының бұл әрекеттi жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кiнәлiлiгiн не кiнәлi емес екендiгiн, сондай-ақ iстi дұрыс
шешу үшiн маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтайтын заңды түрде алынған iс
жүзiндегi деректер қылмыстық iс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Қылмыстық iстi дұрыс шешу үшiн маңызы бар iс жүзiндегi деректер
сезiктiнiң, айыпталушының, жәбiрленушiнiң, куәнiң көрсетулерiмен;
сарапшының қорытындысымен; заттай айғақтармен; iс жүргiзу әрекеттерiнiң
хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады.
Iс жүзiндегi деректер, егер олар қылмыстық іс жүргізу кодекстiң
талаптарын бұза отырып, процесске қатысушыларды олардың заңмен кепiлдiк
берiлген құқықтарынан айыру немесе оларды қысу жолымен немесе қылмыстық
процесстiң өзге де ережелерiн бұзумен, оның iшiнде:
1) қинау, күш қолдану, қорқыту, алдау, сонымен бiрге өзге де заңсыз
iс-әрекеттер арқылы;
2) оларға түсiндiрмеудiң, толық немесе дұрыс түсiндiрмеудiң
салдарынан туындаған қылмыстық процесске қатысушы адамдардың өз құқықтары
мен мiндеттерiне қатысты жаңылуын пайдалану арқылы;
3) iс жүргiзу iс-әрекетiн осы қылмыстық iс бойынша iс жүргiзудi
жүзеге асыруға құқығы жоқ адамның жүргiзуiне байланысты;
4) iс жүргiзу iс-әрекетiне қарсылық бiлдiруге жататын адамның
қатысуына байланысты;
5) iс жүргiзу iс-әрекетiн жүргiзудiң тәртiбiн айтарлықтай бұза
отырып;
6) белгiсiз көзден, не сот отырысында анықтала алмайтын көзден;
7) дәлелдеу барысында осы заманғы ғылыми бiлiмге қайшы келетiн
әдiстердi қолдану арқылы алынып, олар iстi тергеу немесе сотта қарау
кезiнде алынған iс жүзiндегi деректердiң дұрыстығына ықпал етсе немесе
ықпал ету мүмкiн болса, дәлел ретiнде пайдалануға жол берiлмейдi деп
танылуы тиiс.
Қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде iс жүзiндегi деректердi
дәлелдеме ретiнде пайдалануға жол бермеушiлiктi, сондай-ақ оларды шектеп
пайдаланудың мүмкiндiгiн өз бастамашылығы бойынша немесе тараптардың
өтiнiшi бойынша процесстi жүргiзушi орган белгiлейдi.
Егер бұлар қылмыстық iс материалдарының түгендеу тiзiмiне
кiргiзiлмесе, сезiктiнiң, айыпталушының, жәбiрленушiнiң және куәнiң
көрсетуiн, сарапшының қорытындысын, заттай айғақтарды, тергеу және сот iс-
әрекеттерiнiң хаттамаларын және өзге де құжаттарды айыптаудың негiзiне
жатқызуға болмайды. Куә ретiнде алдын ала жауап алу барысында сезiктi,
айыпталушы берген айғақтар дәлелдер ретiнде танылмайды және айыптау
негiзiне алынбайды.
Заңды бұзу арқылы алынған дәлелдемелер заңдық күшi жоқ деп танылады
және айыптаудың негiзiне жатқызыла алмайды, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу
кодекстiң 117-бабында аталған кез келген мән-жайды дәлелдеу кезiнде
пайдаланыла алмайды.
Жоғарыда аталған бұзушылықтармен алынған iс жүзiндегi деректер тиiстi
құқық бұзушылықтар мен оларға жол берген адамдардың кiнәлiлiгiн дәлелдеу
фактiсi ретiнде пайдаланылуы мүмкiн.
Қылмыстық сот өндірісінде ақиқатқа жету дәлелдеу арқылы жүзеге
асырылады. С.С. Алекесеев пікірі бойынша дәлелдеу (кең мағынада) –
дәлелдемелердің көмегімен істің мән – жайларының ақиқаттылығын анықтауға
бағытталған субъектілердің қызметі. Ал тар мағынада дәлелдеу ұғымы
ұсынылатын тұжырымдар мен қарсылықтарды негіздеуге, олардың ақиқаттылығы
жөнінде қандай да бір тұлғаларды сендіруге байланысты қызмет болып
табылады [6].
Дәлелдеу - тергеуші мен соттың нақтылықпен толық сәйкестендіре отырып
істің заңды мәні бар барлық мән-жайларды анықтауы тиіс процесс. Дәлелдеу
дегеніміз қылмыстық процесс субъектілерінің істі дұрыс шешу үшін маңызы бар
мән – жайларды анықтау мақсатымен заңмен белгіленген тәртіпті сақтай отырып
атқаратын дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалап қолдану қызметі болып
табылады [7].
Бір топ авторлар, оның ішінде Шейфер С.А. дәлелдеу процесін – қылмыс
туралы ақпаратты қабылдауға бағытталған, мемлекеттік органдармен жүзеге
асатын іздену, тану, куәландыру, құқықтық қамтамасыз ету әрекеттері деп
түсінеді [8].
Кез – келген саладағы таным процесі сияқты дәлелдеу де оны анықтау
мақсаты болып табылатын объективтік ақиқатқа қол жеткізуге ұмтылады.
Гносеологияда объективті ақиқатты объектінің қасиеттері мен ерекшеліктері
туралы оларды танып – білуші субъектінің санасында шынайылықтағы кейіпімен
жаңғыртатын білім ретінде түсінеді. Осылайша, объективтік ақиқат дегеніміз
мазмұны объективті, адамның санасына және еркіне тәуелсіз білім деп
түсінуіміз керек.
Қылмыстық іс жүргізуде ақиқатты анықтау шынайылықта қандай орын
алғананына және нақты фактілерге сәйкес болған оқиғаны және қылмыстық іс
бойынша анықтауға және дәлелдеуге жататын барлық мән – жайларды тану
дегенді білдіреді [9].
Бірақ дәлелдеуді тек ақиқатты білім алуға бағытталған процесс ретінде
ғана қарастыру жеткіліксіз.
Ғылым мен қоғамдық тәжірибе оның барлық салаларында тек ақиқатты емес
сонымен қатар шын мәніндегі дұрыс, негізді, тексерілген, оның ақиқаттығына
кепіл беретін және соңғысын тексеруге мүмкіндік беретін жолмен алынған
білімді талап етеді. Тергеуші және сотпен анықталған нақты мән-жайлар
адамдардың тағдырын қозғайтын жауапты шешім қабылдау үшін негіз болатын
қылмыстық сот өндірісінде қолданылатын білімнің анықтылығын талап ету аса
маңызды. Осы мақсатта заң дәлелдеудің әдістері мен тәсілдерін нақты
көрсетеді, бұл сот өндірісі тұрғысынан қарағанда білімдерді алудың, тексеру
мен куәландырудың неғұрлым тиімді тәртібін қамтамасыз етеді. Процессуалдық
жолмен алынбаған мәліметтер (мысалы, жедел ідестіру қызметі нәтижесінде,
баспа хабарламаларынан және т.б.) ақиқаттылығына кепіл берілмейтін
мәліметтер ретінде тек көмекші мәнге ие болады және іс бойынша тұжырым
жасауға негіз бола алмайды.
Осылайша қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеу екі мәселені шешеді: бір
жағынан – тергелетін қылмыстың мән – жайлары бойынша ақиқатты анықтау;
екінші жағынан – алынған білімді негіздеу.
Процессуалдық және криминалистикалық әдебиеттерде сот дәлелдемелерінің
гносеологиялық болмысы жөніндегі мәселені қарастыруда дәлелдемелер қылмыс
оқиғасының қоршаған ортада бейнеленуінің нәтижесі болып табылатындығы
көрсетілген [10]. Сөйте тұра, В.И.Лениннің барлық материя болмысы бойынша
түйсінумен туыстас қасиет – бейнелену қасиетіне ие болады деген тұжырымына
сілтеме жасайды. Материяның бұл қасиеті құбылыстардың жалпыға ортақ
байланыстары мен өзара тәуелділігінің болуымен сипатталатыны барлығына
мәлім. Осындай өзара байланыстың әсерінен бір объектілердің (құбылыстардың,
оқиғалардың, процестердің) қандай да болсын өзгерісі олармен байланысты
өзге де объектілердің (құбылыстардың, оқиғалардың, процестердің) сәйкесінше
өзгеріске ұшырауына әкеледі. Бұл өзгерістер қылмыс оқиғасының қоршаған
ортада бейнеленуі болғандықтан қылмыс іздері деп аталуы мүмкін. Олар
тергеуші мсен сотқа жасалған қылмыстың бейнесін жаңғыртуға және кінәлілерді
анықтауға мүмкіндік беретін нақты деректер болып табылады.
А.Я. Вышинский сот дәлелдемелері – кәдімгі фактілер, күнделікті өмірде
болып жатқан құбылыстар, сол заттар, сол адамдар, адамдардың сол іс-
әрекеттері. Олар сот процесі аясына түскендіктен, сот пен тергеуді
қызықтыратын мән – жайларды анықтау құралына айналатындықтан ғана сот
дәлелдемелері болып шыға келеді [11].
Қылмыс арқылы өзгеріске ұшыраған қоршаған орта объектілері (қылмыс
іздері) бірден дәлелдеме болып табыла алмайды – олар тек дәлелдемелердің
прокурормен, тергеушімен және алдын ала тергеу жүргізуші тұлғамен тиісті
дәрежеде танылып, толық көлемде тексерілуі тиіс. Нақты мәліметтерді тану
мен куәландыру қылмыстық іс жүргізу құқығы нормаларымен қатаң түрде
белгіленген тәртіпте жүзеге асырылады.
Заң да осы аталғандарды негізге ала отырып дәлелдемелердің ұғымын
анықтайды. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 115-
бабының 1-бөлігінде дәлелдеме анықтамасы берілген: Анықтаушы, тергеуші,
прокурор, сот заңда белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінде көзделген әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын,
айыпталушының бұл әрекетті жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кінәлігін немесе кінәлі емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтайтын заңды түрде алынған іс
жүзіндегі деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Дәлелдеме деректер мен іс жүргізушілік қайнар көздердің бірлігін
білдіреді. Іске қатысы бар ешқандй деректері жоқ жауап алу хаттамасы қылмыс
оқиғасына қатысы бар, бірақ іс жүргізушілік сипатта емес жедел іздестіру
сипатындағы деректер де дәлелдеме бола алмайды.
Дәлелдемелердің ұғымын құрайтын белгілері бар. Мысалы,
Б.К. Төлеубекова пікірі бойынша мұндай белгілерге мыналарды жатқызады:
- ҚР ҚІЖК ережелерін қатаң сақтай отырып алыну;
- Анықталатын мән – жайларға қатысы бар фактілер жөніндегі дұрыс
деректерінің болуы;
- Фактілер жөніндегі деректерді жинауы және олардың негізінде қылмыстық
жазаланатын іс - әрекеттің белгілерінің болуын не болмауын анықтау;
- Мұндай анықтау үшін құқықты тек оған құзыреті бар органдар мен олардың
лауазымды тұлғаларына ғана беру;
- Оны жасады деп айып тағып отырған іс - әрекетке адамның кінәлілігін
немесе кінәсіздігін анықтау [12].
Ал А.П. Рыжаков дәлелдемелердің белгілері ретінде келесілерді
көрсеткен:
1. Дәлелдемелерде деректер болады.
2. Деректер дегеніміз – іс үшін маңызы бар мән – жайлар туралы
ақпарат.
3. Деректер заңмен көзделген қайнар көздерден алынуы тиіс.
4. Деректер қылмыстық іс жүргізушілік дәлелдеуге заңмен белгіленген
тәртіпте тартылады.
Деректер – бұл дәлелдеменің мазмұны, тергелетін (қаралатын және
шешілетін) оқиға жөніндегі ақпарат [13].
Мұндай деректер сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәнің
айғақтарымен; сарапшының қорытындысымен; заттай айғақтармен; іс жүргізу
әрекеттерінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады.
Ресей Федерациясының Қылмыстық іс жүргізу кодексі бойынша бұл тізімге
маманның қорытындысы мен көрсетулері қосылған [14].
Дәлелдемелер әр уақытта да объективті мазмұн (көрініс тапқан мән – жай,
факт) мен субъективті формалардың (нақты субъектіні жасаудан көрініс
табады) бірлігі болып табылады. Дәлелдемелердің мазмұнының объективтілігі
оның қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге жататын мән – жайлармен байланысынан
көрініс табады. Дәлелдемелердің субъективтік нысаны оның қайнар көзі әр
уақытта да іске маңызы бар деректер алынатын адам (субъект) болып
табылатындығына негізделеді [15].
Дәлелдеме оның мазмұны мен нысанына қойылатын екі талапқа жауап беруі
тиіс, яғни дәлелдемелердің іске қатыстылығы мен дәлелдемелерді іске
қолдануға болатындығы.
