Ғаламның тілдік бейнесі динамикалы негізді және ғалам бейнесіне тілдік араласудың нәтижесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н.ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
Атькен Ұлжан
М.ДУЛАТҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҒАЛАМ БЕЙНЕСІНІҢ ТІЛДІК СИПАТЫ
(Диплом жұмысы)
Жетекшісі: ф.ғ.д.,
доцент
_____________Әлісжанов С.Қ.
Рецензент: ф.ғ.к., доцент
___________Құсайынова Ж.А.
Қорғауға жіберілді ____ _________ 2009 ж.
Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.д., доцент
_______________ Әлісжанов С. Қ.
АСТАНА – 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Когнитивті лингвистиканың қазіргі тіл білімінде алатын орны
1.1 Танымдық тіл білімінің қалыптасу негіздері мен зерттелу
тарихы ... ... ...8 1.2 Ғаламның тілдік бейнесі- когнитивті
лингвистиканың негізгі ұғымы..13
1.3 Танымдық тіл
біліміндегі тілдік тұлға
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 М.Дулатұлы шығармаларындығы лингвомәдени бірліктер
2.1 Көркем шығармалырындағы лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... .. ... .27 2.1.1
Прозалық шығармаларындағы лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... 27
2.1.2 Поэзиялық шығармаларындағы лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... 38 2.2
Ағартушылық еңбектеріндегі лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... .. ... 46 2.3
Көсемсөз, әдеби-сын, зерттеу мақалаларындағы
лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .52
3 М. Дулатұлы тілдік тұлғасын құрайтын тілдік бірліктер
3.1 Дулатұлы тілдік тұлғасын құрайтын мақал-мәтелдердің лингвомәдени
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.2 Дулатұлы тілдік тұлғасын құрайтын фразеологизмдердің лингвомәдени
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...74
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Көркем шығарма тіліне танымдық талдау
жасау арқылы сол халықтың санасындағы әлемнің бейнесін, ғалам бейнесін,
қоршаған орта болмыс - бітімін тұтастай тануға болады. Тілдің болмысы мен
табиғатын түсіну үшін сол тілді жасайтын адамдармен бірлікте қарау керек.
Жазушы өз әлемін (өзіндік танымын) көркемдік әлеммен ұштастыру арқылы ұлт
болмысын танытатын, ұлттық әлем бейнесін яғни сол ұлттың арғы – бергі
түсінігі, қоршаған ортамен адамдармен қатынасы арқылы туындайтын ғалам
бейнесі арқылы ұлттың әлеміне үңілуге мүмкіндік береді.
Көркем шығармадығы лингвомәдени бірліктер дүниенің тілдік бейнесіндегі
ұлттық ерекшеліктерді айқындаушы көрсеткіштер ретінде қарастырылып, ұлт
дүниетанымының Табиғат - Адам - Қоғам өзара байланысы нәтижесінде
ғаламның тілдік бейнесін жасауға негіз болады.
М.Дулатұлы шығармаларындағы лингвомәдени бірліктерді талдау барысында
оның шығармашылық жүйесін құрайтын барлық туындыларында көрініс тауып,
бейнеленген автордың сомдаған ғаламдық бейнесі мен тілдік тұлғасы, оны
дәлелдейтін тілдік бірліктер жан- жақты сипаттап, талдауды қажет етеді.
Жазушы шығармаларындағы тілдік және этномәдени мазмұнды ақпараттық
құрылымға бай ғұрыптық фольклорды шығарма мазмұнына енгізіп, көркем
шығарманың ұлттық нышанын айқындай түскен. Жұмысымыздың негізгі өзегі болып
отырған лингвомәдени бірліктерді зертеудің маңызы зор.
Міржақып Дулатұлы - сан қырлы тұлға. Атап айтқанда, ол – лингвист,
әдебиетші, сыншы, зерттеуші, публицист, ғалым, жазушы, ақын, ұстаз,
математик, журналист, қоғам қайраткері, жаратылыстанушы, аудармашы, заңгер.
М.Дулатұлының шығармашылығы сан-салалы қырлардан тұрады.
М.Дулатұлының жарық көрген кітаптары мыналар: 1.Оян, қазақ! 1909ж,
Уфа: Шарқ баспасы; 2. Бақытсыз Жамал, 1910ж, Қазан: Каримовтар баспасы;
3. Азамат (өлеңдер жинағы) Орынбор, 1913ж; 4. Терме (жинақ) Орынбор,
1915ж; 5. Есеп құралы оқулығы. Орынбор: Дін уә мағишат баспаханасы,
1914ж; 6. Бастауыш мектепте екі жыл оқылатын Қирағат кітабы. Орынбор:
Ғ.Ғ.Хусаинов баспаханасы, 1916ж. Қирағат кітабы 1923 жылы, Есеп құралы
1927 жылы өңделіп, алтыншы рет басылды.
М.Дулатұлының қазақ ұлтын оятқан Оян, қазақ! өлеңдер жинағы ұлттық
рухты көтерген шығарма болды. Сол уақыттағы белгілі әдебиетші Кемеңгеров:
Оян, қазақты ел қазақтары құрандай жаттаған. Міржақыптың атын алты алашқа
таратқан Оян, қазақ! болатын,-деп жазды [1,359]. Ал Терме өлең
жинағының алғы сөзінде ақын былай деп жазды: Бұл өлеңдер мұнан алты-жеті
жыл бұрын, қазақша газет-журнал жоқ кезде жазылған еді. Сондықтан көбінесе
оқып жүрген жастарға арналып, оларды ояту, білім-ғылымға шақыру, халықты
надандықтан құтқаруға үндеп сол рухта жазылған [1,364б.].
М.Дулатұлы қазақ журналистикасының негізін салушы, ұлттық баспасөз
мәдениетін, тілін қалыптастырған, сол кезеңдердегі қоғамдық-әлеуметтік
мәселелерді жан-жақты көтерген қаламгер. Фил.ғыл. докторы Ж. Ысмағұлов
былай дейді: М.Дулатұлы қаламынан туған татымды мақалалар ішінде ұлт
тәуелсіздігі, жалпы әлеуметтік өмір, экономика, мәдениет, әдебиет, тарих,
дін мәселелерінен бастап, тіпті сол кездегі халықаралық жағдайға дейін
қамтыған, солар жайынан оқырманға өте бағалы танымдық деректер берген
материалдар ерекше назар аудартады. Дулатұлы қаламынан қорытылып шыққан
жанрлық материалдар тіл шеберлігі, стиль мінсіздігі жағынан көп-көп қазақ
журналистерінің жас буынына өзіндік бір мектеп болды десек артық айтқандық
емес [2,13б.].
Міржақып Дулатұлы барлық шығармашылық ғұмырында ұлттық тіл, оның
мәдениеті мәселесін өткір де, өзекті мәселе деп есептеген. Алаш
ағартушыларының ортақ идеясы халықтың санасын оятып, оқу-білімге үндеу
болатын. Сонымен бірге қазақ халқы бойындағы ұлттық сананы, ұлттық сезімді,
ұлттық тарихты, тілді, мәдениетті басқаларға таныту мақсатында еңбек етті.
Бұл жөнінде Қ.Кемеңгерұлының тілтанымдық мұрасын зерттеген тілші О.Жұбаева
былай дейді: ХХ ғасырдың басы қазақ тарихында рухани ояну дәуірі болғаны
белгілі. Ұлттың өзіндік белгісін сақтап қалатын негізгі қасиеттерінің бірі
– тіл екенін терең түсінген қазақ зиялылары өз беттерінше білімін жетілдіре
отырып, қазақ тілі бойынша оқулықтар жазған, баспасөз бетінде түрлі
пікірталастар ұйымдастырып отырған. Қазақ тіл білімінің сол кезге дейінгі
зерттелу жайы мен жалпы тіл біліміндегі түрлі бағыт-көзқарастармен таныса
отырып, қазақ тілінің өзіндік болмысын танытуға тырысқан [3,3б.].
М.Дулатұлының артына қалдырған зор рухани мұрасын жинақтап, зерделеп,
қазақтың әдеби тілінің асыл қазынасына айналдыру міндетіміз.
Диплом жұмысының өзектілігі: М.Дулатұлының қазақ әдебиетінде тұңғыш
роман жазушы ғана емес, сонымен бірге публицист, математик, педагог, саяси
қайраткер сынды жан-жақты жетілген тұлғаның тілдік ерекшеліктерінің тілдік
тұлға тұрғысынан қарастырылмауы зерттеудің көкейтестілігіне негіз болады.
Сондықтан оның шығармаларындағы лингвомәдени бірліктердің қолдану деңгейіне
антропоцентристік тұрғыдан талдау жасау зерттеудің негізгі өзектілігін
сипаттайды. Тілді тек тілдік тұрғыдан зерттеп қана қоймай, оны тілдің
қолдану мүмкіндігін ерекше айқындай түсетін тіл білімінің жаңа бағытына
айналған когнитивті лингвистиканың зерттеу нысанына айналдыру тіліміздің
даму үрдісінде белгілі болып отыр. Көркем шығарма тіліне танымдық талдау
жасау арқылы сол халықтың санасындағы әлем, ғалам бейнесін, қоршаған орта
болмыс-бітімін тұтастай тануымызға болады. Аталмыш жұмыста М.Дулатұлы
шығармаларындағы лингвомәдени бірліктерге талдау жасалынады.
Диплом жымысының зерттеу нысаны: М.Дулатұлының тілдік тұлғасын
құрайтын лингвомәдени бірліктердің қолданыс ерекшеліктері.
Диплом жұмысының мақсаты: М.Дулатұлы шығармалары негізінде ұлттық
құндылықтарымызды айғақтайтын лингвомәдени бірліктерді шығарманың тілі
арқылы зерттеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
• Тілді танымдық тұрғыдан талдаудың теориялық әрі практикалық маңызы;
• Танымдық тіл білімінің қалыптасу негіздері мен зерттелу тарихына шолу
жүргізу;
• Ұлт пен Тіл және Қоғам қарам-қатынасын анықтау;
• М.Дулатұлының тілдік тұлғасын құрайтын тілдік бірліктердің
лингвомәдени мәнін айқындау;
• Ғаламның тілдік бейнесін қалыптастыратын лингвомәдени бірліктердің
мәнін ашу.
Диплом жұмысының зерттелу дәрежесі: Қазақ халқының жарты ғасырлық
ғұмыры бар біртуар азаматтарының бірі – М.Дулатовтың шығармашылығын сан
қырынан зерттеуге әбден лайық. Міржақыптану ғылымы енді-енді жанданып,
М.Дулатұлының шығармашылығымен айналысып жүрген ғалымдар еңбектері жарық
көруде.
Міржақыптың өмірі мен көркем әдебиет туындылары алғашқы рет әдебиет
саласында 1989 жылдан бастап зерттеліне бастады. Алғаш зерттеу жұмыстары
газет - журнал беттерінде басылды. М.Әбсеметов, А.Сармурзин, Н.Канафин,
Р,Нұрғалиев, Т. Кәкішев, С.Қирабаев, Ә.Тәжібаев сынды ғалымдар ақынның
шығармашылық еңбектеріне талдау жасады. М.Дулатұлының өмірі мен шығармасын
зертеуде М. Әбсеметовтың қосқан ролі ерекше. Ол 1991 жылы әдебиет
саласында XX ғасыр басындағы тарихи - әдеби процестегі М.Дулатұлының
шығармашылығы, кейіннен М.Дулатұлы еңбектері жеке кітап болып басылуының
Міржақыптың қызы Гүлнар Дулатовамен бірлесе отырып жұмыс істеген.
Философия ғылымдарының саласынан 2003 жылы Жұманова Г.Б. М.Дулатовтың
шығармашылығындағы философиялық көзқарастар және О.А.Сегізбаевтың
Казахская философия XV – начало XX века деген еңбегінде М.Дулатовтың
дүниетанымдық мәселелері қарастырылады. А.Х.Қасымжановтың Ұлы даланың
зиялылары деген еңбегінде М.Дулатұлының қоғамдық ойларына баға берілген.
Тарих, құқықтану саласында М.Қойгелдиев, К.Нұрпейісов, Х.Асқарұлы,
К.Жиреншин, Г.Сапарғалиев, М.Құл-Мұхаммед т.б. тарихшылар мен
құқықтанушылардың еңбектері Алаштықтардың, соның ішінде М.Дулатовтың
қоғамдық-саяси қызметтері туралы мәлімет берілді. Тарих ғылымдарының
зерттеушісі 1999 жылы Иманбаева С.С. М.Дулатұлының өмірі мен қызметі (1885-
1935) тақырыбында зерттеу жұмыстарын жүргізеді.
Жапон ғалымы Уямо Томохиконың ғылым кандидаты (гакудзюцу сюси) атағын
алу үшін қорғаған еңбегінің тақырыбы ХХ ғасырдың басындағы қазақ
интеллигенттерінің көзқарасы: М.Дулатұлының Оян, қазақ! кітабы туралы
деп аталған [Токио,1992].
Ал, М.Дулатұлы шығармаларын тілдік тұрғыдан, соның ішінде танымдық тіл
білімі тұрғысынан алғашқы ғалымдардың бірі болып зерттеген ғалым Имашева
Г. М.Дулатұлы шығармаларындағы Ғаламның тілдік бейнесі деген тақырыпта
2007 жылы кандидаттық диссертация қорғады. Біз зертеу жұмысымызды осы
ғалымның еңбектеріне сүйене отырып, М.Дулатұлы шығармаларындағы ғалам
бейнесін жасаушы лингвомәдени бірліктердің негізінде қарастырамыз.
Диплом жұмысының дереккөздері: М. Дулатұлының Алматы қаласы Ан Арыс
баспасынан 2007 жылы жарық көрген I- IV томдық шығармалар жинағында
топтастырылған көркем шығармалары мен ағартушылық бағыттағы еңбектеріндегі
және көсемсөз, әдеби-сын, зерттеу мақалалары негізінге алынады.
Диплом жұмысының жарияланымы: Ғылым және жаңа ұрпақ-2009 жоғарғы оқу
орындары студенттердің XI ғылыми конференциясында М.Дулатұлының көркем
шығармаларындағы лингвомәдени бірліктер атты мақала (Астана, 2009), Ғылым
және білім- 2009 жас ғалымдардың IV халықаралық ғылыми көнференциясында
М.Дулатұлының көсемсөз, әдеби-сын зертеу мақаларындағы лингвомәдени
бірліктер (Астана, 2009) деген тақырыпта мақалалар жарық көрген.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың негізгі мазмұны
1.Когнитивті лингвистиканың қазіргі қазақ тіл біліміндегі алатын орны
Аталған тарауда когнитивті лингвистиканың қалыптасу негіздері, оның
негізгі ұғым-түсініктерінің бірі – ғалам бейнесі, ғаламның тілдік бейнесі
туралы және тілдік тұлға мәселесі жөніндегі зерттеулер, олардың қазіргі
қазақ тіл білімінің даму үрдісіндегі алатын орны айқындалады.
Когнитивті лингвистиканың негізгі ұстаным заңдылықтары оның ұғымдық
бірліктернің өзара қарым- қатынас жасау арқылы әрі бір-біріне әсер етуі
негізінде айқындалғандықтан тіл мен танымның сабақтасқан бірлігі, ең
алдымен адамның психофизикалық қабілетіне және одан туындайтын әрекетіне
қатысты сұрыпталады. Танымның күрделі табиғаты әр ұғымның өзіндік
ерекшелігін үлкен жүйенің бөлшегі ретінде зерделеуге мүмкіндік берумен
қатар, олардың адам мен қоршаған ортаны жан –жақты қабылдаудағы қызметі мен
орнын түсініп, пайымдауға септігін тигізері сөзсіз.
Бүгінгі күнде қандай да болмасын тіл жалпы адамзаттың баға жетпес
құндылығы деп танылып, өркениетті қоғамның негізгі қағидаларының біріне
айналады. Жалпы алғанда, тіл дүниетанымның құралы, ойлаудың ұғым, түсінік,
пайымдау тәрізді түрлерінің обьективтенуі болып табылады. Сонымен қатар тіл
қоғамдық сананың түрлерін қалыптастырумен қатар өз кезегінде оған әсер
етеді. Ал әрбір тарихи кезең, қоғамдық құбылыстар тілде өз таңбасын
қалдырып отырады. Тіл қоғамдағы тарихи, әлеуметтік, рухани, мәдени,
өзгерістердің айнасы іспетті.
Тілдік жүйенің құрылымына тереңдеп барудың ұлттық тілдің табиғатын
шынайы танудың бір жолы – тілдік таңбаларды, оны құрайтын элементтерді,
олардың мазмұндық жағы мен тұлғалық жағын тілдің өз заңдылықтары негізінде
қарау болса, екінші жолы – оларды тілдік емес мәнділіктермен, яғни ақиқат
өмір, ойлау, танымдық тұрғыда бір-бірімен тығыз байланыста қарау болмақ.
Тіл табиғатын когнитивтік сипатта қарастыратын бұл бағыттың ерекшелігі –
әлемдік озық лингвистиканың теориялық бағыттарын әбден дәстүрге айналған
құрылымдық лингвистикадан өзгешелеу қалыппен жаңа арна үлгісінде танытуға
жөн сілтейді. Тілді жеке адам мен ұжымның психологиялық, танымдық ойлау
өрісімен, әлеуметтік мәдени деңгейімен және рухани-практикалық қызметімен
сабақтастыра қарастыруды көздейді.
Жалпы когнитив терминінің кең мағынадағы қазақша баламасы таным
ұғымына жуық келеді. Танымның түпкі мақсаты, әрине құбылыстардың ішкі
табиғатын игеру, соны бейнелеу және соның нәтижесінде адамның іс-
әрекеттеріне пайдалану, іске асыру. Болмыстың заңын, өзіндік табиғатын
игеру, бейнелеу ұғымдары түрінде іске асады. Таным сыртқы дүние заттарына
бағытталған тәрізді көрінгенмен, оны жүзеге асырып тұрған адам болмысы
тұрғысынан бағдарланып, айтылған процестің үнемі адамның ішкі жан дүниесіне
қарай бағытталатындығында жатыр. Таным процесі адамның ішкі жан дүниесінің
күрделі құрылымдарын тудырады және соған сәйкес сипаты да өзгеріп отырады.
Осылайша, танымның өзгеруі мен толығуын адамның ішкі қажеттіліктер дәрежесі
белгілейді. Когнитив терминінің философия-психологиялық мәнін Қ.Жаманбаева
өз еңбегінде былайша атап өтеді: Когнитив – білім деген ағылшын сөзінен
алынған. Психикалық процестердің өтуін басқаратын әлдебір білімдер
жүйесінің құрылымы когнитивтік құрылым делінеді. Әлдебір деген сөзді
қолдануымыздың мәні бар. Себебі ол құрылымның нақты сипаты прцесс үстінде
ғана айқындалады [82.13]. Ғалым анықтамасының түпкі мәнінен адам
санасындағы білімдер жүйесінің күрделі құрылымы когнитивпен байланысты
екенін аңғарамыз. Әрбір ұлттың тілі – сол елдің менталды дүниесі мен шынайы
этникалық болмысының айнасы. Тіл ұлттың мәдени өмірі мен дүниетанымы туралы
ақпаратты сыртқа көрсетіп қана қоймайды, сонымен бірге шаруашылық
тәжірибесінен алынған білімдер жүйесінің санада ұғым ретінде қалыптасып,
тілдік таңбалар құбылысын айқындаушы бірден-бір құрал.
1.1 Танымдық тіл білімінің қалыптасу негіздері мен зерттелу тарихы
Тілді танымдық тұрғыда зерттеу еліміз тәуелсіздік алғаннан бергі
жылдарда кең қарқынмен дамып, зерттелу үстінде. Жалпы тілдің дамуы мен
қалыптасу тарихы кез- келген тілдік құбылыстың белгілі бір негізі, нақты
бір қайнар көзі- алғашқы тәжірибелер мен ізденістердің негізінде
қалыптасатыны белгілі. Қазақ тіл білімінің танымдық лингвистикасы өз
бастауын орыс тіл білімінен және орыс тілі арқылы қол жеткізген ғылым мен
білім саласы жетекші орында келе жатқан әлем тілдернің тәжірибесіне
сүйенеді.
Когнитивті лингвистика өзінің пайда болу, қалыптасу, даму тарихын ХХ
ғасырдың 50 жылдарынан бастайды. 60 жылдары американдық ғалым Дж. Браунер
когнитивті процестің табиғаты туралы алғаш сөз қозғап, лекция оқыды. Ол Дж
Миллермен бірге Гарворд университетінде бірінші когнитивті зертеу орталығын
ұйымдастырады. Бұл орталық когнитивтік лингвистика ғылымының негізін
қалауға айтарлықтай үлес қосты. Бала тілін зерттеу арқылы біраз
жетістіктерге жетеді. Когнитивизм ғылымының нәтижесінде индевид әлем туралы
біледі, сол туралы ойлана алады, сол арқылы адамның әлемді және сол
әлемдегі өзінің орны туралы ойлануы лингвистиканы басқа ғылымдармен,
пәндермен байланыстырды.
Когнитивті лингвистиканың тағы да бір шығу көзі ретінде ғалым
В.А.Маслава танымдық психология мен этнолингвистика, нейролингвистика,
психолингвистика, мәдениеттану жатқызады [4,21б.].
XX ғасырдың ортасында когнитивті лингвистика негіздері қазіргі
антропоцентристік парадигмадағы базалық ілім деңгейінде қарастырылды.
Осының нәтижесінде Еуропада XX ғасырдың соңына қарай когнитивтік ғылымның
теориялық бағыттары жетіліп, терең зерттелініп, қанатын кең жая түсті. Осы
тұста Дж.Лакофф, Р.Лангакер, Т.Ван Дейк, Дж. Хэйман, Х.И.Шмидт, М.Джонсон,
М.Витгенштейн, Г.Н.Кент сияқты шет елдік ғалымдардың когнитология саласына
қатысты зерттеу еңбектері жарық көрді. Зерттеушілер танымдық ғылымдар
аясында ғалам бейнесін, ғаламның тілдік бейнесін сипаттаудағы қызметіне
айырықша назар аударды.
Тілді әр қырынан қарау барысында когнитивті лингвистиканың
құрылымдық кезеңдерін байқаймыз. 70-80 жылдары Дж. Лакофф пен Г.Томпсонның
Предстовление когнитивную грамматику деген мақаласы жарық көрді. 90
жылдардың басында әлемдік когнитивті лингвистика ғалымдары әр түрлі
бағыттағы зерттеулермен айналысып, бірер жылдардан кейін когнитивті
лингвистикаға арналған алғашқы оқулықтар жазыла бастады. Оған Ф.Унгерердің
1996 жылығы Когнитивті лингвистикаға кіріспе т.б еңбектерді атауымызға
болады.
Ал орыс тілінде когнитивті лингвистика В.И.Герасимов еңбектерінен
бастау алып, өткен ғасырдың 80 жылдарынан бастап зерттеулер жүргізіле
бастады. Т.Виноградовтың және Р.Шенка сияқты орыс ғалымдары әлем тіліндегі
жаңа бағыт когнитивті лингвистика туралы еңбектерді аударып, жаңа ғылыми
жетістіктерге сүйене отырып, соның негізінде орыс тіл білімі когнитивті
лингвистиканың негізігі ұғымдары мен түсініктерін қалыптастырды .
Ю.А.Сорокин, Е.С.Яковлевна, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, А.Вежбицкая,
А.П.Бабушкин, С.А.Аскольдов, Д.О.Добровольскийй, Н.Д.Артюнова,
Н.Н.Болдырев, Э.Д.Папова, И.А.Стернин, Ю.Н.Караулов, В.А.Маслова сияқты
орыс зерттеушілерінің еңбектерінде когнитивті лингвистика ғылымының
өзектілігі, теориялық мәселелері назардан тыс қаламады. Аталған зерттеу
еңбектерінде когнитология ғылымының нысаны, бағыт-бағдары, зерттелуі,
негізгі ұғымдары сөз етілді. Бұл еңбектерден танымдық ғылымдар ішінде
тілдің атқаратын қызметінің жоғары екенін аңғаруымызға болады. Сонымен
қатар, Ресейде Новое в зарубежной лингвистике журналының XXIII томында
тілдің когнитивтік аспектісі туралы мақала жарық көрсе, 1995 жылы Язык и
интелект атты когнитивтік лингвистикаға қатысты жинақ шығады. Орыс тіл
біліміндегі когнитивтік ғылымының дамуына айтарлықтай үлес қосқан ресейлік
ғалым Ю.С.Степанов болды. Оның 1997 жылы Консананты словарь русской
культуры атты еңбегінде орыс мәдениетін қамтылып, когнитологиялық негізде
талдау жасалды. Адамның іс-әрекеттерінің негізгі ерекшеліктерін түсінуде
когнитивистер тілді кілт ретінде қолданды.
Когнитивтік лингвистика саласындағы негізгі бағыт тіл мен адам санасын
біртұтас жүйе тұрғысынан қарастыру болып табылады. Ол сан ғасырлық тілдік
білімді адам миының жемісі ретінде бағалап, күрделі құрылым, жүйе ретінде
кешенді сипаттауға бағытталған.
Когнитивтік ғылым термині алғашқыда белгілі бір ақпаратты қабылдау,
оны електен өткізу, ми қыртысында сақтай отырып, қажетті кезде оны
тәжірибеде қолдану үшін енгізгізілген. Нәтижесінде адамның миында білімнің
қалыптасып және толығу жүйелерін зерттейтін ғылыми пәндер есебінде
қолданды. Танымдық үлгі жүйесіндегі тілдің қызметі жөнінде Г.Харман:
Тілдің танымдық ғылымдардың ішіндегі ең маңыздылығы – тілдің ойды
жеткізудегі басты құрал болып танылуымен байланысты..Тіл танымға өзінің
әсерін беруі де мүмкін десе, А.В.Гумбольд Язык – главнейшая деятельность
человеческого духа, пронизывающая все сферы человеческого бытия и познания-
деген болатын. Бұл жөнінде Е.С.Кубрякованың: Қандай да бір табиғи тіл
арқылы біз сананың құрылымы мен оның бейнеленуінін тіл арқылы білуімізге
болады деген пікірін келтіре аламыз [5,21б.]. Зерттеушілердің пікірінен
адам санасында, миында қалыптасқан білім қыртыстарының көрінісі тек тілдің
қызметі арқылы жүзеге асатынын аңғаруға болады. Демек, таным негізінде
қалыптасқан санадағы білім тек тілдік бірліктер нәтижесінде коммуникативтік
қарым қатынасқа түседі. Сондықтан да тілдің когнитивті лингвистикада алатын
орны өте зор.
Қоршаған ортаның адам санасында бейнеленіп, тілде көрініс табуын
А.А.Потебня, Н.Хомский, Н.Я.Марр, Г.Гадамерлер де қарастырған. Олардың
концепциялары философия, психология, мәдениет пен тілді бірлікте қарауға
арналған. Қазіргі кезде бұл мәселенің аясы кеңіп, ғылымның философия,
логика, психология, мәдениеттану сияқты бірнеше салалардың басын тоғыстыру
арқылы тілдік міселелерді шешуді ұсынып, жаңа концепциялар негізінде
зерттеліп келеді.
Когнитивтік лингвистика алғашқыда нейролингвистика ғылымы (жасанды
интелект және компьютерлік ғылымдар) аясында зерттелген. Зерттеу барысында
ғалымдар оның адамзат баласының дүниетанымын, парасат-пайымын, ойлау
деңгейін, тілдік бейнесін де қарастыратындығына көз жеткізген болатын.
Бертін келе адамның танымын, білімін, ойлау құбылыстарының сан сырын ашу
бұл ғылымның маңызды аспектісіне айналды.
Орыс тіл білімінде когнитивті лингвистика ғылымынң маңызын В.А.Маслова
былайша анықтайды: Когнитивная лингвистика дополняет анализ языка анализом
речи, различных контекстов употробление соответствующих лексем,
зафиксированных в текстах суждений о концепте, его определений в разных
словарях и справочниках, анализом фразеологии, пословиц, поговорок,
афоризмов, в которых концепт репрезентирован [4,25б]. Яғни когнитивтік
лингвистика когнитивтік жүйедегі лингвистикалық бағыт болғандықтан, тілдің
танымдық сипатын тереңнен қарастыруға мүмкіндік жасайды.Тілдің когнитивтік
бейнесін тілдің кез келген тілдік бірліктерінің асарынан көруге болады.
Мәселен, қазақ тіліндегі мақал-мәтел, фразеологизм, қанатты сөздер т.б.
қазақ халқының сан ғасырлық дүниетанымы негізінде туындаған тілдік
бірліктер болып табылады.
Тілтанымдық зертеулер қазақ тілінде өткен ғасырдың 90 жылдарынан
бастап қолға алына бастады. Қазақ ғылымының когнитивті лингвистикасының
тілтанымдық тұжырымдамасының негізі отандық ғалымдардың пірікірі мен
тілтаным аясында жасаған еңбектерінің нәтижесінде дүниеге келді.
С.Аманжолов адамның дүние тануындағы жетістіктері сөзде, сөйлем
құрылысында тіркеледі десе, Н.Сауранбаев жеке сөздер жеке ұғымды
білдіреді... ұғымдардың өзі айналадағы құбылыстың, жаратылыстың, әрекеттің
санадағы сәулесі деген тұжырым жасаған. Қазақ тілтаным ғылымын этноспен
байланыстырған Ә.Қайдар Адамтану, Қоғамтану, Табиғаттану деп аталатын
ғылыми салалардың қалыптасуына негіз болатын да, біле білсек, осы тіл
әлемі деп түсінік берген. Ғалым этностық таным мәселесін көтере отырып,
халық пен тіл ұғымдарының ортақ мүддесін этностың шығу тегін,қауым ретінде
қалыптасу процесін ғана емес, снымен қатар оның тілінде қалыптасқан
деректер арқылы болмысын ( яғнм рухани, мәдени өмірін, салт- дәстүрін,
тіршілік- тірілік көркністерін, ұлттық дүниетаныме мен минталитетін т.б. )
паш ете [6,10б.] білуімен сабақтастырады. Тілдік зертеулерін тілтанудың
ғылыми- теориялық сипатын анықтауға бағытталған ғалым халықтың тұтас
бейнесін тіл қазынасы [6,11б.] арқылы сомдау қажеттігіне ерекше назар
аударады.
Тілші Ж.А.Манкеева тіл мен мәдениеттің байланысы туралы айта келіп,
Бұл екі фактордың тоғысуы нәтижесінде пайда болған тілдік деректер ұлт
мәдениетін және ұлт тарихын, халықтың қоғамдық өмірін танытып қана қоймай,
ана тілінің сөздік қоры байлығының көрсеткіші ретінде де танылады,-
[7,90б.] деп тілді мәдени өркендеумен ұлттық қалыптасудың құралы ретінде
қарады. Когнитивтік лингвистикадағы тілдің бейнелеуіштік қызметінің зор
екендігін атап көрсетеді.
И.Айбарша Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті атты
ғылыми еңбегінде қазақ тіл білімінің лингвомәдениеттану ғылымымның
салыстырмалы-салғастырмалы саласының негізін қалады. Қазақ ұлттық
дүниетанымының басты танымдық концептілер аймағы және олардың тілдік
бірліктердегі көрініс-мазмұны айқындады. Түркі халықтарының ортақ дүниесі -
ежелгі жазу ескерткіштерінде, мифологияда, эпоста, қазақ тілінің
фразеологиялық қорында және поэтикалық мәтіндерде, образдарда көрініс
тапқан дүниенің тілдік суреті туыстас және туыс емес тілдермен салыстырыла,
салғастырыла зерттеу арқылы лингвомәдени аспетіде саралау жұмыстарын
жүргізді. Когнитивтік лингвистикадығы тілдік тұлға мәселесін көтерді.
Қ.Жаманбаева Тіл қолданысының когнитивтік негіздері аталмыш
ғылымдағы іргелі еңбектердің бірі. Қазақ тіліндегі когнитивтік лингвистика
ғылымының қалыптасуына негіз болған бұл еңбек тіл қолданысындағы
когнитивтік негіздердің зерттелуіне айтарлықтай үлес қосады. Бұл еңбекте
зерттеуші тілдік сананың құрылымын анықтап, гештальт теориясын түсіндірді.
Айтова Н.Н Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік
семанткасы, Айтбаева Ә.Ж. Бесік жырының этнолингвистикалық сипаттамасы
деген т.б. көптеген ғалымдардың жекелеген тақырыпта тілтанымдық зерттеулері
бүгінгі тілтаным ғылымының айналысатын негізгі мәселесін көтерсе, Ж.Б.
Сәткенова Когнитивті лингвистика ғылымының зерттелуі, Танымдық ғылымдағы
базалық ұғымдар туралы, Н.И.Аитова Ғалам бейнесі және ғаламның тілдік
бейнесі, C.А.Жиренов Антропоцентристік лингвистика ғылымынағы Ғаламның
тілдік тұлғасы теориясының зерттелу барысы атты зерттеушілердің
мақалаларында танымдық лингвистика ғылымының тарихи қалыптасу негіздері,
олардың ғылыми теориялық туралы өзекті мәселелерді қарастырып келеді.
Қазақ тілтанымының халықтық негіздерінің қалыптасып дамуы туралы
көлемді әрі жүйелі еңбек жазған ғалымдардың бірі, белгілі тілтанушы ғалым
Э.Оразалиеваның Когнитивті лингвистика: қалыптасуы мен дамуы (2007) атты
еңбегі. Аталмыш еңбек танымдық тіл білімінің қалыптасу, даму негіздерін,
теориялық-практикалық мәселерін толықтай қамтыған алғашқы ебектердің бірі
болып табылады. Тілтаным жүйесінің негізгі мынадай фактілерді көрсетеді:
1) Алғашқы этнолингвистикалық зертеулердің мақсаты тілдің танымдық
қызметіне өзгеше мән беру, олардың ұрпақ тәрбиесінде алар орнын
айқындау болып табылады;
2) Тілдік бірліктер тек құрылымдық негізде ғана емес, идеялық, рухани
қабылдаудың көзі ретінде танылып сұрыпталады;
3) Тіл мен ойлаудың байланысы арқылы ұлттық танымға, халықтық
қабылдауға мән беріледі;
4) Тарихи танымның негізінде сөз этимонын айқындау, оның уәжді
себебін дәйектеу қажеттілігі пайда болды;
5) Ұлттық рух, ұлттық әлем, ұлттық таным ұғымдарын өзектеу
мүмкіндігінің тілдік амалдар арқылы ғана жүзеге асатындығы
дәлеледеніп, жаңа лингвистикалық ізденістерге жол ашылды. Сөйтіп,
әлемнің тілдік бейнесін сұрыптау керектігіне ден қойылды,-
[8,203б.] дей келе, тілтаным теориясының халықтық сипаты деп
әлемнің тілдік бейнесін этникалық құндылықтармен тоғыстыра
айғақтайтын танымдық ережелер мен анықтамалар жиынтығы деп түсінік
береді.
Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстар мен
олардың сапа-қасиетін сезім мүшелері арқылы сіңіріп, санамен түйсініп қана
қоймайды, оған жауап қайырады, ақпаратты өзінше жаңғыртып, жаңа сапада
қайта жасауға саналы-санасыз күйде талпыныс жасайды, өңдейді, қорытады,
елеп-екшейді, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас көрінісі
ретінде ғаламның тілдік бейнесі жасалады.
Тілдің байлығы тек сөздік қор мен сөздік құрамның, грамматикалық
мүмкіндіктердің молдығымен айқындалмайды, бұл ретте ұлттық тілдік тұлғаны
қалыптастыратын танымдық жүйелердің, психологиялық және әлеуметтік
құрылғылардың, мәдени тілдік бірліктердің барлығы да ескерілуі қажет.
Адамның танымдық қабілеттері, когниция құрылымы мен оған сәйкес
айқындалатын сана қызметі адамзат атаулының когнитивтік ерекшеліктерін
құрылымдық және жүйелік негізде сұрыптауға бағытталады. Сондықтан тіл
білімінде тіл, мәдениет және ұлт арасындағы қарым-қатынасты, олардың бір-
бірімен байланысын танымдық тұрғыда зерттейтін жаңа бағыт – когнитивтік
лингвистиканың орны ерекше.
2. Ғаламның тілдік бейнесі- когнитивті лингвистиканың негізгі ұғымы
Өткен ғасырдың соңғы ширегі мен жаңа ғасырдың басында, ғасырлар
тоғысқан уақытта әлемдік озық лингвистиканың теориялық бағыттары
қалыптасқан құрылымдық лингвистикадан бөлек жаңа бір бағыттағы демек тілді
жеке адаммен немесе жеке этноспен олардың ойлау өрісімен және рухани-
практикалық функциясымен сабақтастықта қарауға мүмкіндік беретін жаға ғылым
саласына айналдырды. Тіл иесі адамның күллі дүние, әлем, ғалам туралы
білімдерінің жиынтығын санамалап саралауда антропоцентристік лингвистикалық
зерттеудің мүмкіндігі жоғары.
Соңғы жылдарда анропоцентристік парадигма аумағындағы когнитивтік
зерттеу бағытындағы еңбектерде қоршаған әлемді тану, ұғымына байланысты
қолданылып жүрген дүниенің тілдік бейнесі, әлемнің тілдік бейнесі,
ғаламның тілдік бейнесі сияқты терминдер жарыспалық танытып жүргенін атап
өткеніміз орынды. Өйткені бұл терминдерді когнитивтік бағытта зерттеп
жүрген зерттеушілер өз стилдік қолданысына байланысты тұтынғанымен,
семантикалық диференцияларында айтарлықтай өзгешелік жоқ екенін айтуымызға
болады. Осыған орай біз өз жұмысымызда ғаламның тілдік бейнесі ұғымын
қолданған жөн деп санап отырмыз.
Ғалам бейнесі дегеніміз – адамды қоршаған обьективтік шындық. Ол
танымға тәуелсіз өмір сүреді. Ал табиғи тіл біздің ғалам туралы біліміміз –
толық қамтып бейнеленген негізгі форма. Е.М.Абақан: Тіл білімінде әлемнің
бейнесі, әлемнің ұлттық бейнесі сияқты термин ретінде қолданылып жүрген
сөйлемдерде әлем бейнесінің жасалуы жеке адамға, я болмаса, бүкіл адамзатқа
тән құбылыс ретінде қарастырылады. Оның когнитивтік санаға қатысты,
танымдық сипаты адам ойында пайда болады. Бірақ әлемнің тілдік бейнесі
қоршаған ортаның тікелей, тура бейнесі бола алмайды екен. Себебі, болмыс
пен тілдің арасында адамның санасы тұрады, – деген пікір айтады [9,75б.].
Ғаламның тілдік бейнесі деген ұғым адамзат баласына ортақ дүние мен жеке
этностың өзіне тән ұлттың бояуын бойына жинақтайды. Бұл ұғым аясындағы
концепт – көптеген тіл қабаттарының қайнар көзі. Біз талдау жүргізіп
отырған. Дулатовтың шығармаларынан да ұлттық дүниетаным мен болмысты, ұғым
мен мағынаның кеңею аясын, сөз мағынасының даму процесін көруге болады.
Шындығында, адам санасының индивидуалдылығын жоққа шығаруға болмайды.
Бірақ ғаламның тілдік бейнесі өмірлік тәжірибелер түйіні, барша мойындаған
шындыққа қатысты болатынын ұмытпаған абзал. Субъективті сана тұжырымдамасы
әуелі шындықпен әрекет нәтижесі ретінде көрінеді, кейін ұжымдық санамен
мойындалғаннан соң ғана оның жемісіне айналып, объективтенеді. Ол процесс
уақытпен емес, алдымен шындыққа қатысымен құпталады. Субъект санасындағы
индивидуалды білім мазмұнының объективтенуі оның ғаламның тілдік бейнесі
ретінде өмір сүруінің басты шарты. Онсыз оның мәні жалпыға бірдей
қабылданбайды. Ал қабылдаудағы тілдік білім мазмұнының ерекшелігі
қабылдаушы сезімінің субъективтілігіне қатысты болмақ, яғни ақпараттың
қабылдаушының объективті емес, субъективті көзқарасына сай түсуімен
байланысты.
Ғаламның тілдік бейнесі динамикалы негізді және ғалам бейнесіне
тілдік араласудың нәтижесі. Ол тереңнен ғалам моделі арқылы басқарылады.
Ғаламның тілдік бейнесіне өзінің қатынасының бөлігін көрсете отырып
басқарады, оның әр басқа көрінісіне сай модель түзеді, объективті шындық
сана, ғалам моделі арқылы ғаламның тілдік бейнесіне бейнеленгенде толық
дерлік оның элементін қабылдаған объективті шындықтың өзі емес, оған
қатынас бейнесі ретінде көрінеді. Алайда ғалымдардың зерттеуі бойынша
ғалам бейнесі мен ғаламның тілдік бейнесі арасында айырмашылық барын
байқаған.
Антропоцентристік лингвистикалық бағыттағы дүниенің немесе ғаламның
тілдік бейнесі жөніндегі мәселе көптеген зерттеушілердің зерттеу нысанына
айналдырып отыр. Атап айтар болсақ, ғаламның тілдік бейнесі туралы шет
ел ғалымдары Ю.М.Караулов, А.А.Уфимцева, В.И.Поставлова, Е.С.Кубрякова,
В.Н.Телия, Г.В.Колшанский т.б. еңбектерінде әр қырынан қарастырылып келсе,
қазақ тіл білімінде Э.Д.Сүлейменова, Ж.Манкеева, К.Хұсайынов, Г.Сағидолда,
А.Ислам, Б.Ақбердиева, Г.Снапасова, Ш.Елемесова және басқалардың
еңбектерінде әр түрлі аспектіде қарастырылып келеді.
Ғалам бейнесі деген ұғым адам баласының қоршаған орта мен
дүниеге деген өзіндік көзқарастарын зерттеуге негізделеді. Айнала
қоршаған дүние немесе адам мен оның өмір сүретін ортасы өзара бір-
бірімен байланыста болса, ал ғалам бейнесі дегенге келсек, оның
концептуальды негізі адам мен оның ортасы жайлы ақпаратты өңдеудің
нәтижесі деген тұжырымдама негізіне топтасады. Ғалам бейнесі - өте
күрделі, үнемі қозғалыста болатын, тұрақсыз, ауыспалы процесс. Онда
адамдардың бір-бірімен табысуын, ортақ шешмге келуін қамтамасыз ететін
жалпы халықтық сипаты да болады [10;71б.].
Адамзаттың дүниеге деген көзқарасы жеке және қоғамдық сана негізінде
қалыптасады. Тіл бұл жерде таным қызметін атқарады. Ғаламның
концептуальдық бейнесі әрбір индевидтің санасында әртүрлі дәрежеде
орын алып, тілінде түрліше көрініс табады.
Қазіргі уақытта лингвистер тілдің мәнін айқындауда оның түрлі
жақтарын сөз ете келіп, тілге танымдық, этнотанымдық, психотанымдық
тағы басқа тұрғыдан қарастыруды қолға алып келеді. Қазіргі қазақ тіл
ғылымында әлемнің тілдік бейнесі, дүниенің тілдік суреті секілді
танымдық тіркестер жиі қолданылады. Бұл ұғым ұлт терминдерімен
байланыса отырып, жеке тұлғалардың ұлттық мінез-құлқын, болмысын
тануға бағытталады, себебі адамды халық деген ұғымға біріктіретін
негізгі күштердің бірі ретінде тарих пен тарихи дамуын қарастырса,
белгілі бір кезеңдерді қамтыған дәуірлердің келбеті есебінде жадыда
сақталар, мәдени өркендеуде көрініс табар бөлшектер жинақталады
[8,198б.].
Тіл- таным бәйтерегі. Тілдегі дүние бейнесі адамзат қауымын
қоршаған әлемдегі құбылыстар мен нәрселерді танудың өзек (ядролық) ұғымы
болып табылады. Дүние бейнесі терминін философия мен логика ғылымында
алғашқы болып В.Витгенштейн енгізді. Ал бұл терминді тіл білімінде
қолдану Л.Вайсгербер есімімен байланысты. Ол дүниені танып білудегі тілдің
ролін баса айта келіп, Тіл дегеніміз - рух. Рухты қалыптастыратын - тіл.
Тіл арқылы дүниені танып білуге болады,- деген концептуалдық тұжырым
ұсынды [11,47б.]. Этнолингвистика ғылымының негізін қалауға ұйтқы болған
В. Фон Гумбольдт та, Э.Сепир мен Б.Уорфта тікелей бұл терминдері
атамағанмен, тіл өкілдері әлемді өз көзқарастары негізінде таниды,
өздерінше пайымдайтынын өз зерттеулерінің өзегіне айналдырды. Мәселен,
біздің ана тіліміз қазақ тілі бұрынғы өткен бабаларысмыздың таным-
түсінігін, дүние –танымын, көзқарастары мен пайымдарын қалыптастырғаны
ақиқат.
Дүние бейнесінің қалыптасуы тарихи тұрғыдан танымның алғашқы әлем
туралы нүктесінен (мифологиялық, қарапайым) бастау алып, ғылыми аралыққа
дейінгі даму сатысына жеткен. Ол адамның дүние, қоршаған әлем туралы балама
танымымен тығыз байланыста жүйеленді. Дүниені танып білу адамның
күнднлікті тұрмыс-тіршілігіндегі істеген іс-әрекеттері мен көрген білген
өмір тәжірибелерінің нәтижесі негізінде сұрыпталып қалыптасады. Ал тәжірибе
болса, адам қоғамның алға дамуының нәтижеге жеткен көрсеткіші ретінде де
дәйектеліп зерделенді. Сол себепті, дүниені танудың бастапқы және соңғы
кездері – адам әрекетінің тәжірибелік меңгерудің нәтижесі болып табылады.
Адам жаңа нысандар мен құбылыстарды тани отырып, оларға айдар тағып,
атау береді. Дүние бейнесі ұғымы белгілі бір тарихи кезеңдегі адамзат
білімімен, танымымен тығыз байланысты қатталады. Әр адамның, әр халықтың
әлем туралы танымы мен білімі сол кездегі қоғамдық жағдаяттарға тікелей
тәуелді болатынын да естен шығармаған абзал [12,145б.]
Дүние бейнесі ұғымын өмірлік тәжірибе нәтижесінде қалыптасқан
қандай да бір құбылыс туралы таным деп тұжырымдалғанмен, әлем бейнесін
бұлай түсінудің ғылыми сипаты жоқ, себебі ол табиғат, жағдай, эстетикалық
құндылықтар, т.с.с. қандай да бір құбылыстар туралы жеке адамның түсінігі
мен танымын бейнелеуі сияқты мүмкіндіктерге де ие.
Мәдени ақпарат ұжымның когнитивтік санасында қатталып, тілі арқылы
жүйеленіп, сөз құдіретінің негізінде халық есінде ғасырдан ғасырға
сақталады. Сондықтан да ғалымдар тарапынан тұжырымдалған ұлттық
мәдениеттің негізі тілде,-деп көрсетуін де жоққа шығара алмаймыз.
Кез келген тілдегі ғаламның тілдік бейнесі екі жақты сипатқа
ие: біріншіден: кез келген тілдегі дүние бейнесі адамның әлемге
көзқарасымен байланысты қатталса, екіншіден, нақты әр тілдегі әлем
моделіне қоғамдық әлеуметтік-мәдени өмірдегі ұлттық дүние бейнесі
жалғасады. Осының нәтижесінде жеке тіл өзіндік сипатқа ие болады. Әр
табиғи тіл ғаламды өзінше таңбалап, өзінше бөлшектейтіні белгілі, ол
дегеніміз- тілдің өзінің ерекше концептуализациялық (әлемді ұйымдастыру)
әдістері бар деген сөз. Басқаша айтқанда, әр концептуалды тілдің
негізінде ерекше бір модель жатыр немесе осы модельге байанысты өз
ойын жинақтап, жарыққа шығарады.
Сондай-ақ дүние бейнесі ұғымы әр түрлі ғылым салаларында да
кеңінен қолданылады. Себебі, дүние бейнесі ұғымының мазмұны да ғылым
салаларында бүкіл адамзат өркениеті біліммен ұштас келеді. Бұл білімге
материалдық әлемнің барлық процестері туралы білімдер - физикалық,
биологиялық, химиялық, сонымен қатар, адамның рухани өміріне қатысты
көріністер –этика, эстетика, өнер, т.б. жатады. Соған сәйкес ғылым
салаларында физикалық әлем бейнесі, химиялық әлем бейнесі,
биологиялық әлем бейнесі, жануарлар әлем бейнесі, адам өмірінің
психикалық бейнесі т.б. ұстанымдар қалыптасып келеді.
Ғылыми еңбектерде қоршаған орта, әлем үш түрлі тұлғада көрініс
табады. Олар: ақиқат дүние бейнесі, мәдени дүние бейнесі және тілдік
дүние бейнесі. Ақиқат дүние, ғалам бейнесі объективті шындықты, адамды
қоршаған әлемді қамтыса, мәдени дүние бейнесі адам танымы негізінде
қалыптасқан ұғымдар мен нысандар арқылы тілде көрініс береді. Тілдік
дүние бейнесі мен мәдени дүние бейнесі бір-бірімен астасы тығыз
байланыста көрініс тауып жатады. Ақиқат дүние бейнесінен ұғымға, оның
тілдік көріністеріне өту сатысы мен көшу жолдары әр этоста әр түрлі
жүзеге асады [12,146б.].
Зерттеушілердің басым көпшілігі адамзат дамуының өркениетіндегі
дүниенің тілдік бейнесін ақиқат әлем туралы тілдегі танымдар мен
білімдердің жиынтығының тілдегі көрінісі ретінде тұжырымдайды. Философия
мен логикада әлемді танудың негізгі құралы- ойлау. Ал тіл- ғалам
бейнесін ойлау арқылы санада бейнелейтін құрал, адам ойының, аялық
білімінің өмір сүру формасы түрінде көрініс береді. Ол адамның
тәжірибелік іс-әрекетімен ажырамас байланыста тұрып, белгілі бір уақыт
факторының шеңберінде жинақталады. Ойлау тәжірибесі арқылы бекітілген
пайымдаулар адам санасында бейнеленіп, дүние бейнесі тіл арқылы
дәйектеледі. Ғаламның тілдік бейнесі ұғымын этностың ұлттық құндылықтарымен
сабақтастыра қарастыруда бұл бағыттағы маңызды ұстанымдарының бірі болып
табылады. Мәселен, В.Г.Колшанскийдің пікірінше: Дүниенің тілдік бейнесі
дегеніміз- ұлттық тіл арқылы бекіген сыртқы және ішкі белгілер жөніндегі
ақпараттар мен білімдер жиынтығы [13,49б.]
Ғаламның тілдік бейнесінің шығу көзі ежелгі философтар еңбектерінен
басталады. Тіл және ойлаудың өзара қатынасы қарастырылған кезде сөздер,
олардың мағыналары адам тілінде бөлек түсінік, өзіндік танымдық әлем
құрайды. Дерексіз, деректі ұғымдар бірлесіп келіп, индивид тіліндегі
қоршаған ортаға, өз ұлтына деген көзқарасын білдіреді. Сигналдық жүйе
адамға әсер еткенде қоршаған ортаның, оның заттары және құбылыстарының ең
елеулі белгілері сақталып, дерексізденіп мағына құрылымының ерекше бөлігіне
айналып бекиді. Мағыналар ірілі-ұсақты жүйешелерден тұратын өзіндік қойма
іспетті әлем түзеді, бұның шығар бастауы – қоршаған әлем.
Таным қызметі ғана әр индивидте әртүрлі дәрежеде болғандықтан тілдік
тұлғаның тіліндегі ғаламның тілдік бейнесі әртекті және әрқилы байқалады.
Ислам Айбарша мұның себептерін былай жүйелейді: Адам қоршаған ортаны ойлау
арқылы танып біледі және ол адам санасында көрініс табады. Адамның шындықты
танып білуі, ой арқылы жүзеге асса, тіл – ойдың бейнелеу қызметінің
нәтижесін бекітудің құралы ретінде қызмет етеді. Бұл жалпыға ортақ таным
үлгісі, өйткені табиғаты жағынан адамзат бірдей болса, таным қызметі де,
оның механизмдері де ортақ құбылыс екені де мәлім. Қандайда тіл өзінің
тілдік құрлымы және тілдік үлгілері жағынан әртүрлі болғанымен тілдік
болмысты түсінуге келгенде ортақ танымдық дүниелерден тұрады [14,13б].
Ғаламның тілдік бейнесі ұғымының пайда болу көздері логикалық қатынастың
тілдегі көрінісінің мазмұнында жатыр. Сондықтан бұл мәселелер, зерттеушінің
көрсетуінше, үнді философиясы, көне қытай конфуциандық ілімінде, И.Кант,
Г.Фреге, К.Лейбниц зерттеулерінен басталады.
Қоршаған шындық болмыстың адам тілінде бейне құрап, адамның дүниені,
әлемді көзі, тілі арқылы тани алатынын тұтас теория ретінде алғаш ұсынған
неміс ғалымы Л.Вейсгербер болатын. В.фон Гумбольдтың тілдің ішкі формасы
ілімін негізге алған ол, ғаламның тілдік бейнесі ұғымына
лингвопсихологиялық концепцияларды негіз етіп алады. Ғаламның тілдік
бейнесі - индивидтің танымдық көзқарасын көрсететін тілдік бірлік, яғни
эмпирикалық тәжірибелердің жиынтығы, аралас жүйедегі білім. Тіл – қоршаған
ортаның тірі сөйлеу құралы ретінде қызмет еткенде ғаламның тілдік бейнесі
ұғымы түсінікті болады. Себебі тіл – қарым-қатынас құралы және қоршаған
ортаны, шындық болмысты бейнелеуші құрал ретінде адамға қажет болады.
Таным сигналдық жүйе деп басталып, ғаламның тілдік бейнесін құруға негіз
болады. Ал, дүниенің тілдік суреті - логикалық, философиялық көрсеткіш,
алайда тілде ғана көрінетін бірлік немесе жүйе. Ғаламның тілдік бейнесі әр
тілде әртүрлі болады. Себебі индивид сол тілдің семантикалық базасында
тілді меңгереді [15,13б]. Осы кезде тілдегі мәдени құндылықтар сөздердің
мәні арқылы ұлттық мінез бен ұлттық менталитетті қалыптастырады. Осы орайда
тілші ғалым Г.Смағұлова былай дейді: Тіл бір адамның меншігі емес десек
те, сол тілде сөйлейтін жеке адам өз ұлтының бүкіл бітім болмысы, өмірлік
тәжірибесін, дәстүрлерін меңгеру, сіңіру арқылы ол да аз тарапынан ұжымдық
мәдениетке үлесін қосады. Осындай ерекшіліктер арқылы тұлға ретінде ұлт
өкілі боп сақталады [16,145б.]. Өз ана тілінде сөйлеп өскен бала, сол
тілдегі барлық сөздердің мәнін түсініп, сол тілдік аяда тәрбиеленіп,
санасында қалыптасқан ғаламның тілдік бейнесіндегі ұлттық сипатта,
позицияда өмір бойы қала береді. Бір тілдің семантикалық базасын әбден
меңгерген индивидке басқа тілдерді меңгеру сол себепті қиынға соқпайды.
В.А.Маслова бұл ерекшелікті былай түсіндіреді: Каждый язык по-своему
членит мир, т.е. имеет свой способ его концептуализации. Отсюда заключаем,
что каждый язык имеет особую картину мира, и языковая личность обязана
организовывать содержание высказываниия в соответствии с этой картиной. И в
этом проявляется специфически человеческое восприятие мира,
зафиксированное в языке [17,64б.]. Міне, Шоқан, Абай, Ыбырай,
Міржақыптардың тіліндегі ғаламның тілдік бейнесінің ерекше болуы, яғни
ұлттық нақышта ұлтжандылық концептілерінің келуі олардың өз ана тіліндегі
барлық сөздердің мәнін түсініп, ұлттық таным позициясында шегеленуінде, сол
деңгейде өсіп-өнуінде жатыр деп ойлаймыз.
Ғаламның тілдік бейнесінде мәдени ықпал басты орынға шығады, сол
себепті әлемді мәдени-ұлттық сипаттағы халық жинақтаған тәжірибеден
танимыз. Сыртқы әлемнің құбылыстары, көріністері, белгілері, суреті,
қасиеттері адам санасында ішкі бейне түрінде көрінеді. В.фон.Гумбульдтің
ішкі формасы - осы көрініс, сол себепті ол: түркі тілді ұлттар үшін
олардың өзіндік ойлау және қабылдау мүшелері болады дегенді айтады
[18,84б.]. Г.А.Брутян осы негізде ғаламның тілдік бейнесін зерттей отырып,
мынадай анықтама береді: Ғаламның тілдік бейнесі - дегеніміз тірі
(табиғи, ұлттық) тілдер арқылы бекіген ішкі және сыртқы дүние туралы жалпы
ақпарат [19,108б.]. Ғаламның тілдік бейнесі жалпы жиынтық сурет іспетті
болғандықтан, ондағы ақпарат қорытылған, өңделген мазмұнда болады. Демек,
ғаламның тілдік бейнесі адам санасында өмір сүру тәжірибесіне қатысты
қалыптасып, соның әсерінен тілінде өзгеріске түсіп, дамып отыратын
ақпараттар жүйесі.
Тіл аралық көпір ретінде қызмет еткенде ғана, тілдегі ғалам бейнесі
мен қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар бейнесі бір-бірімен байланыста,
адам арқылы оның ішінде, тіл арқылы айқындық дәрежесіне түседі. М.Дулатұлы
тіліндегі қазақ ұлтының кейпі оның тіліндегі ғаламның бейнесі ретінде
байқалады. Мұны, әрине, концептілік құрылымнан ерекше нақышта көруге
болады.
Адам баласы ұмтылыспен өмір сүреді: ұмтылыс адам индивидумының үнемі
жаңарып отыруы керек деген позициясынан туындайды. Өмір туралы білім
жаңарған сайын тілдің сипаты адам санасындағы ғаламның тілдік бейнесі де
өзгеріске ұшырайды. Әр заманның өзіндік ғаламдық бейнесі тілді
қолданушыларға әсерін беріп, келесі дәуір көрінісінің баспалдағы болды.
М.Дулатұлы өз заманында тілді осы мақсаттарға жету құралы ретінде
пайдаланған тілдік тұлға. Сондықтан оның тілдегі ғаламның тілдік бейнесі
- сол кездің заманында озық ойға құрылған ұмтылыстан тұратын концептілер
мен ақын қиялының көрсеткіші.
Ғаламның тілдік бейнесі адамда ғана көрінетін, оның тілдік
ерекшелігінен байқалатын тілдік бірлік. Сондықтан болса керек ол
антропоцентристік негізден тұрады, себебі адам танымынан әлем бейнесі тілде
көрінеді. Ғалам бейнесі адам санасында тұтас күйінде қайталанып өмір
сүреді. Оны жүзеге асыратын, обьективтендіретін форма да – тіл. Сонда адам
баласының тілі адам - әлем қатынасының нәтижесінде пайда болатын жалпы
адамзат атаулыға ортақ әлемдік бейне тіл – ойлау бірлігінің көрінісі
болып саналады, яғни ойлау мен тіл бір-бірімен өзара тығыз байланыста
болады [20,67б.]. Бұл ойды дамытып таратқанда мынадай құрылым жазбасы
байқалады: Қоршаған орта, шындық болмыс – адамның әлемді тануы, яғни таным
– тіл – ойлау – ғаламның тілдік бейнесі. Осылайша құрылған ғаламның тілдік
бейнесі танымдық сипатта құрылыс құрағандықтан екі түрлі құрылымда болады:
1. Қарапайым деңгейде.
2. Терең, күрделі деңгейде.
Қарапайым деңгейдегі танымның тілдік бейнесі тек тілдік тұлғалар
тілінен өз өрнегін көрсете алады. Осындай ерекшеліктерден Дж. Лакофф
ұсынған тілдік гештальттар теориясы пайда болады. Тілдік гештальттар да
антропоцентристік негізден тұрады. Оның бұл қасиетке жатқызу ерекшелігі
тілдік танымның өзіндік тілдік тұлғаға тән қабылдау себептерінде жатса
керек. Тілді антропологиялық бағытта зерттеу көптеген күрделі мәселелерді
алға қояды: 1) тіл және адам рухани белсенділігі; 2) тіл және ойлау; 3) тіл
және адам физиологиясы; 4) тіл және индивид психологиясы; 5) тіл және
мәдениет; 6) тіл және таным; 7) тіл және қоғам; 8) тіл және жалпы халықтық
құндылықтар; 9) тіл және коммуникация, – дейді мифтік танымның тілдегі
көріністерін зерттеген ғалым Б.Қ Ақбердиева [21,42б.]. Бұл мәселелердің
ішінен тіл және таным, тіл және адам рухани белсенділігі, тіл және ойлау,
тіл және мәдениет бағыттарының түйісетін тұсы адам тіліндегі ғаламның
тілдік бейнесі мәселесі. Ғаламның тілдік бейнесі адам тіліндегі ойлаудың,
танымның, рухани болмыс–бітімінің, мәдениеттік құндылықтары барлық деңгей
мен дәрежесін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н.ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
Атькен Ұлжан
М.ДУЛАТҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҒАЛАМ БЕЙНЕСІНІҢ ТІЛДІК СИПАТЫ
(Диплом жұмысы)
Жетекшісі: ф.ғ.д.,
доцент
_____________Әлісжанов С.Қ.
Рецензент: ф.ғ.к., доцент
___________Құсайынова Ж.А.
Қорғауға жіберілді ____ _________ 2009 ж.
Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.д., доцент
_______________ Әлісжанов С. Қ.
АСТАНА – 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Когнитивті лингвистиканың қазіргі тіл білімінде алатын орны
1.1 Танымдық тіл білімінің қалыптасу негіздері мен зерттелу
тарихы ... ... ...8 1.2 Ғаламның тілдік бейнесі- когнитивті
лингвистиканың негізгі ұғымы..13
1.3 Танымдық тіл
біліміндегі тілдік тұлға
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 М.Дулатұлы шығармаларындығы лингвомәдени бірліктер
2.1 Көркем шығармалырындағы лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... .. ... .27 2.1.1
Прозалық шығармаларындағы лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... 27
2.1.2 Поэзиялық шығармаларындағы лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... 38 2.2
Ағартушылық еңбектеріндегі лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... .. ... 46 2.3
Көсемсөз, әдеби-сын, зерттеу мақалаларындағы
лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .52
3 М. Дулатұлы тілдік тұлғасын құрайтын тілдік бірліктер
3.1 Дулатұлы тілдік тұлғасын құрайтын мақал-мәтелдердің лингвомәдени
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.2 Дулатұлы тілдік тұлғасын құрайтын фразеологизмдердің лингвомәдени
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...74
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Көркем шығарма тіліне танымдық талдау
жасау арқылы сол халықтың санасындағы әлемнің бейнесін, ғалам бейнесін,
қоршаған орта болмыс - бітімін тұтастай тануға болады. Тілдің болмысы мен
табиғатын түсіну үшін сол тілді жасайтын адамдармен бірлікте қарау керек.
Жазушы өз әлемін (өзіндік танымын) көркемдік әлеммен ұштастыру арқылы ұлт
болмысын танытатын, ұлттық әлем бейнесін яғни сол ұлттың арғы – бергі
түсінігі, қоршаған ортамен адамдармен қатынасы арқылы туындайтын ғалам
бейнесі арқылы ұлттың әлеміне үңілуге мүмкіндік береді.
Көркем шығармадығы лингвомәдени бірліктер дүниенің тілдік бейнесіндегі
ұлттық ерекшеліктерді айқындаушы көрсеткіштер ретінде қарастырылып, ұлт
дүниетанымының Табиғат - Адам - Қоғам өзара байланысы нәтижесінде
ғаламның тілдік бейнесін жасауға негіз болады.
М.Дулатұлы шығармаларындағы лингвомәдени бірліктерді талдау барысында
оның шығармашылық жүйесін құрайтын барлық туындыларында көрініс тауып,
бейнеленген автордың сомдаған ғаламдық бейнесі мен тілдік тұлғасы, оны
дәлелдейтін тілдік бірліктер жан- жақты сипаттап, талдауды қажет етеді.
Жазушы шығармаларындағы тілдік және этномәдени мазмұнды ақпараттық
құрылымға бай ғұрыптық фольклорды шығарма мазмұнына енгізіп, көркем
шығарманың ұлттық нышанын айқындай түскен. Жұмысымыздың негізгі өзегі болып
отырған лингвомәдени бірліктерді зертеудің маңызы зор.
Міржақып Дулатұлы - сан қырлы тұлға. Атап айтқанда, ол – лингвист,
әдебиетші, сыншы, зерттеуші, публицист, ғалым, жазушы, ақын, ұстаз,
математик, журналист, қоғам қайраткері, жаратылыстанушы, аудармашы, заңгер.
М.Дулатұлының шығармашылығы сан-салалы қырлардан тұрады.
М.Дулатұлының жарық көрген кітаптары мыналар: 1.Оян, қазақ! 1909ж,
Уфа: Шарқ баспасы; 2. Бақытсыз Жамал, 1910ж, Қазан: Каримовтар баспасы;
3. Азамат (өлеңдер жинағы) Орынбор, 1913ж; 4. Терме (жинақ) Орынбор,
1915ж; 5. Есеп құралы оқулығы. Орынбор: Дін уә мағишат баспаханасы,
1914ж; 6. Бастауыш мектепте екі жыл оқылатын Қирағат кітабы. Орынбор:
Ғ.Ғ.Хусаинов баспаханасы, 1916ж. Қирағат кітабы 1923 жылы, Есеп құралы
1927 жылы өңделіп, алтыншы рет басылды.
М.Дулатұлының қазақ ұлтын оятқан Оян, қазақ! өлеңдер жинағы ұлттық
рухты көтерген шығарма болды. Сол уақыттағы белгілі әдебиетші Кемеңгеров:
Оян, қазақты ел қазақтары құрандай жаттаған. Міржақыптың атын алты алашқа
таратқан Оян, қазақ! болатын,-деп жазды [1,359]. Ал Терме өлең
жинағының алғы сөзінде ақын былай деп жазды: Бұл өлеңдер мұнан алты-жеті
жыл бұрын, қазақша газет-журнал жоқ кезде жазылған еді. Сондықтан көбінесе
оқып жүрген жастарға арналып, оларды ояту, білім-ғылымға шақыру, халықты
надандықтан құтқаруға үндеп сол рухта жазылған [1,364б.].
М.Дулатұлы қазақ журналистикасының негізін салушы, ұлттық баспасөз
мәдениетін, тілін қалыптастырған, сол кезеңдердегі қоғамдық-әлеуметтік
мәселелерді жан-жақты көтерген қаламгер. Фил.ғыл. докторы Ж. Ысмағұлов
былай дейді: М.Дулатұлы қаламынан туған татымды мақалалар ішінде ұлт
тәуелсіздігі, жалпы әлеуметтік өмір, экономика, мәдениет, әдебиет, тарих,
дін мәселелерінен бастап, тіпті сол кездегі халықаралық жағдайға дейін
қамтыған, солар жайынан оқырманға өте бағалы танымдық деректер берген
материалдар ерекше назар аудартады. Дулатұлы қаламынан қорытылып шыққан
жанрлық материалдар тіл шеберлігі, стиль мінсіздігі жағынан көп-көп қазақ
журналистерінің жас буынына өзіндік бір мектеп болды десек артық айтқандық
емес [2,13б.].
Міржақып Дулатұлы барлық шығармашылық ғұмырында ұлттық тіл, оның
мәдениеті мәселесін өткір де, өзекті мәселе деп есептеген. Алаш
ағартушыларының ортақ идеясы халықтың санасын оятып, оқу-білімге үндеу
болатын. Сонымен бірге қазақ халқы бойындағы ұлттық сананы, ұлттық сезімді,
ұлттық тарихты, тілді, мәдениетті басқаларға таныту мақсатында еңбек етті.
Бұл жөнінде Қ.Кемеңгерұлының тілтанымдық мұрасын зерттеген тілші О.Жұбаева
былай дейді: ХХ ғасырдың басы қазақ тарихында рухани ояну дәуірі болғаны
белгілі. Ұлттың өзіндік белгісін сақтап қалатын негізгі қасиеттерінің бірі
– тіл екенін терең түсінген қазақ зиялылары өз беттерінше білімін жетілдіре
отырып, қазақ тілі бойынша оқулықтар жазған, баспасөз бетінде түрлі
пікірталастар ұйымдастырып отырған. Қазақ тіл білімінің сол кезге дейінгі
зерттелу жайы мен жалпы тіл біліміндегі түрлі бағыт-көзқарастармен таныса
отырып, қазақ тілінің өзіндік болмысын танытуға тырысқан [3,3б.].
М.Дулатұлының артына қалдырған зор рухани мұрасын жинақтап, зерделеп,
қазақтың әдеби тілінің асыл қазынасына айналдыру міндетіміз.
Диплом жұмысының өзектілігі: М.Дулатұлының қазақ әдебиетінде тұңғыш
роман жазушы ғана емес, сонымен бірге публицист, математик, педагог, саяси
қайраткер сынды жан-жақты жетілген тұлғаның тілдік ерекшеліктерінің тілдік
тұлға тұрғысынан қарастырылмауы зерттеудің көкейтестілігіне негіз болады.
Сондықтан оның шығармаларындағы лингвомәдени бірліктердің қолдану деңгейіне
антропоцентристік тұрғыдан талдау жасау зерттеудің негізгі өзектілігін
сипаттайды. Тілді тек тілдік тұрғыдан зерттеп қана қоймай, оны тілдің
қолдану мүмкіндігін ерекше айқындай түсетін тіл білімінің жаңа бағытына
айналған когнитивті лингвистиканың зерттеу нысанына айналдыру тіліміздің
даму үрдісінде белгілі болып отыр. Көркем шығарма тіліне танымдық талдау
жасау арқылы сол халықтың санасындағы әлем, ғалам бейнесін, қоршаған орта
болмыс-бітімін тұтастай тануымызға болады. Аталмыш жұмыста М.Дулатұлы
шығармаларындағы лингвомәдени бірліктерге талдау жасалынады.
Диплом жымысының зерттеу нысаны: М.Дулатұлының тілдік тұлғасын
құрайтын лингвомәдени бірліктердің қолданыс ерекшеліктері.
Диплом жұмысының мақсаты: М.Дулатұлы шығармалары негізінде ұлттық
құндылықтарымызды айғақтайтын лингвомәдени бірліктерді шығарманың тілі
арқылы зерттеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
• Тілді танымдық тұрғыдан талдаудың теориялық әрі практикалық маңызы;
• Танымдық тіл білімінің қалыптасу негіздері мен зерттелу тарихына шолу
жүргізу;
• Ұлт пен Тіл және Қоғам қарам-қатынасын анықтау;
• М.Дулатұлының тілдік тұлғасын құрайтын тілдік бірліктердің
лингвомәдени мәнін айқындау;
• Ғаламның тілдік бейнесін қалыптастыратын лингвомәдени бірліктердің
мәнін ашу.
Диплом жұмысының зерттелу дәрежесі: Қазақ халқының жарты ғасырлық
ғұмыры бар біртуар азаматтарының бірі – М.Дулатовтың шығармашылығын сан
қырынан зерттеуге әбден лайық. Міржақыптану ғылымы енді-енді жанданып,
М.Дулатұлының шығармашылығымен айналысып жүрген ғалымдар еңбектері жарық
көруде.
Міржақыптың өмірі мен көркем әдебиет туындылары алғашқы рет әдебиет
саласында 1989 жылдан бастап зерттеліне бастады. Алғаш зерттеу жұмыстары
газет - журнал беттерінде басылды. М.Әбсеметов, А.Сармурзин, Н.Канафин,
Р,Нұрғалиев, Т. Кәкішев, С.Қирабаев, Ә.Тәжібаев сынды ғалымдар ақынның
шығармашылық еңбектеріне талдау жасады. М.Дулатұлының өмірі мен шығармасын
зертеуде М. Әбсеметовтың қосқан ролі ерекше. Ол 1991 жылы әдебиет
саласында XX ғасыр басындағы тарихи - әдеби процестегі М.Дулатұлының
шығармашылығы, кейіннен М.Дулатұлы еңбектері жеке кітап болып басылуының
Міржақыптың қызы Гүлнар Дулатовамен бірлесе отырып жұмыс істеген.
Философия ғылымдарының саласынан 2003 жылы Жұманова Г.Б. М.Дулатовтың
шығармашылығындағы философиялық көзқарастар және О.А.Сегізбаевтың
Казахская философия XV – начало XX века деген еңбегінде М.Дулатовтың
дүниетанымдық мәселелері қарастырылады. А.Х.Қасымжановтың Ұлы даланың
зиялылары деген еңбегінде М.Дулатұлының қоғамдық ойларына баға берілген.
Тарих, құқықтану саласында М.Қойгелдиев, К.Нұрпейісов, Х.Асқарұлы,
К.Жиреншин, Г.Сапарғалиев, М.Құл-Мұхаммед т.б. тарихшылар мен
құқықтанушылардың еңбектері Алаштықтардың, соның ішінде М.Дулатовтың
қоғамдық-саяси қызметтері туралы мәлімет берілді. Тарих ғылымдарының
зерттеушісі 1999 жылы Иманбаева С.С. М.Дулатұлының өмірі мен қызметі (1885-
1935) тақырыбында зерттеу жұмыстарын жүргізеді.
Жапон ғалымы Уямо Томохиконың ғылым кандидаты (гакудзюцу сюси) атағын
алу үшін қорғаған еңбегінің тақырыбы ХХ ғасырдың басындағы қазақ
интеллигенттерінің көзқарасы: М.Дулатұлының Оян, қазақ! кітабы туралы
деп аталған [Токио,1992].
Ал, М.Дулатұлы шығармаларын тілдік тұрғыдан, соның ішінде танымдық тіл
білімі тұрғысынан алғашқы ғалымдардың бірі болып зерттеген ғалым Имашева
Г. М.Дулатұлы шығармаларындағы Ғаламның тілдік бейнесі деген тақырыпта
2007 жылы кандидаттық диссертация қорғады. Біз зертеу жұмысымызды осы
ғалымның еңбектеріне сүйене отырып, М.Дулатұлы шығармаларындағы ғалам
бейнесін жасаушы лингвомәдени бірліктердің негізінде қарастырамыз.
Диплом жұмысының дереккөздері: М. Дулатұлының Алматы қаласы Ан Арыс
баспасынан 2007 жылы жарық көрген I- IV томдық шығармалар жинағында
топтастырылған көркем шығармалары мен ағартушылық бағыттағы еңбектеріндегі
және көсемсөз, әдеби-сын, зерттеу мақалалары негізінге алынады.
Диплом жұмысының жарияланымы: Ғылым және жаңа ұрпақ-2009 жоғарғы оқу
орындары студенттердің XI ғылыми конференциясында М.Дулатұлының көркем
шығармаларындағы лингвомәдени бірліктер атты мақала (Астана, 2009), Ғылым
және білім- 2009 жас ғалымдардың IV халықаралық ғылыми көнференциясында
М.Дулатұлының көсемсөз, әдеби-сын зертеу мақаларындағы лингвомәдени
бірліктер (Астана, 2009) деген тақырыпта мақалалар жарық көрген.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың негізгі мазмұны
1.Когнитивті лингвистиканың қазіргі қазақ тіл біліміндегі алатын орны
Аталған тарауда когнитивті лингвистиканың қалыптасу негіздері, оның
негізгі ұғым-түсініктерінің бірі – ғалам бейнесі, ғаламның тілдік бейнесі
туралы және тілдік тұлға мәселесі жөніндегі зерттеулер, олардың қазіргі
қазақ тіл білімінің даму үрдісіндегі алатын орны айқындалады.
Когнитивті лингвистиканың негізгі ұстаным заңдылықтары оның ұғымдық
бірліктернің өзара қарым- қатынас жасау арқылы әрі бір-біріне әсер етуі
негізінде айқындалғандықтан тіл мен танымның сабақтасқан бірлігі, ең
алдымен адамның психофизикалық қабілетіне және одан туындайтын әрекетіне
қатысты сұрыпталады. Танымның күрделі табиғаты әр ұғымның өзіндік
ерекшелігін үлкен жүйенің бөлшегі ретінде зерделеуге мүмкіндік берумен
қатар, олардың адам мен қоршаған ортаны жан –жақты қабылдаудағы қызметі мен
орнын түсініп, пайымдауға септігін тигізері сөзсіз.
Бүгінгі күнде қандай да болмасын тіл жалпы адамзаттың баға жетпес
құндылығы деп танылып, өркениетті қоғамның негізгі қағидаларының біріне
айналады. Жалпы алғанда, тіл дүниетанымның құралы, ойлаудың ұғым, түсінік,
пайымдау тәрізді түрлерінің обьективтенуі болып табылады. Сонымен қатар тіл
қоғамдық сананың түрлерін қалыптастырумен қатар өз кезегінде оған әсер
етеді. Ал әрбір тарихи кезең, қоғамдық құбылыстар тілде өз таңбасын
қалдырып отырады. Тіл қоғамдағы тарихи, әлеуметтік, рухани, мәдени,
өзгерістердің айнасы іспетті.
Тілдік жүйенің құрылымына тереңдеп барудың ұлттық тілдің табиғатын
шынайы танудың бір жолы – тілдік таңбаларды, оны құрайтын элементтерді,
олардың мазмұндық жағы мен тұлғалық жағын тілдің өз заңдылықтары негізінде
қарау болса, екінші жолы – оларды тілдік емес мәнділіктермен, яғни ақиқат
өмір, ойлау, танымдық тұрғыда бір-бірімен тығыз байланыста қарау болмақ.
Тіл табиғатын когнитивтік сипатта қарастыратын бұл бағыттың ерекшелігі –
әлемдік озық лингвистиканың теориялық бағыттарын әбден дәстүрге айналған
құрылымдық лингвистикадан өзгешелеу қалыппен жаңа арна үлгісінде танытуға
жөн сілтейді. Тілді жеке адам мен ұжымның психологиялық, танымдық ойлау
өрісімен, әлеуметтік мәдени деңгейімен және рухани-практикалық қызметімен
сабақтастыра қарастыруды көздейді.
Жалпы когнитив терминінің кең мағынадағы қазақша баламасы таным
ұғымына жуық келеді. Танымның түпкі мақсаты, әрине құбылыстардың ішкі
табиғатын игеру, соны бейнелеу және соның нәтижесінде адамның іс-
әрекеттеріне пайдалану, іске асыру. Болмыстың заңын, өзіндік табиғатын
игеру, бейнелеу ұғымдары түрінде іске асады. Таным сыртқы дүние заттарына
бағытталған тәрізді көрінгенмен, оны жүзеге асырып тұрған адам болмысы
тұрғысынан бағдарланып, айтылған процестің үнемі адамның ішкі жан дүниесіне
қарай бағытталатындығында жатыр. Таным процесі адамның ішкі жан дүниесінің
күрделі құрылымдарын тудырады және соған сәйкес сипаты да өзгеріп отырады.
Осылайша, танымның өзгеруі мен толығуын адамның ішкі қажеттіліктер дәрежесі
белгілейді. Когнитив терминінің философия-психологиялық мәнін Қ.Жаманбаева
өз еңбегінде былайша атап өтеді: Когнитив – білім деген ағылшын сөзінен
алынған. Психикалық процестердің өтуін басқаратын әлдебір білімдер
жүйесінің құрылымы когнитивтік құрылым делінеді. Әлдебір деген сөзді
қолдануымыздың мәні бар. Себебі ол құрылымның нақты сипаты прцесс үстінде
ғана айқындалады [82.13]. Ғалым анықтамасының түпкі мәнінен адам
санасындағы білімдер жүйесінің күрделі құрылымы когнитивпен байланысты
екенін аңғарамыз. Әрбір ұлттың тілі – сол елдің менталды дүниесі мен шынайы
этникалық болмысының айнасы. Тіл ұлттың мәдени өмірі мен дүниетанымы туралы
ақпаратты сыртқа көрсетіп қана қоймайды, сонымен бірге шаруашылық
тәжірибесінен алынған білімдер жүйесінің санада ұғым ретінде қалыптасып,
тілдік таңбалар құбылысын айқындаушы бірден-бір құрал.
1.1 Танымдық тіл білімінің қалыптасу негіздері мен зерттелу тарихы
Тілді танымдық тұрғыда зерттеу еліміз тәуелсіздік алғаннан бергі
жылдарда кең қарқынмен дамып, зерттелу үстінде. Жалпы тілдің дамуы мен
қалыптасу тарихы кез- келген тілдік құбылыстың белгілі бір негізі, нақты
бір қайнар көзі- алғашқы тәжірибелер мен ізденістердің негізінде
қалыптасатыны белгілі. Қазақ тіл білімінің танымдық лингвистикасы өз
бастауын орыс тіл білімінен және орыс тілі арқылы қол жеткізген ғылым мен
білім саласы жетекші орында келе жатқан әлем тілдернің тәжірибесіне
сүйенеді.
Когнитивті лингвистика өзінің пайда болу, қалыптасу, даму тарихын ХХ
ғасырдың 50 жылдарынан бастайды. 60 жылдары американдық ғалым Дж. Браунер
когнитивті процестің табиғаты туралы алғаш сөз қозғап, лекция оқыды. Ол Дж
Миллермен бірге Гарворд университетінде бірінші когнитивті зертеу орталығын
ұйымдастырады. Бұл орталық когнитивтік лингвистика ғылымының негізін
қалауға айтарлықтай үлес қосты. Бала тілін зерттеу арқылы біраз
жетістіктерге жетеді. Когнитивизм ғылымының нәтижесінде индевид әлем туралы
біледі, сол туралы ойлана алады, сол арқылы адамның әлемді және сол
әлемдегі өзінің орны туралы ойлануы лингвистиканы басқа ғылымдармен,
пәндермен байланыстырды.
Когнитивті лингвистиканың тағы да бір шығу көзі ретінде ғалым
В.А.Маслава танымдық психология мен этнолингвистика, нейролингвистика,
психолингвистика, мәдениеттану жатқызады [4,21б.].
XX ғасырдың ортасында когнитивті лингвистика негіздері қазіргі
антропоцентристік парадигмадағы базалық ілім деңгейінде қарастырылды.
Осының нәтижесінде Еуропада XX ғасырдың соңына қарай когнитивтік ғылымның
теориялық бағыттары жетіліп, терең зерттелініп, қанатын кең жая түсті. Осы
тұста Дж.Лакофф, Р.Лангакер, Т.Ван Дейк, Дж. Хэйман, Х.И.Шмидт, М.Джонсон,
М.Витгенштейн, Г.Н.Кент сияқты шет елдік ғалымдардың когнитология саласына
қатысты зерттеу еңбектері жарық көрді. Зерттеушілер танымдық ғылымдар
аясында ғалам бейнесін, ғаламның тілдік бейнесін сипаттаудағы қызметіне
айырықша назар аударды.
Тілді әр қырынан қарау барысында когнитивті лингвистиканың
құрылымдық кезеңдерін байқаймыз. 70-80 жылдары Дж. Лакофф пен Г.Томпсонның
Предстовление когнитивную грамматику деген мақаласы жарық көрді. 90
жылдардың басында әлемдік когнитивті лингвистика ғалымдары әр түрлі
бағыттағы зерттеулермен айналысып, бірер жылдардан кейін когнитивті
лингвистикаға арналған алғашқы оқулықтар жазыла бастады. Оған Ф.Унгерердің
1996 жылығы Когнитивті лингвистикаға кіріспе т.б еңбектерді атауымызға
болады.
Ал орыс тілінде когнитивті лингвистика В.И.Герасимов еңбектерінен
бастау алып, өткен ғасырдың 80 жылдарынан бастап зерттеулер жүргізіле
бастады. Т.Виноградовтың және Р.Шенка сияқты орыс ғалымдары әлем тіліндегі
жаңа бағыт когнитивті лингвистика туралы еңбектерді аударып, жаңа ғылыми
жетістіктерге сүйене отырып, соның негізінде орыс тіл білімі когнитивті
лингвистиканың негізігі ұғымдары мен түсініктерін қалыптастырды .
Ю.А.Сорокин, Е.С.Яковлевна, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, А.Вежбицкая,
А.П.Бабушкин, С.А.Аскольдов, Д.О.Добровольскийй, Н.Д.Артюнова,
Н.Н.Болдырев, Э.Д.Папова, И.А.Стернин, Ю.Н.Караулов, В.А.Маслова сияқты
орыс зерттеушілерінің еңбектерінде когнитивті лингвистика ғылымының
өзектілігі, теориялық мәселелері назардан тыс қаламады. Аталған зерттеу
еңбектерінде когнитология ғылымының нысаны, бағыт-бағдары, зерттелуі,
негізгі ұғымдары сөз етілді. Бұл еңбектерден танымдық ғылымдар ішінде
тілдің атқаратын қызметінің жоғары екенін аңғаруымызға болады. Сонымен
қатар, Ресейде Новое в зарубежной лингвистике журналының XXIII томында
тілдің когнитивтік аспектісі туралы мақала жарық көрсе, 1995 жылы Язык и
интелект атты когнитивтік лингвистикаға қатысты жинақ шығады. Орыс тіл
біліміндегі когнитивтік ғылымының дамуына айтарлықтай үлес қосқан ресейлік
ғалым Ю.С.Степанов болды. Оның 1997 жылы Консананты словарь русской
культуры атты еңбегінде орыс мәдениетін қамтылып, когнитологиялық негізде
талдау жасалды. Адамның іс-әрекеттерінің негізгі ерекшеліктерін түсінуде
когнитивистер тілді кілт ретінде қолданды.
Когнитивтік лингвистика саласындағы негізгі бағыт тіл мен адам санасын
біртұтас жүйе тұрғысынан қарастыру болып табылады. Ол сан ғасырлық тілдік
білімді адам миының жемісі ретінде бағалап, күрделі құрылым, жүйе ретінде
кешенді сипаттауға бағытталған.
Когнитивтік ғылым термині алғашқыда белгілі бір ақпаратты қабылдау,
оны електен өткізу, ми қыртысында сақтай отырып, қажетті кезде оны
тәжірибеде қолдану үшін енгізгізілген. Нәтижесінде адамның миында білімнің
қалыптасып және толығу жүйелерін зерттейтін ғылыми пәндер есебінде
қолданды. Танымдық үлгі жүйесіндегі тілдің қызметі жөнінде Г.Харман:
Тілдің танымдық ғылымдардың ішіндегі ең маңыздылығы – тілдің ойды
жеткізудегі басты құрал болып танылуымен байланысты..Тіл танымға өзінің
әсерін беруі де мүмкін десе, А.В.Гумбольд Язык – главнейшая деятельность
человеческого духа, пронизывающая все сферы человеческого бытия и познания-
деген болатын. Бұл жөнінде Е.С.Кубрякованың: Қандай да бір табиғи тіл
арқылы біз сананың құрылымы мен оның бейнеленуінін тіл арқылы білуімізге
болады деген пікірін келтіре аламыз [5,21б.]. Зерттеушілердің пікірінен
адам санасында, миында қалыптасқан білім қыртыстарының көрінісі тек тілдің
қызметі арқылы жүзеге асатынын аңғаруға болады. Демек, таным негізінде
қалыптасқан санадағы білім тек тілдік бірліктер нәтижесінде коммуникативтік
қарым қатынасқа түседі. Сондықтан да тілдің когнитивті лингвистикада алатын
орны өте зор.
Қоршаған ортаның адам санасында бейнеленіп, тілде көрініс табуын
А.А.Потебня, Н.Хомский, Н.Я.Марр, Г.Гадамерлер де қарастырған. Олардың
концепциялары философия, психология, мәдениет пен тілді бірлікте қарауға
арналған. Қазіргі кезде бұл мәселенің аясы кеңіп, ғылымның философия,
логика, психология, мәдениеттану сияқты бірнеше салалардың басын тоғыстыру
арқылы тілдік міселелерді шешуді ұсынып, жаңа концепциялар негізінде
зерттеліп келеді.
Когнитивтік лингвистика алғашқыда нейролингвистика ғылымы (жасанды
интелект және компьютерлік ғылымдар) аясында зерттелген. Зерттеу барысында
ғалымдар оның адамзат баласының дүниетанымын, парасат-пайымын, ойлау
деңгейін, тілдік бейнесін де қарастыратындығына көз жеткізген болатын.
Бертін келе адамның танымын, білімін, ойлау құбылыстарының сан сырын ашу
бұл ғылымның маңызды аспектісіне айналды.
Орыс тіл білімінде когнитивті лингвистика ғылымынң маңызын В.А.Маслова
былайша анықтайды: Когнитивная лингвистика дополняет анализ языка анализом
речи, различных контекстов употробление соответствующих лексем,
зафиксированных в текстах суждений о концепте, его определений в разных
словарях и справочниках, анализом фразеологии, пословиц, поговорок,
афоризмов, в которых концепт репрезентирован [4,25б]. Яғни когнитивтік
лингвистика когнитивтік жүйедегі лингвистикалық бағыт болғандықтан, тілдің
танымдық сипатын тереңнен қарастыруға мүмкіндік жасайды.Тілдің когнитивтік
бейнесін тілдің кез келген тілдік бірліктерінің асарынан көруге болады.
Мәселен, қазақ тіліндегі мақал-мәтел, фразеологизм, қанатты сөздер т.б.
қазақ халқының сан ғасырлық дүниетанымы негізінде туындаған тілдік
бірліктер болып табылады.
Тілтанымдық зертеулер қазақ тілінде өткен ғасырдың 90 жылдарынан
бастап қолға алына бастады. Қазақ ғылымының когнитивті лингвистикасының
тілтанымдық тұжырымдамасының негізі отандық ғалымдардың пірікірі мен
тілтаным аясында жасаған еңбектерінің нәтижесінде дүниеге келді.
С.Аманжолов адамның дүние тануындағы жетістіктері сөзде, сөйлем
құрылысында тіркеледі десе, Н.Сауранбаев жеке сөздер жеке ұғымды
білдіреді... ұғымдардың өзі айналадағы құбылыстың, жаратылыстың, әрекеттің
санадағы сәулесі деген тұжырым жасаған. Қазақ тілтаным ғылымын этноспен
байланыстырған Ә.Қайдар Адамтану, Қоғамтану, Табиғаттану деп аталатын
ғылыми салалардың қалыптасуына негіз болатын да, біле білсек, осы тіл
әлемі деп түсінік берген. Ғалым этностық таным мәселесін көтере отырып,
халық пен тіл ұғымдарының ортақ мүддесін этностың шығу тегін,қауым ретінде
қалыптасу процесін ғана емес, снымен қатар оның тілінде қалыптасқан
деректер арқылы болмысын ( яғнм рухани, мәдени өмірін, салт- дәстүрін,
тіршілік- тірілік көркністерін, ұлттық дүниетаныме мен минталитетін т.б. )
паш ете [6,10б.] білуімен сабақтастырады. Тілдік зертеулерін тілтанудың
ғылыми- теориялық сипатын анықтауға бағытталған ғалым халықтың тұтас
бейнесін тіл қазынасы [6,11б.] арқылы сомдау қажеттігіне ерекше назар
аударады.
Тілші Ж.А.Манкеева тіл мен мәдениеттің байланысы туралы айта келіп,
Бұл екі фактордың тоғысуы нәтижесінде пайда болған тілдік деректер ұлт
мәдениетін және ұлт тарихын, халықтың қоғамдық өмірін танытып қана қоймай,
ана тілінің сөздік қоры байлығының көрсеткіші ретінде де танылады,-
[7,90б.] деп тілді мәдени өркендеумен ұлттық қалыптасудың құралы ретінде
қарады. Когнитивтік лингвистикадағы тілдің бейнелеуіштік қызметінің зор
екендігін атап көрсетеді.
И.Айбарша Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті атты
ғылыми еңбегінде қазақ тіл білімінің лингвомәдениеттану ғылымымның
салыстырмалы-салғастырмалы саласының негізін қалады. Қазақ ұлттық
дүниетанымының басты танымдық концептілер аймағы және олардың тілдік
бірліктердегі көрініс-мазмұны айқындады. Түркі халықтарының ортақ дүниесі -
ежелгі жазу ескерткіштерінде, мифологияда, эпоста, қазақ тілінің
фразеологиялық қорында және поэтикалық мәтіндерде, образдарда көрініс
тапқан дүниенің тілдік суреті туыстас және туыс емес тілдермен салыстырыла,
салғастырыла зерттеу арқылы лингвомәдени аспетіде саралау жұмыстарын
жүргізді. Когнитивтік лингвистикадығы тілдік тұлға мәселесін көтерді.
Қ.Жаманбаева Тіл қолданысының когнитивтік негіздері аталмыш
ғылымдағы іргелі еңбектердің бірі. Қазақ тіліндегі когнитивтік лингвистика
ғылымының қалыптасуына негіз болған бұл еңбек тіл қолданысындағы
когнитивтік негіздердің зерттелуіне айтарлықтай үлес қосады. Бұл еңбекте
зерттеуші тілдік сананың құрылымын анықтап, гештальт теориясын түсіндірді.
Айтова Н.Н Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік
семанткасы, Айтбаева Ә.Ж. Бесік жырының этнолингвистикалық сипаттамасы
деген т.б. көптеген ғалымдардың жекелеген тақырыпта тілтанымдық зерттеулері
бүгінгі тілтаным ғылымының айналысатын негізгі мәселесін көтерсе, Ж.Б.
Сәткенова Когнитивті лингвистика ғылымының зерттелуі, Танымдық ғылымдағы
базалық ұғымдар туралы, Н.И.Аитова Ғалам бейнесі және ғаламның тілдік
бейнесі, C.А.Жиренов Антропоцентристік лингвистика ғылымынағы Ғаламның
тілдік тұлғасы теориясының зерттелу барысы атты зерттеушілердің
мақалаларында танымдық лингвистика ғылымының тарихи қалыптасу негіздері,
олардың ғылыми теориялық туралы өзекті мәселелерді қарастырып келеді.
Қазақ тілтанымының халықтық негіздерінің қалыптасып дамуы туралы
көлемді әрі жүйелі еңбек жазған ғалымдардың бірі, белгілі тілтанушы ғалым
Э.Оразалиеваның Когнитивті лингвистика: қалыптасуы мен дамуы (2007) атты
еңбегі. Аталмыш еңбек танымдық тіл білімінің қалыптасу, даму негіздерін,
теориялық-практикалық мәселерін толықтай қамтыған алғашқы ебектердің бірі
болып табылады. Тілтаным жүйесінің негізгі мынадай фактілерді көрсетеді:
1) Алғашқы этнолингвистикалық зертеулердің мақсаты тілдің танымдық
қызметіне өзгеше мән беру, олардың ұрпақ тәрбиесінде алар орнын
айқындау болып табылады;
2) Тілдік бірліктер тек құрылымдық негізде ғана емес, идеялық, рухани
қабылдаудың көзі ретінде танылып сұрыпталады;
3) Тіл мен ойлаудың байланысы арқылы ұлттық танымға, халықтық
қабылдауға мән беріледі;
4) Тарихи танымның негізінде сөз этимонын айқындау, оның уәжді
себебін дәйектеу қажеттілігі пайда болды;
5) Ұлттық рух, ұлттық әлем, ұлттық таным ұғымдарын өзектеу
мүмкіндігінің тілдік амалдар арқылы ғана жүзеге асатындығы
дәлеледеніп, жаңа лингвистикалық ізденістерге жол ашылды. Сөйтіп,
әлемнің тілдік бейнесін сұрыптау керектігіне ден қойылды,-
[8,203б.] дей келе, тілтаным теориясының халықтық сипаты деп
әлемнің тілдік бейнесін этникалық құндылықтармен тоғыстыра
айғақтайтын танымдық ережелер мен анықтамалар жиынтығы деп түсінік
береді.
Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстар мен
олардың сапа-қасиетін сезім мүшелері арқылы сіңіріп, санамен түйсініп қана
қоймайды, оған жауап қайырады, ақпаратты өзінше жаңғыртып, жаңа сапада
қайта жасауға саналы-санасыз күйде талпыныс жасайды, өңдейді, қорытады,
елеп-екшейді, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас көрінісі
ретінде ғаламның тілдік бейнесі жасалады.
Тілдің байлығы тек сөздік қор мен сөздік құрамның, грамматикалық
мүмкіндіктердің молдығымен айқындалмайды, бұл ретте ұлттық тілдік тұлғаны
қалыптастыратын танымдық жүйелердің, психологиялық және әлеуметтік
құрылғылардың, мәдени тілдік бірліктердің барлығы да ескерілуі қажет.
Адамның танымдық қабілеттері, когниция құрылымы мен оған сәйкес
айқындалатын сана қызметі адамзат атаулының когнитивтік ерекшеліктерін
құрылымдық және жүйелік негізде сұрыптауға бағытталады. Сондықтан тіл
білімінде тіл, мәдениет және ұлт арасындағы қарым-қатынасты, олардың бір-
бірімен байланысын танымдық тұрғыда зерттейтін жаңа бағыт – когнитивтік
лингвистиканың орны ерекше.
2. Ғаламның тілдік бейнесі- когнитивті лингвистиканың негізгі ұғымы
Өткен ғасырдың соңғы ширегі мен жаңа ғасырдың басында, ғасырлар
тоғысқан уақытта әлемдік озық лингвистиканың теориялық бағыттары
қалыптасқан құрылымдық лингвистикадан бөлек жаңа бір бағыттағы демек тілді
жеке адаммен немесе жеке этноспен олардың ойлау өрісімен және рухани-
практикалық функциясымен сабақтастықта қарауға мүмкіндік беретін жаға ғылым
саласына айналдырды. Тіл иесі адамның күллі дүние, әлем, ғалам туралы
білімдерінің жиынтығын санамалап саралауда антропоцентристік лингвистикалық
зерттеудің мүмкіндігі жоғары.
Соңғы жылдарда анропоцентристік парадигма аумағындағы когнитивтік
зерттеу бағытындағы еңбектерде қоршаған әлемді тану, ұғымына байланысты
қолданылып жүрген дүниенің тілдік бейнесі, әлемнің тілдік бейнесі,
ғаламның тілдік бейнесі сияқты терминдер жарыспалық танытып жүргенін атап
өткеніміз орынды. Өйткені бұл терминдерді когнитивтік бағытта зерттеп
жүрген зерттеушілер өз стилдік қолданысына байланысты тұтынғанымен,
семантикалық диференцияларында айтарлықтай өзгешелік жоқ екенін айтуымызға
болады. Осыған орай біз өз жұмысымызда ғаламның тілдік бейнесі ұғымын
қолданған жөн деп санап отырмыз.
Ғалам бейнесі дегеніміз – адамды қоршаған обьективтік шындық. Ол
танымға тәуелсіз өмір сүреді. Ал табиғи тіл біздің ғалам туралы біліміміз –
толық қамтып бейнеленген негізгі форма. Е.М.Абақан: Тіл білімінде әлемнің
бейнесі, әлемнің ұлттық бейнесі сияқты термин ретінде қолданылып жүрген
сөйлемдерде әлем бейнесінің жасалуы жеке адамға, я болмаса, бүкіл адамзатқа
тән құбылыс ретінде қарастырылады. Оның когнитивтік санаға қатысты,
танымдық сипаты адам ойында пайда болады. Бірақ әлемнің тілдік бейнесі
қоршаған ортаның тікелей, тура бейнесі бола алмайды екен. Себебі, болмыс
пен тілдің арасында адамның санасы тұрады, – деген пікір айтады [9,75б.].
Ғаламның тілдік бейнесі деген ұғым адамзат баласына ортақ дүние мен жеке
этностың өзіне тән ұлттың бояуын бойына жинақтайды. Бұл ұғым аясындағы
концепт – көптеген тіл қабаттарының қайнар көзі. Біз талдау жүргізіп
отырған. Дулатовтың шығармаларынан да ұлттық дүниетаным мен болмысты, ұғым
мен мағынаның кеңею аясын, сөз мағынасының даму процесін көруге болады.
Шындығында, адам санасының индивидуалдылығын жоққа шығаруға болмайды.
Бірақ ғаламның тілдік бейнесі өмірлік тәжірибелер түйіні, барша мойындаған
шындыққа қатысты болатынын ұмытпаған абзал. Субъективті сана тұжырымдамасы
әуелі шындықпен әрекет нәтижесі ретінде көрінеді, кейін ұжымдық санамен
мойындалғаннан соң ғана оның жемісіне айналып, объективтенеді. Ол процесс
уақытпен емес, алдымен шындыққа қатысымен құпталады. Субъект санасындағы
индивидуалды білім мазмұнының объективтенуі оның ғаламның тілдік бейнесі
ретінде өмір сүруінің басты шарты. Онсыз оның мәні жалпыға бірдей
қабылданбайды. Ал қабылдаудағы тілдік білім мазмұнының ерекшелігі
қабылдаушы сезімінің субъективтілігіне қатысты болмақ, яғни ақпараттың
қабылдаушының объективті емес, субъективті көзқарасына сай түсуімен
байланысты.
Ғаламның тілдік бейнесі динамикалы негізді және ғалам бейнесіне
тілдік араласудың нәтижесі. Ол тереңнен ғалам моделі арқылы басқарылады.
Ғаламның тілдік бейнесіне өзінің қатынасының бөлігін көрсете отырып
басқарады, оның әр басқа көрінісіне сай модель түзеді, объективті шындық
сана, ғалам моделі арқылы ғаламның тілдік бейнесіне бейнеленгенде толық
дерлік оның элементін қабылдаған объективті шындықтың өзі емес, оған
қатынас бейнесі ретінде көрінеді. Алайда ғалымдардың зерттеуі бойынша
ғалам бейнесі мен ғаламның тілдік бейнесі арасында айырмашылық барын
байқаған.
Антропоцентристік лингвистикалық бағыттағы дүниенің немесе ғаламның
тілдік бейнесі жөніндегі мәселе көптеген зерттеушілердің зерттеу нысанына
айналдырып отыр. Атап айтар болсақ, ғаламның тілдік бейнесі туралы шет
ел ғалымдары Ю.М.Караулов, А.А.Уфимцева, В.И.Поставлова, Е.С.Кубрякова,
В.Н.Телия, Г.В.Колшанский т.б. еңбектерінде әр қырынан қарастырылып келсе,
қазақ тіл білімінде Э.Д.Сүлейменова, Ж.Манкеева, К.Хұсайынов, Г.Сағидолда,
А.Ислам, Б.Ақбердиева, Г.Снапасова, Ш.Елемесова және басқалардың
еңбектерінде әр түрлі аспектіде қарастырылып келеді.
Ғалам бейнесі деген ұғым адам баласының қоршаған орта мен
дүниеге деген өзіндік көзқарастарын зерттеуге негізделеді. Айнала
қоршаған дүние немесе адам мен оның өмір сүретін ортасы өзара бір-
бірімен байланыста болса, ал ғалам бейнесі дегенге келсек, оның
концептуальды негізі адам мен оның ортасы жайлы ақпаратты өңдеудің
нәтижесі деген тұжырымдама негізіне топтасады. Ғалам бейнесі - өте
күрделі, үнемі қозғалыста болатын, тұрақсыз, ауыспалы процесс. Онда
адамдардың бір-бірімен табысуын, ортақ шешмге келуін қамтамасыз ететін
жалпы халықтық сипаты да болады [10;71б.].
Адамзаттың дүниеге деген көзқарасы жеке және қоғамдық сана негізінде
қалыптасады. Тіл бұл жерде таным қызметін атқарады. Ғаламның
концептуальдық бейнесі әрбір индевидтің санасында әртүрлі дәрежеде
орын алып, тілінде түрліше көрініс табады.
Қазіргі уақытта лингвистер тілдің мәнін айқындауда оның түрлі
жақтарын сөз ете келіп, тілге танымдық, этнотанымдық, психотанымдық
тағы басқа тұрғыдан қарастыруды қолға алып келеді. Қазіргі қазақ тіл
ғылымында әлемнің тілдік бейнесі, дүниенің тілдік суреті секілді
танымдық тіркестер жиі қолданылады. Бұл ұғым ұлт терминдерімен
байланыса отырып, жеке тұлғалардың ұлттық мінез-құлқын, болмысын
тануға бағытталады, себебі адамды халық деген ұғымға біріктіретін
негізгі күштердің бірі ретінде тарих пен тарихи дамуын қарастырса,
белгілі бір кезеңдерді қамтыған дәуірлердің келбеті есебінде жадыда
сақталар, мәдени өркендеуде көрініс табар бөлшектер жинақталады
[8,198б.].
Тіл- таным бәйтерегі. Тілдегі дүние бейнесі адамзат қауымын
қоршаған әлемдегі құбылыстар мен нәрселерді танудың өзек (ядролық) ұғымы
болып табылады. Дүние бейнесі терминін философия мен логика ғылымында
алғашқы болып В.Витгенштейн енгізді. Ал бұл терминді тіл білімінде
қолдану Л.Вайсгербер есімімен байланысты. Ол дүниені танып білудегі тілдің
ролін баса айта келіп, Тіл дегеніміз - рух. Рухты қалыптастыратын - тіл.
Тіл арқылы дүниені танып білуге болады,- деген концептуалдық тұжырым
ұсынды [11,47б.]. Этнолингвистика ғылымының негізін қалауға ұйтқы болған
В. Фон Гумбольдт та, Э.Сепир мен Б.Уорфта тікелей бұл терминдері
атамағанмен, тіл өкілдері әлемді өз көзқарастары негізінде таниды,
өздерінше пайымдайтынын өз зерттеулерінің өзегіне айналдырды. Мәселен,
біздің ана тіліміз қазақ тілі бұрынғы өткен бабаларысмыздың таным-
түсінігін, дүние –танымын, көзқарастары мен пайымдарын қалыптастырғаны
ақиқат.
Дүние бейнесінің қалыптасуы тарихи тұрғыдан танымның алғашқы әлем
туралы нүктесінен (мифологиялық, қарапайым) бастау алып, ғылыми аралыққа
дейінгі даму сатысына жеткен. Ол адамның дүние, қоршаған әлем туралы балама
танымымен тығыз байланыста жүйеленді. Дүниені танып білу адамның
күнднлікті тұрмыс-тіршілігіндегі істеген іс-әрекеттері мен көрген білген
өмір тәжірибелерінің нәтижесі негізінде сұрыпталып қалыптасады. Ал тәжірибе
болса, адам қоғамның алға дамуының нәтижеге жеткен көрсеткіші ретінде де
дәйектеліп зерделенді. Сол себепті, дүниені танудың бастапқы және соңғы
кездері – адам әрекетінің тәжірибелік меңгерудің нәтижесі болып табылады.
Адам жаңа нысандар мен құбылыстарды тани отырып, оларға айдар тағып,
атау береді. Дүние бейнесі ұғымы белгілі бір тарихи кезеңдегі адамзат
білімімен, танымымен тығыз байланысты қатталады. Әр адамның, әр халықтың
әлем туралы танымы мен білімі сол кездегі қоғамдық жағдаяттарға тікелей
тәуелді болатынын да естен шығармаған абзал [12,145б.]
Дүние бейнесі ұғымын өмірлік тәжірибе нәтижесінде қалыптасқан
қандай да бір құбылыс туралы таным деп тұжырымдалғанмен, әлем бейнесін
бұлай түсінудің ғылыми сипаты жоқ, себебі ол табиғат, жағдай, эстетикалық
құндылықтар, т.с.с. қандай да бір құбылыстар туралы жеке адамның түсінігі
мен танымын бейнелеуі сияқты мүмкіндіктерге де ие.
Мәдени ақпарат ұжымның когнитивтік санасында қатталып, тілі арқылы
жүйеленіп, сөз құдіретінің негізінде халық есінде ғасырдан ғасырға
сақталады. Сондықтан да ғалымдар тарапынан тұжырымдалған ұлттық
мәдениеттің негізі тілде,-деп көрсетуін де жоққа шығара алмаймыз.
Кез келген тілдегі ғаламның тілдік бейнесі екі жақты сипатқа
ие: біріншіден: кез келген тілдегі дүние бейнесі адамның әлемге
көзқарасымен байланысты қатталса, екіншіден, нақты әр тілдегі әлем
моделіне қоғамдық әлеуметтік-мәдени өмірдегі ұлттық дүние бейнесі
жалғасады. Осының нәтижесінде жеке тіл өзіндік сипатқа ие болады. Әр
табиғи тіл ғаламды өзінше таңбалап, өзінше бөлшектейтіні белгілі, ол
дегеніміз- тілдің өзінің ерекше концептуализациялық (әлемді ұйымдастыру)
әдістері бар деген сөз. Басқаша айтқанда, әр концептуалды тілдің
негізінде ерекше бір модель жатыр немесе осы модельге байанысты өз
ойын жинақтап, жарыққа шығарады.
Сондай-ақ дүние бейнесі ұғымы әр түрлі ғылым салаларында да
кеңінен қолданылады. Себебі, дүние бейнесі ұғымының мазмұны да ғылым
салаларында бүкіл адамзат өркениеті біліммен ұштас келеді. Бұл білімге
материалдық әлемнің барлық процестері туралы білімдер - физикалық,
биологиялық, химиялық, сонымен қатар, адамның рухани өміріне қатысты
көріністер –этика, эстетика, өнер, т.б. жатады. Соған сәйкес ғылым
салаларында физикалық әлем бейнесі, химиялық әлем бейнесі,
биологиялық әлем бейнесі, жануарлар әлем бейнесі, адам өмірінің
психикалық бейнесі т.б. ұстанымдар қалыптасып келеді.
Ғылыми еңбектерде қоршаған орта, әлем үш түрлі тұлғада көрініс
табады. Олар: ақиқат дүние бейнесі, мәдени дүние бейнесі және тілдік
дүние бейнесі. Ақиқат дүние, ғалам бейнесі объективті шындықты, адамды
қоршаған әлемді қамтыса, мәдени дүние бейнесі адам танымы негізінде
қалыптасқан ұғымдар мен нысандар арқылы тілде көрініс береді. Тілдік
дүние бейнесі мен мәдени дүние бейнесі бір-бірімен астасы тығыз
байланыста көрініс тауып жатады. Ақиқат дүние бейнесінен ұғымға, оның
тілдік көріністеріне өту сатысы мен көшу жолдары әр этоста әр түрлі
жүзеге асады [12,146б.].
Зерттеушілердің басым көпшілігі адамзат дамуының өркениетіндегі
дүниенің тілдік бейнесін ақиқат әлем туралы тілдегі танымдар мен
білімдердің жиынтығының тілдегі көрінісі ретінде тұжырымдайды. Философия
мен логикада әлемді танудың негізгі құралы- ойлау. Ал тіл- ғалам
бейнесін ойлау арқылы санада бейнелейтін құрал, адам ойының, аялық
білімінің өмір сүру формасы түрінде көрініс береді. Ол адамның
тәжірибелік іс-әрекетімен ажырамас байланыста тұрып, белгілі бір уақыт
факторының шеңберінде жинақталады. Ойлау тәжірибесі арқылы бекітілген
пайымдаулар адам санасында бейнеленіп, дүние бейнесі тіл арқылы
дәйектеледі. Ғаламның тілдік бейнесі ұғымын этностың ұлттық құндылықтарымен
сабақтастыра қарастыруда бұл бағыттағы маңызды ұстанымдарының бірі болып
табылады. Мәселен, В.Г.Колшанскийдің пікірінше: Дүниенің тілдік бейнесі
дегеніміз- ұлттық тіл арқылы бекіген сыртқы және ішкі белгілер жөніндегі
ақпараттар мен білімдер жиынтығы [13,49б.]
Ғаламның тілдік бейнесінің шығу көзі ежелгі философтар еңбектерінен
басталады. Тіл және ойлаудың өзара қатынасы қарастырылған кезде сөздер,
олардың мағыналары адам тілінде бөлек түсінік, өзіндік танымдық әлем
құрайды. Дерексіз, деректі ұғымдар бірлесіп келіп, индивид тіліндегі
қоршаған ортаға, өз ұлтына деген көзқарасын білдіреді. Сигналдық жүйе
адамға әсер еткенде қоршаған ортаның, оның заттары және құбылыстарының ең
елеулі белгілері сақталып, дерексізденіп мағына құрылымының ерекше бөлігіне
айналып бекиді. Мағыналар ірілі-ұсақты жүйешелерден тұратын өзіндік қойма
іспетті әлем түзеді, бұның шығар бастауы – қоршаған әлем.
Таным қызметі ғана әр индивидте әртүрлі дәрежеде болғандықтан тілдік
тұлғаның тіліндегі ғаламның тілдік бейнесі әртекті және әрқилы байқалады.
Ислам Айбарша мұның себептерін былай жүйелейді: Адам қоршаған ортаны ойлау
арқылы танып біледі және ол адам санасында көрініс табады. Адамның шындықты
танып білуі, ой арқылы жүзеге асса, тіл – ойдың бейнелеу қызметінің
нәтижесін бекітудің құралы ретінде қызмет етеді. Бұл жалпыға ортақ таным
үлгісі, өйткені табиғаты жағынан адамзат бірдей болса, таным қызметі де,
оның механизмдері де ортақ құбылыс екені де мәлім. Қандайда тіл өзінің
тілдік құрлымы және тілдік үлгілері жағынан әртүрлі болғанымен тілдік
болмысты түсінуге келгенде ортақ танымдық дүниелерден тұрады [14,13б].
Ғаламның тілдік бейнесі ұғымының пайда болу көздері логикалық қатынастың
тілдегі көрінісінің мазмұнында жатыр. Сондықтан бұл мәселелер, зерттеушінің
көрсетуінше, үнді философиясы, көне қытай конфуциандық ілімінде, И.Кант,
Г.Фреге, К.Лейбниц зерттеулерінен басталады.
Қоршаған шындық болмыстың адам тілінде бейне құрап, адамның дүниені,
әлемді көзі, тілі арқылы тани алатынын тұтас теория ретінде алғаш ұсынған
неміс ғалымы Л.Вейсгербер болатын. В.фон Гумбольдтың тілдің ішкі формасы
ілімін негізге алған ол, ғаламның тілдік бейнесі ұғымына
лингвопсихологиялық концепцияларды негіз етіп алады. Ғаламның тілдік
бейнесі - индивидтің танымдық көзқарасын көрсететін тілдік бірлік, яғни
эмпирикалық тәжірибелердің жиынтығы, аралас жүйедегі білім. Тіл – қоршаған
ортаның тірі сөйлеу құралы ретінде қызмет еткенде ғаламның тілдік бейнесі
ұғымы түсінікті болады. Себебі тіл – қарым-қатынас құралы және қоршаған
ортаны, шындық болмысты бейнелеуші құрал ретінде адамға қажет болады.
Таным сигналдық жүйе деп басталып, ғаламның тілдік бейнесін құруға негіз
болады. Ал, дүниенің тілдік суреті - логикалық, философиялық көрсеткіш,
алайда тілде ғана көрінетін бірлік немесе жүйе. Ғаламның тілдік бейнесі әр
тілде әртүрлі болады. Себебі индивид сол тілдің семантикалық базасында
тілді меңгереді [15,13б]. Осы кезде тілдегі мәдени құндылықтар сөздердің
мәні арқылы ұлттық мінез бен ұлттық менталитетті қалыптастырады. Осы орайда
тілші ғалым Г.Смағұлова былай дейді: Тіл бір адамның меншігі емес десек
те, сол тілде сөйлейтін жеке адам өз ұлтының бүкіл бітім болмысы, өмірлік
тәжірибесін, дәстүрлерін меңгеру, сіңіру арқылы ол да аз тарапынан ұжымдық
мәдениетке үлесін қосады. Осындай ерекшіліктер арқылы тұлға ретінде ұлт
өкілі боп сақталады [16,145б.]. Өз ана тілінде сөйлеп өскен бала, сол
тілдегі барлық сөздердің мәнін түсініп, сол тілдік аяда тәрбиеленіп,
санасында қалыптасқан ғаламның тілдік бейнесіндегі ұлттық сипатта,
позицияда өмір бойы қала береді. Бір тілдің семантикалық базасын әбден
меңгерген индивидке басқа тілдерді меңгеру сол себепті қиынға соқпайды.
В.А.Маслова бұл ерекшелікті былай түсіндіреді: Каждый язык по-своему
членит мир, т.е. имеет свой способ его концептуализации. Отсюда заключаем,
что каждый язык имеет особую картину мира, и языковая личность обязана
организовывать содержание высказываниия в соответствии с этой картиной. И в
этом проявляется специфически человеческое восприятие мира,
зафиксированное в языке [17,64б.]. Міне, Шоқан, Абай, Ыбырай,
Міржақыптардың тіліндегі ғаламның тілдік бейнесінің ерекше болуы, яғни
ұлттық нақышта ұлтжандылық концептілерінің келуі олардың өз ана тіліндегі
барлық сөздердің мәнін түсініп, ұлттық таным позициясында шегеленуінде, сол
деңгейде өсіп-өнуінде жатыр деп ойлаймыз.
Ғаламның тілдік бейнесінде мәдени ықпал басты орынға шығады, сол
себепті әлемді мәдени-ұлттық сипаттағы халық жинақтаған тәжірибеден
танимыз. Сыртқы әлемнің құбылыстары, көріністері, белгілері, суреті,
қасиеттері адам санасында ішкі бейне түрінде көрінеді. В.фон.Гумбульдтің
ішкі формасы - осы көрініс, сол себепті ол: түркі тілді ұлттар үшін
олардың өзіндік ойлау және қабылдау мүшелері болады дегенді айтады
[18,84б.]. Г.А.Брутян осы негізде ғаламның тілдік бейнесін зерттей отырып,
мынадай анықтама береді: Ғаламның тілдік бейнесі - дегеніміз тірі
(табиғи, ұлттық) тілдер арқылы бекіген ішкі және сыртқы дүние туралы жалпы
ақпарат [19,108б.]. Ғаламның тілдік бейнесі жалпы жиынтық сурет іспетті
болғандықтан, ондағы ақпарат қорытылған, өңделген мазмұнда болады. Демек,
ғаламның тілдік бейнесі адам санасында өмір сүру тәжірибесіне қатысты
қалыптасып, соның әсерінен тілінде өзгеріске түсіп, дамып отыратын
ақпараттар жүйесі.
Тіл аралық көпір ретінде қызмет еткенде ғана, тілдегі ғалам бейнесі
мен қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар бейнесі бір-бірімен байланыста,
адам арқылы оның ішінде, тіл арқылы айқындық дәрежесіне түседі. М.Дулатұлы
тіліндегі қазақ ұлтының кейпі оның тіліндегі ғаламның бейнесі ретінде
байқалады. Мұны, әрине, концептілік құрылымнан ерекше нақышта көруге
болады.
Адам баласы ұмтылыспен өмір сүреді: ұмтылыс адам индивидумының үнемі
жаңарып отыруы керек деген позициясынан туындайды. Өмір туралы білім
жаңарған сайын тілдің сипаты адам санасындағы ғаламның тілдік бейнесі де
өзгеріске ұшырайды. Әр заманның өзіндік ғаламдық бейнесі тілді
қолданушыларға әсерін беріп, келесі дәуір көрінісінің баспалдағы болды.
М.Дулатұлы өз заманында тілді осы мақсаттарға жету құралы ретінде
пайдаланған тілдік тұлға. Сондықтан оның тілдегі ғаламның тілдік бейнесі
- сол кездің заманында озық ойға құрылған ұмтылыстан тұратын концептілер
мен ақын қиялының көрсеткіші.
Ғаламның тілдік бейнесі адамда ғана көрінетін, оның тілдік
ерекшелігінен байқалатын тілдік бірлік. Сондықтан болса керек ол
антропоцентристік негізден тұрады, себебі адам танымынан әлем бейнесі тілде
көрінеді. Ғалам бейнесі адам санасында тұтас күйінде қайталанып өмір
сүреді. Оны жүзеге асыратын, обьективтендіретін форма да – тіл. Сонда адам
баласының тілі адам - әлем қатынасының нәтижесінде пайда болатын жалпы
адамзат атаулыға ортақ әлемдік бейне тіл – ойлау бірлігінің көрінісі
болып саналады, яғни ойлау мен тіл бір-бірімен өзара тығыз байланыста
болады [20,67б.]. Бұл ойды дамытып таратқанда мынадай құрылым жазбасы
байқалады: Қоршаған орта, шындық болмыс – адамның әлемді тануы, яғни таным
– тіл – ойлау – ғаламның тілдік бейнесі. Осылайша құрылған ғаламның тілдік
бейнесі танымдық сипатта құрылыс құрағандықтан екі түрлі құрылымда болады:
1. Қарапайым деңгейде.
2. Терең, күрделі деңгейде.
Қарапайым деңгейдегі танымның тілдік бейнесі тек тілдік тұлғалар
тілінен өз өрнегін көрсете алады. Осындай ерекшеліктерден Дж. Лакофф
ұсынған тілдік гештальттар теориясы пайда болады. Тілдік гештальттар да
антропоцентристік негізден тұрады. Оның бұл қасиетке жатқызу ерекшелігі
тілдік танымның өзіндік тілдік тұлғаға тән қабылдау себептерінде жатса
керек. Тілді антропологиялық бағытта зерттеу көптеген күрделі мәселелерді
алға қояды: 1) тіл және адам рухани белсенділігі; 2) тіл және ойлау; 3) тіл
және адам физиологиясы; 4) тіл және индивид психологиясы; 5) тіл және
мәдениет; 6) тіл және таным; 7) тіл және қоғам; 8) тіл және жалпы халықтық
құндылықтар; 9) тіл және коммуникация, – дейді мифтік танымның тілдегі
көріністерін зерттеген ғалым Б.Қ Ақбердиева [21,42б.]. Бұл мәселелердің
ішінен тіл және таным, тіл және адам рухани белсенділігі, тіл және ойлау,
тіл және мәдениет бағыттарының түйісетін тұсы адам тіліндегі ғаламның
тілдік бейнесі мәселесі. Ғаламның тілдік бейнесі адам тіліндегі ойлаудың,
танымның, рухани болмыс–бітімінің, мәдениеттік құндылықтары барлық деңгей
мен дәрежесін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz