Сан есімді тіркестер

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Негізгі бөлім
1 .Сан
есім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Сан есім және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
1.2 Сандардың ұғымдық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 . Сан есімді
тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
2.1 Сан есімнің
аударылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2.2 Сан есімді тіркестердің жасалу және аударылу
жолдары ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Кіріспе
Диплом жұмысының өзекті мәселелері: Тіл –жанды құбылыс. Өмірде күллі
тіршілік атаулының бар саласын қамтитын әр ұлттың өзіне тән белгілері мен
ерекшеліктері бар екені даусыз. Қазіргі таңда барша ғылымдар мен білім
салаларын зерттеу, техниканың дамығанындай жүзеге асырылуда. Тілдің
грамматикалық тұрғыдан зерттелуі өте ертеден бастау алған. Грамматиканың
морфология саласында мөлшер сөздің болуы қазақ тілінен өзгешеленіп тұрады.
Ал тақырыбымызға арқау болып отырған сан есім және сандар жүйесі,
тіркестері әлі де зерттеуді талап етіп отыр. Қытай тілінде сандардың барлық
комбинацияларын қолданып сөз жасау моделі өте кең таралған. Егер бірліктің
бойында комбинация сандары қолданылса да, біз оны сөз деп атай алмаймыз.
Иероглифтің комбинациясы туралы айтатын болсақ, бұнда сөздерді бір-бірінен
бөліп қолданылуға болмайды, себебі қытай мәтіндерінде олар әр уақытта бірге
қолданыста жүреді. Сөз терминін қолданған кезде қытай тілінде сөзбен сөз
тіркесінің арасында анық шек жоқ екендігін ескеру қажет.
Сандар коды сан есім-концептермен берілген, Тань Аошуаньның айтуы
бойынша тілдің поэтикалық қызметін көрсетеді, белгілі тәсілдермен уақыт пен
кеңістіктікте туылған сан алуан метафораларды береді. 1 саны барлық
заттардың бастауы саналады. 1 және 2 сандары болымсыздық бөлшегімен
бірге фразеологизм мағынасына өзгермейтін, тұрақты, нақты сипатын
беріп тұр. 3 және 4 сандары сезімдегі өзгергіштік мағынасын беріп, бей
- берекет және тұрақсыздық сипатын көрсетеді. 6 саны сәттілікті
білдіреді; Қытайда барлығын алты бөлікке бөлу көп кездеседі: алты дене
мүшесі, алты сезім, алты өзен және т.б. 6 басқа да 4 және 8 секілді
жұп сандар сияқты үйлену рәсімінде өте маңызды (күйеу қалыңдыққа төрт
немесе сегіз сыйлық тапсыратын болған, той күні осы сандардың бірінен
таңдалынып алынған). 8 саны гуандун диалектісінде facai - баю сөзіндегі
fa буынымен ұқсас айтылатындықтан, байлықпен сипатталады, бизнестің
гүлденуін бейнелейді. Тұрақты сөз тіркестеріндегі бейнелерді таңдаудағы
дәлелдің болуы қытай тілінің ұлттық өзгешелігін көрсетеді. Қытай тілінің
фразеологизмдерін айтудағы өзіндік сипаттың болуы әлемдік тілдік көріністі
түсінудегі ерекшелігіне байланысты. Ал тұрақты сөз тіркестерді аудару
болса, өте қиын мәселе болып саналады. Сол себепті қазіргі кезде аударма
саласында, әсіресе тұрақты сөз тіркестерін аудару төңірегінде еңбектер
жарық көруде. Көршіміз Қытай мемлекеті мен біздің еліміз арасындағы
байланыстар дамып отырғаны белгілі. Сондықтан да екі ел тілін жетік
меңгерген аудармашы, қытайтанушы, дипломат қос тілді мұғалімдер дайындау
үшін қазақ тілі мен қытай тілін салғастыра зерттеу өте қажет. Оның ішінде
грамматиканың салалары морфология мен синтаксистің орны ерекше.
Теориялық және практикалық маңызы: Диплом жұмысының кейбір тұжырымдары
мен нәтижелері қытай және қазақ тілдерінің грамматикасының дамуына, оның
ішінде морфологиялық және синтаксистік жағынан дамуына өз септігін
тигізеді. Зерттеу барысында қол жеткізген деректер тіл біліміне кіріспе
сынды пәндерді жаңа деректермен толықтырады, жоғарғы оқу орындарында және
мектептер мен қытай тілін оқыту орталықтарында қытай және қазақ тілдерінің
салғастырмалы грамматикасын, қытай тілі грамматикасы бойынша мамандандыру
пәнін оқытуда, сонымен қатар аударма ісінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Екі басқа, яғни туыс емес екі
тілдің грамматикасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтарын, әр тілдің өзіне
ғана тән ерекшеліктерін анықтау, сонымен қатар қазіргі қытай тілі мен қазақ
тіліндегі сан есім және оның ұғымдық ерекшеліктерін айқындау, сөз
тіркесінің сөз таптары арқылы жасалуы мен құрамына сан есім кіретін тұрақты
сөз тіркестерінің жасалу және аудару мәлелелерін зерттеу диплом
жұмысымыздың мақсаты болып табылады.
Осы мақсаттарға сәйкес төмендегідей міндеттер туындайды:
- қытай тіліндегі грамматикалық ерекшеліктерді анықтау;
- қытай тіліндегі сан есімдердің морфологияда алар орнын көрсету;
- сандық ұғымдардың екі тілдегі ерекшеліктерін көрсету;
- қытай тіліндегі сөз тіркесінің түрлері мен жасалуын қарастыру;
- қытай тілінің сан есімді тіркестерінің қазақ тіліне аударылу жолдары
мен маңызын айқындау;
Зерттеу нысаны: Қытай тіліндегі сан есім мен түрлері, екі тілдегі
сандардың ұғымдық ерекшеліктері, қытай тілінің сөз тіркестері, оның жасалу
жолдары мен қазақ тіліне салғастыра зерттей отырып аударылу жолдары.
Теориялық және әдістемелік негіздері: Қазіргі қытай және қазақ тілінің
грамматикасына қатысты, оның ішінде морфологиясына және синтаксисіне
қатысты түрлі оқулықтар, мақалалар, атап айтқанда Сәмитұлы Ж., Мәсімхан Д.,
Нурсаидов М., Аханов Қ., Абдурақын Н., Ғабитханұлы Қ., Даулетова Ф.
диссертациялық жұмысы, түрлі интернет сайттары және де басқа да кітаптар
мен сөздіктер басшылыққа алынып, пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
бірінші тарау екі тараушадан, екінші тарау да екі тараушадан, қорытындыдан
тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар
берілді.

Негізгі бөлім
1 Сан есім
1.1 Сан есім және оның түрлері
Тіл қай халық болмасын, сол халықтың дәстүрлі мәдениетінің алтын қазығы
болып табылады. Яғни, тек қарым-қатынас құралы ғана емес, бір ұлттың
болмысының айнасы. Дүниедегі мыңдаған тілдің өзіндік ерекшеліктері мен
көнеден келе жатқан тарихы бар. Соның бірі-қытай тілі. Қытай тілінің тарихы
тым тереңнен бастау алады. Мұндай ұзақ тарихы бар тілдің өзіндік
ерекшеліктері де аз емес. Ал грамматикасы тіпті ерекше. Грамматика
дегеніміз – тілдегі сөзді біріктіру, сөйлем құрау ережелері. Ол
лингвистикадағы маңызды категориялардың бірі. Қытай тілі грамматикасы өз
ішінен үлкен екі топқа бөлінеді: сөз тіркестері мен сөйлемдерді
қарастыратын саласы-синтаксис деп аталады да, сөздердің жасалуы мен
түрленуін зерттейтін саласы-морфолгия деп аталады. Оның синтаксис деп
аталатын саласының қарастыратын негізгі мәселелері-сөз тіркестері мен
сөйлем, олардың құрылымы мен түрлері және сөз тіркестері мен сөйлемдегі
сөздердің байланысу амалдары мен формалары болып табылады. Ал сөз бен оның
формаларын, сөз таптарын морфология саласы қарастырады. Сөз таптары
дегеніміз – сөздердің грамматикалық түрлерге жіктелуі, сөздердің тілдік
құрылымда бейнеленіп, жіктеліп шыққан түрлері. Грамматикадағы сөздерді
таптарға ажыратудағы мақсат - сөздердің қолданылуын анық түсіндіру, сөйлем
құрылымдарын саралау болып табылады. Сондықтан да олардың грамматикалық
қызметі мен грамматикалық ерекшеліктері басшылыққа алынады. Қытай тілінде
сөздерді ең әуелі грамматикалық қызметіне қарай негізгі сөздер және шылау
сөздер деп екі үлкен топқа бөледі. Негізгі сөздер деп - өз алдына сөйлем
мүшесі бола алатын, нақты лексикалық мағынасы бар сөздерді айтады. Бұған
зат есім, етістік, сын есім, сан есім, мөлшер сөз, есімдік және үстеу,
одағай және еліктеуіш сөз секілді тоғыз сөз табы жатқызылады. Ал шылау
сөздер - өзінің аты айтып тұрғандай, өз алдына сөйлем мүшесі бола алмайды,
өйткені оларда нақты лексикалық мағына болмайды. Сондықтан шылау сөздер
сөйлемде тек белгілі грамматикалық мағынаны ғана білдіреді. Шылау сөздерге
сөз алды қосымшасы, жалғаулық, көмекші сөз секілді үш сөз табы жатқызылады.
Жалпы қытай тілінде он екі сөз табы бар, бұлардың ішіндегі одағай мен
еліктеуіш сөздер ерекше негізгі сөз болып табылады.
Ал кейбір зерттеулерде сөздерді морфологияда атауыш сөздер, көмекші
сөздер, одағай сөздер деп үшке бөледі. Яғни он сөз табы. Мұндағы ерекшелік
мөлшер сөздің болуы. Бұларды толықтай жіктеп жазсақ төмендегідей болады.
- Зат есім
2) Сын есім
3) Сан есім
4) Мөлшер сөз
5) Есімдік
6) Етістік
7) Үстеу
8) Еліктеу
9) Шылау
10) Одағай

Кесте 1
Атауыш сөздер Көмекші сөздер Одағай сөздер
Белгілі бір мағынаны Лексикалық мағыналары Адамның көңіл-күйін
білдіреді, ұғым атауы жоқ немесе көмескіленгенбілдіреді
болады
Сөйлемде қажетіне қарай Атауыш сөздерге тіркесіп
өз алдына дербес қолданылады
қолданыла алады
Грамматикалық қажетіне Жаңа сөздер жасай
қарай жұрнақ, жалғау алмайды, ішінара
жалғанады кейбіреулері ғана
түрленеді
Сөйлемнің толық мүшесі Сөйлем мүшесі бола Сөйлем мүшесі бола
бола алады алмайды. алмайды
Сөйлемдегі басқа сөйлем Сөйлемде
мүшелерімен түрлі байланыстырушылық
грамматикалық қатынас қызметті, грамматикалық
жасай алады қатынасты білдіру
қызметін атқарады.

Сөз таптарын жіктеуге сөздердің лексикалық мағыналарының, морфологиялық
түрленуінің ұқсастықтары, сөйлемдегі қызметтерінің көбіне-көп бірізділігі
негізге алынады. Тілдегі барлық сөздер, түп-түгел сөз таптары тілдің сөздік
құрамына кіреді. Қай сөз табына жатқызылса да, ең бастысы, лексикалық
мағына ескеріледі. Тілдегі бір сөз табына кіретін сөздердің лексикалық
жақтарында жалпылық, ортақтық, деңгейлестік те болуы мүмкін. Ал
морфологиялық, синтаксистік ортақ белгілер бір сөз табына кіретін сөздердің
барлығынан бірдей табыла бермейді. Мысалы, одағай сөздер үшін ортақ
морфологиялық белгіні анықтау қиын, шылау сөздер үшін де негізгісі –
байланыстырушылық, үстеме мағына берушілік қасиеттер. Ендеше, тілдегі сөз
таптарын анықтауда лексикалық белгі негізгі, келесі бір сөз таптары үшін
морфологиялық, синтаксистік белгілер қосымша болады. Кейбір сөз таптарынан
үш белгіні де таба аламыз. Оған зат есімді, сын есімді, сан есімді
жатқызамыз. Ал енді сан есімді қарастырайық.
Сан есім (数词) – заттың санын, мөлшерін, шама-шарқын, ретін білдіретін
сөз табын сан есім дейміз. Сан есім Қанша? Неше? Нешінші? Нешеу? деген
сұрақтарға жауап береді. Мысалы:
一(бір)，二(екі)，三(үш)，。。。十(он)，百(жүз)，千(мың)，万(он
мың)，亿(миллиард)。
五倍(бес есе), 几(бірнеше, қанша)，二十几(жиырма неше)，三十左右(отызға
жуық)，四十上下(қырықтың ар жақ-бер жағы, қырықтай)，三四个(төрт-
бес)，五十多(елуден аса)。
2.Сан есімнің грамматикалық ерекшеліктері
1) Сан есімдер жалпы алғанда, зат есімдермен тікелей тіркеспейді. Сан
есім мен зат есімнің арасына мөлшер сөз келуі тиіс. Мысалы:
五本书(бес кітап)，三支笔(үш қаламсап)，五个人(бес адам)，
七张纸(жеті қағаз)。
Қытай тіліндегі сан есімдердің бұл ерекшелігі қазақ тіліндегі сан
есімдерден ерекше айқындалып тұрады. Қазақ тіліндегі сан есімдер негізінен
зат есімдер тікелей тіркесе береді. Мысалы: он кітап, бес бала, т.б.
Ежелгі қытай тілінде және тұрақты сөз тіркестерінде сан есімдер зат
есіммен тікелей тіркесе алады, бұл сирек құбылыс. Мысалы:
千千万万 (мыңдаған, көптеген), 三三两两 (екі-үш, аз ғана)
2) Сан есімдер үнемі мөлшер сөзбен бірігіп, сөйлем мүшесі бола алады.
Мысалы:
我买了五本。（Мен бес кітап сатып алдым.）толықтауыш
哈里克到阿斯塔纳去了三趟。(Халық Астанаға үш рет барып қайтты.)
толықтырғыш
古丽娜尔买了三支铅笔。（Гүлнар үш қаламсап сатып алды.）анықтауыш
3) Сан есімдер қайталанбайды. Тұрақты сөз тіркестерінде олардың
қайталануы айрықша құбылыс.
千千万万 (мыңдаған, көптеген), 三三两两 (екі-үш, аз ғана)
4) Қос буынды сан есімдер өз алдына баяндауыш бола алады, жалаң буынды
сан есімдер мөлшер сөздермен тіркескен жағдайда баяндауыш болады. Егер
болымсыз түрде болса, онда баяндауыш бола алмайды. Мысалы:
叶尔兰十九，我二十(Ерлан он тоғызда, мен жиырмадамын)。这孩子八岁了(Бұл
бала сегіз жаста)。
3.Сан есімнің түрлері және оның бейнеленуі
Сан есімдер есептік, реттік, еселік, болжалдық сан есім болып ,ал есептік
сан есім өз ішінде бүтін сан және бөлшек сан болып бөлінеді.
1)Есептік сан есім （基数）
Санның қанша екендігін білдіретін сан есім түрі есептік сан есім деп
аталады. Мысалы:
一(бір)，二(екі)，三(үш)．
Бүтін санның бейнеленуі
Қытай тіліндегі бүтін сандарда оннан аттау тәсілі қолданылады. Онға
толғанда бір арнаулы атау қолданылып отырады.
个位: Бірліктер: 一yī, 二иr, 三sān,...
十位: Ондықтар: 十一 shн yī, 十二Shн иr, 十三Shн sān, ...
百位: Жүздіктер: 一百 yī bǎi, 二百 Иr bǎi,...
千位: Мыңдықтар: 一千 Yī qiān , ...
万位: Он мыңдықтар: 一万 Yī wаn , ...

Қытай тіліндегі бүтін сандардың әрбір төртінші орынға бірден арнаулы
атау айтылады. Мына кестеге қараңыз:

Кесте 2

千百十（亿）千百十（万）千百十（个）

（亿）亿级 yi ji （万）万级wan ji 个级 ge ji

Қытай тілінде жүзден кіші сандардың арнаулы аты жоқ, ал қазақ тілінде
арнаулы атау бар. Мысалы мына кестедегідей:

Кесте 3

数目汉语表示法哈语表示法

20 二十er shi Жиырма
30 三十san shi Отыз
40 四十 si shi Қырық
50 五十 wu shi Елу
60 六十 liu shi Алпыс
70 七十 qi shi Жетпіс
80 八十 ba shi Сексен
90 九十 jiu shi Тоқсан
100 一百 yi bai Жүз

Қазақ тіліндегі әр үш орынды санға бірден арнаулы атау айтылады.

Кесте 4
千，百，十，个
千亿 qian yi,百亿bai yi 千万qianwan, qian, bai, shi,
汉 han ，十亿 shi yi，亿 yi 百万baiwan， ge
十万shiwan，万wan

Жүз Он млн. Мың.
哈 ha млрд. Млн. Жүз.
Он Жүз мың. Он.
млрд. Он мың. Бір.
Млрд.
Жүз
млн.

1.2 Бірнеше бүтін санның қолданылуы
1). 十 – Онның қолданылуы:
Қытай тілінде 十 –ны жеке қолдануға болады. Бірақ
百，千，万，百万，千万，万万, （亿） сияқтыларда жеке қолданғанда ,
әдетте , олардаң алдына 一 қосылады. Мысалы:
2). 零 – нөлдің қолданылуы
1) Көп орынды сан құрамында零 (нөл) болатын болса, қанша零(нөл)
қатарынан келсе де, тек бір ғана零 (нөл) оқылады. Егер零 (нөл) ондықтар
орнында болса, онда сөзсіз оқылады. Ең үлкен сан 万 он мыңнан үлкен
болса, онда万 оқылады. Мысалы:
3, 004 оқылуы “三千零四”
6，055，302 оқылуы “六百零五万五千三百零”
1，054 оқылуы “一千零五十四”
2) 零 көп орынды сандардың ең сонында болса, мейлі қанша 零 болса
да, түгел оқымай, ең ақырғы орынның атын оқуға да болады. Мысалы:
360 оқылуы 三百六немесе三百六十
3500 оқылуы 三千五немесе三千五百
14000 оқылуы 一万四немесе一万四千
3) Ондық бөлшек нүктесінен кейінгі нөлдер түгел оқылады. Мысалы:
0.01 оқылуы 零点零
0.005 оқылуы 零点零零五
2.0001 оқылуы 二点零零零
4) Жыл, нөмірлерді білдіретін көп орынды сандарды разрядтар бойынша
оқыса да, нөмір бойынша да оқыса болады. Бірліктер бойынша оқығанда,
零 нөлдің оқылуы жоғарыдағы заңдылықтар бойынша болады. Нөмір бойынша
оқығанда нөлдің толық оқылуы шарт. Кестеге қараңыз:

Кесте 5
写法xie fa 读法 du fa
Nian 按位读 an wei du 按数号码读an shu hao ma du

1991年

2000年

1901年

1540号

一千九百九十一年yīqiānjiǔbǎijiǔ一九九一年yī jiǔ jiǔ yīniбn
shнyīniбn
二千年иr qiān niбn 二零零零年或二000年иr ling ling
ling niбn huт иr 000 niбn
一千九百零一年yīqiān jiǔ bǎi
ling yī niбn 一九零一年或一九0一年
一千五百四十号yīqiān wǔ bǎi yī jiǔ ling yīniбn huт yī jiǔ
sмshнhаo yī niбn
一五四零号或一五四0号yīwǔ sм
ling hаo huт yī wǔ sм hаo

5 ) Нөлді үлкен бірліктер мен кейбір кіші бірліктердің арасына қолдануға
болады, мұндай жағдайда ол қосылған санды немесе қалдықты білдіреді.
Мысалы:
一年零三个月 ( бір жыл үш ай )，六点零五分( 6.05)，十尺另一寸(10 chi 1
cun)。
6) Телефон, үй, жыл нөмірін оқығанда 1 дағдылы түрде yao деп оқылады.
1.3). 二 (сан есім) мен 两 (мөлшер сөздің) қолданылуы
二(екі) мен 两(екінің) мағынасы ұқсас болғанымен, қолданылуында
айырмашылықтар бар.
а) мөлшер сөздердің алдында қолданғанда : өлшем бірліктер алдында,
әдетте ұқсас қолданылады. ( Мөлшер сөз两 бұған кірмейді.) ; заттардың
бірлігін білдіретін мөлшер сөздердің алдында, әдетте, 两 қолданылады, 二
қолданылмайды. Мысалы:

米
分
寸
二或两
升
尺
斤
斗

个学生

间毛衣
两不用二条毛巾
两（不用二）支钢笔
间事桶水
间宿舍

б) Жай сандардың алдында қолданғанда: 十(онның) алдына қолданылғанда
тек қана 二 (екі) қолданылады. 百(жүз)，千(мың)，万(он
мың)，亿(миллиард) қатарлы сандардың арасында қолданылғанда, әдетте, 二
(екі) қолданылады; Санның басында қолданылғанда , 百(жүздің) алдына
二(екі) ; 千(мың)，万(он мың)，亿(миллиард) қатарлы сандардың алдында,
әрдайым两 (екі) қолданылады. Мысалы:
1) 二十 (жиырма)
*两十
2)二百二十二 (екі жүз жиырма екі)
*两百两十万
3)两千二百二十二 (екі мың екі жүз жиырма екі)
*两千两百二十二
4)二百二十万
*两百两十万
5)两亿两千万
*两亿两千万
с) Реттік санда, бүтін санның бірлік орнын және жай бөлшек сан мен
ондық бөлшек санды білдіргенде, 二 (екі) қолданылады. Мысалы:
1) 第二(екінші)，二年级 (үшінші курс)，二班(екінші топ)。
*第两，*两年级，*两班
2) 二月(екінші ай)，二号宿舍(№ 2 жатақхана)，2.5 жазылуы二点五，0.2жазылуы
零点二，二连，Ң жазылуы 二两分之一。
*两月
*两号宿舍
*两点五
*两点两
*两连
*两分之一
д) 半 (жарты) сөзінің алдына 两 қолданылады, мысалы 倍 (есе)
сөзінің алдына 二 мен 两-ның екеуі де қолданылады. Мысалы:
两半儿，两倍或二倍。
1.4 . Бөлшек санның қолданылуы
Бөлшек санды бейнелеудің жай формасы мынау: 几分之一 .
Ң жазылуы 二分之一。 50% жазылуы 百分之五十。
ң жазылуы 四分之三。75% жазылуы 百分之七十五。
ә жазылуы 四分之一。 25% жазылуы 百分之二十五。
Бөлімі 十 (он ) болғанда , ауызекі тілде 几成 немесе 几分 арқылы
білдіруге болады. Алымы қанша екендігі 几成 немесе 几分 деп
білдіріледі. Мысалы:
1 今年的麦子比去年增加了三成（六分之三）(Биылғы бидай былтырғыдан үш есеге
көбейді).
2 他又七分成绩，三封错误。(Ол тағы да 7-ші дәреже алды, осымен 3 рет
қателесті )
1) Еселік сан 倍数
Еселік санды бейнелеу әдісі – есептік саннан кейін мөлшер сөз 倍 –ды
қосып айту. Мұның формасы мынадай:
Есептік сан = Еселік сан + есе. Мысалы:
一倍( бір есе)，五倍( бес есе)，一点五倍(1.5 есе)。
Еселік сан , әдетте , 大于(көп) немесе 增加 (арту) деген жағдайда
қолданылады, 小于 (аз) немесе 增少(кему) деген ахуал астында
қолданылмайды, қайта бөлшек сан арқылы бейнеленеді. Мысалы:
1 . 18 是16的两倍。
2 . 金矿厂今年的产量是去年的三倍。（比去年增加了两倍）
3 .
这个炼钢车间，由十天开一炉变为五天开一炉，时间缩短了一倍。（应该为“一半”
немесе “二份之一”）
2) Болжалдық сан есім 概数
Болжалдық сан есім дегеніміз жинақыланған белгісіз сан есім. Мысалы:
Болжалдық сандардың бейнеленуі
1) Есептік сан есімнің немесе сан есім мен мөлшер сөз соңына
多，来，上下，左右，以上，以下 деген сөздердің қосылуы арқылы
бейнеленеді.
А. 多(көп)，来 сөздерді қосқанда оның екі түрлі формасы болады.
Бірінші түрі, есептік сан есімнің соңғы орны 零(нөлмен) аяқтаған көп
орынды сан болса, оның формасы мынадай болады:
есептік сан есім + 多（来）+ мөлшер сөз + зат есім
210+多（来）+米+布 = 二百一十多（来）米布。210 метрден аса мата
10+多（来）+米+布= 十多（来）米布。10 метрден аса мата
340+多（来）+车+煤= 三百四十多（来）车煤。340 тоннадан аса темір
450+多（来）+块+钱= 四百五十多（来）块钱。450-ден аса ақша
1500+多（来） +公斤+钢= 一千五百多（来）公斤钢。1500 килограмнан асаболат
Енді бірі, есептік сан есім бір орынды болса, оның үстіне мөлшер
сөз өлшем бірліктері болып келсе, онда оның орны мынадай болып келеді:
есептік сан есім + мөлшер сөз + 多（来） + Зат есім
3+米+多（来）+布= 三米多（来）布。3 метрден көп мата
2+顿+多（来）+煤= 两顿多（来）煤。2 тоннадан аса темір
6+块+多（来）+钱= 六块多（来）钱。6 куайдан аса ақша
7+斤+多（来）+米= 七斤多（来）米。7 килограмнан аса күріш
多 сан есім мен мөлшер сөздің соңына келіп, сол саннан көп, белгісіз
ұсақ сандарды білдіреді. Мысалы:
十多亩地 , яғни 十几亩地，мағынасы - он мудан артық жер, яғни он мудан
көп, ог бір муға жетпейтін жер.
来 сан есім мен шамалық сөздердің соңына келіп, әдетте сол санға
жетпеген санды көрсетеді, кейде бұл саннан сәл көбірек немесе сәл азырақ
екендігін көрсетеді. Мысалы: 二十来个人деген сөздер, әдетте жиырмаға
жетпейтін адамды көрсетеді, кейде жиырмадан бір-екеуі артық немесе кем
екендігін көрсетеді.
Б. 1) Есептік санның немесе сан есім мен шамалық сөздердің соңына
上下，左右，以上，以下 қатарлы сөздерді тікелей қосуға болады. Мысалы:
几左右（上下）。六个左右（上下）。十五左右（上下）。十五人左右（上下）。一百
左右（上下）。一百斤左右（上下）。三千以下，三十岁以上，一以下，一米以上，五
以下，五天一。
2) Есептік сан немесе сан есім мен шамалық сөздің алдына 近，成，上
қатарлы сөздер қосылса болжалдық сан есім болады. Мысалы:
近万名学生，近两千人，近十亿人，成千个工厂，成万个农村，上万个学校，上千人，
上千工人。
3) Жақын есептік сан тіркесіп қолданылса, болжалдық сан есім болады.
Мысалы:一两个人，两三个人，三四个人，一二百然，二三百人，五六千人，一两万人，
七八万人，十一，二万人。
九　мен　十　 тіркесіп қолданылмайды.
4) Сұрау орнына қолданылатын 几，多少，若干 қатарлы есімдіктер арқылы
бейнеленеді. Мысалы:
几件，几点，几块钱，。二十几，二十几次，多少件，多少人，多少钱，花了多少，若
干本，若干玩，若干次，来了若干人。
几，多少，若干 - дердің нақты қолданылуы.
多少和若干 деген екі сөздің мағынасы мен қолданылуы ұқсас, 几-дың
多少,若干　–　мен салыстырғанда қолданылуында кейбір айырмашылықтар бар.　
А.几жеке қолданғанда, әдетте аз шаманы білдіреді, үнемі 十 –дан кіші
сандарды білдіреді, ал 　多少　мен　若干　мұндай шектемеге ұшырамайды.
Б. 几-сөзінен соң, міндетті түрде мөлшер сөз келеді, 多少 мен 若干
сөздерінен кейін мөлшер сөз келсе де, келмесе де бола береді. Мысалы:
几个工人，多少（若干）工人，几台机器，多少（若干）台机器，几所多少，多少
（若干）大学。
С. 几-сөзінің алдына не соңына сан келеді, 多少, 若干－ да мұндай
қолдануға болмайды.
三十几个人。　
＊三十多少（若干）人
五十几个人。　
＊五十多少（若干）人
几十人。　　　
＊多少（若干）十人
几百人。　　　
＊多少（若干）百人
两 негізінде 2 санын көрсетеді. Мысалы:
这两天，叶尔兰有点不舒服。Осы екі күннен бері Ерлан біраз мазасызданып жүр
Кейбір кезде　两　 аз, кішкене деген мағынаны береді. Мысалы:
看了这么半天，才买了这两本书。Көп уақыт қарап, осы екі кітапты сатып алдым
上课时间都过了，才来了这么两个人。Сабақ уақыты біткелі қай уақыт, ал мына
екеуі енді ғана келді.
4) Реттік сан есім　序数
Рет –тәртіпті білдіретін сан реттік сан есім болады.
1) Қытай тіліндегі реттік сан есімді білдірудің негізгі тәсілі – есептік
сан есімнің алдына 第 (-ыншы, -інші, -ншы, -нші ) сөзін қосу.
Мысалы:　第一天，第七天，第十号，第三十八排。
2) Мынадай жағдайларда есептік сан есім реттік сан есімді білдіреді:
А) Жыл, ай, күнді білдіретін есептік сан
есімдер.一九八六年，一九九一年，一月，二月，三月．．．三十一号。
Б) Туыс–туған, перзенттердің жас тәртібін білдіретін есептік сан
есімдер. Мысалы:
二哥，三哥，二第，四速，二姐，三姐，二叔，三叔，三伯，二女儿。

С) Дәреже, ғимарат нөмері, қабат саны, сынып реті және ұйым-органдарды
білдіретін есептік сан есімдер. Мысалы:
二等，二楼，一层，八班，六组，五厂。
3) Реттік сан есімді білдіретін кейбір ерекше тәсілдер:
а)“头”字 - сөзімен 一бірігіп, 第一 (бірінші) деген мағынаны білдіреді.
Мысалы:
头一年，头一等，头一回，头一名（头名）。
“头”-сөзі　басқа сан есім сөздермен біріксе, реттік санды білдірмейді,
қайта 前(алдыңғы) деген мағынаны білдіреді. Мысалы:
头三年，头两年，头五次。
元,正 қатарлы сөздер айдың алдына келіп, айды білдіргенде 第一( бірінші )
мағынасын білдіреді.　初 күнтізбеде күнді білдіргенде, бірден онға дейінгі
есептік сандардың алдына келіп　第几日деген мағынаны береді. Оныншы күннен
соң 　初-ды қолдануға болмайды.
元月，正月，初一，初二，初三，．．．初十。
Ерекше сан есім　半　 қолданылуы
Сан есім 半 жарты немесе екіден бір дегенді білдіреді.
Жеке дара қолданылғанда, мөлшер сөздің алдына келеді.
半斤（酒），半个（瓜），半尺（布），半张（纸），半桶（水），半碗（饭），半袋
（米），半吨（煤）。
半-алдынан бүтін сан келсе, 半мөлшер сөзден кейін келеді, оның соңына зат
есім тіркесіп те, кейде зат есім қысқарып та келеді.
一斤半（肉），两天半，三年半时间，四岁半，五米半布，三车班西瓜。
半-ді 百 ,数 - лардың алдына қолдануға да болады.
半百----年过半百
半数----半数以上的人来了
半сан есімнің соңына тікелей қолданылады, мұндай жағдайда 半 сан есім
болмай, қайта мөлшер сөз болады. Оны 儿化заңдылығымен оқу қажет. Мысалы:
一半儿，两半儿，五半儿。
Сан есімнің ерекшелігі өзге де сөз таптарынан айқын байқалады. Ал қазақ
тіліндегі сан есімді қарайық. Сан есімдер - сандық ұғымды білдіретін,
есімдер тобына жататын сөз табы. Сан есімдер заттың сандық белгісін
білдіретін болғандықтан, ол белгіні білдіретін сөздер тобына жатады. Бұл
тұрғыдан сан есім сын есімге жақын, өйткені сын есім де заттың белгісін
білдіретін сөз табы. Бірақ сан есім заттың сандық белгісін білдірсе, сын
есім заттың сындық белгісін білдіреді. Осы ұқсастығына қарай сан есім де
белгіні білдіретін болғандықтан, ол да дерексіз мағыналы сөз табы, оның
мағынасы зат есіммен тіркескенде ғана нақтыланады. Мысалы, бес кітап, он
дәптер, жүз кісі, он бес қала, бес жүз көше т.б. Бұл қолданыстағы сан
есімдердің мәнін онымен тіркескен зат есім сөздер деректеп тұр.
Әр сөз табы белгілі бір жалпы мағынаны білдіретін сөз табы болғанымен,
іштей мағыналық ерекшеліктері болады. Сан есімнің де сан атауын әр түрлі
білдіруіне қарай бірнеше мағыналық топтары бар. Олар: есептік сан есім,
реттік сан есім, жинақтау сан есімі, топтау сан есім, болжалдық сан есім ,
бөлшек сан есім.
Бұл мағыналық топтардың бәрі негізгі есептік саннан жасалады, бірақ сан
есімнің әр түрлі мағыналық тобында оған уәждеме болған есептік санның
мағынасы жойылып, мүлдем өзгеріп кетпейді. Сан есімнің әр мағыналық тобында
оған негіз, уәждеме болатын есептік санның мағынасы түрлі өзгеріске түсіп
түрленеді, бірақ мүлдем басқа санға айналмайды.
Сан есім заттың белгісін білдіретін болғандықтан, ол негізінен
анықтауыш қызметін атқарады. Мысалы, Осы жазда сегіз мың гектар егін
егіп , тоғыз мың гектар тың көтердік.
Сан есім өз мағынасында сөйлемнің баяндауыш , бастауыш қызметін де
атқарады . Мысалы, Түбектің айналасы 40-50км . Асыл тұқымды сиыр-жүздің
жиырма бесі. Төртеуі екі тракторды тиеп болып, келесі трактор келгенше
қарап отырды. Абай тұсында 1897 жылы жүргізілген халық санағы бойынша
Россия империясы шегінде тұратын қазақтардың саны 4 миллион 84 мың .
Сан есім сөйлемнің пысықтауышы қызметін атқарады. Мысалы, Колхоздың
негізгі мал-мүлкін қоспағанда бір жылқы кірістердің өзі бірнеше
миллиондарға жетті.
Сан есім заттанғанда, сөйлемнің барлық мүшесі қызметін атқарады .
Мысалы, Жүз төртке бөліне ме? Елуден жиырманы ал, онды онға қос,
бесті екіге көбейт, бес жерде бес - жиырма бес. Бұл мысалдардағы заттық
ұғымдағы сан есімдер сөйлемнің бастауыш, толықтауыш, баяндауыш қызметінде
қолданылған.

Қытай және қазақ тілдері туыс емес тілдер қатарына жатқызылғандықтан,
оларды салыстырып емес, салғастырып зерттеу қажет. Ал сандардың ұғымдық
мәндері екі тілде кей жағдайларда ұқсас болып келеді.

1.2 Сандардың ұғымдық ерекшеліктері
Адамзат даналығының ойлап тапқан жаңалығы ол - жазу. Қазіргі әлем
халықтары жазуды жоғарыдан төмен, солдан оңға қарай жазып жүр. Неге?
Өйткені олар бұл әдісті соқаның қозғалысынан алған екен. Осы жазудың
негізінде пайда болған таңбалардың бірі цифр. Цифр дегеніміз - сөздерді
қағаз бетіне қондыру үшін қолданылатын әріптер қандай қажет болса, сандарды
да жазу үшін керекті таңбалар. Цифр деген сөздің төркіні арабтың Әс-сифр
деген сөзінен алынған, ал оның мағынасы - үнді халқының бос орын - Сунья
деген сөзінің аудармасы екен.
Сан есептеу мен өлшеудің нәтижесін білдіретін ең негізгі математикалық
ұғым. Сан ұғымы көптеген математикалық теориялардың негізі болып саналады.
Сандар химия, физика, механика, астрономия және көптеген ғылым салаларында
кеңінен қолданылады. Күнделікті өмірде де сандарды үнемі пайдаланамыз.
Пифагордың көзқарасында, математикаға негізделген сандардың мәні:
0 саны: бұл сан абсолюттік символы. Шексіздік белгісі және
жаратылмаған әлемнің саны болып табылады . Бұл барлық заттардың
бастамасы. Графикалық жоба бойынша сақина немесе дөңгелек ретінде
белгіленеді.
1саны: Пифагор және оның ойшылдары барлық басқа сандардан жоғары
қойды. Олар оны барлық санның бастамасы, бар әлемнің басы деп есептеді.
Бірліксіз қарапайым санаудың өзі де болмас еді. Графикалық бейнелеуі
вертикаль сызық.
2саны: Пифагорлықтарда 2 саны бірліктің жоғалуын білдіреді. Бұл сан
махаббат, тұрақсыздық және теңсіздік символы болып табылады. Екі саны бұл
жұмсақтық және дәлдік. Ол жылылық пен суықтық, мейірімділік пен қатыгездік,
жарық пен қараңғылықтың, байлық пен жұтшылдықтың арасында жүреді.
3саны: Пифагорлықтарда 3 санының негізінде жан-жақтылық пен бірліктің
үйлесімділігі қалыптасқан. Көптеген халықтарда 3 саны есептеудің соңы деп
саналды. Оны толықтың, толудың, аяқталудың символы деп есептейді. Ежелгі
Грекияда бұл сан бақытты деп саналса, Ежелгі Вавилонда үш құдайға: Күн,
Ай, Шолпанға табынатын болған. Діни сенім нанымдарда, ертегілерде 3 саны
қасиетті сан болып есептелген. Оның сиқырлығы сол ол алдыңғы екі санның
қосындысынан тұрады (1+2=3) үш өткеннің, осы шақтың, келешектің символы.

4саны: Ертеде бұл сан тұрақтылық пен беріктілік, әділдіктің символы
болып саналды. Ол шаршы түрінде болғандықтан, әлемнің 4 бұрышын, жылдың 4
мезгілін, табиғаттағы 4 құбылыс – от, жер, су, ауаны білдірді.
Геометриялық бейнелеуі шаршы немесе ромб. Славьян символикасында – жер.
Жапондар мен Қытайлар 4 санын қауіп, сәтсіз сан деп түсінеді.
5саны: Пифагордың аса көп көңіл бөлген, бақыт саны деп есептеген,
ертеде оны тәуекелге бару символы деп болжаусыздықты, қуаттылықты және
тәуелсіздікті жатқызды. Санның дұрыстығы 5-жай сан, 5- саусақ санау
жүйесінің бестігі, 5 – тармақты жұлдыз, 5 – сезім (көру, есту, тітіркену,
сезіну, тепе – теңдік). Проваслав шіркеуінде 5 басты діни мереке бар.
Буддизм ілімінде 5 басты өсиет, ал Ислам дінінде әр мұсылман баласы күніне
5 мезгіл намазға жығылуға тиіс.
6саны: Бұл сан туралы бір нәрсе айтуға бола ма? 6 саны дүниенің
жаралуын білдіреді. Әрине Пифагор оны ерекше сан деп есептеген, басқа
сандардан ерекшелігі оның өзіне тән ерекше қасиеті бар. Ол өзі бөлінетін
сандардың қосындысы мен көбейтіндісінен тұрады. 6 саны 1, 2, 3 – ке
бөлінеді. Оларды қосып немесе қоссақ қайтадан 6 саны шығады,
(1+2+3=1*2*3=6). Мұндай қасиет басқа еш бір санда қайталанбайды. 6 -
шығармашылық сан. Геометриялық дәлдігі дұрыс алтыбұрыш – жетістік,
еркіндік, махаббат, адам бейнесі (екі қол, екі аяқ, бас, дене) тегіс,
шығыңқы фигуралар алтыбұрыш. 6 саны шай және ас ішу сервиздарының саны. 6
саны бұл әсемдік пен үйлесімдік саны.
7 саны: Бұл санды Пифагоршылар Афинамен байланыстырған. Ежелгі Египет
философиясы мен астрономиясында ол өмірлік екі санның 3 пен 4-тің қосындысы
деп қарастырылды. 3 адам - әке, шеше, бала өмірдің негізін қалайды. Ал 4 –
бұл жарық, жел, жаңбыр, ылғалдылық жерді жеміс беруге дайындайды.
Пифогордың ой қорытуы бойынша, 3 пен 4-тің қосындысы (үшбұрыш пен
төртбұрыш символдары), аяқталғанның, тәмамдалғанның, қорытындының белгісі
деп саналған. Сондықтан 7 саны қасиетті сан, өйткені адам баласы қоршаған
ортаны (жарықты, дыбысты, иісті, дәмді) басындағы 7 тесік арқылы
түйсінген. (2 көз, 2 құлақ, 2 мұрынның екі танауы, аузы ). Мұсылмандарда
Аллаћтың қасиетті орны жеті қат аспан деп саналады. Жапондарда 7 қайырымды
құдай , адам өмірінде 7 рет сәттілік болады. Жеті саны - халық ұғымы
бойынша қасиетті сан. Жеті ата, жеті қазына, жеті ғашық, жеті күлше
тарату, әлемнің жеті кереметі, апта күнінің саны жетеу, ғарыш әлеміндегі
жеті қарақшы.
8 саны: Көне заман адамдары 8 санын сенімділіктің, шыңдалудың шыңы деп
есептеген. 8 саны 8 төбесі бар кубты білдіреді. 8 санының құпиясы әлемдегі
мәңгілік үздіксіз қозғалысты білдіреді. 8 саны – мәңгілік символы.
Символдық белгісі қос квадрат, егер оны бөлсе онда ол тең екі бөлікке
бөлінеді. Тағы да бөлгенде, ол тең төрт бөлікке бөлінеді
9 саны: қателіктер мен кемшіліктер бірлестігі. 9 санының қасиетіне
тоқталсақ, ана құрсағындағы нәресте тоғыз ай, тоғыз күн өсіп жетіледі. Бұл
сан адамның ғұмырында пайда болып, жарық дүниеге келетінге дейінгі уақыт
өлшемі. 9 өмірге адамды әкеледі. Ол үш үштіктен құралған. Көшпенділер 9
санын болмыстың шыңы деп санаған, олардың салт-дәстүрлері мен наным
–сенімдерінде тоғыз саны қасиетті болып есептелінген.(тоғыз шелпек, тоғыз
құмалақ, қалың малға үш тоғыз, т.б.).
10 саны: Он саны үйлесімділік пен рухани толығудың бейнесі болып
саналады. Ол орта ғасырлық Европада 1+2+3+4 сандарының қосындысы ретінде
философиялық тастың символы болып есептелінген. 10 саны ондық санау
жүйесінің негізі болып қалыптасып, барлық әлем халықтарында қолданылады.
12 саны: Он екі санының қасиеті өз алдында. Бір жыл он екі айдан
тұрады.
Кейде бұл сан теңеу тіркес ретінде қолданады. Он екіде бір гүлі
ашылмаған деген тұрақты тіркес пәк, бейкүнә деген ұғымды білдіреді. Әр
жылға он екі жануар, хайуанаттар аты берілген.
13 саны: сәтсіздік саны. 13 санына сенбеушілік пен қорқақтаушылық көп
елдерде кеңінен жайылған.
40 саны: Қырық санына байланысты оның қасиетін ашатын мағыналы
тіркестер көп көлемде таралған. Қызға қырық үйден тыйым дегенде
ұғатынымыз қыз әдебіне деген көзқарас.Той жасап, қуаныш қызық болар болса,
қазақ елінің бұрыннан қалыптасқан ұғымында Отыз күн ойын, қырық күн тойын
жасады деген сөз қолданысы бар. Ер азаматтарға байланысты Отызында орда
бұзбаған, қырқында қыр аспайды дейді. Қырықтың бірі – Қыдыр деп қонағын
күтіп қалғанды айтады.
60 саны: Вавилон аңыздарында бұл сан үлкен мағынаға ие. Оны олар құдай
саны деп атаған.
Сөз қандай да бір ұғымды білдіріп, соның тілдік көрсеткіші болуымен
қатар, ойды білдірудің бірінен-бір тілдік көрінісі болып табылады. Тіл
осындай қасиеттері арқылы айналадағы объективті әлем, шындық туралы адамның
санасын үйлестіріп, қалыптастырады және олардың арасындағы әр салалы
бөлшектерін, ондағы жүйелер мен заңдылықтарды адам санасына ұялатып, есте
сақтауға негіз болады.
Адамзат қоғамының дамуы ақпарат дәуіріне әлдеқашан аяқ басып болған.
Сандардың адамдардың тұрмысында, қызметінде, кәсіпорнында, жоғары ғылыми –
техникалық құпияларды сақтауда атқаратын рөлі ерекше. Санды жетік меңгеру –
бәсекеге толы қоғамымызды ырықты орынға және жеңіске жету құқығына ие
болғанмен тең. Бірақ сандардың қызметі тек осымен ғана шектеліп қалмайды.
Күнделікті тұрмысымызда сандардың қолданылуы оның бастапқы ұғымынан әлде
қайда алшақтап, адамдардың ойлау формасымен, әдеп – ғұрыптарымен,
мәдениетімен біте қайнасып, философиялық ой қорытынды, діни наным – сенім,
тіл – жазу сияқты жақтарда өзіндік ұлттық ерекшеліктерді қалыптастырады.
Мейлі қайсы ұлтты алайық өзінің жасап отырған жаратылыстық ортасы,
өміртану көзқарасы, сол ұлттың мәдениетінің қалыптасуына негіз болады. Бір
ұлттың заттық мәдениеті мен рухани мәдениеттерінің бәрінің де келу тегі
бар. Олар бірін – бірі тудырып, өзара байланысып, өріс ашып толысып
отырады.
Бір халықтың өзіндік ұлттық ойлау ерекшелігі – дүние шындығын көркем
образбен қабылдауы, шешендік сөз өнерін ұлт ментальдығы ретінде көрсету,
қала берді табиғат аясындағы өмір салты, сол ұлттық психологиялық терең
болмысын байқатады. Ұғым мен түсінік - ойлаудың негізгі формалары. Ал оның
тілдегі көрнісі сөз арқылы жүзеге асырылады. Ойлаудың түрлері, құбылыстар
сөз арқылы танылады. Сонда ұғымға жалпылық тән, түсінікке нақтылық тән.
Сан мәдениеті – бір ұлттың тұтас мәденитінің бір бұтағы, бір бұтары
ғана, ұлттың тұтас мәдениет сапасы оның сан мәдениетін белгілейді.
Қытай тіліндегі тұрақты сөз тіркестеріне еніп, ұйытқы болып тұратын сан
есімдер өте көп. Мысалы: бірден онға дейінгі сандар, жүз, мың, оң мың, олар
тіркес құрамында семантикалық өзгеріске ұшырап, өзінің сандық мағынасын
жояды. Әрине, бұндай сандар қазақ тілі мен қытай тілі тұрақты сөз
тіркесінде көптен кездесетін болғандықтан, біздің қарастырып отырған
мәселеміз – қытай және қазақ халықтарының культтік дүниетанымының негізінде
пайда болған жеті, сегіз, тоғызсандарымен келетін фразеологизмдерге
тоқталамыз.
Үш саны- 三
Қытай тілінде үш деген сан жақсы мағынаны білдіреді. Қытай тілінде
үш санын 三 секілді үш сызықты иероглифпен белгілейді. Оның мағынасы:
жоғарғы сызық – аспанды, ең төменгісі – жерді, ортаңғысы - адамды
білдіреді. Демек, аспан, жер, адам үшеуі бір жүйені құрайды. Осыған
сәйкес үш саны тікелей осы үш құбылыстың бір-бірімен өзара тығыз байланысын
көрсетеді. Даосизм ілімінің көсемі Лаоцзиның айтуынша үштен барлық нәрсе
туылады. Ежелгі Ханзу жұртының ұғымында санау бірден басталып, оннан
аяқталады. Бірақ, үштен бастап көбееді. Үш саны осындай сипаты мен
қасиетіне байланысты қытай мәдениетінде зор маңызға ие болды.
Көне қытай халқының аңызы бойынша үш деген сан ежелде көптік ұғымды
ғана білдіретін, ал оған дейінгі сан ретінде ғылым-техника дамымаған
алғашқы қауым кезіндегі ежелгі адамдар арасында санауда тек бір
мен екі қолданылған. Одан асып кеткен көптік мағынаны тек үшпен
таңбалап, айтатын болған. Ежелгі Қытайда қасиетті сандар ішінде үшпен
байланысты көптеген маңызды пікірлер бар. Мысалы: олардың идеясы бойынша
күн, ай, жұлдыз үшеуі бірлесіп планета негізін құрайды. Сонымен қатар адам
өмірі: алдыңғы өмірі, қазіргі өмірі, бақилық өмірі болып, үш сатыдан
тұрған және адамзат үш түрлі байланыста тұрады деген дүниетаным
қалыптасқан. Олар: патша-уәзір, әке-бала, күйеу-әйелі. Үш санының танымдық
сипаты қытай халқының әдет-ғұрпынан, салт- дәстүрінен ерекше орын алғандығы
байқалады. Мәселен, Қытайда үшті үш реттен асырмау керек деген сөз бар.
Ол батыстағы бір тал сіріңкемен үш адамға темекі тұтатпайтын дәстүрмен
сәйкес келеді. Сондай-ақ, ежелгі Қытай қоғамында әйел адамның құқы туралы
айтқанда, әйел өмірінде үш адамның айтқанын орындау керек. Бұл қағида
бойынша әйел адам оң жақта отырғанда әкесін тыңдау керек, тұрмысқа шыққан
соң күйеуін, күйеуі өлсе ұлын тыңдауы тиіс делінген. Үш саны Қытай
қоғамының әр саласында кеңінен қолданылғаны соншамалық феодалдық қоғамға
өткеннен бастап қытай қоғамында билікке тағайындалу үшін адамдарға үш
түрлі емтихан түрі белгіленеді. Олар: бірінші – аудан басшысы; екінші –
облыс басшылығына; үшінші - патша аппаратына тағайындалады.
Цин әулеті кезінде Патша аппаратына қабылданатын адамдарды патша өзі
тексереді. Олардың ішінде ең алдыңғы үш адамды қабылдап, бірден үшке
дейін, яғни, біріншісін zhuangyuan, екіншісін tanhua деп белгіледі.

Қытай қоғамындағы негізгі үш дін: Дао ілімі, Қонфуцийлік, Будда діні
болып белгіленді. Будда діні жөніндегі еңбектер үш zang-ға бөлінеді.
Бірінші – jinzang, екінші – lu (лүй) zang, үшінші – lunzang. Буддисттер
бұл үшеуін де жақсы білетін адамдар деп san zang fa shi деп атады.
Мысалы: Батысқа саяхат романының басты кейіпкерін Tang sanzang деп
атады.
Демек, қытай халқының сан есімдер жүйесіне байланысты ұғымында бір
заттың көптігін білдіру үшін сол заттың иероглифінің үшеуін біріктіріп
бір иероглиф етіп жазған. Ағашты білдіретін 木mu иероглифін алып
үшеуін біріктіріп жазсақ, орманды білдіреді. Тасты білдіретін shi
иероглифінің үшеуін біріктіріп жазып磊 lei үйіліп тұрған тастар ұғымын
білдірді. Адам дегенді білдіретін ren иероглифінің үшеуін біріктіру
барысында zhong (көпшілік) ұғымын білдіреді.
Үш санымен байланысты қытай тілінде көптеген мақал-мәтелдер бар.

San gu mao lu 三顾茅庐 бұл мақалдың мағынасы Chu мемлекетінің
негізін қалаушы Любейге мықты бір кеңесші болды. Ол өзіне Zhu ge liang
деген кісіні ақылшы етіп алу дұрыс деп тапты. Ол тауда бір кепеде тұрды.
Любей оның алдына үш рет барды. Үш ретінде де Zhu ge liang Любей шын
ниетпен келген-келмегендігін сынау үшін үйінде болмай, алыстан бақылап
тұрады. Үшіншісінде барып сенеді. Келтірілген мақалдың шығу тарихы жайында
осындай аңыз пайда болған. Сонымен қатар қытай фразеологизмдерін зерттеген
қазақ ғалымдары да үш санының мақал-мәтелдер құрауда ерекше рөл
атқарғандығын атап өтеді. Мысалы, Р.Авакова мен П.Дәулетованың құрастырған
Қысқаша қытайша-қазақша фразеологиялық сөздігінде мынадай мақал-
мәтелдер беріледі.
三思而行(San si er xing) – бұл мақалдың мағынасы жұмған аузын
ашпау, тіс жармау. Аузын үш қатар жапсырмамен жапсыру дегенін
білдіреді.
San jian ji kou 三缄其口 – мақаланың мағынасы жұмған аузын
ашпау, тіс жармау. Аузын үш қатар жапсырмамен жапсыру дегенді
білдіреді.
San nian bu kui yuan 三年不窥园 - үш жыл бойы гүл бағына
қарамау. Бас алмай оқу.
San qin liu juan 三亲六眷 - сөзбе-сөз аудармасы үш туысы, алты қатын
баласы. Екі туып бір қалғаны.
San sheng you xing 三生有幸 - Будда дінінен келген: Үш өмірінде
(өткен, бүгінгі, болашақ) бақытқа кенелеу. Айы оңынан, жұлдызы соңынан
туу; бағы жанау.
San shi liu ji, zou wei shang ce 三十六, 走为上策 - 36 істің амалын
іздегенше, ең жақсы амал – сол істен қашу. Аш бәледен қаш бәле.
San shi san tian 三十三天 Будда дінінен келген: 33 қат аспан.
Алты қабат аспан.
San si er xing 三思而行 – үш рет ойланып барып әрекет ет. Жеті рет
өлшеп бір рет кес, кеңесіп пішкен тоң келте болмас.
San tou liu bi 三头六臂 - Будда дінінен келген: үш басты, алты
қолды. Сегіз қырлы бір сырлы; темірден түйін түйген.
San zhe gong, wei liang yi 三折肱, 为良医 - Қолын үш рет сындырып,
нәтижесінде жақсы дәрігер болып шығу. Көре-көре көсем болар, сөйлей-сөйлей
шешен болар.
San ge chou pi jiang, sai guo yi ge Zhu Ge Liang 三个臭皮匠,
赛过一个诸葛亮 –
Үш көнші бір Чжу Гы Лиаңнан озады. Көп түкірсе көл болар, деген
мағыналарды білдіреді.
Jiao tu san ku 狡兔三窟 - мақалдың мағынасы қоян ұясының үш тесігі
бар. Бұл мақалда үш көп деген мағынаны көрсетіп отыр.
Үш санына байланысты айтылған кейбір сөздер тұрақты тіркеске айналып
кеткендігін көруге болады. Айталық, San ren cheng hu 三人成户 тұрақты
тіркесінің шығу тарихы былай болған: Ертеде бір уәзір жолға шығар алдында
билеушісіне базарда бір жолбарыс жүр деп бір рет айтса сенесіз бе?, деген
екен. Ал, екіншісінде ше десе ойланып қаламын депті. Ал үшіншісінде ше
десе сенемін депті.
Қытайлар кейіннен көптік мағына беретін деген сөзді san sheng
тіркесімен алмастырған. Сонымен қатар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.