Дәлелдемеде болатын деректер мен анықталуға тиісті мән – жайлардың
арасындағы логикалық байланыс дәлелдемелерді іске қатыстылық қасиетіне ие
етеді. Мұндай байланстың болуы, тиісінше іске қатыстылық қасиеті туралы
тұжырым істің нақты мән – жайларын тану процесінде өзеріске ұшырап отырады.
Мысалы, сот – медицина сараптамасы нәтижесінде алынған деректер
жәбірленушінің қайтыс болу уақыты туралы жаңа ақпарат беруі мүмкін. Бұл
жағдайда айыпталушының оқиға болған уақытта қай жерде болғандығы туралы
деректері бар дәлелдемелердің іске қатыстылығы да өзгеріске ұшырауы мүмкін.
Дәлелдемелердің іске қолдануға болатындығы іске қатысы бар деректердің
заңды нысаны ретінде келесі талаптарды сақтаудан тұрады: 1)
дәлелдемелерді алудың тиісті субъектісінің болуы; 2) деректердің қайнар
көзінің заңды болуы; 3) дәлелдемелерді алу үшін тек заңмен көзделген тергеу
амалын қолдану; 4) тергеу амалдарын тек заң талаптарын сақтай отырып ғана
жүргізу.
Дәлелдемелердің іске қатыстылығы – дәлелдемелердің қылмыстық іс үшін
маңызы бар мән – жайлар және фактілермен байланысын білдіретін
дәлелдемелердің мазмұнынан бағытталған құқықтық талап.Қаьысты дәлелдеме
қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге жататын мән – жайларды анықтаудың құралы
қызметін атқаруға қабілетті. Мазмұны жағынан дәлелдеуге жататын мән –
жайлар мен фактілердің болуына меңзейтін немесе олардың жоқ екендігін
куәландыратын дәлелдемелер іске қатысты болып саналады.
Дәлелдемелерді іске қолдануға болатындығы – нақты деректердің қайнар
көзі ретіндегі дәлелдемелердің формасына және дәлелдемелерді жинаудың
(қалыптастырудың) тәсілі – тиісті тергеу немесе сот амалдарына қойылатын
құқықтық талап. Сот тәжірибесі дәлелдемелер адам және азаматтың құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтіре отырып алынған, дәлеледемелерді алуға
немесе жинауға құзыреті жоқ органмен немесе лауазымды тұлғамен алынған
немесе Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексімен
көзделмеген әрекеттер барысында алынған дәлеледемелерді іске қолдануға
болмайтындығы тұжырымын ұстанады.
Дәлелдемелерді іске қолдануға болатындығы келесі міндетті белгілерімен
анықталады: оны алудың қайнар көздерінің заңдылығы; оны алудың жағдайлары
мен әдістерінің заңдылығы; алынған дәлелдеменің келесі кезеңдерде
қабылдануы [16].
Дәлелдемені анықтауда дәлелдемелік ақпарат (оның мазмұны) пен іс
жүргізушілік қайнар көздің (оның іс жүргізушілік нысаны) бірлігіне сүйену
қажет. Бұл іс жүргізушілік нысаннан тыс (Қылмыстық іс жүргізу кодексімен
белгіленген қайнар көздерден басқаларынан алынған деректер) ешқандай
ақпараттың дәлелдемелік мәні болмайды.
М.С. Строговичтің әділетті көрсетуі бойынша бұл әр уақытта да іс
жүргізушілік заңда көзделген іс - әрекеттердің жасалу нысаны мен заңда
көзделген шешімді қабылдау нысаны және оған қоса іс - әрекеттер мен
шешімдерді іс жүргізушілік бекіту нысаны (хаттамалар, қаулылар, анықтаулар,
үкім) болып табылады [17].
Бірақ бұл анықтама фактілік деректер ұғымына әртүрлі мазмұн беретін
процессуалистер арасындағы пікірталастарды тоқтатқан жоқ. Фактілік
деректер тек объективті шынайылықтың фактілері ғана болып табылады деген
пікірлер кең өріс алды. Бұл көзқарас қаншалықты қызығарлықтай болғанымен,
оны дұрыс деп қарауға жеткілікті негіз жоқ. Тергеуші де, сот та, процестің
өзге де қатысушысы да объективті шынайылықтың нақты фактілерін сүйене
алмайды; олар тек заңда көзделген қайнар көздерден алынған осы фактілер
жөніндегі білімдері мен олар жөніндегі ақпаратқа ғана сүйене алады.
Дегенмен, өз пікірлерінде және процессуалдық құжаттарда тергеушілер мен
судьялар факт, фактілер терминдерін көп қолданады.
Оны мына жолмен түсіндіруге болады: сенімді түрде және дәлме – дәл
білімі мазмұны жағынан өз пәніне сәйкес келеді, ал нәтижесінде ұғымдардың
орынын ауыстыру пайда болады: фактілер жөніндегі сенімді білімге сүйене
отырып біз іс туралы нақты шынайылық фактілерінің өзін пайдаланып
отырғандай айтамыз және істі көз алдымызға солай елестетеміз. Бірақ
объективті факт және осы факт жөніндегі білім (кез – келген дәлдік
дәрежесінде) гносеологиялық жағынан бірдей болып табылмайтынын ескеруіміз
қажет.
Адам санасында және тілінде нақты фактілер мен олар жөніндегі сенімді
білімді ажырата білу қиыншылығы объективті түрде бар болып табылады және
бұл мәселе көптеген процессуалистердің осы пікірді жақтауына бірден – бір
негіз болғандығын айта кеткен жөн. Философиялық әдебиеттерде факт
ұғымының кейде басқа мағынада қолданылатындығының да (факт деп ғылыми
білім элементі, нақты әрекет ететін құбылыстар, оқиғалар, жағдайлар,
объективті шынайылық процестері белгіленеді) маңызы зор. Мұндай мағынада
факт ұғымы кейбір криминалистермен де қолданылады [18]. Бірақ біздің
ойымызша факт терминінің объективті шынайылықтың нақты құбылыстары мен
оқиғалары ретінде түсіндірілетін дәстүрлі түсінігі дұрыс сияқты.
Сонымен қатар, нақты шынайылық оқиғалары туралы сенімді білімді ғана
дәлелдеме ретінде қарастыруға болмайды. Өйткені олардың сенімділігі алдын –
ала дәлелденуі тиіс, ал оны анықтауға қолданылатын құралдар қылмыстық іс
бойынша дәлелдеме болып табылады.
Фактілерді дәлелдеме ретінде қарастыру мүмкіндігін жоққа шығаратын тағы
бір жайт, заңи мағынасында дәлелдеме фактілік деректермен (фактілер туралы
мәліметтер) қатар, осы мәліметтер алынатын процессуалдық қайнар көздерден
де құралады. Бір – бірінен бөлек фактілік деректер де, қайнар көздер де
дәлелдеме ретінде қарастырыла алмайды.
Осы мәселе жөніндегі көзқарастардың айқын болмауы процессуалистер
арасында фактілік деректер термині айыпталушы, сезікті, куә және тағы да
басқа процесс қатысушыларының айғақтарындағы, құжаттардағы және өзге де
қайнар көздердегі фактілер жөніндегі деректерді қамтиды деген
көзқарастардың басым бола бастауына әкелді.
Фактілік деректер істің мән – жайын анықтау, тергеу мен сотта істі
қарау барысында туындайтын барлық мәселелерді шешу үшін тек егер олар заңда
көзделген қайнар көздерден алынған жағдайда ғана қолданыла алады. Қылмыстың
мән – жайлары туралы деректері жоқ қайнар көздер де дәлелдеме ретінде
қарастырыла алмайды. Дәлелдеме ұғымы міндетті түрде қайнар көздер мен
фактілік деректердің бірлігін көздейді.
Осыған орай, егер осы фактілердің (қылмыстық іс жүргізу теориясында
дәлелдемелік немесе аралық деп аталатын) негізінде қылмыс оқиғасының болуы
не болмауы, айыпкердің кінәлілігі және істің заңды маңызы бар өзге де мән –
жайлары туралы тұжырым жасай алатын болса, іс бойынша процессуалдық қайнар
көздердегі деректері бар фактілерді анықтаудың дәлелдемелік мәні жөнінде
мәселе туындайды.
Біздің пікіріміз бойынша олар дәлелдеуге жататын мән – жайлардың болуын
сөзсіз дәлелдейді. Бірақ оларды процессуалдық қайнар көздердегі фактілік
деректермен сабақтастыруға болмайды.
Аралық фактілердің болуын бірнеше дәлелдемелік ақпарат арқылы анықтау
жиі кездеседі (мысалы, жаласу немесе қорқыту фактісі бірнеше көрсетулер
арқылы анықталуы мүмкін). Бұл жағдайда аралық фактінің жиынтық қайнар көзі
болады, бірақ бұл жиынтық қайнар көздерге де тергеуші және сот абстрақтілі
түрде қарап, тек өз тұжырымдарын негіздеуге ғана қолданады. Бұл фактілер
логикалық дәлелдеу аргументтері болып табылады.
Қылмыс оқиғасының болуы, айыпкердің кінәлілігі және өзге де дәлелдеуге
жататын істің мән – жайлары туралы тұжырым жасау үшін негіз болатын аралық
фктілерді айғақ деп қарастырамыз.
Дәлелдемелермен қатар дәлелдеу пәні (дәлелдеуге жататын мән-жайлар) де
дәлелдемелер теориясының маңызды ұғымдарының бірі ретінде қолданылады.
Дәлелдеу пәнін дұрыс анықтау тергеу мен сотта істі қараудың нақты
міндеттерін, бағыты мен көлемін анықтауға, істі тергеу мен қарауды толық
және жан-жақты жүргізуге және неғұрлым аз уақыт пен құралдарды пайдалануға
мүмкіндік береді. Дәлелдеу пәнін нақты анықтау дәлелдемелердің жіктелуі,
атап айтқанда тікелей және жанама дәлелдемелерге бөлінуі жөніндегі мәселені
дұрыс шешуге мүмкіндік береді.
Дәлелдеу пәнін дұрыс анықтау аса маңызды болып табылады. Олардың
шеңберінің тым кеңейіп кетуі дәлелдеуді жүзеге асыратын тұлғалардың күш –
жігері істің шешіміне әсер етпейтін мән – жайларға жұмсалуына әкеліп
соқтырады. Ал, керісінше дәлелдеуге жататын мән – жайлардың шеңберінің тым
тарылуы тергеу мен сотта істі қараудың бір жақтылығы мен толық емес болуына
басты себепші болады. Нәтижесінде іске аса маңызы бар мән – жайлар
анықталмай қалады. Яғни, аталған жағдайлардың екеуі де объективті ақиқатқа
қол жеткізуге теріс ықпал етеді.
Шынайы өмірдің кез – келген оқиғасы сияқты қылмыс та көптеген
белгілермен сипатталады. Бұл белгілер қылмыстың объектісіне, объективтік
жағына, субъективтік жағына және субъектісіне қатысты болуы мүмкін.
Бұл белгілердің кейбіреулерінің материалдық – құқықтық мәні болуы
мүмкін, олармен біз берілген іс - әрекетті қылмыс деп тануды, қылмысты
саралауды және тағы басқаларын байланыстырамыз. Ал келесі бір белгілерінің
материалдық – құқықтық сипаты болмайды. Олардың ішінде, тіпті, нақты бір
жағдайда анықталуы мүлдем қажет емес белгілері бар. Бірақ, бұл топтың
ішінде материалдық – құқықтық мәні бар болғандықтан анықталуы міндетті
болып табылатын белгілер де бар. Басқаша айтқанда мұндай белгілердің
дәлелдемелік мәні бар.
Қылмыс белгілерінің бірінші тобы барлық қылмыстар үшін тұрақты болып
табылады. Олардың жиынтығы іс бойынша дәлелдеу пәнін құрайды.
Дәлелдемелік мәні бар мән – жайлар жиынтығы дәлелдеу шегін түзетін
әрбір іс үшін жеке фактілерден тұрады.
Дәлелдеу пәні барлық қылмыстық істер үшін ортақ санатты көрсетеді, ал
дәлелдеу шегі нақты қылмыстық іс үшін жеке дара санатының көрінісі болып
табылады.
Қылмыстық іс жүргізу заңнамасы дәлелдеу пәніне анықталуы қылмыстық іс
бойынша дәлелдеудің ақырғы мақсатын көрсететін мән – жайларды ғана
жатқызады. Аралық фактілер осы мақсатқа жетудің құралы, қылмыс оқиғасы мен
дәлелдеу пәнінің өзге де элементтерін анықтаудың құралы болып табылады.
Егер жеке алынған аралық факт дәлелденбей қалатын болса, ол арқылы
дәлелденуі тиіс мән – жай өзге де сенімді фактілер арқылы анықталуы мүмкін.
Ал дәлелдеу пәніне кіретін мән – жайларды мұндай жолмен ауыстыруға болмайды
[ 19].
Тергеліп жатқан қылмыс белгілері бар фактілер немесе жауапқа тартылып
жатқан адамның кінәлілігі (немесе кінәсіздігі) және оған жаза қолдану
туралы мәселені шешу үшін құқықтық мәні бар фактілер ғана дәлелдеу пәніне
кіреді [20].
Іс жүргізушілік әдебиеттерде дәлелдеу пәнімен негізгі факт ұғымы
байланыстырылады. М.П.Шаламов өз пікірінде негізгі фактіні – жиынтығы
қылмыс құрамының негізін, басты мазмұнын құрайтын нақты мән – жайлардың
сомасы ретінде анықтайды [21].
Заңда дәлелдеу пәнінің көрсетілуі қылмыстық сот өндірісіне мақсатты
бағытталған сипат беру үшін арналған. Қылмыстық іс бойынша анықталуы тиіс
фактілердің шеңберін белгілей отырып, заңнама өзге мән – жайларды қылмыстық
– іс жүргізушілік құралдар ретінде тануға тыйым салады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексінің 117-бабына
сәйкес қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге: 1) оқиға мен қылмыстық заңда
көзделген қылмыс құрамының белгілері (қылмыстың жасалу уақыты, болған жері,
әдісі және басқа да мән - жайлары); 2) қылмыстық заңмен тыйым салынған
әрекетті кімнің жасағандығы; 3) адамның қылмыстық заңмен тыйым салынған
әрекетті жасаудағы кінәлілігі, оның кінәсінің нысаны, жасалған әрекеттің
себеп – дәлелдері, заңдық және іс жүзіндегі қателіктер; 4) айыпталушының
жауаптылығының дірежесі; 5) айыпталушының жеке басын сипаттайтын мән –
жайлар; 6) жасалған қылмыстың зардаптары; 7) қылмыспен келтірілген зиянның
сипаты мен мөлшері; 8) әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын мән –
жайлар; 9) қылмыстық жауаптылық пен жазадан босатауға әкеп соқтыратын мән –
жайлар жатады.
Дәлелдеу процесінің ерекшеліктеріне байланысты қылмыстық іс бойынша
танымға жататын мән – жайлар жиынтығы дәлелдеу пәнінен де кең шеңберді
қамтиды. Қылмыстық іс бойынша фактілер – жанама дәлелдемелерді, тергеу
болжамдарын тексеру үшін қажетті фактілерді, дәлелдемелерді жинау, тексеру
мен бағалауға қажетті өзге де фактілерді тану заңдылық ретінде
қарастырылады. Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 117-
бабында көзделген қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге жататын мән – жайлардың
(яғни, дәлелдеу пәнінің) кезектілігінің де маңызы ерекше зор. Ол істің мән
– жайларын зерттеудің толықтығы мен объективтілігі, әдетте қандай тәртіпте
жүзеге асырылатындығын көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 117-бабына
сәйкес кез-келген қылмыстық іс бойынша тек қылмыс құрамының болуы не
болмауы, оның саралануы, айыпталушының кінәсінің болуы не болмауы, жаза
түрі жөніндегі мәселелерді шешу тікелей байланысты болатын мән-жайлар ғана
дәлелдеуге жатқызылады. Басқаша айтқанда, дәлелдеу пәніне заң шығарушы тек
материалдық – құқықтық мәні бар, барлық құқықтық мәселелерді дұрыс шешуге
мүмкіндік беретін мән-жайларды қосқан.
Нақты шынайылықтың кез – келген оқиғасы сияқты қылмыс та көптеген
белгілерімен сипатталады. Мұндай белгілер қылмыстың объектісіне,
объективтік жағына, субъектісіне жәіне субъективтік жағына қатысты болуы
мүмкін. Бұл белгілердің біреулерінің материалдық - құқықтық мәні бар, заң
олармен берілген іс - әрекетті қылмыстық деп тануда, қылмысты саралауда
және тағы да басқаларымен байланыстырады.
Екінші бір белгілерінің материалдық – құқықтық мәні болмайды. Олардың
ішінде нақты бір жағдайда анықталуы міндетті емес белгілері де бар. Бірақ
бұл топ ішінде анықталуы аса маңызды және міндетті болып табылатын
белгілері бар. Өйткені олар материалдық құқықтық мәні мән – жайларды
анықтаудың құралы осы дәлелдемелердің дәлелдемелері болып табылады. Басқаша
айтқанда олардың дәлелдемелік мәні бар.
Бірінші топтағы белгілер бұл түрдегі қылмыстардың барлығы үшін тұрақты
болады. Олардың жиынтығы іс бойынша дәлелдеу пінін құрайды.
Заң дәлелдеу пәніне оларды анықтау қылмыстық іс бойынша дәлелдеудің
соңғы мақсаты болып табылатын мән-жайларды ғана жатқызған. Ал арадағы
фактілер осы мақсатқа жетудің, қылмыстың мән-жайларын және дәлелдеу пәнінің
өзге де элементтерін анықтаудың құралы ғана болады. Егер жекелеген арадағы
фактілердің біреуі дәлелденбей қалса, онда осы факт арқылы дәлелдеуге
жатқызылған мән-жай өзге де анық фактілермен анықталуы мүмкін.
Р.С.Белкиннің пікірі бойынша жинақталған, зерттелген және бағаланған
дәлелдемелер дәлелдеудің, яғни шындықты анықтаудың мақсатына қол жеткізудің
құралы ретінде қызмет атқарады.
Дәлелдеме – шындыққа қол жеткізудің құралы. Сонымен қатар дәлелдеме
шындықты жасаудың құралы емес [18].
Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің мәні туралы жалпы түсінік
шындықты тану процесімен өзара байланысқа түскен кезде дәлелдеме –
қылмыстық іс жүргізу құқығының аса маңызды сипаттарының бірі болып
табылады. Дәлелдеме сот әділдігінің басты сипаты. Сот ісін жүргізуді жүзеге
асыратын адамдар мен органдардың бүкіл қызметі іс бойынша шындықты
анықтауға және осы арқылы істі әділетті шешуге бағытталған. Дәлелдемесіз
нақты адамға үкім шығаруға құқықтық негіз жоқ.
Дәлелдеудің міндеттерін анықтаудың белгісі ретінде дәлелдеу пәнінің
шектері нақты көрсетілуі тиіс. Аралық фактілерді дәлелдеу пәніне қосу
олардың қажетті айқындылығынан айырады.
Кейбір авторлар аралық фактілерді дәлелдеу пәніне міндетті емес
факультативті элемент ретінде қосуды ұсынады: дәлелдеу жанама дәлелдемелер
арқылы жүзеге асырылатын жағдайларда оларды құрайтын дәлелдемелік
фактілердің өздері дәлелденуі тиіс [22]. Тергеу және сот тәжірибесіне
жүргізілген зерттеулер қандай да болмасын дәрежеде жанама дәлелдемелерді
қолданбаған істер жоқтың қасы екендігін көрсетті. Бұл аралық фактілердің
дәлелдеу пәнінің факультативті емес, міндетті элементіне айналуы мүмкін
екендігін білдіреді. Бірақ мәселе тек осында ғана емес. Әрбір іс бойынша
нақты қандай аралық фактілердің анықталуы мүмкін екендігін айқын болжауға
болмайды. Дәлелдеу пәнінің мұндай анық емес мазмұнда болуы бұл ұғымның
тәжірибелік мәнін жоғалтады.
Тергелетін қылмыс белгілерінен тұратын немесе жауапқа тартылған адамның
кінәлілігі және оған жаза қолдану туралы мәселелерді шешу үшін құқықтық
мәні бар аралық фактілер ғана дәлелдеу пәніне кіреді [23].
Іс жүргізу әдебиеттерінде дәлелдеу пәнімен негізгі фактіні жиі
байланыстырады. Бұл ұғымның мазмұнына бірыңғай көзқарас жоқ. Кейбір
авторлар негізгі факт ұғымына іс бойынша объективті ақиқаттың мазмұнын
құрайтын барлық мән - жайлар деп есептейді. Бұл мағынада негізгі факт
ұғымы теорияда дәлелдеу пәнімен сәйкес келеді. Осыған байланысты негізгі
фактінің әрекет етуі артықтау шығар деп ойлаймыз.
Дәлелдемелердің мәні олардың іс жүргізушілік нысаны олардағы
деректердің ақиқаттылығының қажетті деңгейін қамтамасыз ететіндігінде. Тек
осы құбылыстардың (дәлелдемелердің) арқасында ғана адамның қылмыс жасаудағы
кінәсін анықтауға болады. Оларды зерттеу арқылы қылмыстық іс жүргізуде
ақиқатқа қол жеткізіледі [24].
Ақиқат – бұл объективті шынайылықтың өткенде орын алған оқиғаларға
сәйкестігін анықтайтын оны танып білу қасиеті.
Ақиқаттың мазмұнына қатысты үш тұрғы қарастырылады:
1. Қылмыстық іс жүргізуде ақиқат тек зерттелетін оқиғаға ғана қатысты
болады және тек дәлелдеу пәнінің құрылымының негізінде ғана
элементтерге бөліне алады.
2. Ақиқат тек білімдердің оқиға мән – жайларына сәйкес келуін
көрсетумен ғана шектеле алмайды. Бұл мән – жайлармен саралау да
немесе оқиғаның заңдық бағалануы да үйлесімді болуы тиіс.
3. Ақиқаттың мазмұны:
- білімдердің оқиға мән – жайларына сәйкестігінен;
- қылмысты саралаудың жасалған қылмыстық іс - әрекетке сәйкестігі;
- тағайындалған жазаның қылмыстың ауырлығына және кінәлінің жеке
тұлғасына сәйкестігінен тұрады [14].
Екінші бір авторлар негізгі факт ретінде адамның іс - әрекетінде
қандай да бір қылмыс құрамын анықтау, яғни белгілі бір адамның жеке
қылмыстық жауаптылығын анықтайтын дәлелдеу пәнінің бір бөлігін ғана
түсінеді [22].
М.П.Шаламов негізгі фактіні жиынтығы қылмыс құрамының негізгі
мазмұнын құрайтын нақты мән – жайлардың қосындысы ретінде анықтайды [21].
М.С.Строгович негізгі факт ұғымына қылмыстық кодекстің ерекше
бөлімінде көзделген қылмыс құрамының белгілеріне сәйкес келетін қылмыс
оқиғасын; қылмысты айыпкердің жасауы және оның кінәсі; жеңілдететін,
ауырлататын және айыпкердің жеке тұлғасын сипаттайтын мән – жайларды
сипаттайды. Қылмыс зардаптары мен оның жасалуына ықпал еткен мән – жайларды
ол негізгі фактіден тыс қалдырады [25].
Келесі бір авторлар негізгі факт ретінде адамның қылмыс жасағанына
кінәлілігін немесе қылмысты берілген адамның жасауын түсінеді.
Мұндай ұғымның нақты мазмұны болмағандықтан оны қолдануға болмайды деп
ойлаймыз. Бұл ұғыммен әдетте нақты фактілердің күрделі кешені қамтылады.
Олардың әрқайсысы тергеу мен істі қарауда өз жиынтығында сияқты жеке жеке
де ерекше маңызды болып табылады.
Дәлелдеуге жататын мән – жайлардың ішінде негізгі фактілерді бөліп
қарау, қалғандарын екінші дәрежелілерге жатқызу дегенді білдіреді. Бірақ
бұл М.М. Гродзинский көрсеткендей қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеудің
мәнінің өзіне қайшы келеді [26].
Негізгі факт ұғымын қолдану қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеудің
мазмұнының бұрмалануына әкеледі. И.Б. Михайловская осы ұғымды пайдалана
отырып негізгі фактімен қандай да бір объективті байланыста болмайтын
дәлелдемелер де болады және ол тергелетін қылмыстың мән – жайлармен
объективті байланысы жоқ айыптаушы дәлелдемелердің әрекет ету мүмкіндігіне
жол беретінін көрсеткен [27].
С.В. Курылевтің негізгі факт ұғымын қажетсіз және бұл ұғым
дәлелдемелерді тікелей және жанама дәлелдемелерге бөлудің негіздері
жөнінде теріс пікір беруге, негізгі факт ұғымымен қамтылатын мән –
жайлардың ауқымы жөнінде нәтижесіз пікірталастарға негіз болатындықтан оны
қолданыстан алып тастау қажеттілігін [28] айтқан пікірін де атап көрсету
қажет деп ойлаймыз.
Кейбір әдебиеттерде негзігі факт ұғымы заңнамаларда дәлелдеуге
жататын мән – жайлар туралы норма болмаған уақытта маңызды болар еді деген
пікірлер айтылады. Бірақ мұндай норма болғандықтан негізгі факт ұғымы
қылмыстық іс жүргізу теориясына да, тәжірибесіне де пайдасыз мазмұны, мәні
жоқ терминге айналады. Сондықтан көптеген процессуалист ғалымдар дәлелдеу
пәні нақты анықталған заңнама нормасы болғандықтан негізгі факт ұғымын
әрі қарай қолдану қателіктерге әкелетіндігіне бір ауыздан келісті.
Заң іс үшін маңызы бар шын мәніндегі дерек көздерінің толық тізбесін
белгілейді. Мұндай көздер қатарына сезіктінің, айыпталушының,
жәбірленішнің, куәгердің жауаптары; сарапшы қорытындысы, заттай айғақтар;
іс жүргізудің хаттамалары және өзге де құжаттар жатады.
1.2 Дәлелдемелердің іске қатынасы мен іске пайдалану мүмкіншілігі
Заңның дәлелдеме ретінде тек іске қатысы бар фактілерді қолдану туралы
талабы теорияда дәлелдемелердің іске қатынасы деп аталады [29].
Дәлелдемелердің іске қатынасы туралы мәселенің екі жағы бар:
1) осы дәлелдеменің басты фактімен байланысы;
2) осы дәлелдеменің негізделіп отырған фактілермен байланысы.
Дәлелдемелер екі топқа бөлінеді:
1) басты фактімен объективті байланысты дәлелдемелер;
2) басты фактімен объективті байланысты емес дәлелдемелер.
Бірінші топтың дәлелдемелері мынадай фактілердің біреуімен байланысты
болуы мүмкін:
а) қылмыс оқиғасының бар немесе жоқ болуымен;
б) айыпкердің қылмысты жасауымен немесе жасамауымен;
в) қылмысты қандай да бір басқа жақтың жасауымен.
Жоғарыда аталған басты фактімен қандай да бір объективті байланысты
емес дәлелдемелер де бар.
Бұл топты да екіге бөлуге болады:
а) басты фактіні құрамайтын негізгі ізделіп отырған фактімен объективті
байланыста болатын;
б) іс бойынша негізгі фактімен обективті байланыста емес.
Бірінші кіші топқа, кінәні жеңілдететін және ауырлататын дәлелдемелер
жатады. Мысалы, айыпкердің жеке басын бағалауға маңызы бар дәлеледмелер
(бірақ кінәлілігі туралы мәселені шешпейтін) қылмыс оқиғасымен объективті
байланыста емес, бірақ олар айыпкердің қоғамға қауіптілігінің дәрежесімен
тікелей байланыста. Бұл дәрежені анықтау әділ жазаны тағайындауға қажет.
Мұндай дәлелдемелер болып, айыпкердің еңбек қызметін, оның мінезінің әр
түрлі жақтарын сипаттайтын фактілер болады.
Екінші кіші топқа іс бойынша басқа дәлелдемелерді бағалауға маңызы бар
дәлелдемелер жатады.
Барлық дәлелдемелер, яғни сотта қарағанда тексерілетін болжамдарды
бекітетін немесе жоққа шығаратын дәлелдемелер сот арқылы іске қатысты деп
танылады. Дәлелдемелердің іске қатынасы туралы, әсіресе сот жақтардың жаңа
дәледемелерді талап ету туралы өтініштерін қарағанда орын алады. Бұл
мәселені шешкенде сот бекіту үшін дәлеледеме талап етілетін фактілерді
ңіске қатынасынан шығады.
Сотқа куә шақырып, қандай да бір дәлелдемені талап ете отырып, соттың
қандай мәселе бойынша дәлелдеме тәсілінен мәліметтерді алып қалуға болатыны
туралы түсінігі болады. Бірақ сот ертерек куәнің қандай жауап беретінін
білмейді. Сондықтан сот жақтардың өтініштерін қабылдамай тастамайды,
себебі, өтініштерде талап етіп отырған дәледеме қажет мәліметтер болмауы
мүмкін.
Дәлелдемелерді іске қатынасына қарай бағалау іс жүргізудің әрбір
сатысында орын алады.
Алдын ала тергеуде дәлелдемелердің іске қатынасы тергеуші болжамдары
арқылы анықталады.
Сотқа беру сатысында да дәледемелерді іске қатынасына қарай бағалау
орын алады. Сот дайындық сатысында сот қарауына зерттеуге жататын
дәледемелердің тобын анықтауы керек. Яғни бұл мәселені дұрыс шешуде
қойылатын қажетті шарты – іске сол немесе басқа дәлелдеме жата ма.
Сотта қарау сатысында сот дәледемелердің іске қатысы туралы мәселеге
бірнеше рет оралады. Соттың алдында тергеу органдары осы сияқты мәселені
шешуде барлық жағдайларды зерттеу міндеті тұрады.
Сотта қарау сатысында дәледемелердің іске қатынасы болжамдармен
анықталады. Сотта қараудың болжамдарының бірі айыптау қорытындысында
көрсетілген айыптың болжамы. Айыпкердің берген түсініктері тексеруге
жататын болжамдардың бірі болып табылады. Сот мәжілісінде әртүрлі болжамдар
қылмыстық іс жүргізудің басқа субъектілері арқылы да берілуі мүмкін.
Мысалы, адвокат қорғап сөйлгенде, прокурордың айыптап сөйлегенінде немесе
айыптау қорытындысында берілген негізгі ізделіп отырған фактілерге басқаша
түсініктер беруі мүмкін.
Дәлелдемелердің іске қатынасы туралы мәсееле екінші инстанция сотында
бірінші инстанция сотының, тергу органдарының дәледемелердің іске қатысы
туралы мәселелерді шешуінің дұрыстығын тексергенде орын алады [4].
Дәледемелердің іске пайдалану мүмкіншілігі заң жағынан алып қарағанда
қайнар көздерінің, мәліметтердің алынуының әдістері мен тәсілдерінің
заңдылығы. Заң дәледдемелерді іске пайдалану мүмкіншілігі туралы
мәселелерді шешу жағдайы (дұрыс мәліметтердің қайнар көздерін анықтайтын
нормалар мен оларды алудың ережелері) сияқты дәлелдемелердің іске қатынасы
(дәлелдеу пәнін анықтайтын нормалар) туралы мәселелерді шешу жағдайларын
тең дәрежеде анықтайды.
Іс бойынша жиналатын фактілі мәліметтердің іске пайдалану
мүмкіншілігінің мынадай шарттарын көрсетуге болады:
а) мәліметті берушінің белгілі болуы және мәліметті берушіні тексерудің
мүмкіндігі;
б) мәліметті берушілердің және оны жинаушылардың хабардар болуы;
в) дәлелдеудің жалпы ережелерін сақтау;
г) дәледемелердің толық еместігі, бұрмалаудан кепілдендіретін дұрыс
мәліметті жинаудың ережелерін сақтау;
д) істегі жиналған мәліметті бекітудің толықтығы мен дұрыстығын
кепілдендіретін ережелерді сақтау;
е) Оған болжамдар мен жорамалдардың енуінен бас тарту.
Дәледемелердің іске пайдалану мүмкіншілігін реттейтін ережелерден
мыналар шығады:
а) дәлелдемелер ретінде іс бойынша бекітілген және іс жүргізу
процесінде қаралатын дұрыс мәліметтер қолданылуы мүмкін. Дәлелдемелер
ретінде іске тіркелмеген және іске тіркелсе де, бірақ сот мәжілісінде
қаралмаған материалдар жіберілмейді;
б) оперативті мәлімет басқа да дұрыс мәліметтер сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің ұғымы мен
түрлері ... ... ... ... ..6
1.1 Дәлелдемелердің ұғымы, мәні және
анықталуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..6
1.2 Дәлелдемелердің іске қатынасы мен іске пайдалану
мүмкіншілігі ... ..18
1.3 Дәлелдемелерді топтастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.4 Жанама дәлелдемелердің түсінігі мен ол арқылы дәлелдеудің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2 Қылмыстық процесстегі дәлелдемелердің қайнар көздері және олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Дәлелдемелердің қайнар көздерінің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..34
2.2 Заттай дәлелдемелер қылмыстық процесстегі дәлелдемелердің бір
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3 Дәлелдеу теориясы процесінің
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.1 Дәлелдемелерді жинау мен
бекіту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.2 Дәлелдемелерді бағалау және олардың арасындағы байланысты
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
3.3 Қылмыстық іс бойынша дәлелдеуде жедел-іздестіру қызметінің
нәтижелерін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. ... ..63
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясында бекітілгендей: Қазақстан Республикасы – демократиялы,
зайырлы және біртұтас мемлекет [1]. Өзін-өзі билейтін қазақ ұлты
мемлекеттігінің түрі ретінде Қазақстан Республикасы өзінің барлық
азаматтарының құқық теңдігін қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының
азаматтарына нәсіліне, ұлтына, жынысына, тіліне, әлеуметтік, мүліктік және
лауазымдық жағдайына, әлеуметтік тегіне, тұрғылықты жеріне, дінге
көзқарасына, сеніміне, қоғамдық бірлестікке мүшелігіне, сондай-ақ бұрын
қылмыстық жазаға тартылғанына қарамастан құқықтар мен бостандықтар
теңдігіне кепілдік беріледі. Азаматтарды кемсітушіліктің кез келген түріне
тыйым салынады. Қазақстан Республикасы адамды, оның өмірін, бостандығы мен
ажырамас құқығын ең қымбат қазына деп таниды және өз қызметін азамат пен
қоғам мүдделері үшін жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасындағы құқық
реформасының мемлекеттік бағдарламасы туралы заңында көрстілгендей
Қазақстан халқы әлемдік қауымдастықтың ажырамас бөлігі бола отырып,
демократиялық қоғам және құқықтық мемлекет құруды конституциялық негізде
бекітті. Бұл мақсаттарға жету заң жүйесін кеңестік тоталитаризмнің
мұраланған кемістіктерінен, социалистік құқықтың, соттардың, құқық қорғау
органдарының мемлекеттендірілген және репрессивті сипатынан тазартуды талап
етеді [2].
Алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының күрделі қызметі
жасалған қылмысты ашуға, ақиқатқа жетуге бағытталған. Ақиқатқа тергеу,
прокуратура, сот органдары тек дәлелдемелер арқылы ғана жетуі мүмкін.
Дәлелдемелер – тергеу, сот органдарының қылмыстық істерді тергеу, шешу
барысындағы өз қызметтерінде қалыптастыратын бүкіл фактілі материал болып
есептеледі. Дәлелдемелер қылмыстық іс жүргізуде тергеу, сот арқылы
процессуалдық заң талабын сақтай отырып қана қолданылуы мүмкін.
Дәлелдемелер ұғымын қылмыстық іс бойынша былай сипаттаймыз: тергеуші,
прокурор, анықтаушы және сот қылмыстың болғандығын немесе болмағандығын,
бұл қылмысты айыпталушы жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кінәлілігін немесе кінәлі еместігін, сондай-ақ істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтауға негіз болатын заңды
түрде алынған фактілі деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып
табылады. Заңсыз жолмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Қылмыстық
істерді алдын ала тергеу және сотта қарап шешу дәлелдеу қызметі арқылы
жүзеге асырылады. Іс жүргізу органдары (тергеуші, анықтаушы, прокурор, сот)
қылмыстың қалай жасалғандығын, оның барлық мән-жайларын дәлелдемелердің
негізінде ғана анықтай алады. Сондықтан да қылмыстық істер бойынша дәлелдеу
мәселелерін зерттеу қылмыстық процесс ғылымының маңызды бөлімі болып
табылатын дәлелелдеу теориясының пәніне жатады [3]. Тергеудің ең маңызды
сәті адамды кінәлі, айыпкер ретінде жауапқа тарту болып табылатыны
белгілі. Жинақталған дәлелдемелердің жиынтығын бағалай отырып және
сезіктінің әрекеттеріне заңдық баға бере отырып, тергеуші оның
әрекеттерін қылмыстық заңның тиісті бабымен дәрежелейді. Бұл адамды
қылмыстық жауаптылыққа тартудағы ең маңызды және жауапты шешім болып
табылады. Дәлелдемелер теорияда көп зерттелген, сондықтан деректік қоры
өте бай. Басшылыққа алатын деректерге Қазақстан Республикасының
Конституциясы, қылмыстық істер жүргізу кодексі, заңдар жатады. Біз
қарастырып отырған мәселе М.С.Строгович, М.А.Чельцов, Р.С.Белкин, М.Л.Якуб,
А.Я.Вышинский, Н.А.Селивановтардың еңбектерінде жан-жақты, толығырақ
қаралған. Қарастырып отырған мәселе Қазақстанның ғалымдары арасында
Б.Х.Төлеубекованың, А.Я.Гинзбургтың, С.Е.Еркеновтың, Т.Е.Сарсенбаевтың
еңбектерінде орын алған.
Диплом жұмысының мақсаты дәлелдемелердің қылмысты ашудағы орның
белгілеу және заттай дәлелдемелердің ерекшеліктерін айқындау.
Осы диплом жұмысының мақсатына жету үшін келесі міндеттерді қойылды:
- дәлелдемелерді жан- жақты зерттеу;
- осы проблемаға байланысты ғалымдардың ой-пікірлерін сараптау;
- дәлелдемеге байланысты нормативті-құқықтық актілерді зерттеп
сараптау,
- заттай дәлелдемелердің орның белгілеу.
Диплом жұмысының объектісі мен пәні – қылмыстық іс жүргізудегі
дәлелдемелердің ұғымын,түрлерін және орның белгілеу.
Диплом жұмысының теориялық негізің қазақстан және ресей ғалымдарының
еңбектері құрайды. Олар: М.С.Строгович, М.А.Чельцов, Р.С.Белкин, М.Л.Якуб,
А.Я.Вышинский, Н.А.Селиванов, .Х.Төлеубекова, А.Я.Гинзбург, С.Е.Еркенов,
Т.Е.Сарсенбаев.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қылмыстық процесстегі дәлелдемелердің ұғымы мен түрлері
1.1 Дәлелдемелердің ұғымы, мәні және анықталуы
Дәлелдемелердің негізінде прокурор қылмысты айыпталушы жасағандығын
соттың алдында ашып көрсетеді, ал қорғаушы айыпталушыға тағылған айыптауды
жоққа шығарады немесе оның жауаптылығын жеңілдету жөнінде өз талаптарын қоя
алады. Сот айыптау немесе қорғау тараптары келтірген дәлелдемелердің
негізінде соталушының кінәлілігі немесе кінәсіздігі жөнінде анық тұжырымға
келіп, айыптау немесе ақтау үкімін шығарады.
Анықтау, тергеу, сот прокуратура органдары қылмыстық істі тергеу, шешу
барысында қылмысқа жататын фактілерді анықтауы қажет. Істі шешу үшін қылмыс
жасалғанын, оны белгілі бір жақтың жасағанын, оның әрекеті (немесе
жіберілген әрекетсіздік) үшін жауапқа тартылатындығына көз жеткізу керек.
Барлық фактілер мен жағдайлар ақиқатпен байланысты болуы керек. Қылмыс
фактісін анықтау – қылмыстың шындығында болғанын дәлелдеу, айыпкердің
кінәлілігін анықтау – оның қылмыс жасағанын және жауапқа тартылатынын
дәлелдеу.
Дәлелдемелер арқылы ақиқатқа жататын фактілер қалыптасады, ақиқатқа
жатпайтын, бірақ болғаны туралы болжам туған фактілер жоққа шығарылады.
Дәлелдемелер арқылы прокурор сотта айыбын қолдайды, айыпкер және оның
қорғаушысы айыптан бас тартады. Немесе айыпкердің кінәлілігін жеңілдететін
жағдайларды қалыптастырады [4].
Қылмыстық істерді жүргізу кодексінің (ҚІЖК) 115-бабында дәлелдемелерге
мынадай ұғым берілген: "Анықтау жүргізуші органның, тергеушінің, сотта
қоғамға қауіпті іс-әрекет істелгенін немесе істелмегенін, бұл іс-әрекетті
істеген адамның айыптылығын және істі дұрыс шешуге маңызы бар басқа да мән-
жайларды заңда белгіленген тәртіппен анықтауына негіз болатын фактілі
деректердің қандайы болса да қылмыстық іс бойынша дәлелдеме болып
табылады".
Бұл деректер мыналармен анықталады: куәнің, жәбірленушінің, сезіктінің,
айыпкердің жауабтарымен, эксперттің қорытындысымен, айғақты заттармен,
тергеу және сот әрекеттерінің хаттамаларымен және басқа құжаттармен [4].
Дәлелдемелердің екі мағынасы бар: біріншіден, дәлелдемелер – фактілер,
олардың негізінде қылмыс жасаған жақтың кінәлі немесе кінәлі еместігі,
жауаптылығының дәрежесі анықталады. Екіншіден, дәледемелер заңда қаралған
қайнар көздер, яғни олардың негізінде тергеу, сот органдары іске маңызы бар
фактілер қалыптасқан мәліметтер алады [5].
Іс бойынша фактілер және дәледеу құралдары, яғни дәлелдеме ұғымының екі
жағы бар. Олар бір-бірінсіз өмір сүре алмайды. Сондықтан "дәлелдеме"
термині осы ұғымның екі жағын қамтиды. Тергеуші дәлелдемелерді жинағанда
бекітілген дәледеу құралдары іс бойынша дұрыс мәліметтер болады, сот
дәлелдемелері бағалағанда оның екі жағын – дәлелдеу құралы мен фактілерді
бағалайды. Дәлелдемелер факт туралы мәліметтердің қайнар көздері ретінде
дәлелдеу құралы деп аталады. Мысалы, куәнің қандай да бір факт туралы
жауабы тергеу, сот органдары осы факт туралы мәліметтер алатын қайнар көзі
болып табылады, осы жауабы арқылы факт дәлелденеді.
Дәлеледме фактісі – іс бойынша анықталуға жататын, басқа фактілер
туралы түйін жасайтын фактілер. Мысалы, лауазымды адамға қызметі бойынша
тапсырылған материалдық бағалы заттардың жетіспеу фактісі, айыпкердің өзін
ақтайтын документтерге өзгерту енгізу фактісі тағы басқа жатады .
Куә, жәбірленуші, сезікті, айыпкерлердің жауаптарында, тергеу, сот
әрекеттерінің хаттамаларында фактілер емес, фактілер туралы мәліметтер
болады. Себебі, фактілер өткен шақта орын алған іске маңызы бар, бірақ
анықтау жүргізуші, тергеуші, сот арқылы тікелей анықталмаған фактілер осы
фактілер туралы мәліметтер тергеуге, нақты қылмыстық істі қарауға қатысы
бар фактілерді өткен шақта өмір сүруінің дәлелі болады.
Сонымен, анықтаушы, тергеушi, прокурор, сот қылмыстық іс жүргізу
кодексіндегі белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексiнде көзделген әрекеттердiң болғандығын немесе болмағандығын,
айыпталушының бұл әрекеттi жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кiнәлiлiгiн не кiнәлi емес екендiгiн, сондай-ақ iстi дұрыс
шешу үшiн маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтайтын заңды түрде алынған iс
жүзiндегi деректер қылмыстық iс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Қылмыстық iстi дұрыс шешу үшiн маңызы бар iс жүзiндегi деректер
сезiктiнiң, айыпталушының, жәбiрленушiнiң, куәнiң көрсетулерiмен;
сарапшының қорытындысымен; заттай айғақтармен; iс жүргiзу әрекеттерiнiң
хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады.
Iс жүзiндегi деректер, егер олар қылмыстық іс жүргізу кодекстiң
талаптарын бұза отырып, процесске қатысушыларды олардың заңмен кепiлдiк
берiлген құқықтарынан айыру немесе оларды қысу жолымен немесе қылмыстық
процесстiң өзге де ережелерiн бұзумен, оның iшiнде:
1) қинау, күш қолдану, қорқыту, алдау, сонымен бiрге өзге де заңсыз
iс-әрекеттер арқылы;
2) оларға түсiндiрмеудiң, толық немесе дұрыс түсiндiрмеудiң
салдарынан туындаған қылмыстық процесске қатысушы адамдардың өз құқықтары
мен мiндеттерiне қатысты жаңылуын пайдалану арқылы;
3) iс жүргiзу iс-әрекетiн осы қылмыстық iс бойынша iс жүргiзудi
жүзеге асыруға құқығы жоқ адамның жүргiзуiне байланысты;
4) iс жүргiзу iс-әрекетiне қарсылық бiлдiруге жататын адамның
қатысуына байланысты;
5) iс жүргiзу iс-әрекетiн жүргiзудiң тәртiбiн айтарлықтай бұза
отырып;
6) белгiсiз көзден, не сот отырысында анықтала алмайтын көзден;
7) дәлелдеу барысында осы заманғы ғылыми бiлiмге қайшы келетiн
әдiстердi қолдану арқылы алынып, олар iстi тергеу немесе сотта қарау
кезiнде алынған iс жүзiндегi деректердiң дұрыстығына ықпал етсе немесе
ықпал ету мүмкiн болса, дәлел ретiнде пайдалануға жол берiлмейдi деп
танылуы тиiс.
Қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде iс жүзiндегi деректердi
дәлелдеме ретiнде пайдалануға жол бермеушiлiктi, сондай-ақ оларды шектеп
пайдаланудың мүмкiндiгiн өз бастамашылығы бойынша немесе тараптардың
өтiнiшi бойынша процесстi жүргiзушi орган белгiлейдi.
Егер бұлар қылмыстық iс материалдарының түгендеу тiзiмiне
кiргiзiлмесе, сезiктiнiң, айыпталушының, жәбiрленушiнiң және куәнiң
көрсетуiн, сарапшының қорытындысын, заттай айғақтарды, тергеу және сот iс-
әрекеттерiнiң хаттамаларын және өзге де құжаттарды айыптаудың негiзiне
жатқызуға болмайды. Куә ретiнде алдын ала жауап алу барысында сезiктi,
айыпталушы берген айғақтар дәлелдер ретiнде танылмайды және айыптау
негiзiне алынбайды.
Заңды бұзу арқылы алынған дәлелдемелер заңдық күшi жоқ деп танылады
және айыптаудың негiзiне жатқызыла алмайды, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу
кодекстiң 117-бабында аталған кез келген мән-жайды дәлелдеу кезiнде
пайдаланыла алмайды.
Жоғарыда аталған бұзушылықтармен алынған iс жүзiндегi деректер тиiстi
құқық бұзушылықтар мен оларға жол берген адамдардың кiнәлiлiгiн дәлелдеу
фактiсi ретiнде пайдаланылуы мүмкiн.
Қылмыстық сот өндірісінде ақиқатқа жету дәлелдеу арқылы жүзеге
асырылады. С.С. Алекесеев пікірі бойынша дәлелдеу (кең мағынада) –
дәлелдемелердің көмегімен істің мән – жайларының ақиқаттылығын анықтауға
бағытталған субъектілердің қызметі. Ал тар мағынада дәлелдеу ұғымы
ұсынылатын тұжырымдар мен қарсылықтарды негіздеуге, олардың ақиқаттылығы
жөнінде қандай да бір тұлғаларды сендіруге байланысты қызмет болып
табылады [6].
Дәлелдеу - тергеуші мен соттың нақтылықпен толық сәйкестендіре отырып
істің заңды мәні бар барлық мән-жайларды анықтауы тиіс процесс. Дәлелдеу
дегеніміз қылмыстық процесс субъектілерінің істі дұрыс шешу үшін маңызы бар
мән – жайларды анықтау мақсатымен заңмен белгіленген тәртіпті сақтай отырып
атқаратын дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалап қолдану қызметі болып
табылады [7].
Бір топ авторлар, оның ішінде Шейфер С.А. дәлелдеу процесін – қылмыс
туралы ақпаратты қабылдауға бағытталған, мемлекеттік органдармен жүзеге
асатын іздену, тану, куәландыру, құқықтық қамтамасыз ету әрекеттері деп
түсінеді [8].
Кез – келген саладағы таным процесі сияқты дәлелдеу де оны анықтау
мақсаты болып табылатын объективтік ақиқатқа қол жеткізуге ұмтылады.
Гносеологияда объективті ақиқатты объектінің қасиеттері мен ерекшеліктері
туралы оларды танып – білуші субъектінің санасында шынайылықтағы кейіпімен
жаңғыртатын білім ретінде түсінеді. Осылайша, объективтік ақиқат дегеніміз
мазмұны объективті, адамның санасына және еркіне тәуелсіз білім деп
түсінуіміз керек.
Қылмыстық іс жүргізуде ақиқатты анықтау шынайылықта қандай орын
алғананына және нақты фактілерге сәйкес болған оқиғаны және қылмыстық іс
бойынша анықтауға және дәлелдеуге жататын барлық мән – жайларды тану
дегенді білдіреді [9].
Бірақ дәлелдеуді тек ақиқатты білім алуға бағытталған процесс ретінде
ғана қарастыру жеткіліксіз.
Ғылым мен қоғамдық тәжірибе оның барлық салаларында тек ақиқатты емес
сонымен қатар шын мәніндегі дұрыс, негізді, тексерілген, оның ақиқаттығына
кепіл беретін және соңғысын тексеруге мүмкіндік беретін жолмен алынған
білімді талап етеді. Тергеуші және сотпен анықталған нақты мән-жайлар
адамдардың тағдырын қозғайтын жауапты шешім қабылдау үшін негіз болатын
қылмыстық сот өндірісінде қолданылатын білімнің анықтылығын талап ету аса
маңызды. Осы мақсатта заң дәлелдеудің әдістері мен тәсілдерін нақты
көрсетеді, бұл сот өндірісі тұрғысынан қарағанда білімдерді алудың, тексеру
мен куәландырудың неғұрлым тиімді тәртібін қамтамасыз етеді. Процессуалдық
жолмен алынбаған мәліметтер (мысалы, жедел ідестіру қызметі нәтижесінде,
баспа хабарламаларынан және т.б.) ақиқаттылығына кепіл берілмейтін
мәліметтер ретінде тек көмекші мәнге ие болады және іс бойынша тұжырым
жасауға негіз бола алмайды.
Осылайша қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеу екі мәселені шешеді: бір
жағынан – тергелетін қылмыстың мән – жайлары бойынша ақиқатты анықтау;
екінші жағынан – алынған білімді негіздеу.
Процессуалдық және криминалистикалық әдебиеттерде сот дәлелдемелерінің
гносеологиялық болмысы жөніндегі мәселені қарастыруда дәлелдемелер қылмыс
оқиғасының қоршаған ортада бейнеленуінің нәтижесі болып табылатындығы
көрсетілген [10]. Сөйте тұра, В.И.Лениннің барлық материя болмысы бойынша
түйсінумен туыстас қасиет – бейнелену қасиетіне ие болады деген тұжырымына
сілтеме жасайды. Материяның бұл қасиеті құбылыстардың жалпыға ортақ
байланыстары мен өзара тәуелділігінің болуымен сипатталатыны барлығына
мәлім. Осындай өзара байланыстың әсерінен бір объектілердің (құбылыстардың,
оқиғалардың, процестердің) қандай да болсын өзгерісі олармен байланысты
өзге де объектілердің (құбылыстардың, оқиғалардың, процестердің) сәйкесінше
өзгеріске ұшырауына әкеледі. Бұл өзгерістер қылмыс оқиғасының қоршаған
ортада бейнеленуі болғандықтан қылмыс іздері деп аталуы мүмкін. Олар
тергеуші мсен сотқа жасалған қылмыстың бейнесін жаңғыртуға және кінәлілерді
анықтауға мүмкіндік беретін нақты деректер болып табылады.
А.Я. Вышинский сот дәлелдемелері – кәдімгі фактілер, күнделікті өмірде
болып жатқан құбылыстар, сол заттар, сол адамдар, адамдардың сол іс-
әрекеттері. Олар сот процесі аясына түскендіктен, сот пен тергеуді
қызықтыратын мән – жайларды анықтау құралына айналатындықтан ғана сот
дәлелдемелері болып шыға келеді [11].
Қылмыс арқылы өзгеріске ұшыраған қоршаған орта объектілері (қылмыс
іздері) бірден дәлелдеме болып табыла алмайды – олар тек дәлелдемелердің
прокурормен, тергеушімен және алдын ала тергеу жүргізуші тұлғамен тиісті
дәрежеде танылып, толық көлемде тексерілуі тиіс. Нақты мәліметтерді тану
мен куәландыру қылмыстық іс жүргізу құқығы нормаларымен қатаң түрде
белгіленген тәртіпте жүзеге асырылады.
Заң да осы аталғандарды негізге ала отырып дәлелдемелердің ұғымын
анықтайды. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 115-
бабының 1-бөлігінде дәлелдеме анықтамасы берілген: Анықтаушы, тергеуші,
прокурор, сот заңда белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінде көзделген әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын,
айыпталушының бұл әрекетті жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кінәлігін немесе кінәлі емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтайтын заңды түрде алынған іс
жүзіндегі деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Дәлелдеме деректер мен іс жүргізушілік қайнар көздердің бірлігін
білдіреді. Іске қатысы бар ешқандй деректері жоқ жауап алу хаттамасы қылмыс
оқиғасына қатысы бар, бірақ іс жүргізушілік сипатта емес жедел іздестіру
сипатындағы деректер де дәлелдеме бола алмайды.
Дәлелдемелердің ұғымын құрайтын белгілері бар. Мысалы,
Б.К. Төлеубекова пікірі бойынша мұндай белгілерге мыналарды жатқызады:
- ҚР ҚІЖК ережелерін қатаң сақтай отырып алыну;
- Анықталатын мән – жайларға қатысы бар фактілер жөніндегі дұрыс
деректерінің болуы;
- Фактілер жөніндегі деректерді жинауы және олардың негізінде қылмыстық
жазаланатын іс - әрекеттің белгілерінің болуын не болмауын анықтау;
- Мұндай анықтау үшін құқықты тек оған құзыреті бар органдар мен олардың
лауазымды тұлғаларына ғана беру;
- Оны жасады деп айып тағып отырған іс - әрекетке адамның кінәлілігін
немесе кінәсіздігін анықтау [12].
Ал А.П. Рыжаков дәлелдемелердің белгілері ретінде келесілерді
көрсеткен:
1. Дәлелдемелерде деректер болады.
2. Деректер дегеніміз – іс үшін маңызы бар мән – жайлар туралы
ақпарат.
3. Деректер заңмен көзделген қайнар көздерден алынуы тиіс.
4. Деректер қылмыстық іс жүргізушілік дәлелдеуге заңмен белгіленген
тәртіпте тартылады.
Деректер – бұл дәлелдеменің мазмұны, тергелетін (қаралатын және
шешілетін) оқиға жөніндегі ақпарат [13].
Мұндай деректер сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәнің
айғақтарымен; сарапшының қорытындысымен; заттай айғақтармен; іс жүргізу
әрекеттерінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады.
Ресей Федерациясының Қылмыстық іс жүргізу кодексі бойынша бұл тізімге
маманның қорытындысы мен көрсетулері қосылған [14].
Дәлелдемелер әр уақытта да объективті мазмұн (көрініс тапқан мән – жай,
факт) мен субъективті формалардың (нақты субъектіні жасаудан көрініс
табады) бірлігі болып табылады. Дәлелдемелердің мазмұнының объективтілігі
оның қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге жататын мән – жайлармен байланысынан
көрініс табады. Дәлелдемелердің субъективтік нысаны оның қайнар көзі әр
уақытта да іске маңызы бар деректер алынатын адам (субъект) болып
табылатындығына негізделеді [15].
Дәлелдеме оның мазмұны мен нысанына қойылатын екі талапқа жауап беруі
тиіс, яғни дәлелдемелердің іске қатыстылығы мен дәлелдемелерді іске
қолдануға болатындығы.
Дәлелдемеде болатын деректер мен анықталуға тиісті мән – жайлардың
арасындағы логикалық байланыс дәлелдемелерді іске қатыстылық қасиетіне ие
етеді. Мұндай байланстың болуы, тиісінше іске қатыстылық қасиеті туралы
тұжырым істің нақты мән – жайларын тану процесінде өзеріске ұшырап отырады.
Мысалы, сот – медицина сараптамасы нәтижесінде алынған деректер
жәбірленушінің қайтыс болу уақыты туралы жаңа ақпарат беруі мүмкін. Бұл
жағдайда айыпталушының оқиға болған уақытта қай жерде болғандығы туралы
деректері бар дәлелдемелердің іске қатыстылығы да өзгеріске ұшырауы мүмкін.
Дәлелдемелердің іске қолдануға болатындығы іске қатысы бар деректердің
заңды нысаны ретінде келесі талаптарды сақтаудан тұрады: 1)
дәлелдемелерді алудың тиісті субъектісінің болуы; 2) деректердің қайнар
көзінің заңды болуы; 3) дәлелдемелерді алу үшін тек заңмен көзделген тергеу
амалын қолдану; 4) тергеу амалдарын тек заң талаптарын сақтай отырып ғана
жүргізу.
Дәлелдемелердің іске қатыстылығы – дәлелдемелердің қылмыстық іс үшін
маңызы бар мән – жайлар және фактілермен байланысын білдіретін
дәлелдемелердің мазмұнынан бағытталған құқықтық талап.Қаьысты дәлелдеме
қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге жататын мән – жайларды анықтаудың құралы
қызметін атқаруға қабілетті. Мазмұны жағынан дәлелдеуге жататын мән –
жайлар мен фактілердің болуына меңзейтін немесе олардың жоқ екендігін
куәландыратын дәлелдемелер іске қатысты болып саналады.
Дәлелдемелерді іске қолдануға болатындығы – нақты деректердің қайнар
көзі ретіндегі дәлелдемелердің формасына және дәлелдемелерді жинаудың
(қалыптастырудың) тәсілі – тиісті тергеу немесе сот амалдарына қойылатын
құқықтық талап. Сот тәжірибесі дәлелдемелер адам және азаматтың құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтіре отырып алынған, дәлеледемелерді алуға
немесе жинауға құзыреті жоқ органмен немесе лауазымды тұлғамен алынған
немесе Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексімен
көзделмеген әрекеттер барысында алынған дәлеледемелерді іске қолдануға
болмайтындығы тұжырымын ұстанады.
Дәлелдемелерді іске қолдануға болатындығы келесі міндетті белгілерімен
анықталады: оны алудың қайнар көздерінің заңдылығы; оны алудың жағдайлары
мен әдістерінің заңдылығы; алынған дәлелдеменің келесі кезеңдерде
қабылдануы [16].
Дәлелдемені анықтауда дәлелдемелік ақпарат (оның мазмұны) пен іс
жүргізушілік қайнар көздің (оның іс жүргізушілік нысаны) бірлігіне сүйену
қажет. Бұл іс жүргізушілік нысаннан тыс (Қылмыстық іс жүргізу кодексімен
белгіленген қайнар көздерден басқаларынан алынған деректер) ешқандай
ақпараттың дәлелдемелік мәні болмайды.
М.С. Строговичтің әділетті көрсетуі бойынша бұл әр уақытта да іс
жүргізушілік заңда көзделген іс - әрекеттердің жасалу нысаны мен заңда
көзделген шешімді қабылдау нысаны және оған қоса іс - әрекеттер мен
шешімдерді іс жүргізушілік бекіту нысаны (хаттамалар, қаулылар, анықтаулар,
үкім) болып табылады [17].
Бірақ бұл анықтама фактілік деректер ұғымына әртүрлі мазмұн беретін
процессуалистер арасындағы пікірталастарды тоқтатқан жоқ. Фактілік
деректер тек объективті шынайылықтың фактілері ғана болып табылады деген
пікірлер кең өріс алды. Бұл көзқарас қаншалықты қызығарлықтай болғанымен,
оны дұрыс деп қарауға жеткілікті негіз жоқ. Тергеуші де, сот та, процестің
өзге де қатысушысы да объективті шынайылықтың нақты фактілерін сүйене
алмайды; олар тек заңда көзделген қайнар көздерден алынған осы фактілер
жөніндегі білімдері мен олар жөніндегі ақпаратқа ғана сүйене алады.
Дегенмен, өз пікірлерінде және процессуалдық құжаттарда тергеушілер мен
судьялар факт, фактілер терминдерін көп қолданады.
Оны мына жолмен түсіндіруге болады: сенімді түрде және дәлме – дәл
білімі мазмұны жағынан өз пәніне сәйкес келеді, ал нәтижесінде ұғымдардың
орынын ауыстыру пайда болады: фактілер жөніндегі сенімді білімге сүйене
отырып біз іс туралы нақты шынайылық фактілерінің өзін пайдаланып
отырғандай айтамыз және істі көз алдымызға солай елестетеміз. Бірақ
объективті факт және осы факт жөніндегі білім (кез – келген дәлдік
дәрежесінде) гносеологиялық жағынан бірдей болып табылмайтынын ескеруіміз
қажет.
Адам санасында және тілінде нақты фактілер мен олар жөніндегі сенімді
білімді ажырата білу қиыншылығы объективті түрде бар болып табылады және
бұл мәселе көптеген процессуалистердің осы пікірді жақтауына бірден – бір
негіз болғандығын айта кеткен жөн. Философиялық әдебиеттерде факт
ұғымының кейде басқа мағынада қолданылатындығының да (факт деп ғылыми
білім элементі, нақты әрекет ететін құбылыстар, оқиғалар, жағдайлар,
объективті шынайылық процестері белгіленеді) маңызы зор. Мұндай мағынада
факт ұғымы кейбір криминалистермен де қолданылады [18]. Бірақ біздің
ойымызша факт терминінің объективті шынайылықтың нақты құбылыстары мен
оқиғалары ретінде түсіндірілетін дәстүрлі түсінігі дұрыс сияқты.
Сонымен қатар, нақты шынайылық оқиғалары туралы сенімді білімді ғана
дәлелдеме ретінде қарастыруға болмайды. Өйткені олардың сенімділігі алдын –
ала дәлелденуі тиіс, ал оны анықтауға қолданылатын құралдар қылмыстық іс
бойынша дәлелдеме болып табылады.
Фактілерді дәлелдеме ретінде қарастыру мүмкіндігін жоққа шығаратын тағы
бір жайт, заңи мағынасында дәлелдеме фактілік деректермен (фактілер туралы
мәліметтер) қатар, осы мәліметтер алынатын процессуалдық қайнар көздерден
де құралады. Бір – бірінен бөлек фактілік деректер де, қайнар көздер де
дәлелдеме ретінде қарастырыла алмайды.
Осы мәселе жөніндегі көзқарастардың айқын болмауы процессуалистер
арасында фактілік деректер термині айыпталушы, сезікті, куә және тағы да
басқа процесс қатысушыларының айғақтарындағы, құжаттардағы және өзге де
қайнар көздердегі фактілер жөніндегі деректерді қамтиды деген
көзқарастардың басым бола бастауына әкелді.
Фактілік деректер істің мән – жайын анықтау, тергеу мен сотта істі
қарау барысында туындайтын барлық мәселелерді шешу үшін тек егер олар заңда
көзделген қайнар көздерден алынған жағдайда ғана қолданыла алады. Қылмыстың
мән – жайлары туралы деректері жоқ қайнар көздер де дәлелдеме ретінде
қарастырыла алмайды. Дәлелдеме ұғымы міндетті түрде қайнар көздер мен
фактілік деректердің бірлігін көздейді.
Осыған орай, егер осы фактілердің (қылмыстық іс жүргізу теориясында
дәлелдемелік немесе аралық деп аталатын) негізінде қылмыс оқиғасының болуы
не болмауы, айыпкердің кінәлілігі және істің заңды маңызы бар өзге де мән –
жайлары туралы тұжырым жасай алатын болса, іс бойынша процессуалдық қайнар
көздердегі деректері бар фактілерді анықтаудың дәлелдемелік мәні жөнінде
мәселе туындайды.
Біздің пікіріміз бойынша олар дәлелдеуге жататын мән – жайлардың болуын
сөзсіз дәлелдейді. Бірақ оларды процессуалдық қайнар көздердегі фактілік
деректермен сабақтастыруға болмайды.
Аралық фактілердің болуын бірнеше дәлелдемелік ақпарат арқылы анықтау
жиі кездеседі (мысалы, жаласу немесе қорқыту фактісі бірнеше көрсетулер
арқылы анықталуы мүмкін). Бұл жағдайда аралық фактінің жиынтық қайнар көзі
болады, бірақ бұл жиынтық қайнар көздерге де тергеуші және сот абстрақтілі
түрде қарап, тек өз тұжырымдарын негіздеуге ғана қолданады. Бұл фактілер
логикалық дәлелдеу аргументтері болып табылады.
Қылмыс оқиғасының болуы, айыпкердің кінәлілігі және өзге де дәлелдеуге
жататын істің мән – жайлары туралы тұжырым жасау үшін негіз болатын аралық
фктілерді айғақ деп қарастырамыз.
Дәлелдемелермен қатар дәлелдеу пәні (дәлелдеуге жататын мән-жайлар) де
дәлелдемелер теориясының маңызды ұғымдарының бірі ретінде қолданылады.
Дәлелдеу пәнін дұрыс анықтау тергеу мен сотта істі қараудың нақты
міндеттерін, бағыты мен көлемін анықтауға, істі тергеу мен қарауды толық
және жан-жақты жүргізуге және неғұрлым аз уақыт пен құралдарды пайдалануға
мүмкіндік береді. Дәлелдеу пәнін нақты анықтау дәлелдемелердің жіктелуі,
атап айтқанда тікелей және жанама дәлелдемелерге бөлінуі жөніндегі мәселені
дұрыс шешуге мүмкіндік береді.
Дәлелдеу пәнін дұрыс анықтау аса маңызды болып табылады. Олардың
шеңберінің тым кеңейіп кетуі дәлелдеуді жүзеге асыратын тұлғалардың күш –
жігері істің шешіміне әсер етпейтін мән – жайларға жұмсалуына әкеліп
соқтырады. Ал, керісінше дәлелдеуге жататын мән – жайлардың шеңберінің тым
тарылуы тергеу мен сотта істі қараудың бір жақтылығы мен толық емес болуына
басты себепші болады. Нәтижесінде іске аса маңызы бар мән – жайлар
анықталмай қалады. Яғни, аталған жағдайлардың екеуі де объективті ақиқатқа
қол жеткізуге теріс ықпал етеді.
Шынайы өмірдің кез – келген оқиғасы сияқты қылмыс та көптеген
белгілермен сипатталады. Бұл белгілер қылмыстың объектісіне, объективтік
жағына, субъективтік жағына және субъектісіне қатысты болуы мүмкін.
Бұл белгілердің кейбіреулерінің материалдық – құқықтық мәні болуы
мүмкін, олармен біз берілген іс - әрекетті қылмыс деп тануды, қылмысты
саралауды және тағы басқаларын байланыстырамыз. Ал келесі бір белгілерінің
материалдық – құқықтық сипаты болмайды. Олардың ішінде, тіпті, нақты бір
жағдайда анықталуы мүлдем қажет емес белгілері бар. Бірақ, бұл топтың
ішінде материалдық – құқықтық мәні бар болғандықтан анықталуы міндетті
болып табылатын белгілер де бар. Басқаша айтқанда мұндай белгілердің
дәлелдемелік мәні бар.
Қылмыс белгілерінің бірінші тобы барлық қылмыстар үшін тұрақты болып
табылады. Олардың жиынтығы іс бойынша дәлелдеу пәнін құрайды.
Дәлелдемелік мәні бар мән – жайлар жиынтығы дәлелдеу шегін түзетін
әрбір іс үшін жеке фактілерден тұрады.
Дәлелдеу пәні барлық қылмыстық істер үшін ортақ санатты көрсетеді, ал
дәлелдеу шегі нақты қылмыстық іс үшін жеке дара санатының көрінісі болып
табылады.
Қылмыстық іс жүргізу заңнамасы дәлелдеу пәніне анықталуы қылмыстық іс
бойынша дәлелдеудің ақырғы мақсатын көрсететін мән – жайларды ғана
жатқызады. Аралық фактілер осы мақсатқа жетудің құралы, қылмыс оқиғасы мен
дәлелдеу пәнінің өзге де элементтерін анықтаудың құралы болып табылады.
Егер жеке алынған аралық факт дәлелденбей қалатын болса, ол арқылы
дәлелденуі тиіс мән – жай өзге де сенімді фактілер арқылы анықталуы мүмкін.
Ал дәлелдеу пәніне кіретін мән – жайларды мұндай жолмен ауыстыруға болмайды
[ 19].
Тергеліп жатқан қылмыс белгілері бар фактілер немесе жауапқа тартылып
жатқан адамның кінәлілігі (немесе кінәсіздігі) және оған жаза қолдану
туралы мәселені шешу үшін құқықтық мәні бар фактілер ғана дәлелдеу пәніне
кіреді [20].
Іс жүргізушілік әдебиеттерде дәлелдеу пәнімен негізгі факт ұғымы
байланыстырылады. М.П.Шаламов өз пікірінде негізгі фактіні – жиынтығы
қылмыс құрамының негізін, басты мазмұнын құрайтын нақты мән – жайлардың
сомасы ретінде анықтайды [21].
Заңда дәлелдеу пәнінің көрсетілуі қылмыстық сот өндірісіне мақсатты
бағытталған сипат беру үшін арналған. Қылмыстық іс бойынша анықталуы тиіс
фактілердің шеңберін белгілей отырып, заңнама өзге мән – жайларды қылмыстық
– іс жүргізушілік құралдар ретінде тануға тыйым салады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексінің 117-бабына
сәйкес қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге: 1) оқиға мен қылмыстық заңда
көзделген қылмыс құрамының белгілері (қылмыстың жасалу уақыты, болған жері,
әдісі және басқа да мән - жайлары); 2) қылмыстық заңмен тыйым салынған
әрекетті кімнің жасағандығы; 3) адамның қылмыстық заңмен тыйым салынған
әрекетті жасаудағы кінәлілігі, оның кінәсінің нысаны, жасалған әрекеттің
себеп – дәлелдері, заңдық және іс жүзіндегі қателіктер; 4) айыпталушының
жауаптылығының дірежесі; 5) айыпталушының жеке басын сипаттайтын мән –
жайлар; 6) жасалған қылмыстың зардаптары; 7) қылмыспен келтірілген зиянның
сипаты мен мөлшері; 8) әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын мән –
жайлар; 9) қылмыстық жауаптылық пен жазадан босатауға әкеп соқтыратын мән –
жайлар жатады.
Дәлелдеу процесінің ерекшеліктеріне байланысты қылмыстық іс бойынша
танымға жататын мән – жайлар жиынтығы дәлелдеу пәнінен де кең шеңберді
қамтиды. Қылмыстық іс бойынша фактілер – жанама дәлелдемелерді, тергеу
болжамдарын тексеру үшін қажетті фактілерді, дәлелдемелерді жинау, тексеру
мен бағалауға қажетті өзге де фактілерді тану заңдылық ретінде
қарастырылады. Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 117-
бабында көзделген қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге жататын мән – жайлардың
(яғни, дәлелдеу пәнінің) кезектілігінің де маңызы ерекше зор. Ол істің мән
– жайларын зерттеудің толықтығы мен объективтілігі, әдетте қандай тәртіпте
жүзеге асырылатындығын көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 117-бабына
сәйкес кез-келген қылмыстық іс бойынша тек қылмыс құрамының болуы не
болмауы, оның саралануы, айыпталушының кінәсінің болуы не болмауы, жаза
түрі жөніндегі мәселелерді шешу тікелей байланысты болатын мән-жайлар ғана
дәлелдеуге жатқызылады. Басқаша айтқанда, дәлелдеу пәніне заң шығарушы тек
материалдық – құқықтық мәні бар, барлық құқықтық мәселелерді дұрыс шешуге
мүмкіндік беретін мән-жайларды қосқан.
Нақты шынайылықтың кез – келген оқиғасы сияқты қылмыс та көптеген
белгілерімен сипатталады. Мұндай белгілер қылмыстың объектісіне,
объективтік жағына, субъектісіне жәіне субъективтік жағына қатысты болуы
мүмкін. Бұл белгілердің біреулерінің материалдық - құқықтық мәні бар, заң
олармен берілген іс - әрекетті қылмыстық деп тануда, қылмысты саралауда
және тағы да басқаларымен байланыстырады.
Екінші бір белгілерінің материалдық – құқықтық мәні болмайды. Олардың
ішінде нақты бір жағдайда анықталуы міндетті емес белгілері де бар. Бірақ
бұл топ ішінде анықталуы аса маңызды және міндетті болып табылатын
белгілері бар. Өйткені олар материалдық құқықтық мәні мән – жайларды
анықтаудың құралы осы дәлелдемелердің дәлелдемелері болып табылады. Басқаша
айтқанда олардың дәлелдемелік мәні бар.
Бірінші топтағы белгілер бұл түрдегі қылмыстардың барлығы үшін тұрақты
болады. Олардың жиынтығы іс бойынша дәлелдеу пінін құрайды.
Заң дәлелдеу пәніне оларды анықтау қылмыстық іс бойынша дәлелдеудің
соңғы мақсаты болып табылатын мән-жайларды ғана жатқызған. Ал арадағы
фактілер осы мақсатқа жетудің, қылмыстың мән-жайларын және дәлелдеу пәнінің
өзге де элементтерін анықтаудың құралы ғана болады. Егер жекелеген арадағы
фактілердің біреуі дәлелденбей қалса, онда осы факт арқылы дәлелдеуге
жатқызылған мән-жай өзге де анық фактілермен анықталуы мүмкін.
Р.С.Белкиннің пікірі бойынша жинақталған, зерттелген және бағаланған
дәлелдемелер дәлелдеудің, яғни шындықты анықтаудың мақсатына қол жеткізудің
құралы ретінде қызмет атқарады.
Дәлелдеме – шындыққа қол жеткізудің құралы. Сонымен қатар дәлелдеме
шындықты жасаудың құралы емес [18].
Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің мәні туралы жалпы түсінік
шындықты тану процесімен өзара байланысқа түскен кезде дәлелдеме –
қылмыстық іс жүргізу құқығының аса маңызды сипаттарының бірі болып
табылады. Дәлелдеме сот әділдігінің басты сипаты. Сот ісін жүргізуді жүзеге
асыратын адамдар мен органдардың бүкіл қызметі іс бойынша шындықты
анықтауға және осы арқылы істі әділетті шешуге бағытталған. Дәлелдемесіз
нақты адамға үкім шығаруға құқықтық негіз жоқ.
Дәлелдеудің міндеттерін анықтаудың белгісі ретінде дәлелдеу пәнінің
шектері нақты көрсетілуі тиіс. Аралық фактілерді дәлелдеу пәніне қосу
олардың қажетті айқындылығынан айырады.
Кейбір авторлар аралық фактілерді дәлелдеу пәніне міндетті емес
факультативті элемент ретінде қосуды ұсынады: дәлелдеу жанама дәлелдемелер
арқылы жүзеге асырылатын жағдайларда оларды құрайтын дәлелдемелік
фактілердің өздері дәлелденуі тиіс [22]. Тергеу және сот тәжірибесіне
жүргізілген зерттеулер қандай да болмасын дәрежеде жанама дәлелдемелерді
қолданбаған істер жоқтың қасы екендігін көрсетті. Бұл аралық фактілердің
дәлелдеу пәнінің факультативті емес, міндетті элементіне айналуы мүмкін
екендігін білдіреді. Бірақ мәселе тек осында ғана емес. Әрбір іс бойынша
нақты қандай аралық фактілердің анықталуы мүмкін екендігін айқын болжауға
болмайды. Дәлелдеу пәнінің мұндай анық емес мазмұнда болуы бұл ұғымның
тәжірибелік мәнін жоғалтады.
Тергелетін қылмыс белгілерінен тұратын немесе жауапқа тартылған адамның
кінәлілігі және оған жаза қолдану туралы мәселелерді шешу үшін құқықтық
мәні бар аралық фактілер ғана дәлелдеу пәніне кіреді [23].
Іс жүргізу әдебиеттерінде дәлелдеу пәнімен негізгі фактіні жиі
байланыстырады. Бұл ұғымның мазмұнына бірыңғай көзқарас жоқ. Кейбір
авторлар негізгі факт ұғымына іс бойынша объективті ақиқаттың мазмұнын
құрайтын барлық мән - жайлар деп есептейді. Бұл мағынада негізгі факт
ұғымы теорияда дәлелдеу пәнімен сәйкес келеді. Осыған байланысты негізгі
фактінің әрекет етуі артықтау шығар деп ойлаймыз.
Дәлелдемелердің мәні олардың іс жүргізушілік нысаны олардағы
деректердің ақиқаттылығының қажетті деңгейін қамтамасыз ететіндігінде. Тек
осы құбылыстардың (дәлелдемелердің) арқасында ғана адамның қылмыс жасаудағы
кінәсін анықтауға болады. Оларды зерттеу арқылы қылмыстық іс жүргізуде
ақиқатқа қол жеткізіледі [24].
Ақиқат – бұл объективті шынайылықтың өткенде орын алған оқиғаларға
сәйкестігін анықтайтын оны танып білу қасиеті.
Ақиқаттың мазмұнына қатысты үш тұрғы қарастырылады:
1. Қылмыстық іс жүргізуде ақиқат тек зерттелетін оқиғаға ғана қатысты
болады және тек дәлелдеу пәнінің құрылымының негізінде ғана
элементтерге бөліне алады.
2. Ақиқат тек білімдердің оқиға мән – жайларына сәйкес келуін
көрсетумен ғана шектеле алмайды. Бұл мән – жайлармен саралау да
немесе оқиғаның заңдық бағалануы да үйлесімді болуы тиіс.
3. Ақиқаттың мазмұны:
- білімдердің оқиға мән – жайларына сәйкестігінен;
- қылмысты саралаудың жасалған қылмыстық іс - әрекетке сәйкестігі;
- тағайындалған жазаның қылмыстың ауырлығына және кінәлінің жеке
тұлғасына сәйкестігінен тұрады [14].
Екінші бір авторлар негізгі факт ретінде адамның іс - әрекетінде
қандай да бір қылмыс құрамын анықтау, яғни белгілі бір адамның жеке
қылмыстық жауаптылығын анықтайтын дәлелдеу пәнінің бір бөлігін ғана
түсінеді [22].
М.П.Шаламов негізгі фактіні жиынтығы қылмыс құрамының негізгі
мазмұнын құрайтын нақты мән – жайлардың қосындысы ретінде анықтайды [21].
М.С.Строгович негізгі факт ұғымына қылмыстық кодекстің ерекше
бөлімінде көзделген қылмыс құрамының белгілеріне сәйкес келетін қылмыс
оқиғасын; қылмысты айыпкердің жасауы және оның кінәсі; жеңілдететін,
ауырлататын және айыпкердің жеке тұлғасын сипаттайтын мән – жайларды
сипаттайды. Қылмыс зардаптары мен оның жасалуына ықпал еткен мән – жайларды
ол негізгі фактіден тыс қалдырады [25].
Келесі бір авторлар негізгі факт ретінде адамның қылмыс жасағанына
кінәлілігін немесе қылмысты берілген адамның жасауын түсінеді.
Мұндай ұғымның нақты мазмұны болмағандықтан оны қолдануға болмайды деп
ойлаймыз. Бұл ұғыммен әдетте нақты фактілердің күрделі кешені қамтылады.
Олардың әрқайсысы тергеу мен істі қарауда өз жиынтығында сияқты жеке жеке
де ерекше маңызды болып табылады.
Дәлелдеуге жататын мән – жайлардың ішінде негізгі фактілерді бөліп
қарау, қалғандарын екінші дәрежелілерге жатқызу дегенді білдіреді. Бірақ
бұл М.М. Гродзинский көрсеткендей қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеудің
мәнінің өзіне қайшы келеді [26].
Негізгі факт ұғымын қолдану қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеудің
мазмұнының бұрмалануына әкеледі. И.Б. Михайловская осы ұғымды пайдалана
отырып негізгі фактімен қандай да бір объективті байланыста болмайтын
дәлелдемелер де болады және ол тергелетін қылмыстың мән – жайлармен
объективті байланысы жоқ айыптаушы дәлелдемелердің әрекет ету мүмкіндігіне
жол беретінін көрсеткен [27].
С.В. Курылевтің негізгі факт ұғымын қажетсіз және бұл ұғым
дәлелдемелерді тікелей және жанама дәлелдемелерге бөлудің негіздері
жөнінде теріс пікір беруге, негізгі факт ұғымымен қамтылатын мән –
жайлардың ауқымы жөнінде нәтижесіз пікірталастарға негіз болатындықтан оны
қолданыстан алып тастау қажеттілігін [28] айтқан пікірін де атап көрсету
қажет деп ойлаймыз.
Кейбір әдебиеттерде негзігі факт ұғымы заңнамаларда дәлелдеуге
жататын мән – жайлар туралы норма болмаған уақытта маңызды болар еді деген
пікірлер айтылады. Бірақ мұндай норма болғандықтан негізгі факт ұғымы
қылмыстық іс жүргізу теориясына да, тәжірибесіне де пайдасыз мазмұны, мәні
жоқ терминге айналады. Сондықтан көптеген процессуалист ғалымдар дәлелдеу
пәні нақты анықталған заңнама нормасы болғандықтан негізгі факт ұғымын
әрі қарай қолдану қателіктерге әкелетіндігіне бір ауыздан келісті.
Заң іс үшін маңызы бар шын мәніндегі дерек көздерінің толық тізбесін
белгілейді. Мұндай көздер қатарына сезіктінің, айыпталушының,
жәбірленішнің, куәгердің жауаптары; сарапшы қорытындысы, заттай айғақтар;
іс жүргізудің хаттамалары және өзге де құжаттар жатады.
1.2 Дәлелдемелердің іске қатынасы мен іске пайдалану мүмкіншілігі
Заңның дәлелдеме ретінде тек іске қатысы бар фактілерді қолдану туралы
талабы теорияда дәлелдемелердің іске қатынасы деп аталады [29].
Дәлелдемелердің іске қатынасы туралы мәселенің екі жағы бар:
1) осы дәлелдеменің басты фактімен байланысы;
2) осы дәлелдеменің негізделіп отырған фактілермен байланысы.
Дәлелдемелер екі топқа бөлінеді:
1) басты фактімен объективті байланысты дәлелдемелер;
2) басты фактімен объективті байланысты емес дәлелдемелер.
Бірінші топтың дәлелдемелері мынадай фактілердің біреуімен байланысты
болуы мүмкін:
а) қылмыс оқиғасының бар немесе жоқ болуымен;
б) айыпкердің қылмысты жасауымен немесе жасамауымен;
в) қылмысты қандай да бір басқа жақтың жасауымен.
Жоғарыда аталған басты фактімен қандай да бір объективті байланысты
емес дәлелдемелер де бар.
Бұл топты да екіге бөлуге болады:
а) басты фактіні құрамайтын негізгі ізделіп отырған фактімен объективті
байланыста болатын;
б) іс бойынша негізгі фактімен обективті байланыста емес.
Бірінші кіші топқа, кінәні жеңілдететін және ауырлататын дәлелдемелер
жатады. Мысалы, айыпкердің жеке басын бағалауға маңызы бар дәлеледмелер
(бірақ кінәлілігі туралы мәселені шешпейтін) қылмыс оқиғасымен объективті
байланыста емес, бірақ олар айыпкердің қоғамға қауіптілігінің дәрежесімен
тікелей байланыста. Бұл дәрежені анықтау әділ жазаны тағайындауға қажет.
Мұндай дәлелдемелер болып, айыпкердің еңбек қызметін, оның мінезінің әр
түрлі жақтарын сипаттайтын фактілер болады.
Екінші кіші топқа іс бойынша басқа дәлелдемелерді бағалауға маңызы бар
дәлелдемелер жатады.
Барлық дәлелдемелер, яғни сотта қарағанда тексерілетін болжамдарды
бекітетін немесе жоққа шығаратын дәлелдемелер сот арқылы іске қатысты деп
танылады. Дәлелдемелердің іске қатынасы туралы, әсіресе сот жақтардың жаңа
дәледемелерді талап ету туралы өтініштерін қарағанда орын алады. Бұл
мәселені шешкенде сот бекіту үшін дәлеледеме талап етілетін фактілерді
ңіске қатынасынан шығады.
Сотқа куә шақырып, қандай да бір дәлелдемені талап ете отырып, соттың
қандай мәселе бойынша дәлелдеме тәсілінен мәліметтерді алып қалуға болатыны
туралы түсінігі болады. Бірақ сот ертерек куәнің қандай жауап беретінін
білмейді. Сондықтан сот жақтардың өтініштерін қабылдамай тастамайды,
себебі, өтініштерде талап етіп отырған дәледеме қажет мәліметтер болмауы
мүмкін.
Дәлелдемелерді іске қатынасына қарай бағалау іс жүргізудің әрбір
сатысында орын алады.
Алдын ала тергеуде дәлелдемелердің іске қатынасы тергеуші болжамдары
арқылы анықталады.
Сотқа беру сатысында да дәледемелерді іске қатынасына қарай бағалау
орын алады. Сот дайындық сатысында сот қарауына зерттеуге жататын
дәледемелердің тобын анықтауы керек. Яғни бұл мәселені дұрыс шешуде
қойылатын қажетті шарты – іске сол немесе басқа дәлелдеме жата ма.
Сотта қарау сатысында сот дәледемелердің іске қатысы туралы мәселеге
бірнеше рет оралады. Соттың алдында тергеу органдары осы сияқты мәселені
шешуде барлық жағдайларды зерттеу міндеті тұрады.
Сотта қарау сатысында дәледемелердің іске қатынасы болжамдармен
анықталады. Сотта қараудың болжамдарының бірі айыптау қорытындысында
көрсетілген айыптың болжамы. Айыпкердің берген түсініктері тексеруге
жататын болжамдардың бірі болып табылады. Сот мәжілісінде әртүрлі болжамдар
қылмыстық іс жүргізудің басқа субъектілері арқылы да берілуі мүмкін.
Мысалы, адвокат қорғап сөйлгенде, прокурордың айыптап сөйлегенінде немесе
айыптау қорытындысында берілген негізгі ізделіп отырған фактілерге басқаша
түсініктер беруі мүмкін.
Дәлелдемелердің іске қатынасы туралы мәсееле екінші инстанция сотында
бірінші инстанция сотының, тергу органдарының дәледемелердің іске қатысы
туралы мәселелерді шешуінің дұрыстығын тексергенде орын алады [4].
Дәледемелердің іске пайдалану мүмкіншілігі заң жағынан алып қарағанда
қайнар көздерінің, мәліметтердің алынуының әдістері мен тәсілдерінің
заңдылығы. Заң дәледдемелерді іске пайдалану мүмкіншілігі туралы
мәселелерді шешу жағдайы (дұрыс мәліметтердің қайнар көздерін анықтайтын
нормалар мен оларды алудың ережелері) сияқты дәлелдемелердің іске қатынасы
(дәлелдеу пәнін анықтайтын нормалар) туралы мәселелерді шешу жағдайларын
тең дәрежеде анықтайды.
Іс бойынша жиналатын фактілі мәліметтердің іске пайдалану
мүмкіншілігінің мынадай шарттарын көрсетуге болады:
а) мәліметті берушінің белгілі болуы және мәліметті берушіні тексерудің
мүмкіндігі;
б) мәліметті берушілердің және оны жинаушылардың хабардар болуы;
в) дәлелдеудің жалпы ережелерін сақтау;
г) дәледемелердің толық еместігі, бұрмалаудан кепілдендіретін дұрыс
мәліметті жинаудың ережелерін сақтау;
д) істегі жиналған мәліметті бекітудің толықтығы мен дұрыстығын
кепілдендіретін ережелерді сақтау;
е) Оған болжамдар мен жорамалдардың енуінен бас тарту.
Дәледемелердің іске пайдалану мүмкіншілігін реттейтін ережелерден
мыналар шығады:
а) дәлелдемелер ретінде іс бойынша бекітілген және іс жүргізу
процесінде қаралатын дұрыс мәліметтер қолданылуы мүмкін. Дәлелдемелер
ретінде іске тіркелмеген және іске тіркелсе де, бірақ сот мәжілісінде
қаралмаған материалдар жіберілмейді;
б) оперативті мәлімет басқа да дұрыс мәліметтер сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz