Шетелдік гендерлік зерттеулер

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . .

1 Тілдің гендерлік зерттеудің жалпы ғылыми алғышарттары

1. 1 Гендер, гендерология және тіл . . .

1. 2 Гендер және жыныс ұғымдары . . .

2 Хинди тіліндегі ерлер мен әйелдердің сөйлеу әрекетіндегі лексикалық және синтаксистік ерекшеліктер

2. 1 Ерлер мен әйелдердің қозғайтын тақырып аясы . . .

2. 2 Аяу, мүсіркеу, жаны ашу мәніндегі сөздердің жыныстар арасында айтылу . . .

2. 3 Ерлер мен әйелдердің сөз қолданысындағы инвективтік лексика . . .

2. 4 Коммуникативтік қарым-қатынастағы ым-ишараның

жыныстар арасындағы семантикалық қызметі . . .

2. 5 Қуануға, таңырқауға және шошынуға байланысты жыныстар арасындағы сөз қолданыстар . . .

3 Шетелдік гендерлік зерттеулер . . .

Қорытынды . . .

Пайдаланған әдебиеттер . . .

Кіріспе

Жеке адам статусындағы жеке категориялар - жыныс пен жас ерекшеліктерін де қамтиды. Менің қарастырып отырған объектім де осы жыныс категориясына тән ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктер проблемасы туралы болмақ.

Ғылыми тұрғыда физиологияда ерлер мен әйелдердің миында өзіндік ерекшелік бар екені дәлелденген. Ерлерде мидың оң жақ жарты шары визуалды кеңістік қызметке (іс-қимыл әрекеті, көру және қол арасындағы үлесімдік) жауап берсе, мидың сол жақ жарты шары сөйлеу және когнитивті әрекетіне (сезімге әсер ету, абстрактілі түсініктерді ұғыну) жауап береді. Ерлердің «ойлаудан» «сезімге» өтуі, яғни, мидың оң жақ жарты шарынан бірден сол жақ жарты шарына ауысуы қиынға соғады. Бұлай ауысу барысында әйелдерге қарағанда, ерлер ұзақ уақытты қажет етеді. Ал әйелдердің миының оң жақ және сол жақ жарты шарлары икемді және жан-жақты бірдей қызмет атқарады. Әйел миының екі жарты шары да олардың кез-келген мәселені шешуге, сезімталдыққа баруына ықпал етеді. Осындай физиологиясының түрлілігіне орай ерлер мен әйелдердің мінез-құлықтарында да айтарлықтай айырмашылықтары болады. Сондай-ақ мұндай ерекшеліктер олардың сөйлеу әрекетінде де көрініс табады. Бірақ біз ол айырмашылықтарды күнделікті қарым-қатынаста байқай бермейміз. Ал осы жыныс арасындағы ерекшеліктердің бар екендігіне ғылыми тұрғыдан зерттеулер жүргізу арқылы көз жеткіземіз [1] .

Жұмысымның өзектілігі. Жаңа заман лингвистикасы парадигмасы адамды тілдік тұрғыдан жан-жақты танып, білуге бағытталған. Адам - әлемнің тіршілік иесі, адам болмысының өзі таңбалық, тілдік сипатта болып келеді. Тіл адамзаттың дамуы мен жан жақты жетілуіне әсер етеді. Ол- тұлғаның тілдік ортадағы қарым-қатынасы барысында қалыптасқан адамның туа біткен қабілеті арқылы жеткен жетістігі. Тіл тек денотативтік (таңбалық) сипатты құрал ғана емес, сонымен бірге коннотативтік құрал. Тілдің әлеуметтік қызметін дамыту - 19 ғасырда тіл білімінің бірден-бір сұранысы, уақыт уағызы. Кейінгі кездерде ғалымдар адамның биологиялық жынысынан гөрі әлеуметтік жыныс мәселелерін сөз етуге бет алды. Мәдениет аясында еркек пен әйелге тән қалыптасқан және тілде көрініс беретін мінез-құлық ерекшеліктерін біліп, түюдің мәні зор. Ол жыныс өкілдерінің қоғамдағы әлеуметтік орнымен белгіленеді [2] . Жыныстың әлеуметтік құрылым дамуын түсіну үшін, алдымен адамға тән үш бастаудың (биологиялық, әлеуметтік, трансценденттік) өзара байланысын ұғыну қажет. Биология адам дамуының алғышарты, негізі десек, бала тууыдың әйел жынысына тән екендігі табиғи үдеріс, бұл жерде әлеуметтік құрылымданудың еш қатысы жоқ. Ал гендерлік теория бойынша адам трансценденттікті негіз ете отырып, өзінің тіршілік әрекеттерін әлеуметтік дамуымен сабақтастырады [3; 97-98] . Жыныстар арасындағы қарым-қатынас, мінез-құлық айырмасы адамға туа біткен табиғи қасиеттер емес, әлеуметтік институттар мән мәдени дәстүрлер ықпалы нәтижесінде қалыптасатын конструкт, жасанды құрылым. Олай болса, жыныс - жаратылыстан берілген үлес болса, гендер - әйел мен ердің қоғам туғызған әлеуметтік бейнесі. Жыныс категориясына қарағанда, гендерлік мәртебе соған сәйкес гендерлік иерархия, мінез-құлық ерекшеліктері табиғаттан берілмейді, қоғамда қалыптасады, әлеуметтік бақылау институттары мен мәдени дәстүрлер арқылы жүзеге асады [4] . Гендер ұғымы өткен ғасырдың 60-жылдары белгілі болғанымен, ғылыми қолданысқа 80-жылдардан бастап енді. Ол биологиялық жыныс пен әлеуметтік-мәдени жыныстық (еркектік, әйелдік белгілерінің рөлдер бөлінісі, мәдени дәстүрлер, биліктік қатынастар арқылы тұжырымдалуы) шекарасын бөліп көрсету мақсатында енгізілді.

Гендер терминін қолдану sexus ұғымының астарында түсінілетін биологиялық детерменизм (жынысқа қатысты әлеуметтік-мәдени ерекшеліктердің барлығын табиғи факторлармен байланыстырады) идеясын шектеуді көздейді.

Еркек пен әйелге тән мінез-құлық ерекшеліктері, олардың мәдени-әлеуметтік мәні, дәстүрге сай айырым белгілері, әлеуметтендіру жайы ғылыми зерттеулерде, соның ішінде антропология мен этнографияда ішінара айтылып келгенімен, биологиялық жыныс пен әлеуметтік жынысты айырып қарау мәселесі тек гендерлік зерттеулер арқылы мүмкін болады. Гендерлік зерттеулер батыстың гуманитарлық ғылымдардан бастау алып, қазіргі кезде кең тарай бастады. Оның пайда болып, дамуына таным мәселесіне деген жаңа көзқарас, ғылым философиясы, әлеуметтік философиясы, тұлғатану философиясы мен психологиясы, әлеуметтану мен антропологиясының қарқынды дамуының сәйкес келуі жайдан-жай емес [5] . Гуманитарлық ғылым салаларында антропоцентристік ұстанымға көзделген тұлғаның дараның өлшемдерін анықтауға деген қызығушылықтың артуы, тіл мен жыныстың өзара байланысын жеке-дара қарастырмай, кешенді түрде зерттеуге мүмкіндік береді.

Грамматикалық тек (род) категориясын білдіретін ағылшын термині «gender» лингвистикалық контекстен алынып, алдымен басқа ғылым салаларының - әлеуметтік философия, әлеуметтану, тарих пен саясаттану ғылымдарының зерттеу нысанына айналды. Кейінірек, гендерлік зерттеулер шеңбері кеңейіп, пәнаралық мәртебе алған кезеңде гендер термині тіл біліміне жаңа мағынада енді.

Тілдің гендерлік жіктелу факторы - әйел тілі мен ер тілі дамуының қозғаушы күші. Тілге құрылымдық талдаулар жасау арқылы гендердің әлемдік тілдер мен мәдениеттерде алатын орнын белгілеп, әйелдер мен ерлердің түрлі қарым-қатынасын, мінез ерекшелігін, гендерлік нормалардың уақыт пен кеңістік шеңберінде өзгеріп отыруын, әйел мен ер жынысын даралайтын тілдік, стилдік белгілер, тілді игерудегі гендердің рөлін зерделеуге болады. Гендерлік зерттеулер санында гендерлік лингвистика тіл ғылымының жаңадан қалыптасып келе жатқан саласы. Ол, біріншіден, пәнаралық парадигмада зерттеледі. Екіншіден, жеке ғылым салалары, соның ішінде лингвистикалық категориялар (лексикон, прогматика, синтаксис) алынады да, зерттеу пәні болып тиісінше, гендерлік өлшем белгіленеді.

Зерттеу нысаны. Шетелдік ғалымдардың гендерлік зерттеу жұмыстарына сүйеніп, хинди тіліндегі және хинди лигвистикасындағы гендерлік аспектілірді қарастыру.

Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Хинди тіліндегі гендерлік аспектілер мәселесін зерттеу арқылы дипломдық жұмыс алдына мынандай міндеттерді жүктейді:

Хинди және қазақ лингвистикасындағы гендерлік аспектілерді салыстыру
Мысалдар беру арқылы әйел мен еркектің сөз қолданысындағы айырмашылықтарын көрсету
Гендерлік саясат тілде, яғни сөйлеу кезінде жыныстар арасында ерекшелігін көрсететінін дәлелдеу

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Гендерлік лингвистика хинди тіл білімінде зерттеу объектісі ретінде қарастырылып отыр. Жұмыс барысында ерлер мен әйелдердің сөз қолданысына қатысты негізгі деректер талданды. Психолингвистикалық және социолингвистикалық тұрғыда әйелдер мен еркектердің қоғамдағы рөліне, мінез-құлқына байланысты қуану, ренжу, ашулану, таңырқау сияқты сезімнің әр қырынан болатындығы психология ғылымындағы зерттеулермен және жаслынған тәжірибелермен дәлелденді. қырынан салт-дәстүрлерге ұлттық саласында қалыптасқан әдептер, тыйымдар, тәртіптерге орай ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктердің көріністері берілді. Гендерлік лингвистикада негізгі қаралатын мәселе, ғылыми жаңалық деп мына мәселерді айтуға болады:

Ерлер мен әйелдердің психологиялық ерекшеліктеріне, қызығушылығына, қоғамдағы рөліне, қарай олар әр түрлі тақырыпта өзара қарым-қатынас жасайды. Осы тақырыптарға байланысты жыныстар арасында түрлі лексика қатарлары қызмет атқарады.
Әйелдердің отбасындағы орнына қарай жаны ашу, мүскіреу, аяуға байланысты сөздерді жиі айтады.
Сезімнің түрлі қырына байланысты ерлер мен әйелдер қуанғанда, таңғалғанда, шошынғанда, қорыққанда (суггестизмдер), ашуланғанда (инвективтер, сес көрсетуге қатысты лексика) түрлі сөздерді қолданады.
Ерлер мен әйелдердің сөз қолданысында бағалауыштық лексика есім сөздер мен үстеулер, одағайлар арқылы жасалып, қызметіне қарай жыныстар арасында ажыратылып отырады.
Сөйлеу процесінде ойын жеткізу мақсатында болатын сөйлем құрау әдісі де (сұраулы, бұйрықты сөйлемдер, қыстырма сөздер) ерлер мен әйелдердің арасында ерекшеленеді.
Бала тәрбиесінде баламен қарым-қатынас жасауда ата-ана өзіндік ерекше сөз қолдануға барады.

Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында келесі әдіс-амалдар пайдаланылды:

Мысал беру арқылы лигвистикадағы жыныстар арасындағы сөз қолданысын айқындау
Салыстыру тәсілі арқылы айырмашылықтарын анықтау
Сәйкестік мәселесін қарастыра отырып, ерекшеліктерін көрсету

Зерттеу жұмысына қолданылған материалдар. Диплом жұмысымның тақырыбына сай, яғни хинди лингвистикасындағы гендерлік аспектілер жайлы зерттеу жұмысы болмағандықтан, мен қазақ және шетелдік ғалымдардың гендер жайлы жазған зерттеу жұмыстарына сүйеніп жаздым. Сондықтан бұл осы бағыттағы алғаш зерттеу деп есептеймін. Зерттеу жұмысына Мамаева Г. Б. «Ерлер мен әйелдердің сөз қолданысындағы ерекшеліктер (гендерлік зерттеу) », Хасанұлы Б. «Проблемы развития гендерных исследований в казахском языкознании и вопросы женского языка», Жанатаев Қ. А. «Адамның жас ерекшелігіне, жынысына қатысты атаулар», Турдалиева Р. С. «Көркем мәтіндегі гендерлік сипат психо-лингвистикалық талдау», Шокым Г. Т. «Гендерлік жіктелімнін ғылыми негіздері» т. б зерттеу еңбектері негіз болды.

Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Хинди тіліндегі гендерлік аспектілерді теориялық тұрғыдан зерттеу арқылы лингвистикадағы хинди тілінің ерекшелік негізі енгізілді. Бұл диплом үндітанушы студенттерге және осы бағыт бойынша зерттеулер жүргізем деушілер үшін қажет еңбек екендігіне сенімдімін.

Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, нысаны, мақсат пен міндеттері, зерттеу тәсілдері, материалдары, зерттеудің теориялық және практикалық маңызына аса көңіл бөлінген.

Бірінші тарауда тілдің гендерлік зерттеудің жалпы ғылыми алғышарттары, яғни гендер, гендерология және тіл ұғымдарына толық анықтама берілген, сонымен қатар гендер және жыныс ұғымдары айқындалған. Қазіргі таңда гендерлік зерттеу ғылымда ерекше орын алып отыр және кеңінен зерттелуде.

Екінші тарауда ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктеріне арналған. Ерлер мен әйелдердің сөйлеу әрекетіндегі лексикалық және синтаксистік ерекшеліктер мысал беру арқылы көрсетілген. Сонымен қатар интернет желісі бойынша сұрақ-жауап жүргізген жұмысымның қорытындылары көрсетілген. Тараудың бөлімдерінде: ерлер мен әйелдердің қозғайтын тақырып аясы жайлы, аяу, мүсіркеу, жаны ашу мәніндегі сөздердің жыныстар арасында айтылуына арналған. Ерлер мен әйелдердің сөз қолданысындағы инвективтік лексикамен таныстыру. Коммуникативтік қарым-қатынастағы ым-ишараның жыныстар арасындағы семантикалық қызметі жайлы жазылған. Қуануға, таңырқауға және шошынуға байланысты жыныстар арасындағы сөз қолданыстар көрсетілген. Ерлердің сөйлеу әрекетіндегі ренжу, күш көрсету, сес көрсетуге байланысты қалыптасқан лексикасы берілген. Әйелдердің магиялық нанымдарға, құдыретті күшке сенімінен туған суггестиялық лексиканың сөйлеу тіліндегі көрінісі берілген.

Үшінші тарау шетелдік гендерлік зерттеулерге арналған. Себебі жұмысымның дұрыс жазылуына ұйытқы болған шетелдік ғалымдардың жұмыстары болған. Әр жұмыстың жазылу барысында салыстыру әдісі жұмысқа жаңа мазмұн беретін күш болып есептеледі, сондықтан зерттеу барысында хинди лингвистикасындағы гендер мәселесін шешуде шетелдік гендерлік зерттеулер үлкен әсерін тигізді. Гендерлік зерттеулер бұған дейін әйел мен еркектің қоғамдағы әлеуметтік функциясын қарастырып келсе, ендігі таңда лингвистикада кең өрісін алып келеді. Әйел мен еркектің сөз қолданысындағы ерекшеліктер лингвистикада, соның ішінде грамматикада, фонетикада, синтаксистік құрылымдарда анық айқындалған. Шетелдік ғалымдардың зерттеу жұмыстарын оқи отыра, хинди тілінде соған сәйкес зерттеу жұмысын жүргізіп, талай мәселердің көзін ашып, тақырыбым жаңашыл келбетке ие болды.

Жалпы диплом жұмысы хинди тілінің гендерлік саясатына ғана тоқталып қоймай, гендерлік мәселені зерттей отыра, хинди тілінің ерекшеліктерін жетік түсінуге септігін тигізді. Соның ішінде әйел мен ерлердің сөз қолданысындағы ерекшеліктерін ашуға үлкен көмегін тигізді.

Шетелдік лингвистикалық гендерлік зерттеулер сол зерттеліп жатқан тілдегі әйел мен ерлердің лексикасындағы айырмашылықтарды ашып көрсеткендіктен, өзімнің жұмысымда сол зерттеулерге сүйеніп, хинди тіліндегі жыныстар арасындағы болатын ұқсастықтар мен айырмашылықтарды терең зерттеуге мүмкіндік табылды.

1. Тілдің гендерлік зерттеудің жалпы ғылыми алғышарттары

1. 1. Гендер, гендерология және тіл

Жыныстарға қатысты сөйлеу үлгілерін зерттейтін ғылым - гендерлік лингвистика деп аталады. Сонымен «гендер» термині жыныстар арасындағы ерекшеліктердің табиға емес, әлуметтік, мәдени жағын білдіреді. Ерлер мен әйелдердің арасында сөз қолданысында ерекшеліктер бар деген пікір ғалымдардың үлесіне көптеген сұрақтар алып келді. Гендерлік рөлдер мен нормалар тіл-тілде ортақ мазмұн мен нормаға ие емес. Әр ұлтта ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшелік әрқалай көрініс береді. Гендерлік лингвистика психофизиологияда да зерттелінген проблема болып табылады. Ойлау мен сөйлеудің арақатынасы жөніндегі мәселе психологиялық зерттеулерде көрнекті орын алады. Бұл салада психологияның ерекше мән беретін мәселесі - сөйлеу процесінің қалай іске асатындығы, сөйлеудің түрлері, оның адам психикасымен байланысы, сөйлеу процесіндегі мидың қызметі, мидың зақымдануының сөйлеу әрекетіне, сөйлеу органдарының қызметіне тигізетін зиянды әсері. Осы мәселені шешуде психологияның тіл біліміне, тіл білімі психологияға қол ұшын беріп, екі жақты байланысқа, қарым-қатынасқа түседі. Сөйлеу, сөйлемді қабылдау, түсіну жағдайларын психологияның қатысынсыз ұғыну мүмкін емес. Тілдегі гендерлік ерекшеліктер психология мен тіл білімінің ортақ зерттеу объектісі ретінде қарастырылады.

Психологиялық құбылыстар (түйсік, қабылдау, сезім) сөйлеу процесіне тікелей қатысады. Қарым-қатынаста тіл ойды ғана емес, сонымен қатар адамның жан дүниесін, сезімін білдіреді. Жынысқа қатысты психологиялық және сөйлеу ерекшеліктері зерттелінбеген проблема. Әйел тілінің ерекшелігі әлеуметтік, діни және басқа да көптеген факторларға байланысты болады, бірақ бұл факторлардың әсері болмаған жағдайда да әйел тілі мен тілінің басқа түрлері арасындағы ерекшелік сақталып қалуы мүмкін. Мысалы, араб тілінде, XX ғасырға дейін қазақ, алтай тілдерінде әдет-ғұрыпқа, діни сенімге байланысты тура айтуға тыйым салынған атаулар мен есімдерді тұспалдап түсіндіру немесе оған балама болатын сөзбен айту. «Әйел тілі» туралы түсінікті К. Аханов «Тіл білімінің негіздері» (1993), Ә. Хасенов «Тіл білімі» (1990) еңбектерінде атап кетеді. Гендерлік зерттеулерде өмір сүретін бағыттың бірі - феминизм. Феминизм (латын тілінен femina -әйел ) -екі деңгейде түсінік беретін ұғым. Бір жағынан әйелдердің құқығы үшін күресетін кең қоғамдық қозғалыс. Оның қайнар көзінде суфражизм (ағылшын тілінен suffrage- дауыс құқығы) -заңдастырылған теңдік үшін қозғалыс, әйелдердің сайлау құқығын алуы жатыр. Екінші жағынан феминизм - қоғамдық жағдайды талдайтын әлеуметтік-философиялық, әлеуметтік, психологиялық, мәдени теориялық жиынтық. Феминистік бағыт ерлердің әдебиеттанудағы үстемдігін, әйелдердің еленбеуін қарастырса, гендерлік зерттеулерде, ғалымдар, жыныстар арасындағы тілдік ерекшеліктердің әлеуметтік, психологиялық, биологиялық тұрғыдағы ерекшеліктерін зерттейді [1] . Гендер әйел мен ер жынысының әлеуметтік ортадағы, қоғамдық-мәдени институттарындағы (отбасы, саясат, мәдениет, білім беру т. б. ) орнын анықтайды. Гендерлік қатынастар - әлеуметтік ұйымның маңызды қыры болып табылады яғни қоғам дамуын айқындайтын әлеуметтік қатынастарға ықпал етеді. Олар тілде мәдени концептілер түрінде бейнеленеді және тұлғаның мінез-құлқы, сөйлеу ерекшелігі, тілдік әлеуметтенуіне ықпал етеді. Гендерлік қатынастар - адам қызметінің көптеген саласын қамтитындықтан, гендерді зерттеу пәнаралық сипатта дамуы тиіс.

Гендерология - қазіргі ғылым жүйесінде ерекше қарқынмен дамып келе жатқан саланың бірі. Ол әлеуметтану, психология, мәдиенеттану, антропология, мәдениетаралық және бейвербалды қарым қатынас, лигвистика т. б. ғылым салаларымен бірлікте келіп, адамзат тарихы мен мәдениетін тануда кең көлемді зерттеулерге жол ашты.

Гендер ұғымы 20-ғасырдың 80-жылдарынан бастап ғылыми қолданысқа еніп, жүйелі түрде зерттеле бастады. Оған себепкер болған:

Саяси әлеуметтік жағдай - қоғамдық қатынастардың өзгеруі мен феминистік қозғалыстың өріс алуы.
Лингвистикалық жағдай - структурализмді сынға алу, тілдің прагматика саласына деген қызығушылықтың артуы әлеуметтік лингвистиканың дамуы.
Философиялық жағдай - таным теориясының жаңа бағыт алуы, постмодернизм мен бейқұрылымдау идеяларының кең таралуы (М. Фуко, Ж. Деррида) [6; 52]

Гендер мәселесін ғылыми тұрғыда зерттеп, тіл біліміне жаңа бір дүние етіп енгізу, менің ойымша, тілдегі болатын сан қилы өзгерістердің бірі - жыныстар арасындағы болатын ерекшеліктерді түсінуге көмегін тигізді.

Гендерология ғылым ретінде енгізілсе, соның ішіне гендер мен тіл тығыз байланысып, ғылымды өз еншісінде ұстап тұруға ықпал етеді. Гендер тілсіз, ал тіл гендерсіз пайда бола алмайды. Менің жұмысымда хинди тіліндегі болатын гнедерлік аспектілерді қарастырып отырудамын, сондықтан біпінші тілге сүйеніп, оның гендерлік аспектілерін толық зерртеуден өткізудемін. Хинди тіліндегі гендерлік зерттеу жұмыстарының алғашқысы болып саналуына байланысты, бұл еңбекті хинди тілін одан ары зерделеп, зерттеуіне ұйытқы болатын ең алғашқы жұмыс деп санаймын. Үндістанда гендер ұғымы әлеуметтік, саяси тұрғыда кеңінен зерттелген, әйелдердің дискриминациясы, олардың қоғамда алатын орны, мемлекет ісіне араласу бейнесінің болуы, болмауы, осы жағдаяттар барлығы неге гендерлік мәселені лингвистика тұрғысында зерттемеске деген сұрақ туады, себебі дүние жүзі бойынша касталық құрылымы бар мемлекет болып саналатын Үндістан талай зерттеушілерді қызықтырған, алдағы менің ұсыныстарымның бірі - неге лингвистерге хинди тілінде болатын гендерлік мәселені зерттемеске.

1. 2 Гендер және жыныс ұғымдары

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.