Құлпытас - негізінен Батыс Қазақстанда аса кең тараған қазақ тас ескерткіштерінің бір түрі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 3
1 Материалдық мәдениеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.1 Шаруашылығы мен кәсіпшігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Пәтер-жай мен киім кешегі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2 Рухани мәдениеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 32
2.1 360 әулиелі Маңғыстау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
2.2 Маңғыстау мен Үстірт қазақтарның наным-сенімдері мен
әдет ғұрпы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 65
КІРІСПЕ.
Тақырыптың өзектілігі.
Егемендіктің жырма жылдығы да таяп қалды. Көп уақытқа дейін еліміздің
тарихы үлкен жалпыодақтық тарихтың бөлігі болып келгені ешкімге де сыр
емес. Қазақ халқы мәдениеті жоқ, Кеңес Одағына қосылмағанша білімі болмаған
қарапайым малшылар тұрғысынан қаралды. Мыңқау тарих пен мәдениет
ескеркіштері далалықта шаңға оралып, жойылып кетіп жатты. Ал тың науқаны
басталған кезде Қазақстан территориясының көп бөлігінде ескерткіштерінің
қаншамасы жермен аударылып, үс-түссіз жоғалды, осы қасірет айналып өткен
аймақтың бірі болып Маңғыстау ғана қалса керек. Бірақ одан басқа қазіргі
кезде өзге де антропогендік факторлар кең етек алуда, бұған салынып жатқан
авто жолдар, мұнай-газ өндіретін орындарды жатқызуға болады.
Қатаң идеологизацияның әсерінен қазақ халқының санасындағы әдет-ғұрып
пен салт-санамыз бара-бара ұмытылып, тілімізді ұмытып, ұлт ретінде жойылып
кетудің қаупі болды. Ендеше осы жиырма жылда не өзгерістер болды, тарих пен
мәдениетті жандандыруға қандай әрекеттер жасалды?
Ұсынылып отырған ғылыми жұмыс Қазақстанда өзара ерекшелінетін,
өркениеті айрықша аймақтарының бірі Маңғыстау мен Үстірт қазақтарының
мәдениетіне арналады. Зеттеу жұмысының қазіргі таңда жазылудың негізгі екі
себебі бар: біріншіден, жоғарыда айтып келгендей тарихтың куәгерлері
болатын түрлі архитектуралық жерлеу комплекстері, бір жағына шалқайған
құлпытастар мен бара-бара жермен жексен болып құрып жатқан саз мазарлар,
өлке тарихының бір сырын ашып беретін кілттердің жойылуы болса,
екіншіден, аз болса да білетін, киелі деп саналатын орынды көрсетіп беріп,
сол туралы мәлімет жеткізе алатын, естеріңде әдет-ғұрып, ауыз әдебиетімізді
ұстап келе жататын қарияларымыздың азайып бара жатқанымен түсіндіріледі.
Соңғы кезде көшпенділердің өмірі мен мәдениетіне ерекше назар аударылып
жатыр. Бұған ел басшысымыздың жариялаған мәдени мұра бағдарламасы ерекше
атауға болады. Осындай мемлекеттің беріп жатқан көмегі мен нұсқауы арқылы
ғылыми зерттеулер мен экспедициялар ұйымдастырылып, бейнефильмдер түсіріліп
жатыр. Бұлардың айтып, шырылдап жатқанның басты мәселесі көшпенділіктің
мүлдем жабайылық екендігін жоққа шығару, керісінше тарихы мен мәдениеті
бар, өзге дүниежүзілік өркениетті халықтардан ешбір кем еместігін жариялау.
Бұл орайда Мағыстау мен Үстірт халқының ұлттық дәстүрлі материалдық және
рухани мәдениетіне арнап біздің де қосатынымыз бар секілді.
Мәдениет деген кезде бұл сан ғасырлар бойына қалыптасып, өне бойына
білім мен даналық жинақталған элементтердің жиынтығы. Ал оның өзі халық
айналысып жатқан шаруашылығы мен кәсіпшілігімен тығыз байланысты екені
баршамызға түсінікті. ХХ ғасырдың басынан бастап өмір салтының өзгергеніне
байланысты ұлттық мәдениет деген мұрамызды ұмыта бастаған секілдіміз. Жас
ұрпақтар бұған ешбір қызығушлығын танытпай, орта жастағылардың үйрететіні
жоқ болса керек. Әсіресе бұл Ресеймен шекаралас аудан тұрғындарына қатысты
секілді. Сондықтан да ата-бабамыздың мұрасын келешек ұрпаққа жеткізу
біздің парызымыз. Осындай мұраның мол сақталған өлкелердің бірі Маңғыстау
елі.
Өткенді білмей болашаққа ұмтылу мүмкін емес. Ата-баба мұрасы мыңжылдар
бойына атадан балаға ауыз әдебиет, ерекше рухани мағынаға ие болған түрлі
аңыздар мен оқиғалар арқылы беріліп жатты. Болашақ ұрпақты рухани жағынан
тәрбие беретін әдет-ғұрып пен салт-дәстүрін дер кезінде қағазға тіркеп алу,
көрнекілік құралы не ашық аспан астындағы мұражай бола алатын қазақтың
тас қашаудың шеберлерінің туындылары мен діни ғұрыптық құрылыстарды
сақтаудың маңызын айтпасақ та түсінікті шығар.
Мәселенің зерттелу деңгейі.
Зерттелуі мен тарихи танымдылықта қарастырып отырған аймақ Батыс
Қазақстанның өзге облыстарымен салыстыратын болсақ аз зерттелген. Өйтіп
айтуыма бірнеше себептерім бар: біріншісі әлі де болса өлкенің киелі
орындары туралы толық тізім жасақталмаған, екіншіден ескерткіштердің тек
бір бөлігі ғана зерттелген.
Революцияға дейінгі Маңғыстау үстімен өткен саяхатшылардың мәліметті
жинақтағандардың алғашқысы боп қазақтың геродоты атанған Левшинді атауға
болды. Оның Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и
степей... атты еңбегінде Арал-Каспий аймағының құрылыстары туралы,
жергілікті халықтың шаруашылғы мен әдет-ғұрпына да тоқталып, мәлімет
береді.
Ал, ХІХ ғ. 50-шы жылдары Маңғыстау діни-ғұрыптық кешендерін суретке
салып, сипаттауда Қазақстанға жер аударылған Т.Г. Шевченко мен Б.Ф.
Залесскийдің еңбектерінің маңызы зор. Бұл ескерткіштер жиынтығы 1865 жылы
Парижде басылып шығып, бүкіл батыс еуропа қоғамына танылады. Еңбек тек 1991
жылы Алматыда орыс және қазақ тілдерінде қайта басылып шығады. Сол кезде
салынған архитектураның суреттері қазіргі кездегі рестоврация үшін ерекше
маңызды.
Орыс географиялық қоғамының экспедициялары де аймақты суреттеуге, Бекет
ата секілді қазақтардың діни-ғұрыптық кешендеріне сипаттама беруде өз
үлестерін тигізді. Жерлеу ғұрпына ерекше мән берген жазбалар Г.С.
Карелиннің Путешествие по Каспийскому морю атты еңбегінде 1832 жылы жарық
көреді. Ал, М.И. Иванин Поездка на полуостров Мангышлак в 1846 году
еңбекте жүріп көрген құрылыстың көпшілігі ұлутастан жасалғанын аңғарады.
ХІХ ғ. соңына қарай Арал-Каспий аймағы зерттеушілерді одан әрі
қызықтыра түседі. Қазақтардың аңыз-әңгімелеріне, дәстүрлеріне назар
аударған түрлі очерктік басылымдар (М. Леваневскийдің, Ю.Т. Лебедевтің
т.б.) жарық көреді. Қазақ халқы туралы этнографиялық деректер толығырақ
мәлімет беретін неміс ғалымы мен дәрігер Р. Карутцаның Среди киргизов и
туркменов на Мангышлаке еңбегін де табуға болады.
Жоғарыда аталған еңбектер Үстірт пен Маңғыстаудағы түрлі мәдени
құрылыстарын айқындаумен ғана шектелген. Ал жергілікті халық туралы жазып
алынған ауызша әдебиет пен әдет-ғұрып, дәстүрлері көбіне-көп үзік-үзік
немесе қысқа болып келген.
Қазақстан этнографтары бұл өлкеге қызығушылығын тек ХХғ. екінші
жартысынан бастап қана таныта бастады. 50-шы жылдардың басында М.М.
Мендикуловтың ғылыми қызметінің арқасында Шопан ата, Масат ата, Сисем ата,
Қамысбай, Асан-қожа т.б. ірі ғұрыптық кешендер ашылып, зерттелген болатын.
Ол осы мәдени ескерткіштерді алғашқы топтау әрекетін жасаумен қатар генезис
(ескерткіштердің пайда болуы, дамуы) сұрақтарына тоқталған, бұл алғашқы
ғылыми этнографиялық тәжірибелер болатын.
Бұдан кейін бұл өлкені зерттеу жиырма жылдай уақытқа тоқталған болатын.
ХХ ғ. 60-шы жылдардың соңында танымал этнограф Х. Арғынбаев Маңғыстау
мен онымен шектес аудандарын зерттеуге ат салысып, 1987 ж жарық көрген
Қазақ халқының қолөнері кітабында Батыс Қазақстан қазақтарының тас қашау
өнеріне арнап Тас өңдеу атты қосымша тарау қосқан. Бұл тарауда негізінен
бұрын белгісіз болған халық тас өңдеу шеберлері туралы көп мәлімет
жинақталған.
1960-шы жылдары Маңғыстау ескерткіштерін этнографтар А. Джакиев пен
С.П. Поляков зерттеулері жарық көре бастайды. Осы басылымдарда қазақ пен
түркмен діни-ғұрыптық кешендерінің ортақ генезисі мен айырмашылығына көп
көңіл бөлінеді.
Кейінгі уақытта этнографиялық зерттеулерде адай жұртының рухани
мәдениетіне де көңіл аударыла басталып, халық арасында киелі жерлер,
аңыздар туралы мәліметтер жинақтала бастайды, жарық көреді.
70-шы жылдардың ортасында Маңғыстаудың тарихы мен мәдениетіне арнап сол
жерде туып өскен авторлар ұжымы С. Шалабаев, Е. Өмірбаев және К. Сыдиықов
өз көзқарастарын Маңғыстау коллективтік монографиясында білдірді. Сонымен
қоса Ә. Кекілбавтің де Ұйқыдағы арудың оянуы кітабы да жарық көрді. Бұл
екі еңбекте Шығыс Каспий аймағының тарихи-мәдени көрінісіне түрлі жаңашыл
ойларды білдірді, халықтың тарихи аңыздары мен әңгімелерін жария етті.
Маңғыстау мен Үстірттің халық сәулет өнеріне қызығушылық (бұл
зерттеушілік) ХХ ғасырдың 70-шы жылдардың басында Республиканың Мәдениет
басқармасы, Тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау қоғамының
экспедицияларымен он жыл ішінде Маңғыстау мен Үстірттің көне қорымдарының
көп бөлігін зерттеді. Ондағы негізгі мақсаты ескерткіштерді мемлекеттік
есепке алу, паспорттау, және архитектуралық құрылыстарды реставрациялау
болатын. Осы зерттеулердің бір бөлігі Қазақ Кеңес Энциклопедиясында жеке
кішігірім мақалалар ретінде көрініс тапты. Бірақ өкінішке орай материалдың
көп бөлігі жарияланбай архивте шаңдалып қалған болатын.
Маңғыстау мен Батыс Үстірт аймағындағы қазақтың сәулет өнерін
зерттеудің нәтижесі Т. Джанысбековтың кандидаттық диссертациясында көрініс
алды. Ол әлсіз зерттелген қорымдарына көп көңіл бөлген еді. Бірақ, біздің
ойымызша ескерткіштердің генезисіне (шығу тегі) мен типологиясына
(белгілеріне қарай бөлу) аз көңіл бөлінген секілді.
1987 ж. М.М. Мендикуловтың соңғы Памятники народного зодчества
Западного Казахстана атты монографиясы жарық көрді. Бұл ертеректегі
автордың зерттеулерінің жалғасы немесе қорытындысы болды. Негізгі көңіл
әрине Батыс Қазақстанның оңтүстік бөлігіне, яғни Маңғыстау мен Үстірттің
тас қашау өнері шеберлерінің туындыларына бөлінді.
70-шы жылдардың соңынан бастап ескерткіштерді зерттеу жоспарлы түрде
жүзеге асырыла бастады. Маңғыстау мен Үстірт және олармен көршілес
аймақтарына кешенді тұрде экспедициялар ұйымдастырыла бастайды.
Өмірінің көп бөлігін осы салаға арнаған Қазақстан этнографтарының бірі
ретінде қазіргі кезде танымал доктор, профессор С.Е. Ажиғалиді айтуға
болады. Ол Арал-Каспий аймағын Тарих, археология және этнография
институтының ұйымдастырған (1987-1988, 1990 жж.) экспедиция құрамында
зерттеушілік жолын бастаған еді. 1997 ж. Сам ауданында, француз-қазақ-
қарақалпақ экспедициясында, 1998 ж. Бузачи жартыаралындағы этномәдени
зерттеулерін жалғастырды.
Автор Маңғыстау мен Үстіртте 130-дан астам қорымдары мен 4 мыңға тарта
жеке құрылыстарын зерттеді. Бұл зерттеулер Генезис традиционной
погребально-культовой архитектуры Западного Казахстана еңбегінің жазылуына
алып келді.
Қазіргі кезде Маңғыстау мәдениетіне көптеген жаңа мақалалар мен
материалдар жинақтары жариялымдары шығып жатыр. Осылардың арасында
Медоедовтың Камень и эстетика номадов, К. Ибраеваның Казахский
орнамент, Т. Джанысбековтың Тасөрнек басылымдарын айтуға болады.
Қазақстандық Арғынбаевтың Қазақ халқының қолөнерінен басқа қарақалпақ
зерттеушісі Х. Есбергеновтың Қоңырат... зерттеулері Үстірт қазақтарының
мәдениетіне байланысты көп қызықты деректерді келтіреді.
1995 ж. казахи коллективті монография жарық көрді. Бұл еңбек жалпы
Қазақстан аумағындағы қазақтардың (көбіне ХІХ-ХХ ғғ.) тұрмыс-тіршілігі,
отбасылық қатынастар, рухани мәдениетіне мен шаруашылығына байланысты әдет-
ғұрып элементтерін қамтиді. Жекелеген аудандарының мәдениетіне байланысты
деректер аз, немесе бұл еңбекті жалпы қазақ халқын өзгелерге таныстыру
мақсатында жазылды деуге де болады.
Соңғы уақытта энциклопедиялық басылымдар кең етек алуда. Маңғыстау
энциклопедиясында бөлімнің бірі арнайы халықтың мәдениетіне арналған:
Маңғыстау, Бузачи жартыаралының және батыс Үстірт аймағындағы әулиелер,
соларға арнап тұрғызылған түрлі архитектуралық құрылыстар мен мешіттер,
аңыз-әңгімелерді де келтіреді.
2005 жылы Р.А. Бекназаровтың Қазақтың тас қашау өнері атты еңбегі
баспадан шығарылады. Бұнда автор Батыс Қазақстан ескерткіштерінің
типологиясына көп ауытқымай, ежелгі заманнан бастап даму сатыларына ерекше
мән берген.
Соңына қарай екі жеке авторға тоқталғым келіп отыр. Біріншісі, бұл
жоғарыда айтып кеткен С.Е. Ажиғалидің Архитектура кочевников
монографиясы. Ол бүкіл Батыс Қазақстанның ескерткіштерін тізбектеп зерттей
келе, Батыс Үстірт пен Маңғыстау аймағы ерекше, көршілес аудандардан
өзгеше, ал бұндай айырмашылықтардың қалыптасына алып келген басты
себептерінің бірі ретінде географиялық жағдай, шұғыл контитентті климат деп
көрсетті.
Екінші зерттеушіміз Шетпе кентінде он жылға жуық төсекке таңылып жатып,
Маңғыстау мен онымен көршілес аймақтары туралы оннан астам кітап жазып,
қазақтың тарихына өз үлесін қосты. Серікбол Қондыбайды қазақ
мифологиясының іргетасын қалаған дарынды иесі деп бекер айтпайды.
Еңбектері: Қазақ мифологиясына кіріспе, Есен-қазақ, Эстетика
ландшафтов Мангистау, Маңғыстау мен Үстірттің киелі орындары,
Маңғыстаунама т.б. Оның көзқарастары бойынша Маңғыстау өзара үзілмес
тарихты басынан кешірген. Қазіргі түбек тұрғындарын (адай жұртын) есен-
қазақтардың ұрпақтары дейді. Ал есен-қазақтар деп сонау ертерек заманнан
бері тұрып келген еркін көшпелі халықты атайды. Маңғыстауды автор Азияның
ортасында орналасқан Тибетпен салыстырады, себебі ол да материктің шетінде
орналаспағанмен өзге дүниеден шектеліп келіп, осының арқасында ежелгі
дәстүрлерді бойында сақтап келді деген тұжырымға келді. Өкініштісі ол өз
еңбектерін көзі тірісінде ешкімге сыйға бере алмады, 2004 ж. дүние салады.
Ал, туынды шығармалары тек 2007 ж. жарық көрді.
Тарихнамалық аспектіні қорыта келе тарихшылар ең алдымен адам, ал
адамға тән қасиет оның өзінің көргенін жазу немесе өз көзқарасын білдірту.
Дегенмен жоғарыда аталған еңбектерінің маңызы зор екенін атпасақ та болатын
шығар.
Мәселенің деректік көзі.
Дерек негізіне біз Маңғыстауға жол сапар шеккен саяхатшылардың жазба
мәліметтерін (Левшин, Т.Г. Шевченко мен Б.Ф. Залесский, Г.С. Карелин және
М.И. Иванин), алғашқы этномәліметерді тіркеген М. Леваневскийдің, Ю.Т.
Лебедевтің, Р. Карутцаның еңбектері мен Қазақстандық этнографиялық
экспедицияларының нәтижелерінде жарияланған Х. Арғынбаев, М.М. Мендикулов
пен С.Е. Ажиғалидің материалдарын пайдаландық.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Диплом жұмысын жазу барысында біз алдымызға төмендегідей мақсаттарды
қойдық:
-Осы аймақ мәдениетінің Қазақстанның өзге өлкелерден
ерекшелігін көрсету;
- Оның тарих аясында алған оқиғалармен ұштастырып, себеп салдарын
түсіндіру.
Осыған байланысты біз келесі міндеттерді шешуге бел будық:
- Маңғыстау қазақтарының мәдениеттің негізін құрып, айналысқан
кәсіпшіліктерін айқындау;
- Киім-кешегі мен баспанасындағы ерекшелігін айқындау;
- Кең тараған әулиелер культін зерделеу;
- Қәзіргі халқының әдет-ғұрып пен діни сенімдеріндегі кешегі мен
бүгінін айыру.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері.
Бұл өлке азамат өркениетінің көпғасырлық даму жолынан ешқашан тысқары
тұрмаған, бұл аймақ үшін үнемі қызу қантөгістер жүріп отырғаны көпшілікке
мәлім. Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері ХVIII ғ. басынан бастап яғни
Маңғыстауда қазақтардың тұрақты қоныстануынан бастап (дерек бойынша уақытты
1700-1725 жылдары, яғни XVIII ғасырдың бірінші ширегі), ХХ ғ. 30-шы
жылдардағы елде қуғын-сүргін мен елден босып, қашуға дейінгі уақыт аралықты
қамтиді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Біз мәдениеттің зерттеу барысында рухани және материалдық аспектілерін
бірге қарастыруды жөн көріп, байланысы мен бір-біріне әсерін зерттемекпіз.
Зерттеудің практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысы келешекте осы бағытта ізденушілерге, өлкетанушыларға
және орта оқу орындарының оқытушыларына бағыт-бағдар, көмекші құралы
ретінде, сонымен қоса келешекте мақала мен ғылыми зерттеу жұмастарына негіз
бола алады деген ойдамыз.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері.
Бұл зерттеу жұмысы қазіргі қалыптасқан тарихи зерттеу әдіс-тәсілге
сүйене отырып, тақырыбына байланысты деректер мен әдебиетке негізделіп
жазылды. Тарихи талдау, салыстырмалылық тәсілдер қолданылды.
Зерттеудің территориялық ауқымы.
Географиялық жағынан алғанда қарасырып отырған өлкемізді Шығыс
Каспий, Маңғыстау жартыаралы және Батыс Үстірт аймағын бір контекст
тұрғысынан қарауды жөн көрдік. Ал қазіргі әкімшілік-территориялық бөліністе
солтүстікте Атырау мен Ақтөбе облыстарымен, Шығыста Қарақалпақ
автономиясымен (Өзбекстан республикасы), оңтүстігінде Түркменстан
республикасымен шектеседі. Бүкіл батыс жағы Каспий теңізінің жағалауы.
Диплом жұмысының құрылымы.
Жұмыс кіріспеден, екі тарау мен төрт параграф, қорытынды және
пайдаланған дерек тізімі мен қосымша иллюстрациялық материалдардан тұрады.
1. Материалдық мәдениеті.
1. Шаруашылығы мен кәсіпшілігі.
Маңғыстау мен Үстірттің табиғи жағдайы ондағы шаруашылықтың
қалыптасуына өз септігін тигізді. Әсіресе б.з.д. І мыңжылдықтың басында
болған аридизация (далалықтың құрғақтанып кетуі, шөлейт аймағына айналуы)
өзгерісінен соң Еуразияның даласының көп бөлігінде көшпелі мал шаруашылығы
басты орынды иеленді.
Мыңжылдар бойына қалыптасқан көшпелілердің маршруттары, XVII-XVIII
ғасырда болған саяси жағдайларына байланысты бірталай бұзылған болатын.
Кіші жүздің Ресей қоластына кіргеннен соң, елдің ішкі жағдайы
тұрақтанғанымен көшпелі мал шаруашылығы кең көлемде қайта жандана алмады.
Онымен қоса Ресей империясы бекіністерін сала бастағаннан кейін, қазақтар
көптеген жайлау аймақтарынан айырылды.
Шығыс Каспийдегі тасты немесе құмды шөл мен шөлейт аймағы мал өсіруден
басқа шаруашылық жүргізу мүмкін емес болғандықтан, мұнда дәстүрлі кәсіппен
өмір кешіп, бойлық бағытпен көшіп-қону жалғаса берді. Шұғыл континетальды
климат жағдайында Маңғыстау қазақтары осы қиыншылықтарға төзе алатын мал
тұқымдары – түйе, жылқы және қой өсірілді.
Қой жалпы барлық аймақта тұратын қазақтар үшін маңызды алдыңғы орынды
иеленді (Маңғыстауда да). Қазақстанның жергілікті ауа-райының жағдайларының
ерекшеліктеріне байланысты, әр жақта өзінің қой түрі өсірілді. Батыста
жергілікті қой деп адайлық (құйрықты, қылшық жүнді) тұқым өсірілді. Қой
мыңжылдар бойына қазақ даласында айырбас сауданың өлшем бірлігі болып келді
(айталық құнды заттардың барлығы қой санына теңеліп саналған болатын) [1].
Бұл өлкеде Мал өсірсең – қой өсір, табысы оның көл – көсір деген сөз
ежелден қалса керек. Маңғыстау сөзінің баламасы ретінде кей зерттеушілер
оны екі сөзден құралатынын айтады: біріншісі түріктің маң (яғни-қой)
сөзі, екіншісі бәрімізге түсінікті қыстау сөзі.
Қазақтарда төртүліктің арасында ерекше қасиетті деп саналатын жануары
жылқы. Қой секілді жылқының да түр-түрін (жетісулық, наймандық, адайлық
т.б.) қазақстанның әр түкпірінде кездестіруге болатын еді, бірақ ең көп
таралған түрі бұл – қазақтың аласа бойлы, қалың жүнді, кең бүйірлі жылқысы
еді. Басқалардан өзгешелігі жыл бойына жем-шөбін өзіне өзі таба алатын,
тебінді мал болды. Жылқы да қой секілді адамды азық-түлікпен қамтамасыз
етуде зор маңызға иеленді. Қойдан артықшылығы, жылқының сүті - қымыз өте
пайдалы деп танылды. Бұнымен қоса салт мінсең көлік, және түрлі шаруашылық
көмекке пайдалануға да болады. Орыстар қазақтардан жылқыны аса төзімділігі
мен күй талғамайтындығы себебінен жиі сатып алып жатты [2].
Орыс казактарының көшіп келумен бірге (ірі қараның етіне сұраныстың
көбеюі салдарынан) Батыс Қазақстанның солтүстік облыстарында сол кезде ірі
қараны өсіру кең етек алған. Ал, Маңғыстау үшін бұл мал түрін өсіруге
тиімсіз болды, сондықтан аз ұсталған болатын [3]. Дегенмен де кейінгі кезде
өсіріле басталғаны айғақ.
Көшпелілік кезінде заттарды тасымалдау үшін қазақтар түйенің көмегіне
жүгінді. Маңғыстауда түйенің екі түрі қолданылды: бірөркешті – нар және екі
өркешті-айыр. Жартыаралдың шұғылконтиненталдық климатын ескере отырып,
көбіне екі өркешті түйелер көбейтілді. Олар төзімдірек болса керек. Түйенің
жүні киім-кешек пен көрпе тігумен қатар, сатуға пайдаланды. Тағамға еті, ал
сүті – шұбат (бұл термин Батыс Қазақстандық, өзге аудандарда қымыран)
сусын ретінде пайдаланды.
Жылдың мерзіміне орай көшпенділердің көшіп-қонуы төрт циклден тұрды:
қыстау, көктеу, жайлау мен күздеу.
Қыста малдың жайылымдары ретінде – солтүстіктің салқын желдерден
қорғайтын таулардың оңтүстік баурайлары, тал және қамыспен қоршалған өзен
мен көлдердің жағалаулары секілді жерлер таңдап алынып жатты. Осыдан
Маңғыстау топонимінің екінші баламасы Мыңқыстау сөзінің пайда болуының
тағы бір болжамы ретінде қарастыруға болады.
Көктемгі жайылым территориясын таңдауда, келесі жағдайлар ескеріледі:
қыстаудан жақын жердегі, қары ерте кететін болуы шарт еді. Көбіне-көп
көктеу мен күздеу аймақтары бір болды, бойлық ендікпен жайлаудан оралғанша,
шөп жамылғысы қалпына келуге мүмкіндігі болды.
Жайлауға адайлар солтүстікке бағыт алған, малдың саны көшу қашықтығына
тікелей байланысты болды [4]. Осыдан қазақтарда шаруа көшсе байыды мақалы
да пайда болған.
Қыстау мен жайлау ауқыты Маңғыстауда Қазақстанның өзге аймақтарынан
көрі уақыты сай келмейді. Жүзжылдар бойына көшпенділікте тәжірибе
жинақталып, қарастырып отырған уақытымызда қазақтардың тапқырлығы көзге
түседі. Әсіресе қыстауда төрт түліктің барлығын жем-шөппен қамтамасыз ету
үшін, қарды аршуға тебінді-жылқы мен түйе жіберіледі. Содан кейін ғана ұсақ
малды арттарынан еріткен [5].
Мал қарауда (негізінен қыстауда) жауапты, денсаулығы мығым және
тәжірибелі жылқышылар мен шопандар таңдалынып алынып жатты. Қыста мал
артынан қараушылардың негізгі мақсаты - малды жұтта қырып алмау және
қасқырға талатып, бауыздатып санын кемітіп алмау. Көктеуде мал төлдеп,
күштерін жинап алу қажет болды. Малдың жүні қырқылып, белгі салынып,
түгелденді. Жайлауда малды семіртіп, келесі қыстауға дайындау қажеттілігін
қамтамасыз етілді [6].
Балық аулау кәсіпшілігі.
Балық аулаумен дәстүрлі қазақ қоғамында тек кедейлер ғана айналысатын.
Қазақстанда орыс казактарының қоныстануы мен Ресей Империясымен сауда-
саттық байланыстарының кеңеюі, балық пен балық өнімдеріне сұранысты
кеңейтті. Маңғыстаудың Каспий жағалауына жақын жерлерінде балық аулауды,
мал шаруашылығымен қоса алып жүрді [7].
ХІХ ғ. ІІІ ширегі мен ХХ ғ. басында Батыс Қазақстанның Орал өзені мен
Каспий теңізінің жағалауында балық аулау кәсібі дами түседі.
Қазақтардың дәстүрлі балық аулау құралы боп қармақ пен шанышқымен
қатар, кең көлемде аулауға пайдаланған бентір, қабадан, аулар қолданылады.
Аулар Маңғыстау қазақтарының қолына түсе бермейтін болған, сондықтан
орыстар ауды жалға бергені үшін өнімнің жартысына дейін алып отырған. Бұл
шаруашылық жеңіл емес болғандықтан қазақтар артельдерге бірігіп отырған
(ұжымға) [8].
Ауланған балықты жылдың жылы мезгілдерінде тұздап, қыста қатырып,
түйенің күші арқылы орыс деревнялары мен қалаларына жеткізіп отырған. Онда
сатып, не астық, ұн, тағы да басқа азық өнімдеріне айырбастап отырған [9].
Осыдан біз Мағыстау өңіріндегі балық аулау кәсіпшілігі Сырдария мен
Арал, Шығыс Қазақстанның Зайсан көліндегідей кең масштабты болмағанмен,
балық шаруашылығы дамыған өлкелердің бірі болып табылады.
Бұрын жайлауға қолданылған жерлердің бірсыпырасынан айырылған
қарастырып отырған аймақтың қазақтары үшін белгілі дәрежеде күнкөріс немесе
кәсіп болып келген-ді.
Аңға шығу.
Қазақтарда аң аулау қосымша кәсіп немесе әуестену түрінде көрініс
тапқан. Оған аң алатын құстар (бүркіт, қарши, сұңқар) мен тазы иттер
көмекке тартылды. Кейінгі кезде ғана қолданысқа мылтық ене бастады. Бұл
кәсіп аңның құнды терісі мен азық ретінде айтарлықтай пайда тигізіп
жатты ... , деп Георги айтқан болатын [10].
Қазақтың құс салу өнерін саятшылық деп те атайды. Саятшылардың құс
салуы табыс табу көзі деп есептелмеген. Өйткені қашан да және қанша болса
да құс иесі олжасын жанына ерген жасы үлкендерге байлап, қалғанын ғана өзі
алған. Бұл саятшылықтың салтанатын, адамды сыйлаудың ерекше бір ғибратын
көрсетеді.
Қазақстанның әр ауданында осы саятшылықпен айналысатын, яғни
ұстаушылар мен үйретушілер - құсбегілер болған. Олардың білімдері
атадан балаға беріліп жатты. Мысалға бұл далалықта өзінің бағасы бар
құстарды жыл бойына киіз үйде ұстады, оларды қансыз, әрі майсыз етпен ғана
тамақтандыратын, тағы да басқа біліктілікті сақтауды қажет етті.
Әр құс түрі белгілі-бір аңға немесе құсқа бағытталды: бүркіт –
қасқырға, түлкіге, қарсақ пен тау ешкілеріне, қаршыға қазға, қоянға қосып
жатты. Осыған байланысты далалықта олардың бағасы әртүрлі болып жатты,
бүркіт – 5-6 түйеге, 1 сұңқар – 1 немесе 2 түйе бағасына теңелді [11].
Осылайша осы біліктерді жақсы меңгерген, тәжірибелі бүркітші бір
маусымда 30-дан 60-қа дейін түлкі терісіне ие бола алған.
Аңшылықта көмекшілердің бірі боп тазылар болды. Олар да аса бағалы
болғандықтан, көбіне дәулетті адамдарда кездестіруге болатын-ды. Мысалға
А.А. Слудскийдің мәліметі бойынша далада 1 таза қанды тазыны қалың мал
түрінде беріліп жатты, яғни 47 жылқыға дейін теңестірілген еді [12].
Тазыны (кейде екеуін, кейде тобырмен) қоянға, борсыққа, бөріге және
түрлі қарақұйрық пен еліктерге қосып жатты. Иттер аңдарды жетіп алып, аңшы
келгенше тұншықтырып күтіп жатуға үйретілген.
Тазылар мен бүркіттерді бірге аңға шығарудың тиімділігі кейде екіге
еселеніп жатты.
Егер түлкіге терісі мен аңшылық өнерін сынау үшін шықса, қасқырды
малдың аман-саулығы үшін санын кемітіп отырған. Тазылар бөрілерді қуып
жетіп алғанымен, оны ала-алмағандықтан, қастарына қазақтың бөрі
басарларын еріткен. Маңғыстау мен Үстіртте киіктер мекені болғандықтан,
бұндағы аңшылықтың басты бағыттарының бірі де осыған байланысты болды. Л.
Мейердің мағлұматы бойынша жақсы тазы иттер ересек киікті жетіп алатын
болған [13].
Аңшылықта мылтықты қолдану өте сирек кездесетін жайт болды. Бұның басты
себебі далалықта ол бұқара халыққа пайдалануға тыйым салынды және мылтық та
әлсіз таралған болатын. Мылтық үшін қажетті қорғасынды Ресейден, ал басқа
қажетті дәрі-дәрмек Бұқарадан әкелініп жатты.
Аңшылықтың басқа түрлеріне келер болсақ, Маңғыстауда (жалпы басқа
өлкенің қазақтарында секілді) ірі жануарларға қапқан, ал кішігірімдеріне
тор орнатудың әдіс-тәсілдерімен жақсы таныс болған. Қапқанды жасайтын
шеберлер өзге иісті аңға сездірмеу үшін қазанға салып, күлмен не көк
жусанмен пісірген.
Маңғыстауда сонымен қатар, бөрі мен түлкілерге арналып, жиі қолданылған
тас қапқандар пайдаланған: тастар кішігірім ор ретінде қаланып, бұған
жыртқышты еліктендіретін жем салынған, аң ішіне кірген соң артынан тастар
кіреберісті жауып тастайтын болған [14].
Бөдене мен құрға қазақ халқы жылқы жалынан тұзақ құрған.
Осылайша көпжылдар бойына жергілікті табиғи ерекшеліктеріне орай,
Қазақстанның барлық аудандағыдай Маңғыстау жартыаралында да өзіне тән
шаруашылық пен кәсіп түрлері пайда болып, дамыған болатын.
Балық аулау мен аңшылықты кәсіп деп отырған себебіміз, қарастырып
отырған уақытта халықтың материалдық жағдайы біркелкі болған емес. Бұл егер
ауқаттылар үшін көңіл көтеру, ермек ісі болса, біреулерге нағыз азық табу
мен күнкөрістің көзі боп көрінді.
Ұсталық кәсіп.
Ұстаның туындылары жергілікті қазақтарды шаруашылық және күнделікті
тұрмыс құрал-сайман заттарымен қамтамасыз етіп жатты. Э.А. Масановтың
пайымдауынша шеберлердің тұрақты шеберханалары ХХ ғ. басында ғана пайда
бола бастады. Яғни, бұған дейін көшпелілік тұрмысымен қатар ала жүрген
болса керек.
Осы шеберлердің негізгі құралдарына осыларды жатқызуға болады: көрік,
төс, металл ерітетін ожау, балғаның бірнеше түрі, қысқаш, шапқы, қашау,
тескіш, көсеу, бұрғы, түрпі мен шеге, сым жасауға арналған формалары.
Металлды көбіне орыс көпестер мен Орта Азиялық базарлардан, ал көмірді
қазақтар арасында ХІХғ. ІІ жартысында пайда болған көмір табатын
мамандардан сатып алынып жатты.
Қазақ қоғамында қажетті боп үзеңгі, ер тоқым-жүген тетіктері, таға
(подкова), қой қырқатын қайшы және тағы да басқа бұйымдар ұстаның
күнделікті еңбектің нәтижесінде халықты қамтамасыз етіліп жатты. И.Я.
Словцев жазғандай: Ұсталардың жасаған балта, пішақ және өзге де бұйымдары
те өздерінде ғана емес, бізде де (Ресейдің ішкі аудандарында) сұранысқа ие
[15].
Қазақстанның Ресейге қосылмастан бұрын жергілікті ұсталар қару-жарақтың
қажеттіліктерімен қамтамсыз етіп отырған, бұған селебе, жекауыз, найза мен
жебе ұштарын жатқызуға болады [16].
Сонымен ұсталық кәсіп қазақ қоғамында маңызды орынға ие болды. Бұл
жүздеген жылдар бойына қалыптасып, атадан балаға беріліп жатқан кәсіптердің
бірі болды.
Зергерлік.
Маңғыстау өңірінде бұл өнер Қазақстанның өзге аудандарындай деңгейде
дамып келді. Осы аймақтың зергерлері өз туындыларын алтын, күміс және түрлі
металл мен құнды тастарды қолданып жасаған. Шикізат Орта Азия мен Шығыс
Түркістан базарларынан әкелініп жатты. ХІХғ. ІІ жартысында шикізат әкелуге
татарлар белсене араласа бастады [17].
Қазақ даласында сол кезде бағалы металл мен тастарды өлшеудің өзіндік
тәртібі болған. Айталық күмісті мысқалмен өлшеген (бір мысқал шамамен 4
грамм). Бір тай түяқ болатын күміс кесегі 80 мысқалға, бір қой түяғы
болатын кесек 45 мысқалға, бір сиыр көзі болатын кесек 30 мысқалға
теңелген, ал бір мысқалдың құны 20 тиын [18].
Күміс қымбат болғанымен, күмістен жасалған әшекей бұйымдар сол кезде
кеңінен таралған. Сонымен қоса күмісті алтынмен жалату сән үлгісі кең етек
алған. Зергер не өзінің шеберханасында, не бұйымға тапсырыс берушінің
үйінде жұмыс істейтін болған. Оның жұмыс үшін төлемі бұйымға кеткен құнды
металға тепе – тең болған [19].
Р. Карутц байқағандай қазақ қоғамында күміс тиын сандықта жатпаған, ол
не әйел адамның (көбіне қыздардың) бұрым арасына, немесе зергердің балқыту
ожауына түсуі жиі кездесетін жағдай еді.
Әйелдердің әшекейлерін шешілмелі және киімге қапсырмалы деп екі топқа
бөлшектеуге болады. Киім әшекейлеріне қапсырма ілгектерді, түйменің бірнеше
түрі, тұмарларды және тананы жатқызамыз. Олар геометриялық және өсімдік
оюларымен безендірілген.[20]
Бұлардан шешілмелі әшекейлер едәуір ерекшелінеді. Мысалға кей
білезіктердің салмағы 100 граммға не одан да артық салмақты етіп жасалған.
Батыс Қазақстанға тән ерекшелік мұнда білезіктердің жалпақ түрі кеңінен
таралған. Олар сонымен қатар түрлі асыл тастармен де безендірілген.
Қарастырып отырған аудан әшекей үлгілерінің тағы бір ерекшелігі жүзік
бұйымында көрінді. Бұнда асыл тастар қосылған шомбал түрлері кеңінен
таралған.
А.О. Пальчевский қазақ әйелдерінің барлығы да не күміс, не мыс сырға
киіп жүргенін айтады - сырғаның үлкенірек болғаны қымбаттырақ деген
мағынаны білдірсе керек [21].
Қазақтың зергерлері ұсталар секілді өз өнерлерін мыңдаған жылдар бойына
қалыптастырып, өз ісінің тамаша шеберлері болғаны айқын. Олардың бірігіп
істейтін жұмыстарының туындысы ретінде қазақтың ер тоқымын айтуға болады.
Ұста көбіне темірмен жұмыс істейді, түсті металды сирек қолданады. Екінші
кезекте зергер безендіруге кірісіп, жұқа күміс пластиналарымен темірді
қаптаған. А. Евреинов бұндай ер тоқым ондаған жылдар бойына өңін жоғалтпай
пайдаланған дейді [22].
Феодалдар арасында белдіктерін әшекейлеп, маржанмен, сыңғар таспен,
переземен, тіпті гаухар таспен және алмаспен безендірілген, ондай қазіргі
кезде де адамзатты таңғаларлық бұйымдарды ХХ ғасырдағы этнографиялық
экспедициялар айқындаған [23].
Былғары жасау кәсібі.
Қазақ қоғамында былғарыдан жасаған бұйымдардың орны ерекше. Аң мен
малдың терісінен түрлі киім-кешек, былғарыдан етік, сұйық құюға арналған
ыдыс, жылқы әбзелдері жасаған.
Былғарыны өңдеуде әр отбасы айналысқан, көбіне ер адамдар. Ал киім тігу
әйелдердің ісі деп саналған. Осылайша тіпті әр үйде тонның бірнеше түрі
болған, сенсен тон – алты айлық қырқылмаған қозылардан тігілді, елтірі тон
– екі-үш айлық қозылардың терісінен тігілген. Бұлар жүнімен ішке қаратып.
Түйенің шуда жібімен тігілген. Тондар тіпті қыстың сықырлаған аяздарында
адамды аман алып қалатын-ды [24].
Тонның ұзындығына байланысты оның екі түрі болған: қаптама және
камзолша. Махамбет Өтемісұлының бір өлеңінде: Қаптай соққан боранда,
қаптама киген тона ма? деген үзіндіні байқауға болады [25].
Сондай-ақ қасқырдың, түлкінің, күзен және басқа да аңның терісінен ішік
тігілу де кеңінен таралған. Бұлардың да жүндері ішке қаралып, тігіліп,
сыртынан шекпен мен шұға маталарымен тігілген. Дала феодалдары өздеріне
тіпті қымбат терілі құндыз бен бұлғыннан киімін тігіп жатса, жағдайы
нашарлау қазақтар тобы қысқы киімді қоян және сарышұнақ терілерін
пайдаланған. Оның кемшілігі олар тез тозып бітетін болғандығында [26].
Киім тігудің шеберлері жазғы-күзгі бас киімді қой қозыларының терісінен
тіккен, ал қысқы тымақты тігуге көбіне түлкі терісін пайдаланған. Оның
себебі түлкі терісінен шыққан бас киімдер жылы, әрі сәнді боп көрінген.
Былғарыны сәндетіп, бір заттарды қаптау үшін ірі жануарлардың түйе,
жылқы, ірі қара терісін пайдаланған. Оны бірнеше күн суда ұстап, кейін ою-
өрнек басып шығару үшін пресске салынған, бұны кейін жағлан деген.
Жағланмен көбіне сандықты әдемілетіп қаптаған [27].
Шеберлер жылқы терісінен торсықтың екі түрін жасаған: біріншісі -
тұрқысы домалақ ағашты, сыртынан былғарымен қапталған болса, екіншісі –
терінің өзінен ғана тігіліп, тігісі маймен майланған. Ең ірі қымызға
арналған ыдыс ретінде саба болған, оны 2-3 жылқы малының тұтас былғарысынан
жасаған [28].
Бұндай ыдыстарды жасап, жұмысына ақы алатынды ісшы деп атанған. Ісшының
шаруасы жеңіл болмаған, былғарыны жасауда арнайы жертөле қазып, іс сонда
атқарылған.
Жылқы мен ірі қараның терісінен шелек жасалған болатын. Ол су тасу мен
сау үшін күнделікті пайдаланған.
Қазақтар арасында етікшілікпен айналысып, оны кәсіп қылған адамдар аз
болмаған. Етікті тапсырушының шикізатынан, бірақ кей кезде байлар өздеріне
етікті көннен жасатқан [29].
ХІХ ғ. ІІ жартысынан бастап, қазақ даласында Ресей фабрикаларында
өңделген былғарылар кең етек алып, ісшылер азаюына себеп болды.
Етікшілер етікпен қоса, мәсі және көбіне соның үстінен киетін кебіс
жасауда айтарлықтай шеберлік танытқан. Әйелдердің аяқ киімі әдемі түрлі
оюлармен өрнектелген.
Қайыс белдікті, қамшыны, жүгенді қазақтың әр ерінің қолынан келетін
болған. Қамшының екі түрі болған: шыбыртқы қамшы, жай малды айдауға
арналған, екіншісі – дойыр қамшы. Оның өрімі жиырма төртке жетіп (көп
жағдайда өрім араларына қорғасын пластиналары салынды), аңшылықта бөрінің
белдігін сындыра алатын болған [30]. Ер тоқымның қайыс әбзелдері өмілдірік
пен құйысқаннан тұрып, оның алға-артқа жылжуына бермеген. Тас айыл мен шап
айыл ер тоқымның оңға немесе солға орныннан жылжымау үшін пайдаланған. Ат
әбзелдеріне қайысты көп пайдаланған, ол арнайы малмаға салынып, түктен
тазартылған. Ал, оны өз алдына түйе, жылқы, ірі қараның терісінен жасаған.
Тас өңдеу.
Тас өңдеу өнері аса дамыған және оған басты себеп ретінде сол
материалдың көп болуы Маңғыстау жартыаралы мен Үстірт платосы
территориясына тән. Ұлутас пен құмтас шаруашылықта қажетті тас астаулар,
диірмен мен құдықтардан басқа, негізінен діни-ғұрыптық кешендерін
жасақтауда кеңінен етек алған.
Ерте кезеңнен бастап, білім атадан балаға біріліп, ұзақ уақыт бойы
дамып келген бұл өнер ХVІІІ ғ. қарай өлкенің тас қашаушыларының тастың қыр-
сырын меңгеріп, тас өңдеу өнері мен тас түрлерін пайдалануда білгілі бір
мамандануға алып келген.
Тас қашаудың діни-ғұрыптық кешендеріндегі негізгі үлгілері:
1. Құлпытас – негізінен Батыс Қазақстанда аса кең тараған қазақ тас
ескерткіштерінің бір түрі. Бұл қабірдің батыс жағына тігінен тұрғызылатын
тас бағандар. Құлпытастар – пішіні жағынан сан түрлі, сәндік композициялық
жағынан да бай әр алуан шағын пішінді қабір үсті ескерткіштерінің бірі.
Кейде өңделмеген, жеңіл-желпі өңделген, қас бетіне қайтыс болған адам
руының таңбасы қашалған. Бастапқы тұрпайы өңдейден өткен баған үлгісін
Қошқар ата қорымында табылған (Солтүстік Үстірт) құлпытастан көруге болады.
Құлпытас жұмыр баған түрінде жасалған, мұнда өңдеудің оймыш техникасы
қолданылған: онша терең емес тұтас сызықтар, қиғаш кертіктер, ірі көлемдегі
зооморфты ою-өрнектер түсірілген.
Көбінесе стелалардың беті діни-тұрмыстық мазмұндағы араб тіліндегі
жазық бедерлі эпиграфикалық безендірілген. ХVІІІ ғасырдың аяғы - ХХ
ғасырдың басында құлпытастарды безендіруге өсімдік және жануар тектес ою-
өрнектер кең қолданылған. Маңғыстау қорымдарындағы баған бетіне әртүрлі
суреттердің: қару-жарақтардың (қайқы қылыш, найза, мылтық, пышақ, дойыр),
тұрмыста қолданылатын заттардың (қайшы, тарақтар), әйелдердің әшекейлік
бұйымдарының салынуын ерекше тап өту қажет. Бұл ескерткіштерінің сыртқы
келбеттері де түрі формаларда кездеседі – шахмат ойынындағы пешка кескінді,
үшкір басты, сәл бөлектеніп шар тәрізді тағы да басқалар [31].
2. Қабіртастар дегеніміз – пішіндері, өлшемдері әртүрлі негіз-
тақталардан (немесе бірнеше тақталардан), тұғырдан (постамент) және
қойтастан тұратын қабір үстіне қойылатын құрылыстар. Мұнда, ең алдымен,
ескерткіштің бірегейлігін қойтастың өзі құрайды.
Негіз-тақталар тұғырдан көлемдірек болып, тұтас тас кесегінен қашалған.
Егер де ескерткіш көлемді болса, жүктерін тығыз жапсырып, негізін бірнеше
тақтаған жасалған. Шамасы, үстінде жатқан құрылғының жерге түскен салмағы
біркелкі болу үшін негіз-тақталардың астына құм жастық салынған болса
керек.
Тұғыр мен негізгі тұлғаны көбінесе тұтас жасаған. Солай істеу
мүмкіндігі болмаса, қойтасты тұғырда арнайы қашалған ойықтарға қондырған.
Сонда 3-тен 5, 6-ға дейін басқыштары бар пирамида тәрізді құрылыс пайда
болған. Қойтастарды басқыштарына қарай үштас, бестас деп атаған.
Қойтастың негізгі тұлғасы өте жақсы өңделіп, тас қашаушының асқан
шеберлігін танытқан. Қойтастарға құлпытастарға секілді жандарына
(қабырғасына) қару-жарақ, тұрмыстық заттар, сирек түрде рулық таңба
салынады. Қашалған таңбаның кеңбіреулері белгісіз (түкпендерге тиесілі
болса керек) және көпшілігі жебе тәрізін құрайды.
Маңғыстау мен Үстірт қабіртастардың стильденіп мүсінделген түріне
қошқар мен арқардың мүсіндері жатады. Жергілікті халық оларды қошқартас
деп атаған. Оларды айқындайтын негізгі бөлігі иректелген мүйізі мен жануар
денесінің жалпы кескіні. Кейбір нұсқалардан жануар түрін ажырату қиын [32].
Мысал ретінде Маңғыстаудың өлкетану мұражайларында көрініске қойылған
кейбір қошқартастарды қарастырайық. Бірінші үлгісіндегі қошқардың
қарапайым тас мүсіні қара-сұр кеуек құмтастан жасалған. Иілген жоны бар
жануардың ірі денесі ұзын құйрығына жалғасады. Екінші жағынан денесі қысқа
мойынға, сосын мүйізсіз жұмыр басқа ауысады. Қошқардың тұмсығы кетілген.
Жануардың негізгі өлшемдері – 58х38 см.
Екінші үлгіде қошқар мүсіні ұқыптырақ қашалған. Мүсін қызғылт реңкі бар
ашық түсті құмтастан жасалған. Негізгі өлшемдері 92х63х21 см. Арқа жоны
иілген қысқа мойынды қошқардың шомбал денесі үлкен ірі иір мүйізді басты
ұстап тұр. Бір мүйізі кетілген. Жануардың тұмсығы қысқартылып бейнеленген,
ал денесін қысқалау келген жуан аяқтары ұстап тұр. Арт жағында кішкене ғана
үшбұрыш күйінде құйрығы көрсетілген. Қошқардың оң жақ бүйіріндегі жазық
бедермен ер адамның қынаптағы пышағы, оқшантайы ілінген белдігі
бейнеленген.
Үшінші қошқартас тікбұрышты тұғыр үстіндегі арқардың реалистік бейнесін
береді. Жасалған материалы — тығыздалган ашық-сұр құмтас. Ұзынша болып
келген жануардың денесі, артқы жағына қарай сәл жалпақтанады. Аяқтары егжей-
тегжейлі өңделген. Мойны тұтасып кеткен. Жануардың басындағы мүйізі иір
сақинадай дөңгеленіп кескінделген (мүйіз бетінде кертік сақиналар бар).
Мүйіз шеңберінің ортасында кішкентай құлақтары көрсетілген. Жануардың
тұмсығы кертілген. Үшбұрыштың артқы жағында құйрығы көрсетілген және екі
бұтының арасыңда еркек малдың ұмасы кескінделген. Қошқардың оң жақ
бүйірінің алдыңғы жағында араб жазуы ойылған. Жануардың артқы санында балға
бейнесі қашалған. Екі аяғының арасында жазық бедермен қайқы қылыш, балта
және төңкерілген қоржын кескінделген. Қошқартастың тұғыры шаршы пішіндес
тостаған-шырақпен бірге мүсінделген.
Соңында қабіртастардың типологиясы күрделі болған соң, ғылыми
зерделеуден тыс қалған кейбір аралық түрлерінің де болғанын айта кеткеніміз
жөн. "Қойтас", "қошқартас" сияқты қабіртастарды дайындап тұрғызу
маңғыстаулық тас шеберлеріне тас өндеу техникасын одан әрі жетілдіруге
мүмкіндік берді. Оларды қашаған кезде жеке бөліктері өңделіп, ою-өрнек
салынып қана қойған жоқ, әр деталі, мысалға, сол "бестасты" алатын болсақ,
пропорциялы және симметриялы үйлесімділік жағынан ойластыруды қажет етті.
"Қошқарларды" мүсіндеу де оңай болған жоқ, өйткені жануардың реалистік
бейнесі, әсіресе оның шомбал мүйізді басын сомдау асқан шеберлікті талап
етті [33].
3. Сандықтастар.
Шығыс Каспий өңірінің сандықтастары шағын пішінді сәулет үлгілерінің
ішінде тұрғызу технологиясы жағынан күрделірек болып келетін түріне жатады.
Қазақтың азық-түлік пен зат салатын сандықтарына ұқсатып, халық тастан
қашалатын бұл бұйымды "сандықтас" деп атап кеткен. Мұндай ескерткіштер
Маңқыстау, Үстіртте, жалпы Батыс Қазақстанда кең тараған.
Сандықтастар қайтыс болған адамның қабірі басына құлпытас және
қойтаспен бірге қойылған. Қираған бұйымдардан жерленген денелер табылмаган,
сондықтан сандықтастардың іші бос болған деп батыл түрде тұжырым жасауға
болады.
Ертеректегі сандықтастар жерге қырынан қазып салынған тақталар мен
олардың үстін жапқан бір немесе бірнеше тақталардан тұрған. Бұл құрылғы
сандықтың жалпы пішінін берген. Жіктердің қалыңдығы әртүрлі болған және
жұмыстың өзі тұрпайылау орындалған. Шамасы, алғашқы үлгілерде тас
қашаушының құрал-саймандары жетілмегендіктен және қолданылатын материал —
тығыздалған құмтас қолайсыз болғандықтан, бұйымдар жөнді өңделмеген. Кей
жағдайларда қабырғаларының бет жағына қару-жарақ, тұрмыс заттары
бейнеленген. Ежелгіден сақталған алғашқы сандықтастар санының аз болуын,
сірә, олардың жауын-шашын әсерінен толығымен қирауымен немесе құрылғылардың
орнықты болмауымен түсіндіруге болады [34].
XIX ғасырдың аяғынан бастап басқа шағын пішінді сәулет үлгілерімен
қатар сандықтастардың да түйістері мен бөліктері ұқыпты өңделіп, орнықты
қып жасалатын болған. Оларды жасау үшін жеңілдеу материал — құмтасты
пайдаланған, екіншіден, құрал-саймандар жетілдірілген, үшіншіден, — бұл ең
маңыздысы — құрылыс ережелері сақталып, дұрыс құрылымдық шешімдер табылған.
Кейінгі сандықтастарда ең алдымеп шығыңқы ірге бөлігі (яғни ең маңызды
құрылымды бөлшегі — көтергіш бөлігі) бекітілген. Қабырғалары қалыңдығы
бірдей және жіктері бір-біріне тығыз сәйкестендірілген тас тақталардан
тұрғызылған. Жабынды да салмақ біркелкі түсетіндей болып қойылған да,
орнықты болу үшін арнайы қалдырылған ойықтарға кигізілген.
Сандықтастардың көркемдік шешімі қызығушылық туғызады. Кейбір
ескерткіштердің қабырғалары жалған ойықтармен, оймыш (кілемге салынатын ою-
өрнекке ұқсас) өрнектермен және тағы басқамен безендірілген.
Сандықтастардың көлемдері әртүрлі (кішкентай түрлерінен қабырғасының
ұзыңдығы екі не одан да көп метрге жетіп қалатын үлкен түрлеріне дейін)
болған. Жабындысы жалпақ сандықтастар көбірек кездескен, олар қойтастар мен
үштастардың негізі ретінде пайдаланылған. Бұдан басқа тас қашау шеберлері
жабындының өзге түрлерін де дайындаған, сөйтіп бұйымның келбетін
түрлендіруге тырысқан, атап айтқанда:
қимасы үшбұрышты қосбүйірлі;
тоғыспалы;
маңдайша қабырғаларымен күрделендірілген, төбе жағы бұрышталған жабындылар
және тағы да басқа түрлері;
Сонымен, сағанатамдар Маңғыстау мен Үстірт аймағының мемориалды-діни
сәулетінін бірегей ескерткіштері болып табылады және күрделі құрылымдық
шешімімен, тас қашау техникасының әр түрлерін — жону, кесу және көр қашауды
пайдаланумен ерекшеленеді.
4. Мазарлар.
Мазарлар (кесенелер, тамдар) — монументтік сәулет ескерткіштері ол
жабық камера түріндегі төбесі күмбезденіп жабылған бітеу құрылыстар.
Әрине, біз тек тас кесенелерге ғана тоқталамыз. Алғашқыда күмбездері
өңделмеген тақтай тастардан жасалған. Домбауыл кесенелерін кейінгі кездегі
қазақ күмбездерінің алғашқы бастамасы деуге болады. Бұл ескерткіштер
қабырғалары мен жабындысы толықтай бір-бірінен бөлінбеген тұтас құрылыс
болып табылады [35].
Біртіндеп тас кесенелер құрылысында негізінен бір материалдан жасалған
іргесі мен күмбезін бір-бірінен бөлу үрдісі дамыған. Мысалы, Тұщщы айрық
қорымындағы кесенедегідей. Мұндай үлгілерде қабырғалардан күмбезге көшу
бұрыштарынан қақпа бағана салып, одан кейін күмбездің әр қатарын шығыңқы
қалаумен шешілген.
Бұдан соң мазарлардың қасбеттік тақталарының өңделуіне көңіл аудару
керек. Т. Жанысбековтың атап көрсеткеніндей, там (кесене) қабырғаларын
тақталармен қаптау және негізгі көтергіш қабырғаны қалау бір уақытта
жасалынған. Мұндай жағдайда қаптама анкерленген блоктың есебінен көтергіш
қабырғаның бөлігі болып кететін еді. Осылайша екі немесе үш қабатты
қабырғалар қаланған. Үшқабатты қабырғада қабырғалар қалауы мен қаптама
тақталарының арасы қоқыспен толтырылған. Осылайша түрғызылған тамдар уақыт
тегеурініне төтеп бере алмай, көбінесе қабырғалары бөлініп, қирап қалатын.
Мұны Сағындық бейітіндегі кесенелерден және Қамысбай тамы (Маңқыстау)
үлгісінде көруге болады [36]. Сонымен, қорытып айтқанда, кесене
сәулетшілігі көшпелі қазақ ортасындағы құрылыс ісінің ең жоғары даму
сатысын танытады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 3
1 Материалдық мәдениеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.1 Шаруашылығы мен кәсіпшігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Пәтер-жай мен киім кешегі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2 Рухани мәдениеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 32
2.1 360 әулиелі Маңғыстау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
2.2 Маңғыстау мен Үстірт қазақтарның наным-сенімдері мен
әдет ғұрпы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 65
КІРІСПЕ.
Тақырыптың өзектілігі.
Егемендіктің жырма жылдығы да таяп қалды. Көп уақытқа дейін еліміздің
тарихы үлкен жалпыодақтық тарихтың бөлігі болып келгені ешкімге де сыр
емес. Қазақ халқы мәдениеті жоқ, Кеңес Одағына қосылмағанша білімі болмаған
қарапайым малшылар тұрғысынан қаралды. Мыңқау тарих пен мәдениет
ескеркіштері далалықта шаңға оралып, жойылып кетіп жатты. Ал тың науқаны
басталған кезде Қазақстан территориясының көп бөлігінде ескерткіштерінің
қаншамасы жермен аударылып, үс-түссіз жоғалды, осы қасірет айналып өткен
аймақтың бірі болып Маңғыстау ғана қалса керек. Бірақ одан басқа қазіргі
кезде өзге де антропогендік факторлар кең етек алуда, бұған салынып жатқан
авто жолдар, мұнай-газ өндіретін орындарды жатқызуға болады.
Қатаң идеологизацияның әсерінен қазақ халқының санасындағы әдет-ғұрып
пен салт-санамыз бара-бара ұмытылып, тілімізді ұмытып, ұлт ретінде жойылып
кетудің қаупі болды. Ендеше осы жиырма жылда не өзгерістер болды, тарих пен
мәдениетті жандандыруға қандай әрекеттер жасалды?
Ұсынылып отырған ғылыми жұмыс Қазақстанда өзара ерекшелінетін,
өркениеті айрықша аймақтарының бірі Маңғыстау мен Үстірт қазақтарының
мәдениетіне арналады. Зеттеу жұмысының қазіргі таңда жазылудың негізгі екі
себебі бар: біріншіден, жоғарыда айтып келгендей тарихтың куәгерлері
болатын түрлі архитектуралық жерлеу комплекстері, бір жағына шалқайған
құлпытастар мен бара-бара жермен жексен болып құрып жатқан саз мазарлар,
өлке тарихының бір сырын ашып беретін кілттердің жойылуы болса,
екіншіден, аз болса да білетін, киелі деп саналатын орынды көрсетіп беріп,
сол туралы мәлімет жеткізе алатын, естеріңде әдет-ғұрып, ауыз әдебиетімізді
ұстап келе жататын қарияларымыздың азайып бара жатқанымен түсіндіріледі.
Соңғы кезде көшпенділердің өмірі мен мәдениетіне ерекше назар аударылып
жатыр. Бұған ел басшысымыздың жариялаған мәдени мұра бағдарламасы ерекше
атауға болады. Осындай мемлекеттің беріп жатқан көмегі мен нұсқауы арқылы
ғылыми зерттеулер мен экспедициялар ұйымдастырылып, бейнефильмдер түсіріліп
жатыр. Бұлардың айтып, шырылдап жатқанның басты мәселесі көшпенділіктің
мүлдем жабайылық екендігін жоққа шығару, керісінше тарихы мен мәдениеті
бар, өзге дүниежүзілік өркениетті халықтардан ешбір кем еместігін жариялау.
Бұл орайда Мағыстау мен Үстірт халқының ұлттық дәстүрлі материалдық және
рухани мәдениетіне арнап біздің де қосатынымыз бар секілді.
Мәдениет деген кезде бұл сан ғасырлар бойына қалыптасып, өне бойына
білім мен даналық жинақталған элементтердің жиынтығы. Ал оның өзі халық
айналысып жатқан шаруашылығы мен кәсіпшілігімен тығыз байланысты екені
баршамызға түсінікті. ХХ ғасырдың басынан бастап өмір салтының өзгергеніне
байланысты ұлттық мәдениет деген мұрамызды ұмыта бастаған секілдіміз. Жас
ұрпақтар бұған ешбір қызығушлығын танытпай, орта жастағылардың үйрететіні
жоқ болса керек. Әсіресе бұл Ресеймен шекаралас аудан тұрғындарына қатысты
секілді. Сондықтан да ата-бабамыздың мұрасын келешек ұрпаққа жеткізу
біздің парызымыз. Осындай мұраның мол сақталған өлкелердің бірі Маңғыстау
елі.
Өткенді білмей болашаққа ұмтылу мүмкін емес. Ата-баба мұрасы мыңжылдар
бойына атадан балаға ауыз әдебиет, ерекше рухани мағынаға ие болған түрлі
аңыздар мен оқиғалар арқылы беріліп жатты. Болашақ ұрпақты рухани жағынан
тәрбие беретін әдет-ғұрып пен салт-дәстүрін дер кезінде қағазға тіркеп алу,
көрнекілік құралы не ашық аспан астындағы мұражай бола алатын қазақтың
тас қашаудың шеберлерінің туындылары мен діни ғұрыптық құрылыстарды
сақтаудың маңызын айтпасақ та түсінікті шығар.
Мәселенің зерттелу деңгейі.
Зерттелуі мен тарихи танымдылықта қарастырып отырған аймақ Батыс
Қазақстанның өзге облыстарымен салыстыратын болсақ аз зерттелген. Өйтіп
айтуыма бірнеше себептерім бар: біріншісі әлі де болса өлкенің киелі
орындары туралы толық тізім жасақталмаған, екіншіден ескерткіштердің тек
бір бөлігі ғана зерттелген.
Революцияға дейінгі Маңғыстау үстімен өткен саяхатшылардың мәліметті
жинақтағандардың алғашқысы боп қазақтың геродоты атанған Левшинді атауға
болды. Оның Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и
степей... атты еңбегінде Арал-Каспий аймағының құрылыстары туралы,
жергілікті халықтың шаруашылғы мен әдет-ғұрпына да тоқталып, мәлімет
береді.
Ал, ХІХ ғ. 50-шы жылдары Маңғыстау діни-ғұрыптық кешендерін суретке
салып, сипаттауда Қазақстанға жер аударылған Т.Г. Шевченко мен Б.Ф.
Залесскийдің еңбектерінің маңызы зор. Бұл ескерткіштер жиынтығы 1865 жылы
Парижде басылып шығып, бүкіл батыс еуропа қоғамына танылады. Еңбек тек 1991
жылы Алматыда орыс және қазақ тілдерінде қайта басылып шығады. Сол кезде
салынған архитектураның суреттері қазіргі кездегі рестоврация үшін ерекше
маңызды.
Орыс географиялық қоғамының экспедициялары де аймақты суреттеуге, Бекет
ата секілді қазақтардың діни-ғұрыптық кешендеріне сипаттама беруде өз
үлестерін тигізді. Жерлеу ғұрпына ерекше мән берген жазбалар Г.С.
Карелиннің Путешествие по Каспийскому морю атты еңбегінде 1832 жылы жарық
көреді. Ал, М.И. Иванин Поездка на полуостров Мангышлак в 1846 году
еңбекте жүріп көрген құрылыстың көпшілігі ұлутастан жасалғанын аңғарады.
ХІХ ғ. соңына қарай Арал-Каспий аймағы зерттеушілерді одан әрі
қызықтыра түседі. Қазақтардың аңыз-әңгімелеріне, дәстүрлеріне назар
аударған түрлі очерктік басылымдар (М. Леваневскийдің, Ю.Т. Лебедевтің
т.б.) жарық көреді. Қазақ халқы туралы этнографиялық деректер толығырақ
мәлімет беретін неміс ғалымы мен дәрігер Р. Карутцаның Среди киргизов и
туркменов на Мангышлаке еңбегін де табуға болады.
Жоғарыда аталған еңбектер Үстірт пен Маңғыстаудағы түрлі мәдени
құрылыстарын айқындаумен ғана шектелген. Ал жергілікті халық туралы жазып
алынған ауызша әдебиет пен әдет-ғұрып, дәстүрлері көбіне-көп үзік-үзік
немесе қысқа болып келген.
Қазақстан этнографтары бұл өлкеге қызығушылығын тек ХХғ. екінші
жартысынан бастап қана таныта бастады. 50-шы жылдардың басында М.М.
Мендикуловтың ғылыми қызметінің арқасында Шопан ата, Масат ата, Сисем ата,
Қамысбай, Асан-қожа т.б. ірі ғұрыптық кешендер ашылып, зерттелген болатын.
Ол осы мәдени ескерткіштерді алғашқы топтау әрекетін жасаумен қатар генезис
(ескерткіштердің пайда болуы, дамуы) сұрақтарына тоқталған, бұл алғашқы
ғылыми этнографиялық тәжірибелер болатын.
Бұдан кейін бұл өлкені зерттеу жиырма жылдай уақытқа тоқталған болатын.
ХХ ғ. 60-шы жылдардың соңында танымал этнограф Х. Арғынбаев Маңғыстау
мен онымен шектес аудандарын зерттеуге ат салысып, 1987 ж жарық көрген
Қазақ халқының қолөнері кітабында Батыс Қазақстан қазақтарының тас қашау
өнеріне арнап Тас өңдеу атты қосымша тарау қосқан. Бұл тарауда негізінен
бұрын белгісіз болған халық тас өңдеу шеберлері туралы көп мәлімет
жинақталған.
1960-шы жылдары Маңғыстау ескерткіштерін этнографтар А. Джакиев пен
С.П. Поляков зерттеулері жарық көре бастайды. Осы басылымдарда қазақ пен
түркмен діни-ғұрыптық кешендерінің ортақ генезисі мен айырмашылығына көп
көңіл бөлінеді.
Кейінгі уақытта этнографиялық зерттеулерде адай жұртының рухани
мәдениетіне де көңіл аударыла басталып, халық арасында киелі жерлер,
аңыздар туралы мәліметтер жинақтала бастайды, жарық көреді.
70-шы жылдардың ортасында Маңғыстаудың тарихы мен мәдениетіне арнап сол
жерде туып өскен авторлар ұжымы С. Шалабаев, Е. Өмірбаев және К. Сыдиықов
өз көзқарастарын Маңғыстау коллективтік монографиясында білдірді. Сонымен
қоса Ә. Кекілбавтің де Ұйқыдағы арудың оянуы кітабы да жарық көрді. Бұл
екі еңбекте Шығыс Каспий аймағының тарихи-мәдени көрінісіне түрлі жаңашыл
ойларды білдірді, халықтың тарихи аңыздары мен әңгімелерін жария етті.
Маңғыстау мен Үстірттің халық сәулет өнеріне қызығушылық (бұл
зерттеушілік) ХХ ғасырдың 70-шы жылдардың басында Республиканың Мәдениет
басқармасы, Тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау қоғамының
экспедицияларымен он жыл ішінде Маңғыстау мен Үстірттің көне қорымдарының
көп бөлігін зерттеді. Ондағы негізгі мақсаты ескерткіштерді мемлекеттік
есепке алу, паспорттау, және архитектуралық құрылыстарды реставрациялау
болатын. Осы зерттеулердің бір бөлігі Қазақ Кеңес Энциклопедиясында жеке
кішігірім мақалалар ретінде көрініс тапты. Бірақ өкінішке орай материалдың
көп бөлігі жарияланбай архивте шаңдалып қалған болатын.
Маңғыстау мен Батыс Үстірт аймағындағы қазақтың сәулет өнерін
зерттеудің нәтижесі Т. Джанысбековтың кандидаттық диссертациясында көрініс
алды. Ол әлсіз зерттелген қорымдарына көп көңіл бөлген еді. Бірақ, біздің
ойымызша ескерткіштердің генезисіне (шығу тегі) мен типологиясына
(белгілеріне қарай бөлу) аз көңіл бөлінген секілді.
1987 ж. М.М. Мендикуловтың соңғы Памятники народного зодчества
Западного Казахстана атты монографиясы жарық көрді. Бұл ертеректегі
автордың зерттеулерінің жалғасы немесе қорытындысы болды. Негізгі көңіл
әрине Батыс Қазақстанның оңтүстік бөлігіне, яғни Маңғыстау мен Үстірттің
тас қашау өнері шеберлерінің туындыларына бөлінді.
70-шы жылдардың соңынан бастап ескерткіштерді зерттеу жоспарлы түрде
жүзеге асырыла бастады. Маңғыстау мен Үстірт және олармен көршілес
аймақтарына кешенді тұрде экспедициялар ұйымдастырыла бастайды.
Өмірінің көп бөлігін осы салаға арнаған Қазақстан этнографтарының бірі
ретінде қазіргі кезде танымал доктор, профессор С.Е. Ажиғалиді айтуға
болады. Ол Арал-Каспий аймағын Тарих, археология және этнография
институтының ұйымдастырған (1987-1988, 1990 жж.) экспедиция құрамында
зерттеушілік жолын бастаған еді. 1997 ж. Сам ауданында, француз-қазақ-
қарақалпақ экспедициясында, 1998 ж. Бузачи жартыаралындағы этномәдени
зерттеулерін жалғастырды.
Автор Маңғыстау мен Үстіртте 130-дан астам қорымдары мен 4 мыңға тарта
жеке құрылыстарын зерттеді. Бұл зерттеулер Генезис традиционной
погребально-культовой архитектуры Западного Казахстана еңбегінің жазылуына
алып келді.
Қазіргі кезде Маңғыстау мәдениетіне көптеген жаңа мақалалар мен
материалдар жинақтары жариялымдары шығып жатыр. Осылардың арасында
Медоедовтың Камень и эстетика номадов, К. Ибраеваның Казахский
орнамент, Т. Джанысбековтың Тасөрнек басылымдарын айтуға болады.
Қазақстандық Арғынбаевтың Қазақ халқының қолөнерінен басқа қарақалпақ
зерттеушісі Х. Есбергеновтың Қоңырат... зерттеулері Үстірт қазақтарының
мәдениетіне байланысты көп қызықты деректерді келтіреді.
1995 ж. казахи коллективті монография жарық көрді. Бұл еңбек жалпы
Қазақстан аумағындағы қазақтардың (көбіне ХІХ-ХХ ғғ.) тұрмыс-тіршілігі,
отбасылық қатынастар, рухани мәдениетіне мен шаруашылығына байланысты әдет-
ғұрып элементтерін қамтиді. Жекелеген аудандарының мәдениетіне байланысты
деректер аз, немесе бұл еңбекті жалпы қазақ халқын өзгелерге таныстыру
мақсатында жазылды деуге де болады.
Соңғы уақытта энциклопедиялық басылымдар кең етек алуда. Маңғыстау
энциклопедиясында бөлімнің бірі арнайы халықтың мәдениетіне арналған:
Маңғыстау, Бузачи жартыаралының және батыс Үстірт аймағындағы әулиелер,
соларға арнап тұрғызылған түрлі архитектуралық құрылыстар мен мешіттер,
аңыз-әңгімелерді де келтіреді.
2005 жылы Р.А. Бекназаровтың Қазақтың тас қашау өнері атты еңбегі
баспадан шығарылады. Бұнда автор Батыс Қазақстан ескерткіштерінің
типологиясына көп ауытқымай, ежелгі заманнан бастап даму сатыларына ерекше
мән берген.
Соңына қарай екі жеке авторға тоқталғым келіп отыр. Біріншісі, бұл
жоғарыда айтып кеткен С.Е. Ажиғалидің Архитектура кочевников
монографиясы. Ол бүкіл Батыс Қазақстанның ескерткіштерін тізбектеп зерттей
келе, Батыс Үстірт пен Маңғыстау аймағы ерекше, көршілес аудандардан
өзгеше, ал бұндай айырмашылықтардың қалыптасына алып келген басты
себептерінің бірі ретінде географиялық жағдай, шұғыл контитентті климат деп
көрсетті.
Екінші зерттеушіміз Шетпе кентінде он жылға жуық төсекке таңылып жатып,
Маңғыстау мен онымен көршілес аймақтары туралы оннан астам кітап жазып,
қазақтың тарихына өз үлесін қосты. Серікбол Қондыбайды қазақ
мифологиясының іргетасын қалаған дарынды иесі деп бекер айтпайды.
Еңбектері: Қазақ мифологиясына кіріспе, Есен-қазақ, Эстетика
ландшафтов Мангистау, Маңғыстау мен Үстірттің киелі орындары,
Маңғыстаунама т.б. Оның көзқарастары бойынша Маңғыстау өзара үзілмес
тарихты басынан кешірген. Қазіргі түбек тұрғындарын (адай жұртын) есен-
қазақтардың ұрпақтары дейді. Ал есен-қазақтар деп сонау ертерек заманнан
бері тұрып келген еркін көшпелі халықты атайды. Маңғыстауды автор Азияның
ортасында орналасқан Тибетпен салыстырады, себебі ол да материктің шетінде
орналаспағанмен өзге дүниеден шектеліп келіп, осының арқасында ежелгі
дәстүрлерді бойында сақтап келді деген тұжырымға келді. Өкініштісі ол өз
еңбектерін көзі тірісінде ешкімге сыйға бере алмады, 2004 ж. дүние салады.
Ал, туынды шығармалары тек 2007 ж. жарық көрді.
Тарихнамалық аспектіні қорыта келе тарихшылар ең алдымен адам, ал
адамға тән қасиет оның өзінің көргенін жазу немесе өз көзқарасын білдірту.
Дегенмен жоғарыда аталған еңбектерінің маңызы зор екенін атпасақ та болатын
шығар.
Мәселенің деректік көзі.
Дерек негізіне біз Маңғыстауға жол сапар шеккен саяхатшылардың жазба
мәліметтерін (Левшин, Т.Г. Шевченко мен Б.Ф. Залесский, Г.С. Карелин және
М.И. Иванин), алғашқы этномәліметерді тіркеген М. Леваневскийдің, Ю.Т.
Лебедевтің, Р. Карутцаның еңбектері мен Қазақстандық этнографиялық
экспедицияларының нәтижелерінде жарияланған Х. Арғынбаев, М.М. Мендикулов
пен С.Е. Ажиғалидің материалдарын пайдаландық.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Диплом жұмысын жазу барысында біз алдымызға төмендегідей мақсаттарды
қойдық:
-Осы аймақ мәдениетінің Қазақстанның өзге өлкелерден
ерекшелігін көрсету;
- Оның тарих аясында алған оқиғалармен ұштастырып, себеп салдарын
түсіндіру.
Осыған байланысты біз келесі міндеттерді шешуге бел будық:
- Маңғыстау қазақтарының мәдениеттің негізін құрып, айналысқан
кәсіпшіліктерін айқындау;
- Киім-кешегі мен баспанасындағы ерекшелігін айқындау;
- Кең тараған әулиелер культін зерделеу;
- Қәзіргі халқының әдет-ғұрып пен діни сенімдеріндегі кешегі мен
бүгінін айыру.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері.
Бұл өлке азамат өркениетінің көпғасырлық даму жолынан ешқашан тысқары
тұрмаған, бұл аймақ үшін үнемі қызу қантөгістер жүріп отырғаны көпшілікке
мәлім. Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері ХVIII ғ. басынан бастап яғни
Маңғыстауда қазақтардың тұрақты қоныстануынан бастап (дерек бойынша уақытты
1700-1725 жылдары, яғни XVIII ғасырдың бірінші ширегі), ХХ ғ. 30-шы
жылдардағы елде қуғын-сүргін мен елден босып, қашуға дейінгі уақыт аралықты
қамтиді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Біз мәдениеттің зерттеу барысында рухани және материалдық аспектілерін
бірге қарастыруды жөн көріп, байланысы мен бір-біріне әсерін зерттемекпіз.
Зерттеудің практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысы келешекте осы бағытта ізденушілерге, өлкетанушыларға
және орта оқу орындарының оқытушыларына бағыт-бағдар, көмекші құралы
ретінде, сонымен қоса келешекте мақала мен ғылыми зерттеу жұмастарына негіз
бола алады деген ойдамыз.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері.
Бұл зерттеу жұмысы қазіргі қалыптасқан тарихи зерттеу әдіс-тәсілге
сүйене отырып, тақырыбына байланысты деректер мен әдебиетке негізделіп
жазылды. Тарихи талдау, салыстырмалылық тәсілдер қолданылды.
Зерттеудің территориялық ауқымы.
Географиялық жағынан алғанда қарасырып отырған өлкемізді Шығыс
Каспий, Маңғыстау жартыаралы және Батыс Үстірт аймағын бір контекст
тұрғысынан қарауды жөн көрдік. Ал қазіргі әкімшілік-территориялық бөліністе
солтүстікте Атырау мен Ақтөбе облыстарымен, Шығыста Қарақалпақ
автономиясымен (Өзбекстан республикасы), оңтүстігінде Түркменстан
республикасымен шектеседі. Бүкіл батыс жағы Каспий теңізінің жағалауы.
Диплом жұмысының құрылымы.
Жұмыс кіріспеден, екі тарау мен төрт параграф, қорытынды және
пайдаланған дерек тізімі мен қосымша иллюстрациялық материалдардан тұрады.
1. Материалдық мәдениеті.
1. Шаруашылығы мен кәсіпшілігі.
Маңғыстау мен Үстірттің табиғи жағдайы ондағы шаруашылықтың
қалыптасуына өз септігін тигізді. Әсіресе б.з.д. І мыңжылдықтың басында
болған аридизация (далалықтың құрғақтанып кетуі, шөлейт аймағына айналуы)
өзгерісінен соң Еуразияның даласының көп бөлігінде көшпелі мал шаруашылығы
басты орынды иеленді.
Мыңжылдар бойына қалыптасқан көшпелілердің маршруттары, XVII-XVIII
ғасырда болған саяси жағдайларына байланысты бірталай бұзылған болатын.
Кіші жүздің Ресей қоластына кіргеннен соң, елдің ішкі жағдайы
тұрақтанғанымен көшпелі мал шаруашылығы кең көлемде қайта жандана алмады.
Онымен қоса Ресей империясы бекіністерін сала бастағаннан кейін, қазақтар
көптеген жайлау аймақтарынан айырылды.
Шығыс Каспийдегі тасты немесе құмды шөл мен шөлейт аймағы мал өсіруден
басқа шаруашылық жүргізу мүмкін емес болғандықтан, мұнда дәстүрлі кәсіппен
өмір кешіп, бойлық бағытпен көшіп-қону жалғаса берді. Шұғыл континетальды
климат жағдайында Маңғыстау қазақтары осы қиыншылықтарға төзе алатын мал
тұқымдары – түйе, жылқы және қой өсірілді.
Қой жалпы барлық аймақта тұратын қазақтар үшін маңызды алдыңғы орынды
иеленді (Маңғыстауда да). Қазақстанның жергілікті ауа-райының жағдайларының
ерекшеліктеріне байланысты, әр жақта өзінің қой түрі өсірілді. Батыста
жергілікті қой деп адайлық (құйрықты, қылшық жүнді) тұқым өсірілді. Қой
мыңжылдар бойына қазақ даласында айырбас сауданың өлшем бірлігі болып келді
(айталық құнды заттардың барлығы қой санына теңеліп саналған болатын) [1].
Бұл өлкеде Мал өсірсең – қой өсір, табысы оның көл – көсір деген сөз
ежелден қалса керек. Маңғыстау сөзінің баламасы ретінде кей зерттеушілер
оны екі сөзден құралатынын айтады: біріншісі түріктің маң (яғни-қой)
сөзі, екіншісі бәрімізге түсінікті қыстау сөзі.
Қазақтарда төртүліктің арасында ерекше қасиетті деп саналатын жануары
жылқы. Қой секілді жылқының да түр-түрін (жетісулық, наймандық, адайлық
т.б.) қазақстанның әр түкпірінде кездестіруге болатын еді, бірақ ең көп
таралған түрі бұл – қазақтың аласа бойлы, қалың жүнді, кең бүйірлі жылқысы
еді. Басқалардан өзгешелігі жыл бойына жем-шөбін өзіне өзі таба алатын,
тебінді мал болды. Жылқы да қой секілді адамды азық-түлікпен қамтамасыз
етуде зор маңызға иеленді. Қойдан артықшылығы, жылқының сүті - қымыз өте
пайдалы деп танылды. Бұнымен қоса салт мінсең көлік, және түрлі шаруашылық
көмекке пайдалануға да болады. Орыстар қазақтардан жылқыны аса төзімділігі
мен күй талғамайтындығы себебінен жиі сатып алып жатты [2].
Орыс казактарының көшіп келумен бірге (ірі қараның етіне сұраныстың
көбеюі салдарынан) Батыс Қазақстанның солтүстік облыстарында сол кезде ірі
қараны өсіру кең етек алған. Ал, Маңғыстау үшін бұл мал түрін өсіруге
тиімсіз болды, сондықтан аз ұсталған болатын [3]. Дегенмен де кейінгі кезде
өсіріле басталғаны айғақ.
Көшпелілік кезінде заттарды тасымалдау үшін қазақтар түйенің көмегіне
жүгінді. Маңғыстауда түйенің екі түрі қолданылды: бірөркешті – нар және екі
өркешті-айыр. Жартыаралдың шұғылконтиненталдық климатын ескере отырып,
көбіне екі өркешті түйелер көбейтілді. Олар төзімдірек болса керек. Түйенің
жүні киім-кешек пен көрпе тігумен қатар, сатуға пайдаланды. Тағамға еті, ал
сүті – шұбат (бұл термин Батыс Қазақстандық, өзге аудандарда қымыран)
сусын ретінде пайдаланды.
Жылдың мерзіміне орай көшпенділердің көшіп-қонуы төрт циклден тұрды:
қыстау, көктеу, жайлау мен күздеу.
Қыста малдың жайылымдары ретінде – солтүстіктің салқын желдерден
қорғайтын таулардың оңтүстік баурайлары, тал және қамыспен қоршалған өзен
мен көлдердің жағалаулары секілді жерлер таңдап алынып жатты. Осыдан
Маңғыстау топонимінің екінші баламасы Мыңқыстау сөзінің пайда болуының
тағы бір болжамы ретінде қарастыруға болады.
Көктемгі жайылым территориясын таңдауда, келесі жағдайлар ескеріледі:
қыстаудан жақын жердегі, қары ерте кететін болуы шарт еді. Көбіне-көп
көктеу мен күздеу аймақтары бір болды, бойлық ендікпен жайлаудан оралғанша,
шөп жамылғысы қалпына келуге мүмкіндігі болды.
Жайлауға адайлар солтүстікке бағыт алған, малдың саны көшу қашықтығына
тікелей байланысты болды [4]. Осыдан қазақтарда шаруа көшсе байыды мақалы
да пайда болған.
Қыстау мен жайлау ауқыты Маңғыстауда Қазақстанның өзге аймақтарынан
көрі уақыты сай келмейді. Жүзжылдар бойына көшпенділікте тәжірибе
жинақталып, қарастырып отырған уақытымызда қазақтардың тапқырлығы көзге
түседі. Әсіресе қыстауда төрт түліктің барлығын жем-шөппен қамтамасыз ету
үшін, қарды аршуға тебінді-жылқы мен түйе жіберіледі. Содан кейін ғана ұсақ
малды арттарынан еріткен [5].
Мал қарауда (негізінен қыстауда) жауапты, денсаулығы мығым және
тәжірибелі жылқышылар мен шопандар таңдалынып алынып жатты. Қыста мал
артынан қараушылардың негізгі мақсаты - малды жұтта қырып алмау және
қасқырға талатып, бауыздатып санын кемітіп алмау. Көктеуде мал төлдеп,
күштерін жинап алу қажет болды. Малдың жүні қырқылып, белгі салынып,
түгелденді. Жайлауда малды семіртіп, келесі қыстауға дайындау қажеттілігін
қамтамасыз етілді [6].
Балық аулау кәсіпшілігі.
Балық аулаумен дәстүрлі қазақ қоғамында тек кедейлер ғана айналысатын.
Қазақстанда орыс казактарының қоныстануы мен Ресей Империясымен сауда-
саттық байланыстарының кеңеюі, балық пен балық өнімдеріне сұранысты
кеңейтті. Маңғыстаудың Каспий жағалауына жақын жерлерінде балық аулауды,
мал шаруашылығымен қоса алып жүрді [7].
ХІХ ғ. ІІІ ширегі мен ХХ ғ. басында Батыс Қазақстанның Орал өзені мен
Каспий теңізінің жағалауында балық аулау кәсібі дами түседі.
Қазақтардың дәстүрлі балық аулау құралы боп қармақ пен шанышқымен
қатар, кең көлемде аулауға пайдаланған бентір, қабадан, аулар қолданылады.
Аулар Маңғыстау қазақтарының қолына түсе бермейтін болған, сондықтан
орыстар ауды жалға бергені үшін өнімнің жартысына дейін алып отырған. Бұл
шаруашылық жеңіл емес болғандықтан қазақтар артельдерге бірігіп отырған
(ұжымға) [8].
Ауланған балықты жылдың жылы мезгілдерінде тұздап, қыста қатырып,
түйенің күші арқылы орыс деревнялары мен қалаларына жеткізіп отырған. Онда
сатып, не астық, ұн, тағы да басқа азық өнімдеріне айырбастап отырған [9].
Осыдан біз Мағыстау өңіріндегі балық аулау кәсіпшілігі Сырдария мен
Арал, Шығыс Қазақстанның Зайсан көліндегідей кең масштабты болмағанмен,
балық шаруашылығы дамыған өлкелердің бірі болып табылады.
Бұрын жайлауға қолданылған жерлердің бірсыпырасынан айырылған
қарастырып отырған аймақтың қазақтары үшін белгілі дәрежеде күнкөріс немесе
кәсіп болып келген-ді.
Аңға шығу.
Қазақтарда аң аулау қосымша кәсіп немесе әуестену түрінде көрініс
тапқан. Оған аң алатын құстар (бүркіт, қарши, сұңқар) мен тазы иттер
көмекке тартылды. Кейінгі кезде ғана қолданысқа мылтық ене бастады. Бұл
кәсіп аңның құнды терісі мен азық ретінде айтарлықтай пайда тигізіп
жатты ... , деп Георги айтқан болатын [10].
Қазақтың құс салу өнерін саятшылық деп те атайды. Саятшылардың құс
салуы табыс табу көзі деп есептелмеген. Өйткені қашан да және қанша болса
да құс иесі олжасын жанына ерген жасы үлкендерге байлап, қалғанын ғана өзі
алған. Бұл саятшылықтың салтанатын, адамды сыйлаудың ерекше бір ғибратын
көрсетеді.
Қазақстанның әр ауданында осы саятшылықпен айналысатын, яғни
ұстаушылар мен үйретушілер - құсбегілер болған. Олардың білімдері
атадан балаға беріліп жатты. Мысалға бұл далалықта өзінің бағасы бар
құстарды жыл бойына киіз үйде ұстады, оларды қансыз, әрі майсыз етпен ғана
тамақтандыратын, тағы да басқа біліктілікті сақтауды қажет етті.
Әр құс түрі белгілі-бір аңға немесе құсқа бағытталды: бүркіт –
қасқырға, түлкіге, қарсақ пен тау ешкілеріне, қаршыға қазға, қоянға қосып
жатты. Осыған байланысты далалықта олардың бағасы әртүрлі болып жатты,
бүркіт – 5-6 түйеге, 1 сұңқар – 1 немесе 2 түйе бағасына теңелді [11].
Осылайша осы біліктерді жақсы меңгерген, тәжірибелі бүркітші бір
маусымда 30-дан 60-қа дейін түлкі терісіне ие бола алған.
Аңшылықта көмекшілердің бірі боп тазылар болды. Олар да аса бағалы
болғандықтан, көбіне дәулетті адамдарда кездестіруге болатын-ды. Мысалға
А.А. Слудскийдің мәліметі бойынша далада 1 таза қанды тазыны қалың мал
түрінде беріліп жатты, яғни 47 жылқыға дейін теңестірілген еді [12].
Тазыны (кейде екеуін, кейде тобырмен) қоянға, борсыққа, бөріге және
түрлі қарақұйрық пен еліктерге қосып жатты. Иттер аңдарды жетіп алып, аңшы
келгенше тұншықтырып күтіп жатуға үйретілген.
Тазылар мен бүркіттерді бірге аңға шығарудың тиімділігі кейде екіге
еселеніп жатты.
Егер түлкіге терісі мен аңшылық өнерін сынау үшін шықса, қасқырды
малдың аман-саулығы үшін санын кемітіп отырған. Тазылар бөрілерді қуып
жетіп алғанымен, оны ала-алмағандықтан, қастарына қазақтың бөрі
басарларын еріткен. Маңғыстау мен Үстіртте киіктер мекені болғандықтан,
бұндағы аңшылықтың басты бағыттарының бірі де осыған байланысты болды. Л.
Мейердің мағлұматы бойынша жақсы тазы иттер ересек киікті жетіп алатын
болған [13].
Аңшылықта мылтықты қолдану өте сирек кездесетін жайт болды. Бұның басты
себебі далалықта ол бұқара халыққа пайдалануға тыйым салынды және мылтық та
әлсіз таралған болатын. Мылтық үшін қажетті қорғасынды Ресейден, ал басқа
қажетті дәрі-дәрмек Бұқарадан әкелініп жатты.
Аңшылықтың басқа түрлеріне келер болсақ, Маңғыстауда (жалпы басқа
өлкенің қазақтарында секілді) ірі жануарларға қапқан, ал кішігірімдеріне
тор орнатудың әдіс-тәсілдерімен жақсы таныс болған. Қапқанды жасайтын
шеберлер өзге иісті аңға сездірмеу үшін қазанға салып, күлмен не көк
жусанмен пісірген.
Маңғыстауда сонымен қатар, бөрі мен түлкілерге арналып, жиі қолданылған
тас қапқандар пайдаланған: тастар кішігірім ор ретінде қаланып, бұған
жыртқышты еліктендіретін жем салынған, аң ішіне кірген соң артынан тастар
кіреберісті жауып тастайтын болған [14].
Бөдене мен құрға қазақ халқы жылқы жалынан тұзақ құрған.
Осылайша көпжылдар бойына жергілікті табиғи ерекшеліктеріне орай,
Қазақстанның барлық аудандағыдай Маңғыстау жартыаралында да өзіне тән
шаруашылық пен кәсіп түрлері пайда болып, дамыған болатын.
Балық аулау мен аңшылықты кәсіп деп отырған себебіміз, қарастырып
отырған уақытта халықтың материалдық жағдайы біркелкі болған емес. Бұл егер
ауқаттылар үшін көңіл көтеру, ермек ісі болса, біреулерге нағыз азық табу
мен күнкөрістің көзі боп көрінді.
Ұсталық кәсіп.
Ұстаның туындылары жергілікті қазақтарды шаруашылық және күнделікті
тұрмыс құрал-сайман заттарымен қамтамасыз етіп жатты. Э.А. Масановтың
пайымдауынша шеберлердің тұрақты шеберханалары ХХ ғ. басында ғана пайда
бола бастады. Яғни, бұған дейін көшпелілік тұрмысымен қатар ала жүрген
болса керек.
Осы шеберлердің негізгі құралдарына осыларды жатқызуға болады: көрік,
төс, металл ерітетін ожау, балғаның бірнеше түрі, қысқаш, шапқы, қашау,
тескіш, көсеу, бұрғы, түрпі мен шеге, сым жасауға арналған формалары.
Металлды көбіне орыс көпестер мен Орта Азиялық базарлардан, ал көмірді
қазақтар арасында ХІХғ. ІІ жартысында пайда болған көмір табатын
мамандардан сатып алынып жатты.
Қазақ қоғамында қажетті боп үзеңгі, ер тоқым-жүген тетіктері, таға
(подкова), қой қырқатын қайшы және тағы да басқа бұйымдар ұстаның
күнделікті еңбектің нәтижесінде халықты қамтамасыз етіліп жатты. И.Я.
Словцев жазғандай: Ұсталардың жасаған балта, пішақ және өзге де бұйымдары
те өздерінде ғана емес, бізде де (Ресейдің ішкі аудандарында) сұранысқа ие
[15].
Қазақстанның Ресейге қосылмастан бұрын жергілікті ұсталар қару-жарақтың
қажеттіліктерімен қамтамсыз етіп отырған, бұған селебе, жекауыз, найза мен
жебе ұштарын жатқызуға болады [16].
Сонымен ұсталық кәсіп қазақ қоғамында маңызды орынға ие болды. Бұл
жүздеген жылдар бойына қалыптасып, атадан балаға беріліп жатқан кәсіптердің
бірі болды.
Зергерлік.
Маңғыстау өңірінде бұл өнер Қазақстанның өзге аудандарындай деңгейде
дамып келді. Осы аймақтың зергерлері өз туындыларын алтын, күміс және түрлі
металл мен құнды тастарды қолданып жасаған. Шикізат Орта Азия мен Шығыс
Түркістан базарларынан әкелініп жатты. ХІХғ. ІІ жартысында шикізат әкелуге
татарлар белсене араласа бастады [17].
Қазақ даласында сол кезде бағалы металл мен тастарды өлшеудің өзіндік
тәртібі болған. Айталық күмісті мысқалмен өлшеген (бір мысқал шамамен 4
грамм). Бір тай түяқ болатын күміс кесегі 80 мысқалға, бір қой түяғы
болатын кесек 45 мысқалға, бір сиыр көзі болатын кесек 30 мысқалға
теңелген, ал бір мысқалдың құны 20 тиын [18].
Күміс қымбат болғанымен, күмістен жасалған әшекей бұйымдар сол кезде
кеңінен таралған. Сонымен қоса күмісті алтынмен жалату сән үлгісі кең етек
алған. Зергер не өзінің шеберханасында, не бұйымға тапсырыс берушінің
үйінде жұмыс істейтін болған. Оның жұмыс үшін төлемі бұйымға кеткен құнды
металға тепе – тең болған [19].
Р. Карутц байқағандай қазақ қоғамында күміс тиын сандықта жатпаған, ол
не әйел адамның (көбіне қыздардың) бұрым арасына, немесе зергердің балқыту
ожауына түсуі жиі кездесетін жағдай еді.
Әйелдердің әшекейлерін шешілмелі және киімге қапсырмалы деп екі топқа
бөлшектеуге болады. Киім әшекейлеріне қапсырма ілгектерді, түйменің бірнеше
түрі, тұмарларды және тананы жатқызамыз. Олар геометриялық және өсімдік
оюларымен безендірілген.[20]
Бұлардан шешілмелі әшекейлер едәуір ерекшелінеді. Мысалға кей
білезіктердің салмағы 100 граммға не одан да артық салмақты етіп жасалған.
Батыс Қазақстанға тән ерекшелік мұнда білезіктердің жалпақ түрі кеңінен
таралған. Олар сонымен қатар түрлі асыл тастармен де безендірілген.
Қарастырып отырған аудан әшекей үлгілерінің тағы бір ерекшелігі жүзік
бұйымында көрінді. Бұнда асыл тастар қосылған шомбал түрлері кеңінен
таралған.
А.О. Пальчевский қазақ әйелдерінің барлығы да не күміс, не мыс сырға
киіп жүргенін айтады - сырғаның үлкенірек болғаны қымбаттырақ деген
мағынаны білдірсе керек [21].
Қазақтың зергерлері ұсталар секілді өз өнерлерін мыңдаған жылдар бойына
қалыптастырып, өз ісінің тамаша шеберлері болғаны айқын. Олардың бірігіп
істейтін жұмыстарының туындысы ретінде қазақтың ер тоқымын айтуға болады.
Ұста көбіне темірмен жұмыс істейді, түсті металды сирек қолданады. Екінші
кезекте зергер безендіруге кірісіп, жұқа күміс пластиналарымен темірді
қаптаған. А. Евреинов бұндай ер тоқым ондаған жылдар бойына өңін жоғалтпай
пайдаланған дейді [22].
Феодалдар арасында белдіктерін әшекейлеп, маржанмен, сыңғар таспен,
переземен, тіпті гаухар таспен және алмаспен безендірілген, ондай қазіргі
кезде де адамзатты таңғаларлық бұйымдарды ХХ ғасырдағы этнографиялық
экспедициялар айқындаған [23].
Былғары жасау кәсібі.
Қазақ қоғамында былғарыдан жасаған бұйымдардың орны ерекше. Аң мен
малдың терісінен түрлі киім-кешек, былғарыдан етік, сұйық құюға арналған
ыдыс, жылқы әбзелдері жасаған.
Былғарыны өңдеуде әр отбасы айналысқан, көбіне ер адамдар. Ал киім тігу
әйелдердің ісі деп саналған. Осылайша тіпті әр үйде тонның бірнеше түрі
болған, сенсен тон – алты айлық қырқылмаған қозылардан тігілді, елтірі тон
– екі-үш айлық қозылардың терісінен тігілген. Бұлар жүнімен ішке қаратып.
Түйенің шуда жібімен тігілген. Тондар тіпті қыстың сықырлаған аяздарында
адамды аман алып қалатын-ды [24].
Тонның ұзындығына байланысты оның екі түрі болған: қаптама және
камзолша. Махамбет Өтемісұлының бір өлеңінде: Қаптай соққан боранда,
қаптама киген тона ма? деген үзіндіні байқауға болады [25].
Сондай-ақ қасқырдың, түлкінің, күзен және басқа да аңның терісінен ішік
тігілу де кеңінен таралған. Бұлардың да жүндері ішке қаралып, тігіліп,
сыртынан шекпен мен шұға маталарымен тігілген. Дала феодалдары өздеріне
тіпті қымбат терілі құндыз бен бұлғыннан киімін тігіп жатса, жағдайы
нашарлау қазақтар тобы қысқы киімді қоян және сарышұнақ терілерін
пайдаланған. Оның кемшілігі олар тез тозып бітетін болғандығында [26].
Киім тігудің шеберлері жазғы-күзгі бас киімді қой қозыларының терісінен
тіккен, ал қысқы тымақты тігуге көбіне түлкі терісін пайдаланған. Оның
себебі түлкі терісінен шыққан бас киімдер жылы, әрі сәнді боп көрінген.
Былғарыны сәндетіп, бір заттарды қаптау үшін ірі жануарлардың түйе,
жылқы, ірі қара терісін пайдаланған. Оны бірнеше күн суда ұстап, кейін ою-
өрнек басып шығару үшін пресске салынған, бұны кейін жағлан деген.
Жағланмен көбіне сандықты әдемілетіп қаптаған [27].
Шеберлер жылқы терісінен торсықтың екі түрін жасаған: біріншісі -
тұрқысы домалақ ағашты, сыртынан былғарымен қапталған болса, екіншісі –
терінің өзінен ғана тігіліп, тігісі маймен майланған. Ең ірі қымызға
арналған ыдыс ретінде саба болған, оны 2-3 жылқы малының тұтас былғарысынан
жасаған [28].
Бұндай ыдыстарды жасап, жұмысына ақы алатынды ісшы деп атанған. Ісшының
шаруасы жеңіл болмаған, былғарыны жасауда арнайы жертөле қазып, іс сонда
атқарылған.
Жылқы мен ірі қараның терісінен шелек жасалған болатын. Ол су тасу мен
сау үшін күнделікті пайдаланған.
Қазақтар арасында етікшілікпен айналысып, оны кәсіп қылған адамдар аз
болмаған. Етікті тапсырушының шикізатынан, бірақ кей кезде байлар өздеріне
етікті көннен жасатқан [29].
ХІХ ғ. ІІ жартысынан бастап, қазақ даласында Ресей фабрикаларында
өңделген былғарылар кең етек алып, ісшылер азаюына себеп болды.
Етікшілер етікпен қоса, мәсі және көбіне соның үстінен киетін кебіс
жасауда айтарлықтай шеберлік танытқан. Әйелдердің аяқ киімі әдемі түрлі
оюлармен өрнектелген.
Қайыс белдікті, қамшыны, жүгенді қазақтың әр ерінің қолынан келетін
болған. Қамшының екі түрі болған: шыбыртқы қамшы, жай малды айдауға
арналған, екіншісі – дойыр қамшы. Оның өрімі жиырма төртке жетіп (көп
жағдайда өрім араларына қорғасын пластиналары салынды), аңшылықта бөрінің
белдігін сындыра алатын болған [30]. Ер тоқымның қайыс әбзелдері өмілдірік
пен құйысқаннан тұрып, оның алға-артқа жылжуына бермеген. Тас айыл мен шап
айыл ер тоқымның оңға немесе солға орныннан жылжымау үшін пайдаланған. Ат
әбзелдеріне қайысты көп пайдаланған, ол арнайы малмаға салынып, түктен
тазартылған. Ал, оны өз алдына түйе, жылқы, ірі қараның терісінен жасаған.
Тас өңдеу.
Тас өңдеу өнері аса дамыған және оған басты себеп ретінде сол
материалдың көп болуы Маңғыстау жартыаралы мен Үстірт платосы
территориясына тән. Ұлутас пен құмтас шаруашылықта қажетті тас астаулар,
диірмен мен құдықтардан басқа, негізінен діни-ғұрыптық кешендерін
жасақтауда кеңінен етек алған.
Ерте кезеңнен бастап, білім атадан балаға біріліп, ұзақ уақыт бойы
дамып келген бұл өнер ХVІІІ ғ. қарай өлкенің тас қашаушыларының тастың қыр-
сырын меңгеріп, тас өңдеу өнері мен тас түрлерін пайдалануда білгілі бір
мамандануға алып келген.
Тас қашаудың діни-ғұрыптық кешендеріндегі негізгі үлгілері:
1. Құлпытас – негізінен Батыс Қазақстанда аса кең тараған қазақ тас
ескерткіштерінің бір түрі. Бұл қабірдің батыс жағына тігінен тұрғызылатын
тас бағандар. Құлпытастар – пішіні жағынан сан түрлі, сәндік композициялық
жағынан да бай әр алуан шағын пішінді қабір үсті ескерткіштерінің бірі.
Кейде өңделмеген, жеңіл-желпі өңделген, қас бетіне қайтыс болған адам
руының таңбасы қашалған. Бастапқы тұрпайы өңдейден өткен баған үлгісін
Қошқар ата қорымында табылған (Солтүстік Үстірт) құлпытастан көруге болады.
Құлпытас жұмыр баған түрінде жасалған, мұнда өңдеудің оймыш техникасы
қолданылған: онша терең емес тұтас сызықтар, қиғаш кертіктер, ірі көлемдегі
зооморфты ою-өрнектер түсірілген.
Көбінесе стелалардың беті діни-тұрмыстық мазмұндағы араб тіліндегі
жазық бедерлі эпиграфикалық безендірілген. ХVІІІ ғасырдың аяғы - ХХ
ғасырдың басында құлпытастарды безендіруге өсімдік және жануар тектес ою-
өрнектер кең қолданылған. Маңғыстау қорымдарындағы баған бетіне әртүрлі
суреттердің: қару-жарақтардың (қайқы қылыш, найза, мылтық, пышақ, дойыр),
тұрмыста қолданылатын заттардың (қайшы, тарақтар), әйелдердің әшекейлік
бұйымдарының салынуын ерекше тап өту қажет. Бұл ескерткіштерінің сыртқы
келбеттері де түрі формаларда кездеседі – шахмат ойынындағы пешка кескінді,
үшкір басты, сәл бөлектеніп шар тәрізді тағы да басқалар [31].
2. Қабіртастар дегеніміз – пішіндері, өлшемдері әртүрлі негіз-
тақталардан (немесе бірнеше тақталардан), тұғырдан (постамент) және
қойтастан тұратын қабір үстіне қойылатын құрылыстар. Мұнда, ең алдымен,
ескерткіштің бірегейлігін қойтастың өзі құрайды.
Негіз-тақталар тұғырдан көлемдірек болып, тұтас тас кесегінен қашалған.
Егер де ескерткіш көлемді болса, жүктерін тығыз жапсырып, негізін бірнеше
тақтаған жасалған. Шамасы, үстінде жатқан құрылғының жерге түскен салмағы
біркелкі болу үшін негіз-тақталардың астына құм жастық салынған болса
керек.
Тұғыр мен негізгі тұлғаны көбінесе тұтас жасаған. Солай істеу
мүмкіндігі болмаса, қойтасты тұғырда арнайы қашалған ойықтарға қондырған.
Сонда 3-тен 5, 6-ға дейін басқыштары бар пирамида тәрізді құрылыс пайда
болған. Қойтастарды басқыштарына қарай үштас, бестас деп атаған.
Қойтастың негізгі тұлғасы өте жақсы өңделіп, тас қашаушының асқан
шеберлігін танытқан. Қойтастарға құлпытастарға секілді жандарына
(қабырғасына) қару-жарақ, тұрмыстық заттар, сирек түрде рулық таңба
салынады. Қашалған таңбаның кеңбіреулері белгісіз (түкпендерге тиесілі
болса керек) және көпшілігі жебе тәрізін құрайды.
Маңғыстау мен Үстірт қабіртастардың стильденіп мүсінделген түріне
қошқар мен арқардың мүсіндері жатады. Жергілікті халық оларды қошқартас
деп атаған. Оларды айқындайтын негізгі бөлігі иректелген мүйізі мен жануар
денесінің жалпы кескіні. Кейбір нұсқалардан жануар түрін ажырату қиын [32].
Мысал ретінде Маңғыстаудың өлкетану мұражайларында көрініске қойылған
кейбір қошқартастарды қарастырайық. Бірінші үлгісіндегі қошқардың
қарапайым тас мүсіні қара-сұр кеуек құмтастан жасалған. Иілген жоны бар
жануардың ірі денесі ұзын құйрығына жалғасады. Екінші жағынан денесі қысқа
мойынға, сосын мүйізсіз жұмыр басқа ауысады. Қошқардың тұмсығы кетілген.
Жануардың негізгі өлшемдері – 58х38 см.
Екінші үлгіде қошқар мүсіні ұқыптырақ қашалған. Мүсін қызғылт реңкі бар
ашық түсті құмтастан жасалған. Негізгі өлшемдері 92х63х21 см. Арқа жоны
иілген қысқа мойынды қошқардың шомбал денесі үлкен ірі иір мүйізді басты
ұстап тұр. Бір мүйізі кетілген. Жануардың тұмсығы қысқартылып бейнеленген,
ал денесін қысқалау келген жуан аяқтары ұстап тұр. Арт жағында кішкене ғана
үшбұрыш күйінде құйрығы көрсетілген. Қошқардың оң жақ бүйіріндегі жазық
бедермен ер адамның қынаптағы пышағы, оқшантайы ілінген белдігі
бейнеленген.
Үшінші қошқартас тікбұрышты тұғыр үстіндегі арқардың реалистік бейнесін
береді. Жасалған материалы — тығыздалган ашық-сұр құмтас. Ұзынша болып
келген жануардың денесі, артқы жағына қарай сәл жалпақтанады. Аяқтары егжей-
тегжейлі өңделген. Мойны тұтасып кеткен. Жануардың басындағы мүйізі иір
сақинадай дөңгеленіп кескінделген (мүйіз бетінде кертік сақиналар бар).
Мүйіз шеңберінің ортасында кішкентай құлақтары көрсетілген. Жануардың
тұмсығы кертілген. Үшбұрыштың артқы жағында құйрығы көрсетілген және екі
бұтының арасыңда еркек малдың ұмасы кескінделген. Қошқардың оң жақ
бүйірінің алдыңғы жағында араб жазуы ойылған. Жануардың артқы санында балға
бейнесі қашалған. Екі аяғының арасында жазық бедермен қайқы қылыш, балта
және төңкерілген қоржын кескінделген. Қошқартастың тұғыры шаршы пішіндес
тостаған-шырақпен бірге мүсінделген.
Соңында қабіртастардың типологиясы күрделі болған соң, ғылыми
зерделеуден тыс қалған кейбір аралық түрлерінің де болғанын айта кеткеніміз
жөн. "Қойтас", "қошқартас" сияқты қабіртастарды дайындап тұрғызу
маңғыстаулық тас шеберлеріне тас өндеу техникасын одан әрі жетілдіруге
мүмкіндік берді. Оларды қашаған кезде жеке бөліктері өңделіп, ою-өрнек
салынып қана қойған жоқ, әр деталі, мысалға, сол "бестасты" алатын болсақ,
пропорциялы және симметриялы үйлесімділік жағынан ойластыруды қажет етті.
"Қошқарларды" мүсіндеу де оңай болған жоқ, өйткені жануардың реалистік
бейнесі, әсіресе оның шомбал мүйізді басын сомдау асқан шеберлікті талап
етті [33].
3. Сандықтастар.
Шығыс Каспий өңірінің сандықтастары шағын пішінді сәулет үлгілерінің
ішінде тұрғызу технологиясы жағынан күрделірек болып келетін түріне жатады.
Қазақтың азық-түлік пен зат салатын сандықтарына ұқсатып, халық тастан
қашалатын бұл бұйымды "сандықтас" деп атап кеткен. Мұндай ескерткіштер
Маңқыстау, Үстіртте, жалпы Батыс Қазақстанда кең тараған.
Сандықтастар қайтыс болған адамның қабірі басына құлпытас және
қойтаспен бірге қойылған. Қираған бұйымдардан жерленген денелер табылмаган,
сондықтан сандықтастардың іші бос болған деп батыл түрде тұжырым жасауға
болады.
Ертеректегі сандықтастар жерге қырынан қазып салынған тақталар мен
олардың үстін жапқан бір немесе бірнеше тақталардан тұрған. Бұл құрылғы
сандықтың жалпы пішінін берген. Жіктердің қалыңдығы әртүрлі болған және
жұмыстың өзі тұрпайылау орындалған. Шамасы, алғашқы үлгілерде тас
қашаушының құрал-саймандары жетілмегендіктен және қолданылатын материал —
тығыздалған құмтас қолайсыз болғандықтан, бұйымдар жөнді өңделмеген. Кей
жағдайларда қабырғаларының бет жағына қару-жарақ, тұрмыс заттары
бейнеленген. Ежелгіден сақталған алғашқы сандықтастар санының аз болуын,
сірә, олардың жауын-шашын әсерінен толығымен қирауымен немесе құрылғылардың
орнықты болмауымен түсіндіруге болады [34].
XIX ғасырдың аяғынан бастап басқа шағын пішінді сәулет үлгілерімен
қатар сандықтастардың да түйістері мен бөліктері ұқыпты өңделіп, орнықты
қып жасалатын болған. Оларды жасау үшін жеңілдеу материал — құмтасты
пайдаланған, екіншіден, құрал-саймандар жетілдірілген, үшіншіден, — бұл ең
маңыздысы — құрылыс ережелері сақталып, дұрыс құрылымдық шешімдер табылған.
Кейінгі сандықтастарда ең алдымеп шығыңқы ірге бөлігі (яғни ең маңызды
құрылымды бөлшегі — көтергіш бөлігі) бекітілген. Қабырғалары қалыңдығы
бірдей және жіктері бір-біріне тығыз сәйкестендірілген тас тақталардан
тұрғызылған. Жабынды да салмақ біркелкі түсетіндей болып қойылған да,
орнықты болу үшін арнайы қалдырылған ойықтарға кигізілген.
Сандықтастардың көркемдік шешімі қызығушылық туғызады. Кейбір
ескерткіштердің қабырғалары жалған ойықтармен, оймыш (кілемге салынатын ою-
өрнекке ұқсас) өрнектермен және тағы басқамен безендірілген.
Сандықтастардың көлемдері әртүрлі (кішкентай түрлерінен қабырғасының
ұзыңдығы екі не одан да көп метрге жетіп қалатын үлкен түрлеріне дейін)
болған. Жабындысы жалпақ сандықтастар көбірек кездескен, олар қойтастар мен
үштастардың негізі ретінде пайдаланылған. Бұдан басқа тас қашау шеберлері
жабындының өзге түрлерін де дайындаған, сөйтіп бұйымның келбетін
түрлендіруге тырысқан, атап айтқанда:
қимасы үшбұрышты қосбүйірлі;
тоғыспалы;
маңдайша қабырғаларымен күрделендірілген, төбе жағы бұрышталған жабындылар
және тағы да басқа түрлері;
Сонымен, сағанатамдар Маңғыстау мен Үстірт аймағының мемориалды-діни
сәулетінін бірегей ескерткіштері болып табылады және күрделі құрылымдық
шешімімен, тас қашау техникасының әр түрлерін — жону, кесу және көр қашауды
пайдаланумен ерекшеленеді.
4. Мазарлар.
Мазарлар (кесенелер, тамдар) — монументтік сәулет ескерткіштері ол
жабық камера түріндегі төбесі күмбезденіп жабылған бітеу құрылыстар.
Әрине, біз тек тас кесенелерге ғана тоқталамыз. Алғашқыда күмбездері
өңделмеген тақтай тастардан жасалған. Домбауыл кесенелерін кейінгі кездегі
қазақ күмбездерінің алғашқы бастамасы деуге болады. Бұл ескерткіштер
қабырғалары мен жабындысы толықтай бір-бірінен бөлінбеген тұтас құрылыс
болып табылады [35].
Біртіндеп тас кесенелер құрылысында негізінен бір материалдан жасалған
іргесі мен күмбезін бір-бірінен бөлу үрдісі дамыған. Мысалы, Тұщщы айрық
қорымындағы кесенедегідей. Мұндай үлгілерде қабырғалардан күмбезге көшу
бұрыштарынан қақпа бағана салып, одан кейін күмбездің әр қатарын шығыңқы
қалаумен шешілген.
Бұдан соң мазарлардың қасбеттік тақталарының өңделуіне көңіл аудару
керек. Т. Жанысбековтың атап көрсеткеніндей, там (кесене) қабырғаларын
тақталармен қаптау және негізгі көтергіш қабырғаны қалау бір уақытта
жасалынған. Мұндай жағдайда қаптама анкерленген блоктың есебінен көтергіш
қабырғаның бөлігі болып кететін еді. Осылайша екі немесе үш қабатты
қабырғалар қаланған. Үшқабатты қабырғада қабырғалар қалауы мен қаптама
тақталарының арасы қоқыспен толтырылған. Осылайша түрғызылған тамдар уақыт
тегеурініне төтеп бере алмай, көбінесе қабырғалары бөлініп, қирап қалатын.
Мұны Сағындық бейітіндегі кесенелерден және Қамысбай тамы (Маңқыстау)
үлгісінде көруге болады [36]. Сонымен, қорытып айтқанда, кесене
сәулетшілігі көшпелі қазақ ортасындағы құрылыс ісінің ең жоғары даму
сатысын танытады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz